De stichting van de bestuurspost Merauke - Papuaerfgoed.org

MET PAPOEA'S SAMEN OP WEG

Deze uitgave is deel 18 in de reeks KERK EN THEOLOGIE IN CONTEXT (KTC)
van de Faculteit der Godgeleerdheid van de Katholieke Universiteit te Nijmegen.
De reeks staat onder redactie van:
prof.dr. P.H.J.M. Camps
dr. H.S.M. Groenen
prof.dr. H. Häring
drs. K. de Troyer
prof.dr. J. Van Nieuwenhove

MET PAPOEA'S SAMEN OP WEG
DE ONTWIKKELING VAN DE MENSEN EN DE MISSIONARISSEN
Deel I
DE PIONIERS
Het begin van een MISSIE
door
Dr. J. Boelaars MSC
UITGEVERSMAATSCHAPPIJ J.H. KOK - KAMPEN 1992

© Dr. J. Boelaars MSC, Arnhem 1991
Licentie-uitgave: Kok, Kampen 1991
Omslag: Dik Hendriks
Red. begeleiding: Universitair Publikatiebureau KUN
Zetwerk: Infobever, Nijmegen
ISBN 90 242 6641 6/CIP/NUGI 636
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever, behoudens uitzonderingen door de wet gesteld.

Woord vooraf
Jongere mensen van onze tijd stellen aan emeriti-zendelingen en -missionarissen
graag de vraag: 'Waarom eigenlijk ging u naar uw zendingsveld of naar uw missieland?
Wat dacht u daar te kunnen doen? Had u de mensen daar niet beter gelukkig
kunnen laten in hun eigen cultuur? Heeft u hen gelukkiger gemaakt? Moesten zij
daarvoor christen worden? Hoe ging dat dan? Zijn er geen grote fouten gemaakt?
Was uw werk eigenlijk niet iets als een religieus kolonialisme? Konden zij vrij
kiezen, werden zij zelf gehoord en zo ingeschakeld in hun eigen ontwikkeling? Zijn
ze nu wèl gelukkig en kunnen zij nu wèl de moderne tijd aan?'
Dit boekwerk probeert een gedocumenteerd antwoord te geven op deze vragen door
de geschiedenis te beschrijven van de ontwikkeling van een bepaald volk in de
Derde Wereld, namelijk de bevolking van het zuidelijke deel van het voormalige
Nederlands Nieuw-Guinea. Chronologisch gesproken zijn in die ontwikkeling drie
perioden te onderscheiden die in drie boeken uitgebeeld worden. De namen van die
drie boeken geven de lijn van die ontwikkeling aan door te verwijzen naar de eigen
vorm van het werk van de daar actieve missionarissen. Het eerste boek heeft als
titel: De Pioniers en beschrijft het moeizame begin aan de kust; het tweede boek
heeft als titel: De Baanbrekers en vertelt over het openleggen van het binnenland;
het derde boek heeft als titel: De Begeleiders en geeft aan hoe de mensen begeleid
werden om zelf hun weg te vinden in een intussen gegroeide nieuwe maatschappij.
De wijze van beschrijving wil een documentaire zijn, als het ware geschreven en
vertoond door de mannen van het veld zelf.
Het verhaal is meer 'van' hen zelf dan 'over' hen. Wel is het de taak van de
schrijver de documentatie van hun getuigenissen op een rij te zetten, toe te lichten
voor lezers van nu en een kritisch commentaar te laten horen. De tijden zijn te zeer
veranderd om rechtstreeks te verstaan wat in het begin van deze eeuw vanzelfsprekend
was. De ontwikkeling tot volwassen, mondige mensen die ons eeuwen kostte,
moest daar in enkele generaties verwezenlijkt worden.
Feitelijk werken thans (1990) nog slechts enkele Nederlandse leden van de Congregatie
van de Missionarissen het H. Hart (MSC) in dat gedeelte van Nieuw-Guinea
(nu de provincie Irian Jaya van Indonesië), kerkelijk gesproken het Aartsbisdom
Merauke. Het zijn de ouderen. De jonge garde wordt gevormd door geestelijken die
in Irian zijn geboren of van de andere eilanden van Indonesië afkomstig zijn. Gezien
V

deze ontwikkeling lijkt de tijd gekomen om het werk van de Nederlandse missionarissen
en de overdracht van hun werk aan de Indonesische, bekendheid te geven.
Het Bestuur van de MSC vroeg mij deze documentatie bijeen te brengen. Ik was zelf
missionaris in dat gebied van 1950 tot 1970, na een studie culturele antropologie en
linguïstiek aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Na deze jaren van onderzoek en
pastorale praktijk in Nieuw-Guinea werd ik docent antropologie op meerdere
Katholieke Theologische Hogescholen in Indonesië (1970-1984). In 1986 keerde ik
terug als gast naar Merauke om de documentatie in het Missie-archief te ordenen en
een eerste schets te maken van de missiegeschiedenis van dat werkterrein. Dat bood
mij ook de mogelijkheid interviews af te nemen van de collega's en van de inheemse
onderwijskrachten om aanvullende gegevens te verkrijgen. Terug in Nederland
(1989) kwam daar de bestudering bij van het archief van de Nederlandse Provincie
van de MSC in Tilburg en de samenwerking met de 'gepensioneerde' missionarissen
die terug zijn in het vaderland.
Vandaar dat de bronnen van deze studie verschillend van aard zijn. Het boek De
Pioniers valt terug op de geschriften van de missionarissen uit de eerste periode. Die
missionarissen zijn reeds allen overleden. Het boek De Baanbrekers heeft het
voordeel dat ik die missionarissen nog persoonlijk heb gekend, hun medewerker was
van 1950-1970. Het boek De Begeleiders wordt geschreven in samenwerking met de
gepensioneerde confraters die de ontwikkeling van het gebied waar zij werkten zelf
behandelen.
Bij de bewerking van het materiaal werd ik bijgestaan door mevr. M. van de Bilt-
Kahmann. Bovendien verzorgde zij de typografische afwerking. Zij weet hoe
erkentelijk ik haar ben.
Graag vermeld ik ook de medewerking van critici van het eerste boek: prof.dr. A.
Camps OFM, prof.dr. J. van Baal, oud-gouverneur van Nederlands Nieuw-Guinea,
dr. J. Kuin, dr. K. van Esch, Th. van de Bilt en de collega's J. Oostelbos MSC, dr.
P. Schreurs MSC en A. Vriens MSC. Hun adviezen zijn in de tekst verwerkt. Hen
allen ben ik zeer dankbaar.
Arnhem, 1991
J. Boelaars MSC
vi

Inhoud
ALGEMENE INLEIDING
De Papoea en zijn ontwikkeling
De missionaris en zijn ontwikkeling
De bronnen
De spelling
BOEK I
DE PIONIERS
INLEIDING
De ontdekking van Nieuw-Guinea
De missionerende Congregaties
De stichting van de Apostolische Prefectuur van Nederlands Nieuw-Guinea
De Missie in de Molukken
I HET BEGIN
De stichting van de bestuurspost Merauke
De stichting van de missiepost Merauke
II DE PIONIERS ZELF
Overzicht van het missiepersoneel
Hun persoon
Hun tijd
Hun religieuze vorming
III DE EERSTE JAREN 1905 - 1910
Het dagprogramma van de broeder
Bezoeken aan de dorpen in de nabijheid
Op zoek naar mensen verder weg
IV DE VISIE VAN DE PIONIERS OP DE MARIND-CULTUUR
ix
ix
xiv
xvi
xvii
1
1
4
5
6
9
9
14
38
38
39
51
55
59
59
64
79
90
vii

viii
V MERAUKE - OKABA - MERAUKE 1910 - 1915
Uitbreiding tot aan de Koembe
De stichting van Okaba
De verhouding tot de Overheid in Nederland en op Kei
VI HET DAGELIJKSE LEVEN VAN DE MARIND
Het leven van de wieg tot het graf
Het milieu waarin de pioniers terechtkwamen
VII DE DREIGENDE ONDERGANG
De situatie in het Meraukese
De zichtbare achteruitgang
Het eigenlijke antwoord
VIII DE REDDING
De redding medisch en sociaal
De redding religieus gesproken
De nieuwe toekomst
IX DE MISSIEMETHODE
X DE SPIRITUALITEIT
Afronding
Personenregister
Lijst kaarten en illustraties
Verklaring vreemde woorden
Kaart
126
126
128
150
160
160
197
205
205
214
217
231
231
251
256
264
282
291
293
295
296
298

Algemene inleiding
Dit geschiedkundig verhaal vertelt de ontwikkeling van de Papoea's gedurende de
tijd van bijna een eeuw. Het gaat over verschillende stammen, over geleidelijk
opengelegde gebieden. Aan het woord komen missionarissen van drie generaties. Het
is daarom nodig in grote lijnen die verscheidenheid van de Papoeaculturen en de
veranderingen in mentaliteit van de missionarissen in het verloop van die tijd, vooraf
kort aan te geven. De lijn van de ontwikkelingen verloopt bij de verschillende
stammen niet overal gelijktijdig en op dezelfde wijze en de ontwikkeling van de
pastoraal verloopt niet bij alle missionarissen even vlot.
De eigen plaatselijke culturen van de stammen worden besproken wanneer -
chronologisch gezien - de Missie hun gebieden bereikt. Het is echter wel mogelijk
nu alle stammen gekend zijn een beeld van de typerende eigen persoonlijkheid van
de Papoea uit te tekenen, het beeld van hun eigen wijze van mens-zijn dat door de
missionarissen overal weer werd ontmoet in de plaatselijke varianten.
De Papoea en zijn ontwikkeling
De Papoea's zijn van oudsher 'Verzamelaars en Jagers', die enkel wat tuinbouw
kennen voor eigen, direct belangrijke levensbehoeften. Zij leven op de kuststroken
en in de bossen en moerassen van het achterland daarvan. Deze mens leeft volgens
onze begrippen op de grens van het bestaansniveau, maar volgens zijn ervaren goed
en verantwoord, soms zelfs rijk. Zij leven van de hand in de tand in onmiddellijk
contact met de hen omgevende natuur - in symbiose - en zij kunnen leven in deze
existentiële onzekerheid, genietend van wat er is, in staat te missen wat er niet is.
Tot aan de komst van de vreemdeling droegen zij de meest elementaire kleding van
bosmateriaal; hun instrumentarium bestond uit de stenen bijl, de sagoklopper van
hout, messen van bamboe en boog, pijl, speer en knots als wapens. Hun opsiering
kon voor de vreemdeling afschuwwekkend zijn, maar was soms toch van een
indrukwekkende pracht. Schijnbaar leven zij van de dag in de dag en wensen zij de
onmiddellijke bevrediging van hun behoeften. Zij zien, beoordelen het nut, grijpen
toe of wijzen af. Maar daarbij komt een aanleg tot improvisatie, het uitproberen, het
vaststellen van mogelijkheden, een kennis van zaken voor zover nodig, een sociale
verbondenheid to be or not to be. Ook zij bereiken hun doel liefst met de minste
moeite en zo efficiënt mogelijk.
ix

Deze verzamelaar-jager beseft levendig dat zijn bestaan en voortbestaan hoofdzakelijk
van hem als individu afhankelijk zijn, maar deze individualiteit wordt tegelijk
sterk beleefd als een deelgenootschap aan een samenleving met mensen, planten,
dieren en met de gekende en geheime krachten en wezens in de natuur. Alle wezens
bezitten intentionaliteit, worden antropomorf gezien. Te zamen profiteren van wat er
in samenspel te verkrijgen is, maakt het begeerde heil uit. Opvallend is echter dat
met name ten aanzien van zijn medemensen de samenwerking niet primair berust op
bloed- of aanverwantschap, noch op toevallig samenwonen, maar op de keuze van
een partner, op de verbondenheid met een makker (man of vrouw) in wie de
gewenste kwaliteit tot hulp onderkend wordt, wederzijds. Niet een broer, niet een
oom, maar déze broer of déze oom. Vriendschapsverbanden gaan boven natuurlijke
relaties. Dit heeft tot gevolg dat alle verbanden - ook de natuurlijke - als los of vast
beschouwd worden naargelang en zolang zij nuttig en efficiënt blijken te zijn.
Daarbij beseft hij of zij de eigen beperktheid en schrijft een mislukking niet allereerst
toe aan iemand anders, maar aan zichzelf. Dit gevoel voor relativiteit van elke
mens en elke poging geeft hem een diep gevoel voor humor. Ook om de zich
superieur wanende vreemdeling kan hij lachen wanneer deze tekort schiet. Zij weten
echter dat zij hun eigen milieu aankunnen. De stam overleefde goede en kwade
dagen. Noch ten aanzien van de natuur, noch ten aanzien van zijn medemens (ook
niet ten aanzien van de vreemdeling) ervaart hij een gevoel van minderwaardigheid.
Hij is 'DE MENS'. Hij heeft geen behoefte aan hulp van een zich opdringende
ander.
Juist voor deze in onzekere omstandigheden zo zelfbewuste, vrij-kiezende mens
roept het succes van zijn handelen sterke gevoelens op van vreugde, fierheid en
trots, en aanzien berust enkel op persoonlijke verdienste (nooit feodaal gedacht). Zij
zetten zich in voor een gezamenlijk feest en kunnen dan in zang en dans op grootse
wijze even ontkomen aan de spanning van 't dagelijkse leven.
Vanzelfsprekend erkennen zij geen autoritair optredend gezag; een aanvoerder in de
strijd, een raadgever in het dorp, een ziener ten aanzien van de onzichtbare machten,
mogen er zijn zo lang zij nuttig zijn voor anderen. Willekeur tot eigen voordeel
wordt afgestraft. Dit precaire zelfbewuste bestaan wordt zeer emotioneel beleefd:
onderlinge hulp wordt beantwoord, een vijandige daad gewroken. Het gaat steeds om
het behoud van het bestel voor iedereen. Wanneer echter de moeilijkheden voor een
individu of groep te groot worden en het verzet te gevaarlijk, dan verdwijnen zij en
vluchten de bossen en moerassen in, onvindbaar.
Steeds is er vertrouwen en tegelijk vrees ten aanzien van de onzichtbare machten in
hun heelal. Tegenover die geheimzinnige wereld stellen zij zich eveneens op 'in los
verband'. Zij kennen praktijken om die wezens te beïnvloeden, zij kunnen vragen,
maar ook bestrijden. Ook híer geldt de improvisatie, het uitproberen. De feesten zijn
tevens de rituelen om het bestel in stand te houden. Hun moraal berust op het
behoud van hun levensvoorwaarden in hun milieu. Schaamte is het gevolg van een
tekortkoming die publiek onderkend wordt.
x

Zulke mensen te ontmoeten, zo vrij, zo gelukkig bij succes en zo vol humor bij
tegenslag, is ook voor de vreemdeling een genot. 1
Een goed overzicht van de onderscheiden Papoeastammen en hun eigen culturen is
af te lezen uit een overzicht van de talen in Zuid-Nieuw-Guinea. Deze talen werden
voor het eerst opgetekend door pater P. Drabbe MSC en bij een vergelijking van
vijftien talen bleek dat deze te verdelen zijn in drie groepen:
groep I bevat: de Marindinezen aan de zuidkust en het binnenland onder de
Digoelrivier, de Jahraj aan de Mappi, en de Boadzi aan de Flyrivier;
groep II omsluit de Mimika, de Asmat, de Kasuarinen aan de zuidwestkust, de
Awjoe aan de Bamgi-Ia en de Moejoe aan de Moejoe- en Kaorivieren;
groep III bevindt zich op het eiland Frederik Hendrik. 2
De namen van deze stammen komen we nu als volgt tegen: Boek I De Pioniers
behandelt de beginperiode van het missiewerk aan de zuidkust bij de daar gevestigde
stam van de Marindinezen. Zij waren beruchte koppensnellers, die het verre binnenland
terroriseerden. Naast de feesten waarop zij hun triomfen vierden, kenden zij de
opvoering van hun geheime rituelen. Hun kosmische levensbeschouwing brachten zij
tot uiting in een cultus van de vruchtbaarheid die in vormen van excessief beoefende
homo- en heteroseksualiteit het bestaan en het voortbestaan moest garanderen.
Aanvankelijk zagen deze eerst benaderde Marindinezen de vreemdelingen die naar
hun land kwamen als hongerlijders die hun eigen land ontvlucht waren. Daarom verzetten
zij zich hevig tegen deze indringers en hun autoritair optreden. Spoedig echter
waren 'de handelaren' min of meer welkom, met name om hun ijzerwaren en de
missionarissen om hun zorg voor de zieken. De opzet van de Missie om via scholen
hun kinderen te beïnvloeden, wezen zij radicaal af. Onder invloed van Bestuur en
Missie lieten zij de ergste excessen van hun adat los (koppensnellen, promiscuïteit
bij de rituelen, het recht van de bruidnemers op de bruid in de eerste nacht, de
kindermoord, de bloedwraak, het levend begraven).
Deze stam ging bijna ten onder door twee ziekten, namelijk: het venerisch granuloom
(een geslachtsziekte) en de Spaanse griep (een vorm van influenza). Het
missiewerk kwam neer op de redding van deze stam via een uiteindelijk ingrijpen
van het Burgerlijk Bestuur en via de vorming van 'modeldorpen', waar een begin
gemaakt werd met een christelijk cultureel leven.
De verbazing van de bevolking ten aanzien van de toewijding van de missionarissen
en de vreugde over de redding, deed deze stam in haar resterend overschot het
christelijk geloof aanvaarden, maar vanwege de oude adat weinig actief beleven.
Boek II De Baanbrekers vertelt hoe het eiland Frederik Hendrik werd opengelegd en
hoe de bovenloop van de rivieren die op de zuidkust uitmonden (de Maro, de
1 Boelaars MSC, J. Manusia Irian. Gramedia. Jakarta, 1986, p. 197.
2 Boelaars MSC, J., The Linguistic Position of S.W.N. Guinea. E.J. Brill, Leiden, 1950.
xi

Koembe, de Bian en de Boelaka) in het missiewerk werden betrokken. Dit geschiedde
vanuit de centrale post te Merauke. Tegelijkertijd vertrokken er missionarissen
vanuit Langgoer op Klein-Kei (Molukken) naar de zuidwestkust, de Mimika.
In deze nieuw geopende gebieden werd tussen 1930-1937 een hevige strijd tussen
Missie en Zending uitgevochten. Die strijd was vooral een schoolstrijd, omdat beide
instanties Molukse onderwijzers hadden aangetrokken (de katholieke waren Keiezen,
de protestantse: Ambonezen). Tegelijk echter werden de doopplechtigheden en de
kerkinwijdingen groots gevierd, waarbij de invloed van de Molukse goeroe's hoogtij
vierde. Alleen de Nederlandse missionaris ter plaatse had oog voor de Papoea als
mens en hij vond vormen van acculturatie.
Vanaf 1934 steekt de missie de Digoelrivier over. Enerzijds wordt de Moejoestam
bereikt, die toen nog hoog in de bomen huisde in de bossen tussen de Kao- en
Moejoerivieren en anderzijds werden aan de Beneden-Digoel de zogenaamde
Mappistammen bezocht, namelijk de Jahrajstam, de koppensnellers aan de Mappirivier,
en de Awjoestam - de slachtoffers aan de Bamgi-Iarivier. De Tweede
Wereldoorlog deed echter zijn invloed gelden tot diep in dit binnenland.
Boek III De Begeleiders bespreekt de uitbloei van het missiewerk in de nu geopende
gebieden. Op Frederik Hendrik Eiland werden de scholen goed bezocht en daar kwam
zelfs een middelbare school, die veel leerlingen naar Merauke kon zenden voor
verdere opleiding. Jongens brachten het tot de ambtenarij, meisjes tot verpleegster
en kloosterzuster. Veel volwassenen verhuisden naar Merauke waar zij een traditioneel
christendom beleefden. Maar onder de mensen die op het eiland bleven, bleek de
oerervaring - het passief aanvaarden van de kleine mogelijkheden op de door hen zelf
opgeworpen eilandjes in de moerassen - een drang naar modernisering af te remmen.
Er kwamen telkens religieuze bewegingen tot stand die beloofden de gewenste
materiële goederen te bemachtigen vanuit de onderwereld van de overledenen
(zogenaamde Cargocultus). Daarbij kwam telkens een verbinding tot stand van
elementen van de eigen adat met vormen van christelijke devotie. Pogingen om de
mensen te laten verhuizen naar hogere gronden mislukten voortdurend. Pas in de
jaren tachtig kwam op de noordoostkust een transmigratie tot stand en kon op de
hoofdplaats Kimaam een prachtig groot kerkgebouw verrijzen als symbool van de
trouw van het eiland aan het christelijke geloof.
Het Moejoevolk kende vanouds het schelpengeld en naast verzamelaars-jagers en
kleine tuinders waren zij handelsreizigers. Zo regelden zij de huwelijken en het
verkopen van gebruiksvoorwerpen. Hun grote feest was een Varkensmarktfeest,
waaraan een sacraal varkensritueel - een geheim voor ingewijde mannen - voorafging.
Zij zagen onmiddellijk het nut van de school, begrepen de kansen van handel
in de nieuwe wereld. Toen tijdens de Tweede Wereldoorlog de overkomst van
Molukse onderwijzers onmogelijk werd, werden jonge Papoea's van deze stam de
eerste goeroe's en na de oorlog de eerste ambtenaren bij het Bestuur. Een project
van het Bestuur - de rubberbomenaanplant - maakte het mogelijk dat zij eigen
xii

edrijfjes begonnen op te zetten. Topindividualisten, bezeten van prestige en
concurrentie en van oudsher mobiel, gingen zij Missie en Bestuur helpen in de
andere gebieden. Uit hun midden kwamen zusters voort en de beide eerste priesters.
Vanuit het Moejoegebied nam de Missie ook de zorg op zich voor de Mandobostam,
die zich tussen de Kao- en de Boven-Digoelrivier bevindt.
In het Mappigebied van de Jahraj- en Awjoestam kwamen Molukse onderwijzers
naar de dorpen en een zeer bekwame bestuurs-assistent kreeg daar zijn vaste post.
Het proces van de pacificatie vroeg vijf jaar voordat het eerste doopfeest kon
worden gevierd, maar feestvieren zit deze mensen in het bloed. Bij dat eerste feest
kwamen al veertienhonderd mannen en vrouwen vreedzaam bijeen toen een groot
kruis werd geplant. In 1959 waren praktisch alle kinderen en hun ouders in de
kerkgemeenschap opgenomen. Maar toen volgde er een terugslag, opnieuw ging men
koppensnellen, alles leek te snel gegaan.
De grote zorg van Missie en Bestuur ging uit naar de omscholing van deze energieke
mensen van consumenten tot producenten, vooral om hen aan een bescheiden
inkomen te helpen om dan mee te kunnen opgaan naar een nieuwe tijd. Dat is een
moeizaam proces geworden. Een streekplan werd opgezet, eerst om klappers te
planten met het oog op een kopraproduktie, daarna om cacao te planten (hetgeen
mislukte), toen rubber. Men wil wel werken, maar op korte termijn zou een spectaculair
resultaat verkregen moeten worden. Men kan wel even feestelijk samenwerken,
maar waar een project routinewerk vereist, is ieders vrijheidszucht te sterk om
trouw, georganiseerd te arbeiden. Voor de school hebben kinderen noch hun ouders
ooit gevoeld. Zij leren van elkaar en van de omgang met de vreemdelingen wat voor
hun leven nodig is, stellen geen hoge eisen, houden het gezellig, zijn trouw in de
kerk, kennen burenhulp, maar gaan liefst vissen of jagen. Merkwaardig is dat de
vrouwen van oudsher de mannen prikkelen iets te presteren. Er zijn echter huismoeders
en vrouwen die openlijk durven te zeggen wat behoort. De oorspronkelijke
spanning tussen het man- en het vrouwvolk werkt nog steeds door. Van alle dorpen
zijn meisjes bij de zusters op de huishoudschool geweest. Het is de vrede onderling
die Missie en Bestuur hebben gebracht en die godsdienstig is onderbouwd, die bij dit
volk de eigen inzet voor kerkelijk leven heeft gestimuleerd. De mannen zijn kerken
gaan bouwen, mannen en vrouwen zijn actief in parochieraden. Maar priesters,
broeders of zusters zijn uit deze stam nog niet voortgekomen.
Tussen Mappi en Moejoe in leeft de Awjoestam. Deze kende van oudsher het
aanplanten van sago- en klapperbomen en het familie- en gezinsleven was er sterk.
Toen zij bevrijd werden van de koppensnellersterreur vanuit de Jahraj en hun
aandeel kregen in de streekplannen, profiteerden zij wèl van de scholen en de
mogelijkheid producent te worden, maar zij bleven in zichzelf teruggetrokken, goed
voor elkaar. Het zoeken echter van een hogere ontwikkeling die hen van huis moest
doen gaan, kon hen niet bekoren.
Toen in deze streken de ontwikkeling op gang was gekomen werden vanuit deze
gebieden de laatste, nog niet onder Bestuur gebrachte stammen door missionarissen
xiii

ezocht en geleidelijk in het ontwikkelingsproces opgenomen. Van de Mimika uit -
het gebied werd in 1953 overgedragen aan de Orde van de Franciscanen - werden
het Asmatvolk en later de stammen aan de Kasuarinenkust en het daarachter
liggende binnenland bereikt. Het openleggen van deze gebieden was jarenlang een
moeilijke opgave. De Asmatters bleken een rauwe bevolking uit te maken, ofschoon
het een volk is met een nu wereldberoemde beeldhouwkunst. Deze kunst stond
echter in dienst van de onderlinge weerwraak. Hun mythen en riten werden door de
eerste missionarissen bestudeerd en nadat dit missieterrein was overgedragen aan de
Amerikaanse Provincie van de Orde van de Kruisheren (1961) ook benut bij
pogingen de bekeerden tot een christelijk leven te brengen dat 'van hen' zou zijn.
Terwijl heel het binnenland tot ontwikkeling kwam, werd het oorspronkelijke
uitgangsgebied - de Marindstam aan de kust - niet vergeten. Zeer intensief werd
geprobeerd vanuit een vormingscentrum via de jongeren deze dorpen te beïnvloeden.
Tot op heden bereikten deze pogingen niet het resultaat dat verhoopt werd.
Gezien in 1950 het missiegebied een Vicariaat, later Bisdom, geworden is, komt hier
de centrale leiding vanuit Merauke ter sprake. Dan komen bij het Bestuur en de
Missie de scholen tot ontplooiing en worden er agrarische streekprojecten geëntameerd.
Deze scholen en projecten geven de Papoea zelf de kans na de opleidingen
een functie te verkrijgen als onderwijzer of als ambtenaar. De 'gedoopten' uit de
vorige perioden worden begeleid om zelf hun 'kerk-zijn' actief te gaan beleven.
Ofschoon nog verre van welgesteld, bouwen zij eigen kerken in hun dorpen, maar
belangrijker nog is dat er dan parochieraden ontstaan die medebeslissen hoe het
christendom zal worden beleefd.
In 1963 werd Nederlands Nieuw-Guinea overgedragen aan Indonesië. Daarmee
begon een nieuwe tijd. De politieke veranderingen worden echter slechts besproken
voorzover deze van invloed zijn op het missiewerk. Belangrijk waren de nieuwe
mogelijkheden om hulp te krijgen vanuit de andere eilanden inzake personeelsbezetting
(de Indonesische confraters), de incidentele bezoeken van en aan kerkelijke
instituten op Java en de van daar afkomstige lectuur voor catechese. De Missie komt
dan te staan voor de instroom van transmigranten en de bedreiging van de bestaansmogelijkheden
voor de Papoea's en hun reactie hierop.
De missionaris en zijn ontwikkeling
Zo verliep de lijn van de ontwikkeling van de Papoea. Dit proces van hun bekering
en hun ontwikkeling werd geleid en begeleid door Nederlandse missionarissen. Ook
bij hen zelf was van ontwikkeling sprake. Wanneer U het eerste hoofdstuk van boek
I De Pioniers leest, voelt U zich wellicht gechoqueerd door het feit dat die pioniers
(1905) over de Papoea's spraken als over 'wilden' en over hun levenswijze als over
een 'dierlijk peil van bestaan'. Om dit voor ons irritante feit te verklaren, volgt na
dit eerste hoofdstuk een tweede, waarin hun afkomst, hun opleiding en hun religieuze
vorming besproken worden, zoals deze verliepen in het begin van deze eeuw. Zij
waren kinderen van hun tijd - de koloniale tijd - en terwijl de kolonialen naar de
xiv

'primitieven' gingen om rijk terug te keren naar het vaderland, gingen zij naar hen
toe om hen vooruit te helpen. Zij schrokken van de situatie, maar zij bleven er om
'de zielen van deze mensen te redden' en 'een menselijk leven te bewerkstelligen'.
Toen het nodig bleek de lichamelijke conditie van de bevolking te saneren, zetten zij
zich daarvoor in. Hun catechismus ging nog uit van: 'Wij zijn op aarde om God te
dienen en daardoor in de Hemel te komen.' God was de Almachtige, alomtegenwoordige,
de beloner van het goede, en de straffer van het kwade. Geloven was de
aanvaarding van de Twaalf Artikelen, moreel goed zijn was: het onderhouden van
de Tien Geboden Gods, de Vijf Geboden van de H. Kerk, het ontvangen van de
Sacramenten, het vermijden van de zonden, het doen van de Werken van Barmhartigheid.
Bijbeluitleg en kerkelijke traditie stonden onwrikbaar onder het Kerkelijk
gezag, het Kerkelijk Recht bepaalde tot in de details hun religieuze leven en hun
liturgische vieringen (in het Latijn). De Paus was onfeilbaar, de bisschop had het
laatste woord. Dit 'Conventionele Christendom' was voor hen vanzelfsprekend,
veilig en voor geen bestrijding vatbaar.
De missionarissen die in boek II De Baanbrekers optreden, hadden ongeveer
eenzelfde opleiding genoten, maar zij hadden hun studies gemaakt na de Eerste
Wereldoorlog, in een tijd waarin in Nederland het zogenaamde 'Rijke Roomse
Leven' tot bloei kwam. De dynamiek van dat geloof en de strijdbaarheid van de
Kerk (de Protestanten waren ketters) zat hen in het bloed. Toch groeide in hen de
belangstelling voor de Papoea's als 'hun' mensen en reeds zochten zij naar het
goede in de oorspronkelijke adat en niet enkel naar de belemmeringen daarvan voor
het geloof. Het 'baanbreken' in nieuwe gebieden vroeg echter hun volledige energie
tot de Wereldoorlog II het eerste beroep op de jongere generatie van 'gedoopten'
deed om te kunnen doorwerken.
Pas in boek III De Begeleiders komen missionarissen aan bod die tussen 1930-1940
opgeleid waren en door de Bijbelwetenschap en de positieve wetenschap beïnvloed
waren en de relativiteit van de historische vormgeving van die 'oerzekerheden'
konden zien. Zo kwamen zij open te staan voor de werking van Gods Geest in de
nog niet christelijke religie van deze stammen. Zij werden voorzichtiger, zij zochten
bewust naar aanknopingspunten. Aanvankelijk vonden zij die in de sociale structuren
van die culturen en geleidelijk kreeg het menselijk welzijn van hun gelovigen als
zodanig de aandacht. Nu luidde de formule: 'Wij zijn op aarde om God te dienen en
hier en hiernamaals gelukkig te zijn.' Acculturatie werd een begrip. Daarna kwam
het Concilie van het Vaticaan en experts (periti) werden uitgenodigd om naar
Merauke te komen. Vooral het idee 'wij zijn de Kerk' sloeg aan. Elk jaar werd een
gezamenlijke conferentie gehouden en de nieuwe visie op God, op Christus, op de
Sacramenten, op clerus en leek deed de pastoraal, die in de praktijk al jaren een
beroep deed op de leken (onderwijzers), uitgroeien tot een begeleiding van een
christenheid die zelf de verantwoordelijkheid voor kerkelijk geloofsleven op zich
nam. Acculturatie werd inculturatie.
xv

De bronnen
Dit verhaal over drie perioden gespreid, berust op een verscheidenheid van bronnen.
Dit vraagt om enige toelichting. Juist omdat dit boekwerk is opgebouwd uit de eigen
getuigenissen van de missionarissen, is het goed te weten dat met name voor boek
I De Pioniers veelvoudig gebruik is gemaakt van: de Annalen van O.L. Vrouw van
het H. Hart en de Almanak van O.L. Vrouw van het H. Hart uit die jaren. Deze
publikaties waren tijdgebonden uitgaven om het werk van de Congregatie van de
Missionarissen van het H. Hart, MSC, en de Congregatie van de Dochters van O.L.
Vrouw van het H. Hart, FNDSC, bekendheid te geven en de propaganda van het
missiewerk te bevorderen. Deze tijdschriften zelf maakten een ontwikkeling door. De
aanhalingen in boek II en III zijn uit een heel andere tijd en missen de voorzichtige
inperking van de bronnen van boek I. Het lezerspubliek van de bronnen van boek I
werd gevonden bij de doorsnee katholieke gelovigen, familie en vrienden van de
leden van die Congregaties. De missionarissen in Nieuw-Guinea die hun brieven
daarin gepubliceerd wisten, hielden rekening met deze eenvoudige gelovigen, die zij
enerzijds niet wensten te choqueren met 'het onzedelijke leven van de Papoea's' en
anderzijds hoopten te bewegen veel voor de Missie te bidden en te offeren. Vandaar
dat die 'onzedelijkheden' werden verbloemd en heel voorzichtig en vaag werden
aangeduid, terwijl de lijflijke en geestelijke armoede van deze stammen en de harde
levensomstandigheden van de missionarissen bijzondere aandacht kregen. In hoeverre
deze brieven door de redactie 'gekuist' werden, is nu niet meer na te gaan omdat
deze redacteuren reeds allen zijn overleden.
Onder de titel Archivalia bevinden zich in de archieven bovendien brieven aan het
Bestuur van de MSC of aan de confraters, brieven die deze reserve en propagandatendens
niet nodig hadden, maar sterk door de eigen inzichten en emoties van de
schrijvers gekleurd werden. Daarnaast bevatten die Archivalia: verhandelingen,
kleine publikaties van de missionarissen die als zodanig niet in boeken of tijdschriften
werden opgenomen. Bijzonder waardevol daaronder zijn de zogenaamde Dagboeken.
De publikaties van de missionarissen in boeken en tijdschriften zijn in waarde
afhankelijk van de schrijvers, enerzijds mensen van hun tijd, anderzijds de insiders
van het missiewerk ter plaatse. Deze figuren worden in dit boek beschreven en de
onderlinge kritiek, waar deze werd neergeschreven, wordt ter plaatse vermeld.
Als bronnen worden ook aangehaald geschriften van outsiders, wetenschappers,
bestuursleden en journalisten. Deze publikaties worden niet als zodanig bestudeerd,
maar enkel aangehaald in zoverre zij betrekking hebben op het missiewerk. Daarbij
moge worden opgemerkt dat ten aanzien van het werk van het Nederlands Bestuur,
de visie van de Missie de aandacht krijgt en de opvattingen van het Bestuur als
zodanig niet worden besproken. Het Gouvernement schrijft zelf zijn eigen geschiedenis.
xvi

Vermelding verdient het boek van dr. J.F.L.M. Cornelissen die in zijn proefschrift
Pater en Papoea (J.H. Kok, Kampen, 1988) een zeer gespecialiseerde bibliografie
publiceerde over het missiewerk op Nederlands Zuid-Nieuw-Guinea. Daarvan hebben
wij dankbaar gebruik gemaakt.
De spelling
De spelling van geografische namen in dit boekwerk mist uniformiteit. Er is nog
geen internationaal vastgestelde vorm voorhanden. Daarom is in de tekst en op de
kaarten nu eens de Nederlandse, dan weer de Engelse of Indonesische schrijfwijze
aangehouden. Zo wordt de Nederlandse 'oe' in de Engelse versie 'u' en ook in de
Indonesische 'u'. De Nederlandse 'j' wordt in de Engelse versie 'y', maar heeft in
de Indonesische de betekenis van 'dj'. De Indonesische 'c' is in het Nederlands 'tj'.
xvii

Inleiding
Boven het continent Australië strekt zich een groot eiland uit, dat naar zijn vorm op
een vogel lijkt en dat door de Torresstraat van het Australisch vasteland gescheiden
is. Pas in de zestiende eeuw werd dit eiland door de zeevarende mogendheden
ontdekt.
De ontdekking van Nieuw-Guinea
De geschiedenis van de ontdekking van dit eiland werd beschreven door dr. A.
Wichmann in het standaardwerk Nova Guinea 1 , waaraan we de volgende gegevens
ontlenen: Ynigo Ortiz de Retes vertrok op 16 mei 1545 met de San Juan van het
eiland Tidore in de Molukken en bereikte op 13 juni de Geelvinkbaai op Nieuw-
Guinea. Wichmann schrijft:
'Am 16. gelangte das Schiff an einen Archipel. Von dem Strande der grössten
Insel stiessen 23 Prauen ab, deren Insassen durch Zeichen aufforderten in eine
Bucht einzulaufen. Als man dem Ansinnen keine Folge leistete, wurden die
Seefahrer mit Pfeilen beschossen.' 2
De tocht wordt vervolgd langs de kust en aan de monding van de St. Augustinrivier
ging men aan land om brandhout en water in te nemen.
'An dieser Stelle', vertelt Wichmann, 'war es, an der Ortiz im Namen des
Königs von Spanien von der Insel Besitz ergriff und ihr den Namen Nueva
Guinea gab.' 3
In een nota voegt Wichmann daaraan toe:
Zum erstenmale gedruckt, und zwar in der Form Nova Guinea, erscheint dieser
Name auf der Weltkarte von Mercator im J. 1569. 4
Jan Cartensz vertrekt 21 januari 1623 van het eiland Ambon en vaart langs de zuidwestkust
van Nieuw-Guinea met de Pera en de Arnhem. De kapitein van de Arnhem
ging met vijftien matrozen in de sloep vissen bij het strand. Wichmann schrijft:
1 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte von Neu-Guinea. Nova Guinea, Vol. I. Leiden, 1909, Vol. II,
Leiden, 1910.
2 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 23.
3 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 24.
4 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, nota p. 24.
1

Kurz darauf erfolgte ein Überfall durch Eingeborene, wobei 9 Mann das Leben
einbüssten, während die übrigen sich zu retten vermochten. 5
Hij vervolgt:
Am 16. Februar gewahrte man "overhooch geberchte dat op vele plaetsen wit
met snee bedect lach..." Das hohe Gebirge dehnt sich wohl noch 30 Meilen nach
Osten aus. Das Land scheint bis hierher über viele und schöne Täler, sowie über
Flüsse mit süssem Wasser zu verfügen..., was aber für Früchte, Metalle und
Tiere sich dort vorfinden und wie dasselbe bewohnt ist, darüber können wir kein
Urteil abgeben, weil die Bewohner Wilde und Menschenfresser sind... Es sind
lange, schwarze Kerle mit krausem Haar auf dem Haupte und zwei grossen
Löchern in der Nase, ausserdem ganz nackt.
Ihre Waffen sind Pfeile, Bogen, Speere und Ähnliches. 6
Zij zien op de kust, zegt Wichmann:
Eine Art Bäume, womit zweifelsohne Kasuarinen gemeint sind. 7
Op 11 maart komen zij op de noordwestkust van Frederik Hendrik Eiland. Wichmann
vervolgt:
... aber bereits in Büchsenschussweite davon entfernt, vermochte man nicht
weiter zu rudern, so dass zu Fuss, bis an die Hüften in den Schlamm einsinkend,
das Ufer gewonnen wurde. Hier gewahrte man frische Fussspuren und ein wenig
landeinwärts im Walde etwa 20 erbärmliche Hütten, woraus geschlossen wurde,
dass hier "arme ende miserable menschen" hausen müssten. 8
Zij bereikten de zuidwestpunt van het eiland die zij 'Valsch Caep' noemden, en
gingen op 't eiland Habé aan land. Zij zagen er de vele kokospalmen, ontmoetten
later prauwen met mensen, die stukken ijzer en kralen graag aannamen.
Wichmann voegt daaraan toe:
In Ihren Kanus fanden sich einige Menschenknochen. 9
Het gelukte hen niet de doortocht door de Torresstraat te vinden.
Abel Jansz Tasman vertrok in 1643 van Batavia met de opdracht, zegt Wichmann:
.. tot d'ontdeckingh van 't onbekende Zuytland, de Zuyt Oost cust van Nova
Guinea, mitsgaders d'eilanden daer omtrent gelegen. 10
5 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 76.
6 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, pp. 76 en 77.
7 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 77.
8 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 78.
9 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 78.
10 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 85.
2

Op deze tocht ontdekte hij Tasmania en op de terugweg voer hij langs de noordkust
van Nieuw-Guinea. Het volgende jaar kwam hij terug tot bij de noordwestkust van
Frederik Hendrik Eiland, voer om Kaap Valsch en passeerde de Straat Marianne en
de Bian.
Wichmann schrijft:
Weiter östlich liegt die 'Rivier d'Orangie', womit der Merauke-Fluss gemeint
gewesen sein kann. 11
Daarover wordt vermeld dat:
... das Land voller Kokospalmen und gut bevölkert ist... "Het Volk geen Liefhebber
van Yzer, of Korael, quaed aerdig, maar wat Westelijker is het Volk geheel
zwart, graeg na Yzere hoeken en doek, verwonderde sich over 't zien van
spiegels: hier vind men Hoenders, Varkens, en veel Visch." Der angegebenen
Lage nach, muss Tasman mit der Bevölkerung in der Gegend des Merauke-
Flusses in Berührung gekommen sein. Dass dieselbe bösartig war, haben die
Vorgange an der Wende des 19. Jahrhunderts zur Genüge bewiesen. 12
Wichmann vertelt voor 1828:
Zum erstenmale untemahm es eine europäische Macht - die Niederlande - festen
Fuss auf Neu-Guinea zu fassen, indem sie dort nicht allein eine Niederlassung
gründete, sondern auch einen beträchtlichen Teil der Insel, nämlich die ganze
West- und Südwestküste nebst einem Teil der Südküste (bis 141° E), ihrem
Besitz im Indischen Archipel einverleibte. 13
In 1884 en 1885 werden Engeland en Duitsland het eens over de verdeling van oost
Nieuw-Guinea, waarbij Engeland het zuidelijke deel en Duitsland het noordelijke
deel als protectoraat op zich nam. 14
In 1896 ziet de Nederlandse Regering eindelijk de urgentie in van de invoering van
daadwerkelijk bestuur, hetgeen de vestiging van bestuursposten tot gevolg heeft,
namelijk te Fakfak en te Manokwari. In die tijd heeft de Gouverneur van het
Engelse deel van Oost-Nieuw-Guinea, Sir William McGregor klachten ingediend
over de sneltochten van de kustbewoners van het Nederlandse gedeelte op het
Engelse grondgebied. Men noemde toen die snellers de 'Toegeri's'. Later kregen zij
de naam 'Kajakaja's' en ten slotte hun eigen naam: 'Marindinezen'.
In 1900 wordt de heer W. Kroesen, assistent-resident van Fakfak, naar deze zuidkust
gezonden en in 1902 wordt aan de monding van de Marorivier de bestuurspost
Merauke gesticht. Er worden honderdzestig militairen met politie en dwangarbeiders
gestationeerd.
11 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 101.
12 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, I, p. 101.
13 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, II, p. 1.
14 Wichmann, A., Entdeckungsgeschichte, II, p. 344.
3

De missionerende Congregaties
Het is hier in Merauke dat in 1905 de eerste missionarissen aankomen: de leden van
de Congregatie van de Missionarissen van het H. Hart, om er hun missiewerk te
beginnen.
Deze eerste missionarissen kwamen uit Europa, het Europa van de negentiende
eeuw. In die wereld die economisch en sociaal opengegaan was en waarin men door
de techniek de hele aarde begon te bereiken, ontwaakte op instigatie van de kerken
een geheel nieuwe golf van missionair elan, zowel bij de Missie als bij de Zending.
Voor een speciaal gebied van deze missieactiviteit hebben wij hier belangstelling. In
Frankrijk, waar de ontkerstening een algemeen aanvaarde situatie van onkerkelijkheid
en vrije zedelijkheid had opgeroepen, beleefden de geestelijken deze mentaliteit
als 'le mal moderne'. Zij zochten naar de middelen om een genezing te bewerkstelligen.
Eén van hen, de eerwaarde heer Jules Chevalier, stichtte in 1854 te Issoudun
(bij Bourges) een Congregatie van priesters en broeders: de 'Missionarissen van het
H. Hart'. Hij zag hen als herauten van de Liefde die hun tijdgenoten wensten te
ontvlammen om Christus wederliefde te geven en een christelijk leven te leiden. Het
devies dat hij daarom aan zijn Congregatie meegaf luidde: 'Bemind zij overal het H.
Hart van Jezus...'.
Na vijfentwintig jaren telde de Congregatie negenentwintig paters, vijf broeders en
negenentwintig groot-seminaristen (waaronder al twee Nederlanders).
Rond 1880 eiste de Maçonnieke Regering van de Franse Republiek dat de kloosterlingen
een officiële erkenning zouden aanvragen, hetgeen hun Apostolaat beperkingen
zou opleggen. De missionarissen van het H. Hart (MSC) weken uit naar
Nederland. Hier kregen zij van mgr. Godschalk, bisschop van 's-Hertogenbosch, zijn
eigen buitenverblijf, huize Gerra, toegewezen (1881).
Huize Gerra werd het vormingscentrum, het noviciaat, dat onder leiding stond van
pater Ch. Piperon. Toen de eerste novicen geprofest waren en nieuwe postulanten
zich hadden aangemeld, werd het huis te klein en werd een afgedankte lakenfabriek
in de stad Tilburg aangekocht. Naast het noviciaat en de hogere studies werd daar
ook nog het Klein-Seminarie, de z.g. Apostolische School ondergebracht.
De eerste leden van de Congregatie waren ingetreden omdat zij de godsvrucht tot het
H. Hart van Jezus wilden verspreiden, met name in Frankrijk. De stichter echter van
hun Congregatie had zelf van het begin af aan ook het missiewerk in de vreemde
landen als een van de voornaamste taken van zijn instituut gezien en de jongere
garde zag met verlangen naar de verwezenlijking van dit missie-ideaal uit. Het
devies was toch: 'Bemind zij overal...' Nog tijdens het gedwongen vertrek van zijn
mensen uit Frankrijk, wat heel hét bestaan van het instituut op losse schroeven zette,
vroeg pater Chevalier zijn procurator in Rome om de Congregatie als kandidaat voor
een of andere missie voor te dragen bij de H. Stoel. Kardinaal Simeoni, prefect van
de Congregatio de Propaganda Fide, bood daarop de heel Zuidzee (Melanesië en
4

Micronesië) aan, met de opdracht hoofdaandacht te schenken aan het eiland Nieuw-
Guinea.
Intussen was in 1874 ook de Congregatie van de Dochters van O.L. Vrouw van het
H. Hart gesticht. De grote uittocht van leden van beide Congregaties naar de Missie
kon beginnen. De eerste karavaan reisde in 1881 met de avonturier Markies de Rays,
via Manila, Soerabaja, Batavia en Singapore naar Sydney. Na dertien maanden
bereikten zij van daaruit in noord Nieuw-Guinea het plaatsje Port Breton, dat aan de
zuidkust van Nieuw Ierland lag. Omdat zij daar niets dan puinhopen en graven
vonden, staken zij het Sint-Joriskanaal over en begonnen hun missiewerk op Nieuw
Brittannië.
In 1885 kwamen er twee paters, drie broeders en vijf zusters naar het Thursday-
Island aan de zuidkust van Nieuw-Guinea. Via het nabijgelegen Yule-Island bereikte
men het vasteland van Nieuw-Guinea. Dit missiegebied telde in 1910 na vijfentwintig
jaar werk reeds drieëntwintig overledenen. Hun gemiddelde leeftijd lag niet
boven de vierendertig jaar. 15
De stichting van de Apostolische Prefectuur
van Nederlands Nieuw-Guinea
De westelijke helft van Nieuw-Guinea was een deel van Nederlands-Indië en voor de
Regering bestond er voor heel Nederlands-Indië voor de katholieken slechts één erkende
kerkrechtelijke autoriteit, n.1. het Apostolisch Vicariaat van Batavia (Djakarta).
De eerste missionarissen waren wereldheren (1808-1859). Daarna werd het vicariaat
toevertrouwd aan de Orde van de paters Jezuïeten. Zij hadden op verschillende
eilanden de zielzorg van aanwezige katholieken en de verkondiging van het christelijk
geloof aan de 'heidenen' op zich genomen. Maar het was tegen het einde van de
negentiende eeuw duidelijk geworden dat dit arbeidsveld veel te uitgebreid was voor
het personeelsbestand van deze ene Orde. Vanuit Europa meldden zich daarom
andere Orden en Congregaties aan, die bereid waren om een deel van dit missieveld
over te nemen. De MSC en met name de groep jongere Nederlandse leden, dacht
nog steeds aan Nieuw-Guinea. De Jezuïeten waren in 1888 naar de Molukse
eilanden gekomen en hadden het missiewerk daar in gang gezet. De Missionarissen
van het H. Hart verklaarden zich in 1896 bereid deze Missie (de Molukken èn
Nieuw-Guinea) over te nemen. Maar de Nederlandse Regering liet weten, dat zij
geen tweede zelfstandig Apostolisch Vicariaat wenste te erkennen naast dat van
Batavia. En de MSC zelf wenste níet als een onderafdeling van dat Jezuïetisch
Vicariaat ingezet te worden. Rome begreep de houding van de Nederlandse Regering
niet, zodat de onderhandelingen geen vlot verloop hadden. Het duurde zeven jaar
15 Gegevens ontleend aan: Kerck MSC, J. de, Pater Jules Chevalier en zijn MSC-Congregatie. Uitgave
van de Missionarissen van het H. Hart, Antwerpen, 1975.
5

voordat in 1902 de onderhandelingen tot resultaat hadden dat er een eigen Apostolische
Prefectuur werd opgericht en erkend, n.l. de Prefectuur van Nederlands
Nieuw-Guinea. Pater M. Neijens werd benoemd tot de eerste Prefect. Met pater H.
Geurtjens vertrok hij naar de Kei-eilanden waar zij de missie van de paters Jezuïeten
overnamen in 1903. Van daaruit vertrok men in 1905 naar Merauke. 16
De Missie in de Molukken
Het missiewerk in de Molukken - op Klein-Kei, Groot-Kei en het eiland Tanimbar
- wordt de basis voor het missiewerk op Nederlands Nieuw-Guinea. Pater E.
Cappers vertelt daarover in zijn boekje Een veelbelovende Missie 17 en daaraan
ontlenen wij het volgende. Klein-Kei is een koraalrif, bedekt met een dunne humuslaag
die begroeid is met bos. Groot-Kei is een bergland met steile rotswanden. De
uitlopers daarvan vormen kapen, waartussen een zandig strand gevonden wordt dat
een geschikte bodem uitmaakt voor kokoscultuur. Te zamen bedraagt het bevolkingsaantal
(rond 1919) een dertigduizend mensen over een honderdzestig nederzettingen
verspreid. De sociale opbouw kent drie klassen: de adel (mèl-mèl), de burgerij (rènrèn)
en de slaven (iri-iri). De taal is een van de vele Maleise varianten. De mannen
dragen alleen een schaamgordel, de vrouwen een sarong van boven de borst tot
onder de knieën. Zij leven van hun tuinen, van jacht en visserij. Zij staan bekend als
goede timmerlieden en bekwame botenbouwers. De hoofdplaats is Toeal op Klein-
Kei, de plaats van de controleur en de haven van de Koninklijke Pakketvaart
Maatschappij (KPM), het centrum van handel in hout, kopra, vis, gedreven door
Chinezen, Arabieren en Makassaren. Op Groot-Kei is te Banda-Elat een posthouder
gestationeerd, tevens gezaghebber. De Keiees van die tijd was animist, de godheden
waren zon en maan. Zij hadden hun priesters. Een klein gedeelte van de bevolking
was reeds tot de Islam overgegaan (Doellah op Klein-Kei en een vijftien kampongs
op Groot-Kei). Rond 1880 begonnen de Islamieten systematisch propaganda te
maken en elk jaar nam het aantal Mekkagangers toe. De Resident van Ambon
verzocht de Apostolisch Vicaris van Batavia missionarissen te zenden om een dam
op te werpen tegen de Mohammedaanse vloedgolf.
De paters Jezuïeten namen in 1888 deze taak op zich, namelijk de paters J. Kusters
en J. Booms. Het eerste jaar kreeg men geen toegang. Booms werd verplaatst naar
Flores. Kusters hield vol, kreeg voet aan wal te Langgoer bij Toeal. Zijn medische
hulp bij een kwaadaardige koorts won de harten, vooral van de jeugd. Hij kon een
schooltje openen. In 1890 werden de eerste tien Keiezen gedoopt. De nieuw
gedoopten bleken ijverige propagandisten; in 1891 kon het dorpshoofd plechtig
gedoopt worden en het kerkje moest reeds drie maal vergroot worden. Het getal
christenen groeide in de dorpen aan de oost- en westkust. In Langgoer werd een
opleiding voor catechisten opgezet. Dezen zouden in de toekomst van grote betekenis
blijken te zijn als onderwijzers (goeroe's) en catechisten op Zuid-Nieuw-Guinea.
16 Symbolum historiae MSC. Romae, 1966.
17 Cappers MSC, E., Een veelbelovende Missie. Tilburg, 1919.
6

Een tweede pater kwam met twee broeders. In 1896 mochten de missionarissen
reeds 1423 H. Communies uitreiken. De Apostolisch Vicaris van Batavia kwam het
H. Vormsel toedienen. Na de overdracht aan de Missionarissen van het H. Hart
(1903) kwamen nieuwe krachten uit Nederland en geleidelijk aan - in dorp na dorp,
gedeeltelijk of geheel - namen de mensen de christelijke godsdienst aan. De wegen
tussen die dorpen waren nog zeer slecht, de eerste hutjes van de paters en broeders
nog hoogst armoedig, maar de Keiese timmerlieden bouwden onder leiding van de
broeders de ene pastorie, de ene kerk na de andere, waarbij de onderlinge wedijver
de 'gelovigen' aanzette elkaar de loef af te steken. Per jaar kwamen er tweehonderdvijftig
christenen bij.
Van bijzondere betekenis was de komst van de Zusters Franciscanessen, 1905, voor
de opvoeding van de vrouwelijke jeugd. Hun invloed bereikte beide eilanden. Kort
na hun aankomst sloeg een pokkenepidemie toe, het aantal slachtoffers liep op tot
vijftienhonderd. De mensen vluchtten de bossen in, lieten zieken en stervenden aan
hun lot over. De missionarissen bleven op hun post om hulp te bieden.
Van Klein-Kei uit werd Groot-Kei bezocht, maar de mensen toonden geen belangstelling.
In 1902 sleepte een choleraepidemie acht procent van de bevolking ten
grave. Ook vijfenzestig van de elfhonderdachttien christenen stierven. Men telde
honderdvierenvijftig catechumenen en honderdtachtig schoolkinderen.
Groot-Kei begon na 1906 schoorvoetend open te gaan. Over het dorp Hollat staat in
een brief:
We woonden in het begin in een hutje waar wind en regen van alle kanten
binnendrongen; soms moest ik 's nachts tot drie maal toe verhuizen om geen
gedwongen bad te krijgen. Datzelfde huis deed dienst als kerk, school, eetzaal en
slaapverblijf. In de drie maanden dat ik hier zit, heb ik heel wat stenen versjouwd.
We zijn in een echt bergland en zodra men iets wil bouwen, is het aanstonds
"ophogen". Weken achtereen heb ik niets anders gedaan.
Op beide eilanden beïnvloedden de partijen in de dorpen de uitkomst. Naast de
katholieke catechist, werd een protestantse voorganger binnengehaald. De Mohammedanen
spanden al hun krachten in de mensen tot hun godsdienst over te halen
door lasterpraatjes over de katholieke godsdienst en door de inlanders met bedreigingen
bang te maken. Zo wedijverden katholieken, protestanten en islamieten met
elkaar. Tegen zulk een schok was het heidendom niet bestand. Willens of onwillens
ging men naar de een of andere godsdienst over. Voor 1910 staan voor de Prefectuur
negenentwintighonderdveertig gedoopten aangegeven en negenhonderdnegenentwintig
catechumenen, verdeeld over vijf hoofdstaties, vierentwintig bijstaties op Klein-
Kei en vier hoofdstaties en negen bijstaties op Groot-Kei. Er werkten zestien
priesters, twaalf broeders en tien zusters.
Zuidwest van de Kei-eilanden liggen de Tanimbareilanden. Van de zesenzestig zijn
zeven eilanden bewoond. De bevolking bedraagt ± 30.000 mensen. Jamdena is het
grootste eiland van de groep, enigszins heuvelachtig, hoger dan de overige kraalvor-
7

mige. De bodem is zeer vruchtbaar, bossen (met ijzerhout), tuinen en kokosbomen
(langs de kust). De bewoners zijn van het Maleise ras, zonder Papoea-menging, licht
van kleur. Vroeger waren zij gevreesd als wild, wreedaardig en woest, koppensnellers.
Nog blijven zij brutaal, strijdlustig en licht ontvlambaar. De mannen zijn lui, de
vrouwen vlijtig, de jongelui pronkzuchtig. De standenindeling gelijkt op die van de
Kei-eilanden. De kleding is zwierig en rijk aan sieraden. Buiten tuinbouw, jacht en
visserij vervaardigen mannen prauwen en smeden wapenen. Allen kennen het stoken
van arak uit palmwijn. De dorpen waren gebouwd als vestingen vanwege de
onderlinge vijandschap. De plaats Saumlaki op zuid Jamdena is de standplaats van
een civiel gezaghebber Chinese en Makasaarse handelaren hebben zich daar
gevestigd. De Tanimbarezen vereren zon en maan, spreken van één Grote God, één
God Middelaar en een God van de onderwereld. Ieder huis heeft een offerplaats voor
de godheid en een voorde voorouders. Zij kennen priesters.
Toen op de Kei-eilanden de voornaamste plaatsen bezet waren en de Missie op
Nieuw-Guinea was opgericht, begaf de Prefect pater Neijens zich in 1910 op reis
naar Tanimbar en aangezien de ontvangst hoop gaf, vertrokken in september van dat
jaar de eerste missionarissen daarheen. Zij werden enthousiast binnengehaald. Maar
de eerste twee jaren maakte de 'grote liefhebberij: vechten en snellen' het onmogelijk
met schooltjes te beginnen. In 1911 kwamen de protestanten; in 1912 werden
een zeventig boosdoeners naar Ambon overgebracht en werd 'orde en rust' bereikt.
Scholen werden ijverig tezocht, catechismus onderricht in de taal - met behulp ook
van catechisten uit Kei -had succes. In 1913 vond reeds het eerste doopfeest plaats,
vooral van kinderen. Einde 1914 vermeldt de statistiek: 528 gedoopten, 334 catechumenen,
3 paters, 2 broeders, 14 catechisten. De aanvankelijke tegenstand om
meisjes naar school te aten gaan werd overwonnen. Onze beste propagandisten
waren de kinderen zelf, die de ouderen bewerkten om ook ter kerke te komen.
Doopfeesten volgden elkaar op. In 1916 telde men 2554 gedoopten, 47455 H.
Communies. Ook op het eiland Fordate werd begonnen. In 1917 waren de getallen:
3410 gedoopten, 4 hoofdstaties, 18 bijstaties, 4 paters, 3 broeders, 27 catechisten,
71714 H. Communies; in 1918: 3810 gedoopten. Intussen was er ook een school
voor eigen catechisten geopend.
8

I Het begin
De stichting van de bestuurspost Merauke
Vanuit zee bekeken ziet men van de zuidkust van Nieuw-Guinea niets dan een
donkere lijn van hoge klapperbomen, waartegen hier en daar een groep van lage
hutten gelegen is. De mensen bewonen achtenzeventig dorpen op geringe afstand
van elkaar gelegen, verspreid langs dat hele strand met ervóór een visrijke zee en
erachter wildrijke jachtvelden. De kleinste dorpen tellen 'n honderd, de grote 'n
duizend inwoners. 1
Daarachter strekt zich een immens laagland uit tot aan de grote Digoelrivier die van
de bergen afdaalt. Dat laagland is, doorsneden met moerasrivieren, in de droge tijd
een savanne en in de natte tijd een ondergelopen land. Er groeit eucalyptus in de
vlakten en regenwoud op de heuvels. Aan de kust vindt men een breed strand aan
de voet van zandige oeverwallen. Daarop bevindt zich die overvloed van klappers en
hebben die vele dorpjes zich genesteld. 2 Het aantal inwoners werd in het begin van
deze eeuw geschat op vijfentachtighonderd aan de kust en zesduizend in het diepe
binnenland. 3
Het waren de meest oostelijk wonende kustpapoea's die toen onder de naam
Toegeri's ervan verdacht werden hun snel- en rooftochten tot over de grens van het
onder Engels beheer staande deel van Nieuw-Guinea uit te breiden.
Dr. Van Baal schrijft:
In die jaren was de Nederlandse belangstelling voor Nieuw-Guinea eerst aan het
ontwaken. In 1891 werd de K.P.M. contractueel verplicht enkele malen 's jaars
ook de Zuidkust aan te doen en vermoedelijk zou men nog lang niet aan inmenging
gedacht hebben, indien in juni 1892 de Toegeri's niet opnieuw op sneltocht
1 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen van Nederlandsen Zuid-Nieuw-Guinea. Uitgave van de
Indische Missievereniging, Sittard, 1919, p. 8.
(Verder geciteerd als: Bij de Oermenschen)
2 Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I., Franeker, 1985, p. 98.
(Verder geciteerd als: Ontglipt Verleden, I.)
3 Baal, J. van, 'De bevolking van Z.N.Guinea onder Nederlandsch Bestuur: 36 Jaren', in: Tijdschrift
voor Ind. Taal-, Land- en Volkenkunde, deel LXXIX, jg. 1939, afl. 3.
(Verder geciteerd als: 36 Jaren)
9

waren gegaan, waarbij zij zich zelfs tot vlak bij Daru vertoonden. Naar aanleiding
van door de Britse Regering gevoerde vertogen besloot men thans voor het
eerst tot ingrijpen. In november vertrok Hare Majesteits "Van Galen" naar de
Zuidkust met aan boord een posthouder, die te Sarire geplaatst zou worden en
een missionaris, pater Van der Heijden, om poolshoogte te nemen, of in deze
streken wellicht gelegenheid zou zijn tot uitbreiding van het Missiewerk. Op 7
december werd de posthouder Van Ahee met twaalf politiesoldaten te Sarire aan
wal gezet, waar zij een blokhuis betrokken. Lang hebben zij het er echter niet
uitgehouden. Het blokhuis werd reeds op 20 december overvallen en ofschoon
men de aanval wist af te slaan, werd het de bezetting zo moeilijk gemaakt, dat
Van Ahee dankbaar was zich op 6 januari 1893 met de zijnen aan boord van de
K.P.M.-boot "Camphuys" te kunnen inschepen. Dus ging het leven in Zuid-
Nieuw-Guinea opnieuw ongestoord zijn gang, totdat men eind december 1899
een drietal officieren van de "Pel" (een K.P.M.-stomer) vermoordde. Toen begon
het Hollandse geduld op te raken en vertogen van Britse zijde schijnen het hunne
daartoe te hebben bijgedragen. Eind 1900 zien we tenminste de assistent-resident
van Fakfak, de heer Kroesen, op Thursday-Island in conferentie met de Britse
autoriteiten en onmiddellijk daarna op strafexpeditie ter Zuidkust. 4
Broeder Alexis Henkelman, de kapitein van de boot van de Missie op Thursday-
Island vertelt in een brief daarover het volgende:
Zij plunderden al wat zij op hun weg ontmoetten en namen ook vele bewoners
mee die als slaven of levende eetwaar werden behandeld. In het begin wilde het
Nederlandse Gouvernement zomaar niet aannemen dat deze plunderaars uit het
Nederlandse gedeelte van Nieuw-Guinea kwamen en daarom werd het s.s.
Serdang naar Engels Nieuw-Guinea gezonden om een onderzoek hieromtrent in
te stellen. De Serdang kwam en een magistraat van het Engelse Gouvernement
vergezelde haar op de reis naar de plaats der plunderingen. Het toeval wilde dat
zij juist aanlandde, toen een van die Toegeribenden weer de grens was overgestoken
om hun moordtocht voort te zetten. Een van de roeiboten met enige soldaten
lag aan de mond van de rivier toen een groot aantal prauwen in de nacht de
rivier kwam afzakken. De drie eerste prauwen kwamen in aanraking met de
roeiboot. Een regen van pijlen viel neer op de boot, maar de geweren spraken
natuurlijk ook en twee der prauwen kantelden, terwijl de meeste opvarenden
werden doodgeschoten. Nu wilde de ganse vloot nog eens beproeven de boot
machtig te worden, maar, ziende dat zij het niet kon uithouden, voer zij de rivier
weer op. De volgende dag werden andere boten met soldaten de rivier op
gestuurd; zij vonden wel de prauwen met nog veel bogen en pijlen, maar de
Toegeri's waren natuurlijk over land de grens overgetrokken. Een weinig hoger
de rivier op vond rnen een dorp waar tweeëntwintig onthoofde lijken lagen.
Daarenboven hadden de moordenaars nog twee knapen levend meegenomen. De
heer Kroesen, Resident te Fakfak, door de Indische Regering belast met het
4 Baal, J. van, '36 Jaren', pp. 328-329.
10

onderzoek, kon wel geen betere proef van die moord- en plundertochten onder
ogen krijgen. Daarna keerde de Serdang terug en er werd besloten dat zij
vergezeld van de Sumatra die gevreesde Toegeri's eens een goede les zou gaan
geven. Te dien einde besloot men ook er een blijvende nederzetting te vestigen.
5
Van Baal vervolgt:
Van dit ogenblik af hebben de gebeurtenissen een snel verloop. Besloten wordt
tot vestiging van een bestuurspost aan de Maro en nog in 1901 wordt de Afdeling
Zuid-Nieuw-Guinea afgesplitst van Fakfak en onttrokken aan het zelfbestuursgebied
van Ternate. Het wordt een zelfstandig Gewest met de assistentresident
van Fakfak de heer Kroesen, als bestuurshoofd. Op 14 februari 1902
waait voor het eerst de driekleur op de plaats van het tegenwoordige Merauke. 6
Bij de eerste kennismaking', schrijft later pater P. Vertenten MSC,
'waren de koppensnellers wel erg bang, maar hun nieuwsgierigheid was nog
groter. Zij roeiden, staande in hun ranke prauwen, naar dat wondergrote drijvende
gebouw, dat niet geroeid werd en toch met snelle vaart zich verplaatste, dat
grote rookwolken uitblies, dat vol vreemde mensen zat - allemaal gekleed - dat
een wapperende vlag droeg, die ze heel in de verte al hadden opgemerkt als een
rode vlek, rood als het pruimsel van de betelnoot. Dat grote schip lag daar nu stil
in de Marorivier. Zeer langzaam en omzichtig naderden zij. Kaja! Kaja! Kaja!,
riepen zij, altijd maar weer Kaja! Dat wil zeggen: Vrienden! Vrienden! Wij
komen als vrienden! De vreemden wenkten hun vriendelijk toe. Wederzijds was
er het verlangen naar kennismaking. De heren aan boord beantwoordden de roep
met de vraag in het Maleis: "Kwé orang Kajakaja?" Zij verstonden het verkeerd,
maar het effect was uitstekend. Riepen de vreemdelingen ook niet de vredesroep?
Kaja! Kaja! Onder die vredesklanken werd kennisgemaakt en bestegen voor het
eerst de primitieven van de Zuidkust de valreep van een moderne oceaanstomer.
Er werd gesproken met allerlei gebaren. De heren wezen ook naar de stroom.
"Maro ka", zeiden ze, "dat is de Maro". Zo is de naam van Merauke ontstaan.
De mensen zelf spreken nooit van Merauke, maar van Ermasoe; zo heet de plaats
voor hen waar nu de kantoren van de Regering staan.' 7
De vestiging Merauke bestond uit een stuk grond van driehonderdvijftig vierkante
meter. Beginnend bij de steiger had men langs de rivier een brede dijk opgeworpen
5 Henkelman MSC, broeder Alexis, Brief, in: Almanak van O.L. Vrouw van het H. Hart. Uitgave van
de Missionarissen van het H. Hart, te Tilburg, jg. 14, 1904, p. 47.
(Verder geciteerd als: Almanak)
(Voor de aanhalingen uit die tijd is de huidige spelling aangehouden.)
6 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 329.
7 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar bij de Koppensnellers van Nederlandsch Zuid-Nieuw-Guinea.
Davidsfonds, nr. 259, 1935, p. 7.
(Verder geciteerd als: Vijftien jaar)
11

en van de steiger uit was een weg opgehoogd naar de daarachterliggende strandwal.
De woningen, alle in hout opgetrokken, stonden op cementen blokken, want bij hoog
water stroomde de rivier over de sluisdeuren. Aan de enkele wegen lagen de
kantoorgebouwtjes en de verblijven zowel van het binnenlands Bestuur als van de
militairen en de politie. Aan een andere straat verrezen al heel spoedig woningen en
winkels van Chinese handelaren. 8 Men had voor de watervoorziening een artesische
put geslagen, maar het water bleek vermengd met zwavel. Het stonk een uur in de
wind. De eerste jaren liet de gezondheidstoestand van de bewoners veel te wensen
over. Malaria en beriberi hadden tot gevolg dat vaak ambtenaren en gestraften
(dwangarbeiders) naar het ziekenhuis in Ambon moesten worden overgebracht. Het
hele terrein was omheind met prikkeldraad. Al had de aankomst op 12 februari 1902
een feestelijk verloop gehad, reeds op 26 februari probeerden de Papoea's de
indringers te verjagen. 9 Pater Vertenten vertelt:
Maar toen de blanken daar een tijdje waren en vrij hun gang gingen, toen
voelden de oorspronkelijke bewoners dat het uit was met hun onbeperkte vrijheid
en zij hielden raad. Van de vele dorpen kwamen in het geheim de mannen
bijeen. Het besluit was kort en krachtig: weg met de vreemdeling! Met een
tweeduizend man vielen zij de bezetting aan (een tweehonderd man sterk)
midden in de nacht, maar zij liepen tegen iets vreemds: prikkeldraad. De schildwacht
gaf alarm, een salvo en instinctmatig lieten allen zich op de buik vallen.
Op hun ellebogen trokken zij zich vooruit tussen bos en kreupelhout, dat tot vlak
bij de omheining stond. Ze rukten al af wat hun hinderde, scheurden hun
oorlellen en neusvleugels. Ze hoorden de kogels fluiten boven hun hoofden. De
aanval was mislukt. Van lieverlede werd alles weer bijgelegd. 10
Uit het Gouvemementsarchief van Merauke komen hierover de volgende gegevens:
De veiligheid hield op bij het prikkeldraad. Daarbuiten was de Marind heer en
meester, en wie zich daar ongewapend waagde was zijn leven niet zeker, wat in
het bijzonder dwangarbeiders met vrijheidsaspiraties tot hun schade ondervinden
zouden. Op 13 Maart werden dertien gedroste gevangenen van een vijftien man
sterke groep gesneld, in April wederom zes, in Augustus zelfs zesentwintig van
een groep van achtentwintig. Wel trokken patrouilles her- en derwaarts om de
daders op te sporen, maar de moeilijkheden waren niet gering. Men beschikte
slechts over één tolk en het uitgestrekte land was nog volslagen terra incognita.
De daders vatten was natuurlijk uitgesloten. En zo moest men zich wel vergenoegen
met inbeslagname van de koppen en met medenemen van de gijzelaars. De
laatste maatregel heeft echter nimmer veel uitgewerkt. De bevolking begreep er
kennelijk de portee niet van en liet de gijzelaars rustig waar zij waren. Het
succes was dan ook niet overweldigend: in November werd nabij Wendoe zelfs
een patrouille overvallen. Acht aanvallers lieten het leven, maar toen was ook het
8 Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I, pp. 104 e.v.
9 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 329.
10 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 9.
12

ergste geleden. Men was nu blijkbaar overtuigd van de meerdere kracht der
vreemde wapenen."
Het was echter niet alleen de superioriteit van de bewapening, het was veeleer de
ijzerhonger van de kustbewoners, die hen het bezoek en verblijf van de handelaren
voorlopig deed aanvaarden. Toen zij over de eerste schrik heen waren, zagen zij de
vreemdeling als de arme drommel, die blijkbaar in eigen land niet genoeg te eten
had en daarom op het rijke land van de Marind was afgekomen om zelfs hun
kostbare zaken tegen klappernoten in te ruilen. Die kostbare zaken waren: bijlen,
messen en kleding. Zo ontstond er een marktplaats waar de vreemdelingen van de
vestiging de eigenlijke bewoners konden ontmoeten. De beide partijen zagen er
elkander als gelijken en waren tegelijkertijd wederzijds vervuld van minachting. 12
In Merauke waren reeds in 1903 twee Europese winkels en twaalf toko's van
Chinezen. Handelaren waagden het klappers te gaan opkopen in de dorpen aan de
kust en bleven daar zelfs overnachten. Hun aantal groeide zeer snel en zij lieten
zeilprauwen komen voor de handel. In 1906 waren er al zes van zulke schepen.
Gedroste dwangarbeiders werden nu door de bevolking teruggebracht. Er was vrede
met de vreemdelingen die door de bevolking wel nog altijd 'poe-anim', d.w.z.
'schiet-mensen' genoemd werden.
Vrede! Althans dat had men gedacht. Toen de eerste ijzerhonger was gestild en het
gedrag van de vreemdelingen afpersing, diefstal en ongewenste omgang met hun
vrouwen meebracht, sloeg de bevolking hard terug. Er vielen weer koppen en de
vreemdelingen namen zelf wraak en brandden een kampong af. Het Bestuur probeerde
in te grijpen, maar de politie kon de situatie niet aan. Het Gouvernementsarchief
van het Bestuur te Merauke vermeldt:
april 1906: een Chinees in Jewati, vlakbij Merauke van zijn vis beroofd. Een
handelaar te Keiboersee beroofd en verjaagd;
mei: een bij Keiboersee op het strand gelopen prauw vernield en de
lading in het water geworpen. Tuchtiging van Sarire, Borin en
Keiboersee wegens een sneltocht naar Engels gebied ondernomen;
juni: twee schipbreukelingen te Oeroemb op anderhalf uur afstand van
Merauke gesneld;
september: de handelaren uit Okaba-Alakoe verdreven met verlies van een
dode en drie gewonden;
oktober: de toestand is dermate verergerd dat de kust van Sangasee tot en
met Makalin voor alle handel gesloten moet worden.
Daarnaast is er rechts en links onenigheid over met poe-anim getrouwde en daarna
weer weggelopen Marindinese vrouwen. Het contact is te nauw geworden en de
11 Baal, J. van, '36 Jaren', pp. 330-331.
12 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 331.
13

handelaartjes, vervuld van superioriteitswaan gedragen zich te veel als heer en
meester. Het was niet het puikje, dat hier was geïmmigreerd en de aanwas van
ontslagen gevangenen die er de voorkeur aan gaven hier te blijven, deed het gehalte
er niet op vooruit gaan.
Door al deze wederwaardigheden komt er een zenuwachtige stemming. Wanneer er
een stomer in zicht is, vlucht de bevolking van de bij Merauke gelegen kampongs
het bos in. In juni 1907 wordt Okaba aangewezen als politiepost en hiermee was de
eerste steen gelegd voor effectief bestuur, ook aan de overzijde van de Bian. Aan
alle zijden had men iets geleerd: het Bestuur om beter op de handelaren te letten; de
bevolking matiging om zelfs waar zij in haar recht stond, dit recht te zoeken bij het
Bestuur; de handelaren om voorzichtiger te zijn. 13
De stichting van de missiepost Merauke
De heer Kroesen had op zijn tocht naar Engels Nieuw-Guinea aldaar de katholieke
missie leren kennen, met name in de figuur van broeder Henkelman. Deze gaf hem
het adres van zijn Congregatie in Tilburg waaraan de Apostolische Prefectuur van
Nederlands Nieuw-Guinea was toevertrouwd. De Prefect, pater Matthias Neijens,
verbleef te Langgoer op de Kei-eilanden en via Tilburg ontving deze de uitnodiging
van de heer Kroesen om naar Merauke te komen (zie p. 16). Zijn uitnodiging betrof
een bijdrage aan de vorming van een nieuwe maatschappij, waarin de taak van het
Bestuur (orde en rust te brengen) zou kunnen gedijen.
Pater Neijens heeft de gebeurtenissen in 1904 als volgt weergegeven:
Met beide handen greep ik het voorstel van de bestuursambtenaar aan om
Merauke te bezoeken en te proberen daar een missiepost te vestigen onder de
wilde Kajakaja's. Maar... hoe in aanraking te komen en om te gaan met die
woeste natuurmensen, die berucht zijn om hun moordzucht, en wier taal men niet
verstaat? Een taal, die men slechts woord voor woord van die koppensnellers zelf
moet afluisteren en afleren! Slechts twee woordjes van hun taal had ik toevallig
vernomen: igis, dit is "naam" en kaj, dit is "goed". Met dat beetje taalkennis zou
ik op pad gaan en de verschillende dorpen bezoeken. Ik verwittigde de heer
Kroesen dat ik naar de dorpen zou gaan om in aanraking te komen met de
wilden: "Oh, dat is goed, Prefect", was het antwoord, "maar alleen mag ik u niet
laten gaan. Gij weet wel, die mensen zijn niet te vertrouwen: voor twee dagen
hebben zij nog een Chinees vermoord. Ik zal u daarom enige soldaten meegeven,
dan kunt gij de tocht veilig wagen."
"Ik dank u wel voor uw bezorgdheid, Resident, maar u zal het mij niet kwalijk
nemen, dat ik niet verkies met uw soldaten naar die mensen te gaan. Zij zullen
denken, dat ik ook een soldaat ben; zij zullen mij dan met achterdocht ontvangen
en nooit zal ik zo het vertrouwen van die mensen winnen. Nogmaals, mijnheer
de assistent-resident, laat mij alleen gaan; maakt u niet bezorgd voor mij." De
13 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 335.
14

assistent-resident gaf toe, doch vermaande mij om toch vooral voorzichtig te zijn
en mijn leven niet roekeloos in gevaar te brengen. De uitrusting van de tocht was
spoedig klaar. Als soldaat van Christus wapende ik mij niet met revolver, pistool
of dolk, maar deed opzettelijk mijn lange zwarte toog aan om mij te doen
onderscheiden van soldaten en andere vreemdelingen, nam onder de ene arm een
kistje met verbandstoffen om wonden te kunnen verbinden, onder de andere arm
een kistje met kraaltjes en trok moedig naar het dichtstbijgelegen dorp der wilde
koppensnellers: Nowari. Na enige kwartieren gaans kreeg ik de hutten in zicht.
Vóór het dorp lagen een twintig a dertig Kajakaja's lui tegen de grond. Zodra zij
dien 'onbekende mens' daar zagen aankomen sprongen allen woest en dreigend
op en kwamen naar mij toe. Op enige passen afstand bleven zij staan en begonnen
die vreemde verschijning met wantrouwende blikken van alle kanten op te
nemen. Ik bleef onverschrokken temidden van die troep 'diermensen'; geheel hun
naakte lichaam droop van de kokosolie; grote varkenstanden staken door hun
misvormde neus; hun armen en borst waren omhangen met vieze voorwerpen en
in hun handen hadden zij hun boog en pijlen, of lans en knots. Ik deed mijn best
om die mensen te laten zien, dat ik niet gekomen was met vijandige bedoelingen:
ik lachte en knikte vriendelijk met het hoofd, nam snoeren van kralen, zwaaide
ermee naar hen toe om te kennen te geven dat alles voor hen was en trachtte
aldus door gebaren te laten zien dat ik kwam als vriend.
Een van de Kajakaja's, zeker de moedigste, kwam reeds dichterbij en waagde het
eindelijk om die vreemde blanke mens aan te raken; en toen dit goed afliep,
wilden de anderen tonen dat zij ook niet bang waren. De kring werd nauwer en
allen moesten de bezoeker eens aanraken. Anderen trokken eens aan mijn grote
baard en weldra werden zij zo vertrouwelijk, dat zij met hun vuile handen in
mijn baard kwamen wroeten, of mij met wilde ogen kwamen aanzien, onder de
uitroep van "so, so, so." En ik putte mij maar uit in vriendelijkheid, gaf kraaltjes,
en boog en knikte met het hoofd en... had alle vriendschap verworven!
Nadat die eerste kennismaking zo gelukkig was afgelopen en de algemene
verwondering en het vreugdebetoon waren bedaard, klopte ik de dichtstbijstaande
wilde op de borst en zei: "kaj" (goed)! Dit begroeten werd beantwoord met een
springen van blijdschap, met uitroepingen van plezier. Nu ging ik de gehele rij
langs, klopte de mensen op de borst en zei telkens: "kaj, kaj, kaj!" Zij waren dus
allen goed, goede mensen. Vervolgens wees ik met de hand op en neer, naar
mezelf en naar de omstaande wilden en herhaalde: "kaj, kaj" (goed). Wij zijn
goed voor elkaar, dus wij zijn goede vrienden... En de lui sprongen en schreeuwden
van pret!
Daarop richtte ik mij tot een van de Kajakaja's en vroeg "igis? igis?" (naam?).
Die wilde had toch zoveel verstand om te begrijpen, dat ik naar zijn naam vroeg.
Hij zei dus zijn naam. Ik had mijn notitieboekje reeds klaar en schreef die naam
op: Wangeer. Daar begrepen die koppensnellers niets van, wat die mijnheer daar
deed terwijl hij met zijn hand over een wit blaadje ging. Bij de volgende deed ik
juist hetzelfde en zo de gehele rij langs. Nu begon ik de namen van mijn boekje
af te lezen. En telkens als een wilde zich bij de naam hoorde noemen, wat dit
een uitbarsting van vreugde en bewondering!
15

Maar nu was ook mijn woordenschat uitgeput. Wat nu gedaan? Ik had bemerkt
dat mijn baard zo geweldig de bewondering had gaande gemaakt van die wilde
mensen die zelf slechts zeer weinig baard hebben. Ik nam dan mijn baard in mijn
hand, schudde er eens flink mee en vroeg wederom: "igis? igis?" Verschillenden
gaven tegelijk antwoord. Ik nam wederom mijn notitieboekje, schreef dat woord
op "hos" en zette erachter: baard. Dan betastte ik mijn oren, mijn neus, mijn
oogleden en vroeg telkens: "igis? igis?" Ik kreeg een woord te horen, schreef dat
op en zette er de betekenis achter. Ik nam wat zand, een houtje, een klein tam
varken, begon te gaan, te lopen, te springen, deed alsof ik dronk, alsof ik sliep
en telkens vroeg ik: "igis? igis?" Mijn woordenschat begon toe te nemen.
Nu springt plotseling een van de wilden vooruit en vraagt: "Wo igis?" Dat
woordje "wo" verstond ik nog niet, maar uit de toon, waarop dat gezegd werd,
maakte ik op dat die wilde naar mijn naam vroeg. Wat zou ik antwoorden?
Neijens klonk zo vreemd; mijn voornaam Matthias al evenzeer. Ik zou dus mijn
beroepsnaam maar geven en met krachtige stem antwoordde ik: "missionaris".
Allen moesten die naam vol verwondering en blijdschap herhalen en zij maakten
ervan: "misnorei"."So, so misnorei" klonk het van alle kanten. En dat alles ging
gepaard met springen en fluiten en geschreeuw van pret en verbazing.
Ik had aldus ongeveer vijftig woordjes in mijn boekje staan. Ik nam nu onder het
uitdelen van kraaltjes en met vriendelijk knikken en lachen afscheid van mijn
nieuwe vrienden en aanvaardde voldaan de terugtocht naar Merauke. Ik ging met
de stoomboot naar de Kei-eilanden terug om de eerste missionarissen te halen,
die met onvermoeide ijver en geduld hun zware taak zouden beginnen. 14
Zelf echter ging hij hen nog een maal vooruit in juli 1905. Hij schrijft:
De 28e Juni ging ik te Soerabaja scheep en landde de 6e Juli in Merauke. Nooit
is iemand zo plechtig Merauke binnengeleid. Een twintigtal Kajakaja's die zich
op de pier bevonden, hadden mij in de sloep zien stappen en mijn lange baard
ziende en mijn zwarte toog, herkenden zij dadelijk de misnorei van verleden jaar.
Zij sprongen van blijdschap en schreeuwden het uit van pret. Anderen, bij het
horen van die wilde kreten, begrepen dat er iets bijzonders moest zijn. Ook zij
kwamen toegestroomd in volle galop en toen ik voet aan wal zette, zag ik mij
omringd door wel een vijftigtal mannen en vrouwen, die elkander verdrongen om
mij te zien en het genoegen wilden hebben mij bij de hand te vatten en eens
eventjes aan mijn baard te trekken. Zij vergezelden mij tot aan de woning van de
assistent-resident, de heer Kroesen, die aangenaam verrast was door dat geheel
onverwacht bezoek.
De heer Kroesen is allerliefst voor mij geweest en heeft mij beloofd dat hij niets
zal sparen om ons te helpen in het oprichten van onze Missie, waarvan hij zoveel
goeds verwacht voor de bevolking. Hij heeft mij een staatswoning afgestaan waar
onze missionarissen hun intrek kunnen nemen en waar zij kunnen blijven totdat
14 Naar het licht, Missiehuis Tilburg, 1925, pp. 6 e.v.
19

hun huis gereed is. Ofschoon ik gaarne een groter terrein had willen hebben,
zullen wij voorlopig genoeg hebben aan de zeven of acht hectare die de heer
Kroesen mij heeft geschonken. De ligging van het terrein is uitstekend en zoals
personen die met Kroesen op een gespannen voet leven mij verklaarden, kon de
assistent-resident mij geen beter terrein schenken.
Zodra de kinderen in de verte langs het strand mijn grote witte hoed bemerkten,
kwamen zij toegelopen. De een vatte mijn hand, de andere mijn arm, een zestal
hingen zich aan mijn toog (want altijd ging ik in toog opdat de mensen zouden
zien dat de misnorei geen mens is zoals de anderen), zij vochten wie onder hen
het voorrecht zou hebben mijn doosjes met geneesmiddelen en kralen te dragen.
De vriendschap welke ik bij de kinderen ondervond, trof ik ook onder de overige
luitjes aan.
Wanneer ik in de buurt van hun huis kwam, werd ik uitgenodigd om binnen te
komen, dan werd er een oude zak tevoorschijn gehaald waarop ik moest plaats
nemen. Nooit verliet ik het gezelschap of ik moest eerst een klapper gebruiken
of een paar pisangs waarvan zij mij soms hele trosjes brachten. Met een "Lof zij
Jezus Christus" namen wij van elkander afscheid. 15
Deze eerste tochten werden tot in Batavia toe bekend en gewaardeerd. Een correspondent
schrijft aan het (niet-katholieke) Bataviaansch Nieuwsblad:
De pastoor is zijn liefdewerk begonnen en men moet de moed bewonderen,
waarmede de man hier midden tussen een hem vreemde bevolking zich beweegt.
Zonder zich aan iemand te storen, stapt hij 's morgens op, wandelt langs het
strand en verbindt tot in het zesde kampongcomplex de gewonden, helpt de
zieken en wint de bevolking voor zich. Hij heeft dan ook al dadelijk de naam
gekregen van 'toean-dokter' terwijl anderen, die nog slechts messen, kralen, armbanden
en dergelijke hebben gekregen, onze missionaris 'hosse-anim' (man-metde-baard)
noemen. Wat nog nimmer een bestuursambtenaar of een ruiler deed,
doet hier de apostel des Heren: zonder enig verweer, begeeft hij zich temidden
dier oermensen. 16
De aankomst
Een MSC-groep van internationale samenstelling had reeds sinds de jaren tachtig een
arbeidsterrein gevonden in het oostelijk deel van Nieuw-Guinea, n.l. enerzijds in Neu
Pommeren dat onder Duits en anderzijds op Thursday-Island dat onder Engels
beheer stond. Uit díe groep werden nu enkele Nederlandse missionarissen opgeroepen
met de opdracht naar Merauke te vertrekken. Het waren de paters: Philip Braun,
Henricus Nollen en de broeders Dion. van Roessel en Melchior Oomen.
15 Neijens MSC, M., Brief, in: Annalen van O.L. Vrouw van het H. Hart. Uitgave van de Missionarissen
van het H. Hart, Tilburg, jg. 23, 1905, p. 374 en jg. 24, 1906, p. 5.
(Verder geciteerd als: Annalen.)
16 Annalen, jg. 24, 1906, p. 7.
20

Pater Braun schrijft aan zijn ouders over dit afscheid:
Ik kreeg voor een paar maanden bericht dat ik naar de nieuwe Hollandse missie
kon vertrekken. Dat was natuurlijk gemakkelijk gezegd, maar niet zo licht
gedaan. Ik kon maar niet eventjes een spoorboekje ter hand nemen en eens
kijken met welke trein ik het eerst weg kon. De afstand van Nieuw-Pommeren
naar Merauke is wel niet zeer groot, maar er is geen directe verbinding. Na veel
heen en weer vragen besloot ik dan de reis te maken over Sydney en Batavia.
Nu trof het ongelukkig dat de stoomboot van Hongkong, die over N. Pommeren
naar Sydney gaat juist in de Goede Week zou vertrekken. Maar in plaats van op
Palmzondag af te varen zoals op het program stond, had de boot zoveel vertraging
onderweg gehad dat zij eerst op Witte Donderdag aankwam. Wij waren juist
met twaalf priesters rondom de bisschop geschaard aan het altaar voor de wijding
van de H. Olie, toen wij de stoomfluit van de Willehad hoorden. Het maakte op
mij toch een zeer gevoelige indruk: van de ene kant de stille ingetogenheid van
de plechtige handeling, en van de andere kant het rumoer van het wereldse leven,
vertegenwoordigd door de zware stoomfluit van een groot, modern ingericht
oceaanstoomschip. Ik had op Paaszaterdag nog het geluk het H. Misoffer op te
dragen en tegen de middag ging ik aan boord. Tegen vijf uur in de avond werd
het anker gelicht en de reusachtige machines zetten de twee schroeven in
beweging. Daar lag het voor de laatste maal van mijn leven voor mijn ogen: het
wilde, onherbergzame land, dat mij toch zo dierbaar was geworden om de zielen
die daar wachten tot ook voor haar het Licht des Geloofs opgaat. 17
Van Sydney ging de reis via Batavia en de Kei-eilanden (Langgoer) naar Merauke.
Het gouvernementsvaartuig De Valk bracht de vier missionarissen naar Merauke.
Pater Braun schrijft:
De veertiende Augustus ben ik hier aangekomen. Nu, geschommeld hebben wij
genoeg. Wij hadden voortdurend een harde zuidoostenwind tegen, met het
onvermijdelijke gevolg van zeeziekte. Eindelijk zijn we dan in Merauke, het is
drie uur 's nachts. We liggen echter nog een kilometer of tien uit de kust op de
volle, maar ondiepe zee. Bij het aanbrekende daglicht kijken we uit naar alle
kanten, verlangend eindelijk onze nieuwe verblijfplaats te zien, en zien niets.
Eerst bij het volle daglicht onderscheiden wij met enige inspanning boven het
vuilgele water een vuilgele streep: dat is hèt land, het heerlijke Nieuw-Guinea.
Het schip is vannacht niet binnengevaren omdat het water ondiep is; wij moeten
wachten tot de vloed komt opzetten. Dan om elf uur gaat het anker omhoog en
langzaam stomen wij naar de ingang van Merauke. Wij zijn eindelijk over de
zandbank in de monding van de rivier. De vlakke kust strekt zich in onafgebroken
rechte lijn voor ons uit, een klein miniatuur vuurtorentje breekt alleen het
eentonige uitzicht van laaghout en kokosbomen. Een heel enkele wilde vist in het
ondiepe water. Alles ziet er doods en uitgestorven uit. Tot plotseling bij het
binnendraaien van de rivier de gehele nederzetting van Merauke voor ons ligt.
17 Braun MSC, Ph., Brief aan zijn Ouders, in: Annalen, jg. 23, 1905, p. 326.
21

Het is nog niet veel, de toekomstige hoofdstad van Zuid-Nieuw-Guinea, maar
toch is men aangenaam verrast als door iets ongelooflijk schoons, die paar
pannen- en enige tientallen zinken daken daar zo plotseling voor zich te zien, op
die triestige, zoeven nog doodse vlakte. Om twee uur zijn wij aan wal en na een
kort bezoek bij de heer Kroesen, nemen wij ons voorlopig huisje, ons zo welwillend
door hem afgestaan even in ogenschouw. Het is klein en voor Europese
begrippen erg armoedig, maar wij zijn er al heel blij mee: voorlopig zijn we
onder dak. De volgende dag wordt geheel in beslag genomen met het versjouwen
van ons armzalig rommeltje huisraad. Het is weinig dat men in Langgoer heeft
kunnen afstaan voor ons. Nu we bezig zijn alles een plaatsje te geven, merken
wij het best dat er nog zo jammer veel ontbreekt om een huishouden op te
richten. 18
Het Dagboek van Merauke vertelt het volgende: De heer Kroesen ontving de
missionarissen hartelijk, stelde een woning tot hun beschikking en omdat de watervoorziening
altijd een probleem was, liet hij hen de volgende dag een groot vat
brengen. Ook de commandant en de commies waren gastvrij en hulpvaardig.
Letterlijk schrijft pater Nollen:
Dankzij de goede God, die ons hier zo voorspoedig heeft geleid en bij onze
vestiging de genegenheid van de blanken reeds heeft verzekerd, mogen we hier
voor goed blijven ter ere Gods en het heil van de zielen. 19
'Behalve de heer Kroesen', vertelt pater Braun,
'zijn hier nog een controleur, een commies, 'n post-commies en dan enige
Europeanen die tot het personeel van de gouvernementsboot De Valk behoren.
Zij ook hebben hun woning aan land. Reken daarbij nog een drietal Europese
handelaars, dan ken je de hele bevolking van Merauke wat Europeanen betreft.
Voorts wemelt het hier van Chinezen en Maleiers uit alle landen van onze Oost.
De bezetting bestaat uit een honderdtal inlandse soldaatjes, onder bevel van een
Europese instructeur. En nu ken je Merauke op twee merkwaardigheden na: ten
eerste de strafarbeiders en ten tweede de inboorlingen. Onze eerste kennismaking
met de dwangarbeiders was dat zij ons hele boeltje van de pier naar onze woning
brachten. Ik hield mijn hart vast toen ik die boeventronies zag verdwijnen met
onze armzalige huisraadjes: daar komt zeker geen tiende van aan het goede
adres, dacht ik. Maar het viel erg hard mee: alles was er. Nu zijn er een hele
partij bezig op ons terrein een nieuw huisje te bouwen. Door de week arbeiden
zij voor de Regering en ziet men ze op verschillende plaatsen in hun bruine
pakje rondlopen. 's Zondags mogen zij voor particulieren arbeiden om een paar
18 Braun MSC, Ph., Brief aan zijn Ouders, in: Annalen, jg. 23, 1905, p. 358.
19 Nollen MSC, H. (van 1905 tot 1909), J. Viegen MSC (van 1909 tot 1915) en P. Vertenten MSC (van
1915 tot 1922): Aanteekeningen op de voornaamste gebeurtenissen van onze beginnende Missie op
Merauke, 14-8-1905. Archief MSC, Tilburg.
(Verder geciteerd als: Dagboek van Merauke.)
22

centjes te verdienen, waarvan zij enige versnaperingen kunnen kopen gedurende
de week. Ze werken gestadig aan en zijn onderdanig en beleefd.' 20
Braun geeft ook zijn eerste indrukken over de inboorlingen:
De inboorlingen zijn eigenlijk geen bewoners van Merauke. Zij wonen er
tamelijk ver van af. De eerste indruk is die van onzeglijke, ongelooflijke vuilheid:
een mesthoop op een mensenlichaam en het gezicht toegetakeld zoals men
de duivel wel eens afgebeeld ziet. Maar zij vinden het mooi en kunnen zich aan
eigen schoonheid niet genoeg bewonderen in spiegeltjes die zij bij de handelaars
voor enige kokosnoten hebben geruild. Toen wij voor de eerste maal aan land
stapten, kwamen er juist aan de overkant van de rivier enige wilden aan in hun
uitgeholde boomstammen, volgeladen met kokosnoten, die zij voor messen,
bijlen, kralen en die spiegeltjes ruilen. Tot over de knieën stapten zij door de
modder. Verder omhoog, is hun spiernaakt lijf ingesmeerd met kokosolie,
vermengd met vuil en allerlei kleurstoffen vooral rood en zwart. Vrouwen
hebben wij gezien, die zich geheel met rivierklei ingesmeerd hadden en de op
haar huid opgedroogde klei gaf haar een fantastisch uiterlijk. Daarbij dragen,
behalve de kinderen en de oude lui, allen lange haren. Aan een paar haartjes
wordt een verlenging van gras gemaakt, dat hun op de schouders afhangt, ja, bij
sommigen, vooral bij jonge meisjes tot aan de knieën. Daarbij wordt de hele
pruik besmeerd met de nodige olie en vuiligheid, vooral rode aarde, zodat, als zij
bijvoorbeeld bij ons in het huis gaan zitten en ergens tegenaan leunen, een vuile,
vette plek de plaats aanduidt waar zij gezeten hebben. Overigens zijn zij flink
gebouwd, groot, sterk gespierd en lenig; zij hebben een open gelaat. 21
Nollen ziet het al niet anders:
Het eerste wat u treft, al van verre, is dat het zo'n schone grote kerels zijn, hoog,
gespierd, goed geproportioneerd, flink gezicht, meer ovaal dan rond, een goed
ontwikkelde neus. De mannen lopen naakt. Hoofd en borst echter hebben zij
afschuwelijk toegetakeld. Eerst zijn de oorlellen doorboord en daar hangen grote
ringen in, ik geloof van de schacht van kasuarisveren. In elk oor hangen er wel
tien of twaalf. De neusvleugels hebben zij ook vervaarlijk doorboord en verwijd,
zodat zij er bamboestokjes in dragen waar ik mijn vinger gemakkelijk kan
doorsteken. Doorgaans echter dragen zij er liever varkensslagtanden in, of
vervaarlijke kromme krauwels van roofvogels. Die dreigend naar voren gekromde
punten geven iets brutaals en schrikkelijks aan hun tronie. De bundels
haarverlengsels zijn misschien ook een verweermiddel om een mogelijk onverwachte
slag te breken, want wij zijn hier in het land der koppensnellers. Om de
hals dragen zij dichte snoeren van kralen en harde boomvruchtjes, zodat zij geen
vrije beweging met de hals kunnen doen. Kruiselings over de borst dragen zij
gevlochten banden, versierd met pitjes of brede banden met knopen, die zij hier
20 Braun MSC, Ph., Brief aan zijn Ouders, in: Annalen, jg. 23, 1905, p. 326.
21 Braun MSC, Ph., Brief aan zijn Ouders, in: Annalen, jg. 23, 1905, p. 326.
23

voor hun kokosnoten inruilen. Dan hangen hun nog van de hals over de borst
lange repen koevel of koestaart, goed rood geverfd en getraand.
De vrouwen zijn niet zo toegetakeld. Zij bedekken zich namelijk met een dichte
bundel gras aan een buikbandje omgebogen en die dan tussen de benen door van
achteren weer aan het bandje is vastgemaakt en daar tot een kussentje opgeknoopt.
Om de hals dragen zij aan een touwtje enige scherven van de grote
nautilusschelp. Het haar is ook verlengd maar het hangt slechts tot aan de
schouders. Uitzondering op die regel maken de z.g. 'wahoekoe' of 'maagden', dit
zijn de huwbare of verloofde vrouwen wier haar zo verlengd is met gevlochten
halmen dat het rijkt tot over de dijen. Het is wel een komiek gezicht die haarbos
te zien wapperen en fladderen als zo'n maagd benen maakt en vlucht. Alleen de
vrouwen hebben tatoeëring, op borst en buik. Somtijds zijn die lijnen zo dik als
een vinger. De kinderen hebben over hun natuurlijke plunje slechts een touwtje
met scherven van de schelp. O, het zijn zo snoeperige gezichtjes! En hun ogen
kijken u aan zonder schroom en vol oprechtheid. Het is ons alle vier opgevallen.
22
Van de twee anderen, de broeders Oomen en Van Roessel schrijft de laatste:
Ach, wat is het toch een verdierlijkt ras! Geen spoor van beschaving te vinden.
En zij zijn zo talrijk. Hele rijen dorpen liggen langs de zeeoever en maar vijf a
tien minuten van elkaar verwijderd. 23
De eerste indrukken over de natuurlijke omgeving geeft pater Nollen als volgt weer:
We zijn nog niet ver geweest. Om Merauke ligt een grote kale vlakte, die achter
de stad het land inloopt. Die vlakte bestaat uit zand- en leemgronden en op de
overgang van zand op leem hebben de inboorlingen hun kokosbomen geplant.
Het zijn soms ware bossen. Ik heb er nooit zo veel gezien. Op het ogenblik, het
droge seizoen, is de zware leem diep uitgekerfd en op de zandige vlakten is alle
gras verdord. In het natte jaargetijde moet men hier veel last hebben van water;
soms is er zelfs overstroming. Ook zijn hier overal grachten gegraven en dammen
opgeworpen in en om de stad, opdat het water naar de rivier zou aflopen.
De grond is dikwijls door de rivier overstroomd geweest. Hier aan de monding
tot een paar uur het land in is dat water eenvoudig zeewater. Dus is het geen
wonder, dat op lage plaatsen niet veel groeit, al is het klei. Wat er groeit is van
dat schrale spichtige gras, waar zelfs de geiten geen bekoring voor voelen. Op
die zandruggen is het met wat arbeid wel te doen een tuintje aan te leggen. We
zullen het proberen, het kan allicht meevallen. Het klimaat schijnt ons tot dusver
uitstekend toe. Geen koorts, geen malaria. Maar in de natte tijd krioelt het hier
van de muskieten. In het begin bij de vestiging van Merauke zijn er velen
gestorven, maar toen was het er ook naar. Sinds twee of drie jaar echter gaat het
steeds beter. Wij met ons vieren althans maken het buitengewoon goed. De
22 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 10.
23 Roessel MSC, broeder Dion. van, Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 99.
25

tekenen van gezondheid doen zich krachtig gelden: lust tot werken en stevige
appetijt ook! 24
Die eerste bezoeken aan de dorpen verliepen volgens broeder Dion. als volgt:
Pater Nollen gaat om de dag de mensen bezoeken en hun wonden verbinden. Hij
vindt er werk genoeg, want vuil of vervuild als zij zijn, kan het niet anders. Ik
geloof echter niet dat zijn werk ondankbaar zal zijn, want alhoewel men als
missionaris niet op dankbaarheid van de kant der inboorlingen moet rekenen
wordt hij toch goed ontvangen en schijnen de wilden erg te staan op zijn
bezoeken en liefdediensten. Weldra zal hij de taal machtig zijn, en overal kennen
zij 'toean padri Norreke' reeds! Het is waar, wij zijn nog te kort hier en men is
geneigd de zaken van de lichtzijde te beschouwen. Van tijd tot tijd vergezellen
wij de pater. Wij vragen dan bij de Regering paarden, die steeds beschikbaar
zijn, in afwachting dat wij er zelf voor onze dienst hebben. Voor enige dagen
waren wij met ons drieën, p. Nollen, br. Oomen en ik, een rit bij de wilden gaan
doen. Mijn rijbeest was een hoge klepper. Br. Oomen zat op zo'n kleine pony en
vroeg me onderweg al 'waar ik daarboven gebleven was'. Na een goed kwartier
rijdens, kwamen, op het horen draven en snuiven van de paarden de nieuwsgierige
Papoea's uit hun beplantingen om dan weer op het gezicht van twee en een
half rijbeest zich in alle haast te verschuilen. Op ons vriendelijk geroep echter
niet bang te zijn, en dat het toean Norreke, hun vriend was, waagden het enige
jonge snuiters ons na te lopen. Een poosje later kwam een hele hoop vrouwen uit
haar schuilhoeken en wijl een paar ons reeds kenden, begonnen zij uit alle macht
en kracht lawaai en spektakel te maken, om daardoor de dorpsbewoners van onze
komst in kennis te stellen. Is het nu toch niet te erg? De ruitjes noemen mij
allen, groot en klein "somb-aném" wat niets anders betekent dan "oude man". Zij
riepen alsmaar: "E toean padri Norreke!", "E toean somb-aném!" Ik antwoordde
"E mensen van Nowari, zijt gij goede mensen? Zult gij de ouderling het hoofd
niet afkappen? Behoef ik niet bang te zijn?" "Boake-boake", was hun antwoord:
"neen, neen, wij zijn goede mensen." "Nu, dat is goed, dan kom ik.nog dikwijls
terug!" Dan de namen van de kinderen gevraagd en de namen van hun honden,
die van de zwijnen niet te vergeten en na deze gewichtige samenspraak waar zij
zeer mee vereerd zijn, was ons bezoek afgedaan en met een hartelijk: "E toean
Omen" (broeder Oomen), scheidden we van elkaar. 25
Het is vanzelfsprekend dat pater Nollen er onmiddellijk al op uit is iets te achterhalen
van een godsdienstig en zedelijk leven. Hij schrijft:
Wat hun godsdienst betreft, zij moeten een geest erkennen die zich van tijd tot
tijd een slachtoffer uitkiest, hetzij door de tand van een krokodil, hetzij door een
of ander ongeval. Die geest schuilt in een grote boom, die ver in het bos groeit
24 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 10.
25 Roessel MSC, broeder Dion. van, Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 99.
27

en zijn machtige kruin hoog boven de omgeving verheft. Hij is duidelijk zichtbaar
vanuit zee. 26
Over hun zeden zegt hij:
We hebben al aardige dingetjes beleefd. Zo bijvoorbeeld zijn de mannen er niet
afkerig van hun echtgenotes uit te lenen als betaling voor bewezen diensten of
om geschonden verhoudingen te herstellen. Maar zoveel te strenger zijn zij wat
betreft de 'wahoekoe' of verloofde vrouw. Daar mag niemand aankomen of het
zou hem het leven kosten. Het schijnt ook dat zij zich in tegenwoordigheid van
kinderen in acht nemen. Verder hebben we nog geen gelegenheid gehad om het
peil van zedelijkheid op te nemen.
Hij vervolgt:
U moet er echter niet uit opmaken dat er met die lui niets te winnen is. Neen!
Zij schijnen integendeel vatbaar voor ontwikkeling; zij zijn verstandig en de
blanken die meer met hen te doen hebben gehad, getuigen dat zij niet wars
zullen zijn van beschaving. Zij zeggen dat als men hun genegenheid tot zich
heeft weten te trekken, men ook niets van hen heeft te vrezen en zij uiterst
voorkomend zijn om te helpen. 27
Het eigen erf
De eerste woning was het huis dat de assistent-resident hen had aangeboden. Het
Dagboek van Merauke vertelt dat pater Braun erop uit moest de noodzakelijke
dingen in Merauke zelf te kopen; de Missie op Kei had hun slechts tweehonderdendertig
gulden meegegeven en Nollen legt uit:
Ons schielijk vertrek van Langgoer belette ons ons flink toe te rusten. In Langgoer
zelf zat men in de brand, daar voor de expeditie naar Boni 28 de schepen
van de Pakketvaart in beslag waren genomen en zo onze bezendingen van
Europa werden opgehouden. Cognossementen kwamen wel, maar de zo onontbeerlijke
zaken bleven weg. Zo gingen we naar Merauke bijna arm als Job, maar
met het stellig vertrouwen dat de Voorzienigheid ons niet zou verlaten. 29
Weldra echter zocht men een nieuw verblijf buiten het stadje.
'Want', zegt het Dagboek van Merauke, 'in de stad zijn wij niet vrij. Daar wordt
onze omgang met de Papoea's belemmerd. En de broeders kregen te horen dat
zij als Europeanen geen "arbeid" mochten verrichten. Buiten de stad kunnen we
land ontginnen, een put graven, een tuin maken.' 30
26 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 10.
27 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 10.
28 Encyclopedie van Ned. Indië, 2e druk, 1917, deel I, onder: Boni, p. 349.
29 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 10.
30 Nollen MSC, H., 'Dagboek van Merauke', 14-8-1905.
28

'Onze nieuwe Statie', vertelt Nollen, 'bestaat uit drie gebouwen van inlands
materiaal. Een daarvan is veertien meter lang en vier breed met aan één kant een
veranda van drie meter breed. Dit huis is verdeeld in twee kamers, ieder van vier
meter (voor de twee paters) en een kamer van zes meter (voor de twee broeders).
Een tweede huis (met ook een dito veranda naar het eerste toegekeerd) is elf
meter lang, vier meter breed en verdeeld in drie evengrote kamers: de kapel, de
eet- of ontvangzaal en een magazijn (om ook eens groot te doen). Daarachter is
nog een huis dat de twee verbindt, verdeeld in keuken, werkplaats en badkamer.
Ziedaar dus ons begin. We zullen onze gebouwen eens doorwandelen. Laat ons
eerst bij O.L. Heer onze opwachting maken. Zijn troonzaal is een klein kamertje,
vier meter diep en drie meter dertig breed. Stel het u voor uit ruw inlands
materiaal. Het altaar heeft broeder Dion. in elkaar gezet uit djatihout. Het is
gewoon een hoge tafel met twee trapjes voor de kandelaars (die nog moeten komen).
Het tabernakel is een kastje zonder versiering of gordijntje. Voor het altaar
hangt als antipendium een stuk gewoon wit doek. Maar daar was een moeilijkheid:
O.L. Heer moet in een tabernakel zijn met zijde bekleed en van waar halen
we die? Een idee! In Soerabaja zijn Ursulinen. En wat gebeurt? Toen de boot
een maand later terugkwam, kwam er een flink pak aan. Daar zal nog wel meer
insteken dan die zijde. Drie schone stukken zij, een schoon zwart kruisbeeld met
witte Christus en drie lelietakken. Ze waren wel wat verfrommeld die takken,
maar met mijn fijne vingers wist ik een draai aan de blaadjes te geven dat ze de
29

natuur schenen na te bootsen. Een schone palla lag erbij, twee helderwitte
altaardwalen, een kleed met geborduurde zoom voor de "toekomstige" communiebank.
Zelfs had de goede Mère er nog een stuk watten en een kolossaal oud
stuk linnen bij gedaan om wonden te verbinden. Waar die nonnetjes toch niet aan
denken!
Nu zullen we de kamers volgen: naast de kapel is de provisiekamer. Daar staan
enige bussen gewoon vlees en enige bussen groenten. Hier een tonnetje meel,
daar een kistje bonen en erwten, twee zakjes rijst, een kist met een hoopje
aardappelen en onder dat rek daar: de miswijn. Dan nog wat lege kisten om uit
elkaar te slaan, een paar oude zakken voor een of andere jongen die hier overnacht.
Dat is alles. Potten en pannen ziet ge hier niet. We hebben juist het
noodzakelijke om eten klaar te maken, glazen, kopjes, borden, messen, lepels,
vorken voor het gebruik. Zelfs heeft de broeder van een oude vleesbus een
kookpot gemaakt en er een handvat aan geklonken. Om volledig te zijn moet ik
nog vertellen dat hier in Merauke twee maal in de week wordt geslacht en wij
ook wat vers vlees kunnen krijgen. Er is ook nog jachtterrein dat ons dikwijls
voorziet van een boutje. Nu komt de eetzaal, juist plaats voor een tafel en vier
stoelen. Maar hongerlijden? Neen! Daar zorgt O.L. Heer wel voor. We hebben
over het water ook niet te klagen. Heerlijk water geeft onze put en nu op het
droogste van het jaar, geeft die nog volop. Laat ons even het woonhuis bezichtigen.
Elke deur verraadt een kamer. De meubels bestaan uit een kleerkast, een
bed met muskietennet, een wastafeltje, een schrijftafel en een stoel. Bekijk nu
nog even de vloer van planken. De Resident heeft ons die aan de hand gedaan.
Het hout is nu gaan krimpen en zodoende zijn er gapende spleten tussen. Maar
dat heeft ook zijn voordelen: de frisse lucht kan er door en ge hebt voor het
vegen geen blik nodig, alles valt er vanzelf door. Nu even naar de keuken: potten
en pannen behoef ik u niet te beschrijven, maar de kachel moet u even bewonderen.
Op vier paaltjes, door latten verbonden, liggen plankjes en vormen te zamen
een vloer. Daarop een dikke laag zand, bedekt met een laag bakstenen (hier
gebakken). Nu hebben we twee of drie ringen van metalen banden met een
opening naar voren en daarin wordt vuur aangelegd en de pot er op gesteld. Dat
is ons fornuis. De kok, broeder Dion, is een vriend van gezelligheid, houdt er
vier katten op na, die wel nodig zijn als de overstroming ratten en muizen naar
onze kant zal jagen. Daarbij heeft hij gestadig bezoek van eend, kip en kuiken en
zij zijn zo tam, zegt hij zelf, dat ze hem de tenen uit de sloffen halen. Maar dan
begint de muziek: de eenden gappen, de hennen kloeken, de kuikens piepen, de
katten blazen of krollen en de zwijntjes achter de keuken stuiven verschrikt naar
de andere kant van hun kooi. Ondertussen hoort men broeder Dion. half lachend,
half knorrig de ganse familie toesnauwen: "ga dan ook uit de weg, lomp
spul!"' 31
31 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 131.
30

Broeder Dion. voegt daar zelf aan toe:
Wij krijgen geregeld bezoek van de luitjes. Velen komen om hun wonden te
laten verbinden en/of om te drinken. Op vele plaatsen is gebrek aan water, maar
op onze 'nieuwe boerderij' is een put gegraven en kunnen zij zich eens te goed
doen. 't Is verbazend hoe of sommigen er een vracht water in kunnen gieten. We
hebben hier druk werk, doch wegens de aanhoudende droogte kunnen we in onze
tuin niet goed vooruit. Mijn persoon is kok, maar daarbij heb ik ook nog veel te
timmeren en dan: wassen, strijken, kleren lappen, sokken stoppen is natuurlijk
ook ons werk. Te wassen is hier veel. Elke dag of om de twee dagen is een pak
kleren bezweet en dat van vier personen maakt een aardig hoopje. 32
Daarbij kwam dan nog de veestapel. Nollen vertelt:
U weet reeds dat we hadden: een paard, drie varkens, vier geiten, zes ganzen,
vier eenden, in de vijftig kippen en vijf paartjes duiven. Ook hebben we nu twee
koeien, ziehier hoe we eraan kwamen: indertijd waren twee dwangarbeiders naar
het Engels grondgebied gevlucht en door het Engels Bestuur ingepikt. Ons
gouvernement werd verwittigd de vluchtelingen op te halen. Pater Braun en
broeder Dion. mochten meegaan. In Thursday waren ze zo gelukkig twee mooie
koetjes te kopen, een stier echter konden zij niet krijgen. 33
De keerzijde van de medaille
Na de droge tijd echter kwam de natte tijd (januari 1906) en die bracht de kennis
van de muskietenplaag. Pater Nollen bericht daarover:
Nu zijn we in de natte tijd en ik zeg u: enige duizenden muskieten meer of
minder merkt men niet. Een echte Egyptische plaag, vooral 's morgens en 's
avonds. Gedurende de dag, als de wind wat sterk wordt, is het nog uit te houden,
voornamelijk als men met de neus in de wind gaat zitten; maar zit men niet juist
op de trek in zijn kamer, dan is flink roken het enige middel om te kunnen
schrijven. 's Morgens bij het opstaan houden die beestjes de wacht om aan te
vallen zodra ge de benen uit het bed steekt. Ook van een morgenluchtje scheppen
hebt ge niet veel genoegen, want aanhoudend moet ge met de zakdoek slaan om
de muggenzwermen van je af te houden. Ik laat u veronderstellen wat een last
het is onder de H. Mis. 's Avonds is het soms niet om uit te houden. Als de
wind is gaan liggen en het wordt stil, dan is het hùn tijd. Met zwermen komen
ze u tegenvliegen. Dikwijls is het onmogelijk op uw kamer te schrijven, al rookt
ge ook als een schoorsteen. Hoe we ons dan ook kleden: de dikste broek (soms
twee) doet men aan, twee paar kousen, of slobkousen. Broeder Oomen wapent
's avonds zijn kuiten nog met laarzen. Dan heeft broeder Hamers ons ieder een
netje gemaakt dat van de rand van de hoed afhangt en van onderen met een lint
om de boord van de jas wordt dichtgeregen. Voor liefhebbers van roken is er van
voren een openingetje voor de pijp in aangebracht. Bij het souper moeten we al
32 Roessel MSC, broeder Dion. van, Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 99.
33 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 171.
31

een raar schouwspel ten beste geven. We weren ons zo goed we kunnen tegen de
muskieten en tegen het leger van andere kevers en insekten van alle soort, dat de
lamp, uw gezicht, de gerechten, boter en koffie aanvalt. Ziet eens broeder
Oomen, hoe hij zich in het zweet heeft gewerkt. Nu wil hij even rusten en gaan
zitten, maar jawel, de muggen jagen hem weer op. Ge kunt ook geen ogenblik
met rust zijn totdat ge 's avonds in het muskietennet kruipt. Als dat niet zo warm
was, dan kroop men er wel eens meer per dag in, maar dan is het niet uit te
houden van de hitte. We troosten ons maar met de gedachte dat het slechts twee
of drie maanden zal duren. Ook maken we van de nood een deugd en offeren
voor het heil der zielen de last van die plaag aan O.L. Heer op. Voor liefhebbers
stip ik even aan dat vooral vier soorten muggen zijn vertegenwoordigd: kleine
zwarte, wier steek ge direct voelt; grote donkere grijze, die. lomer zijn en
gemakkelijk te vangen; andere wit-zwart, en dan een soort die men de
"Anofeles" noemt: n.l. kleine zwarte vlekjes langs de vleugels en het snuitje
recht naar voren, zodat wanneer de mug zuigt, ze bijna verticaal op de huid
zit. 34 Deze zijn venijniger dan de andere en dikwijls voelt ge ze maar wanneer
ze al een goed tijdje zich vergast hebben aan uw bloed. 35
Daarbij komt het dagelijks bezoek van de opgetuigde mensen uit de dorpen. Pater
Nollen beschrijft een voorbeeld:
Laatst kwam hier ook zo'n jongeling (van de leeftijdsklasse "ewati") gesierd met
zo'n stuk armband dat van een zwijntje afkomstig was dat twee dagen tevoren
was geschoten. Het was een luchtje, hoor! Broeder Dion. was juist in de keuken
aan het aardappels schillen. Nu, hij is een geduldig man en kan zich heel wat
getroosten, maar dat was hem te machtig.
- "Zeg jongen, ga wat opzij, ik word er naar van." De jongen begreep maar half
wat er tegen was dat hij de broeder vereerde met zijn aangenaam gezelschap
en draaide stilletjes weer dichterbij.
- "Brrrrr", zegt weer broeder Dion., "ga toch opzij, want ge stinkt."
- De jongen: "Wat, ik stinken?"
- "Neen, jij niet, maar dat ding daar aan je arm!" - "Imoe baka" (dat stinkt niet).
- "Nou, ruik dan zelf eens!", was het wederwoord, en meteen hielp de broeder
hem zijn neus over het "corpus delicti" strijken.
- "So! So!", riep de jongen met een blij gezicht "so! heirha hé!" (dat is zoveel
als: verdraaid, dat is fijn!).
Wat hen ook zo smerig maakt is de olie, dat roet, enz., waar zij zich mee inwrijven.
Oh wee, als ge in het woud gaat en hen bezoekt met witte kleren! En
daarbij zijn zij er niet vies van al wat vuil is aan te raken, doch vergeten zich de
handen te wassen. 36
34 De anofeles is de overbrenger van de malaria-infectie.
35 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 10.
36 Nollen MSC, HL, Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 314.
32

Muskieten en de lastige kant van de vieze Papoea waren moeilijkheden die men erbij
te nemen had. Echter te doen te hebben met mensen die het snellen van koppen
blijkbaar als het hoogtepunt van hun leven beschouwden, werd het probleem dat de
missionarissen dag en nacht bezighield. Dit koppensnellen immers leek hen de
prediking van het christendom onmogelijk te maken.
Het was hen duidelijk geworden, dat de Papoea's niettegenstaande hun schrik voor
de geweren, er niet aan dachten hun tradities los te laten. In 1906 hadden zich, zoals
eerder vermeld, in bijna alle maanden gevallen van koppensnellen voorgedaan. Na
enkele strafexpedities en de stichting van de politiepost in Oeroemb was er even een
tijd van rust geweest, maar tussen december 1906 en juni 1907 waren er weer tal
van slachtoffers te betreuren. 37
De missionarissen zelf waren daarbij betrokken. Nollen vertelt:
Gedurende die tijd zijn wij enige keren in de dorpen geweest. Toen we niets dan
enige ouden zagen en vrouwen en kinderen, vroegen we wel eens waar de
mannen van Kamisan en Borem waren.
"Naar de plantingen", zei men, "in Sarira".
Op een avond zaten we met een aankomende jongen uit Jobar te praten. We
vroegen hem waar toch de lui van Kamisan en Borem vertoefden en hij antwoordde:
"Die zijn op koppen uitgegaan." Wij zeiden: "Maar neen! Dat kan niet.
De Resident heeft het toch verboden!" Toen riep hij uit: "Gera!... zij zijn koppen
halen al sedert lang." De Resident had inderdaad de dorpen gemaand niet op
rooftochten uit te gaan, daar hij hen anders zou achtervolgen en straffen.
Zij echter meenden de Resident te knap af te zijn en... zeer slim schoolde men
samen op de plaats Sarira, ver genoeg verwijderd van Merauke en dichtbij het
Engels gebied. Wij verwittigden de Resident, die er dan ook terstond op uit ging
met een flinke patrouille oppassers. Sarira werd verrast, de prauwen werden stuk
geslagen of verbrand; de koppen die zij hadden buitgemaakt werden meegenomen
(ik geloof drie stuks) en een aantal zwijnen moest geleverd worden. Kort
daarop vertelde dezelfde jongeman dat Keiboersee ook vele koppen meebracht.
Daarop ging de Resident daarheen om het dorp te straffen. Toen hij een week
later terugkwam, bracht hij ons het nieuws dat er veel geroosterde koppen waren
gevonden, wel twintig. Ook daar waren de prauwen stuk geslagen. 38
Nollen bleef zich afvragen: waarom dan toch gaan zij snellen en wat kunnen wij hen
antwoorden? Telkens hoorde hij zeggen dat het snellen tot doel had namen te
verzamelen voor hun kinderen. Hij kon het aanvankelijk maar moeilijk geloven.
Maar de Resident had van een tolk vernomen dat alvorens het slachtoffer het hoofd
wordt afgesneden, de naam gevraagd wordt. Dan wordt het hoofd afgesneden, tong
en hersenen worden verwijderd en de kop in vuur en rook gedroogd, ten slotte als
trofee en talisman in de hut opgehangen. Het kind krijgt dan de naam van de
37 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 335.
38 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 266.
33

gevallene. Doch, zo vroeg Nollen zich af, wat doen zij dan als zij roven en moorden
onder vreemde stammen, waarvan zij de taal niet kennen? Dit deed hem twijfelen of
de naam werkelijk de drijfveer van het snellen zou zijn. 'Daarom', zo vertelt hij
verder,
'vroeg ik laatst aan een jongen of het wel waar was. Hij bevestigde het ten
stelligste en vertelde uit zichzelf: "Ze slaan eerst de armen stuk opdat hij niet
zou kunnen vluchten. Dan vragen zij de naam en wordt hem de hals afgesneden
en dan bloed! bloed! bloed!" Ik antwoordde de jongen daarop: "Maar dat is toch
slecht, dat moogt gij niet meer doen!" De knaap zei: "Dat is onze gewoonte." Ik
weer: "Een slechte gewoonte... Als de lui van Ermasoe u eens zouden doden om
een naam te hebben voor een van hun kinderen, zou uw vader dan niet boos
zijn?" De reactie was enkel: "Maar we hebben geen namen meer om onze
kleinen te geven!" "Wambi", zei ik, want zo heette hij "de grote Heer van Boven
is boos wanneer ge anderen dood slaat." Ik had hem juist enige dagen over O.L.
Heer gesproken, die de goeden loont en de kwaden straft. Als antwoord kwam
er van zijn kant enkel een ironisch gelach, als getuigenis van zijn ongelovigheid
en de wijze waarop hij zei: "Wie zegt u dat?", klonk als: "Wie heeft u dat wijsgemaakt?"
Daarop sprak hij als tot zichzelf: "Gera! Borem heeft nu vele namen
en wij van Jobar hebben er nog maar een paar!"
'Deze jongen ', zo voegt Nollen aan zijn uiteenzetting toe, 'kreeg een paar dagen
later het bewijs dat hij te veel had gezegd'. Zijn eigen vader nam pijl en boog en
schoot een pijl met twee punten in het been van zijn zoon. Eén punt brak af en
bleef in het been zitten. Toen kwam de jongen bij mij om verbonden te worden.
Ik bracht hem bij de dokter en deze moest de wond opensnijden om de punt,
bijna een decimeter diep eruit te verwijderen. U ziet', besluit hij, 'dat er wel wat
te doen is om van die lui christenen te maken! Toch hopen wij op de genade van
Boven. O.L. Heer heeft voor onze vestiging hier alle moeilijkheden zo uit de
weg geruimd en ons zo tastbaar bijgestaan, dat we daaruit niet anders kunnen,
lezen dan: "Dit volk wil ik het mijne maken." Daarom zullen wij met vertrouwen
hier werken, want Hij zal ons zeker bijstaan, Die onze komst hier heeft voorbereid
en zelfs tegen verwachting heeft verhaast.' 39
Nollen zelf komt met het probleem wel klaar, maar pater Braun had het er moeilijk
mee, zoals uit zijn brief blijkt:
Stel je nu eventjes Merauke voor: op het ogenblik zitten we nog in de regenmoesson:
rondom modder, modder, modder en gras en riet en biezen: hier en
daar een paar bomen, een klein bosje en een miniatuurtuintje van bananen en dan
die eeuwige klapperbomen. Uren en uren kun je onder klapperbomen lopen. Nu
is een klapperboom voor een nieuweling een hele mooie boom om te zien; en het
nut van de klapperboom is onbetwistbaar. Het is een geschenk van de Voorzienigheid
voor deze luie tropenmensen. Maar altijd en eeuwig klapperbomen te
zien, dat wordt toch wel een beetje eentonig. En zo gaat het met alles. De
39 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, pp. 266-268.
34

mensen, als je pas hier komt, vind je verbazend interessant, het was alles nog zo
heel nieuw: die mooi ontwikkelde naakte kerels en jongens en toch weer zo
afschuwelijk toegetakeld. Het leek wel een voortdurende vastenavond. Schreeuwerig,
luidruchtig, lachend en pratend met grote armbewegingen en levendige
mimiek staan zij de hele dag rondom ons, vertellen ons allerlei interessante
geschiedenissen, waarvan we geen woord snappen. Wacht maar, denk je bij
jezelf, zo gauw als ik de taal een beetje machtig ben en hun gebruiken en
gewoonten wat ken dan heb ik daar een prachtige onuitputtelijke stof om aardige
brieven te schrijven. Maar iedere dag staan weer een hoop lui rondom je en
iedere dag hoor je hun hard, scherp lachen, en hun ruwe keelklanken, en van 's
morgens vroeg tot 's avonds laat ruikt gij ze: het huis is vol van ranzige olielucht
waarmee zij zich insmeren, de vloer en de wanden zijn vol vette olieplekken
waar zij gezeten of gelegen of tegenaan geleund hebben, ze staan je overal in de
weg, heel onbewust maar niet minder hinderlijk; overal volgen ze je: als je de H.
Mis aan het lezen bent staan ze luid te roepen om binnengelaten te worden, je
loopt je brevier te bidden, ze lopen met je mee, heen en weer en kijken je
vragend aan en praten al maar door en begrijpen niet, waarom je nu niet naar
hen luistert en zelfs niets vraagt en niets opschrijft van wat zij zeggen, zoals
anders. Je wilt gaan eten en ze staan er bij en willen alles eens eventjes betasten,
want het is voor hen zo vreemd al wat wij eten en vooral de wijze van eten; en
als je dan soms tevoren niet veel eetlust hebt dan krijg je het wel, geloof me
maar; tenminste ik constateer een koortsige haast om alles zo gauw mogelijk
gedaan te krijgen. En zo gaat het de hele dag, overal lopen ze mee en in alles
willen ze hun neus steken. Op slot van rekening merk je, dat er enige zaken
verdwenen zijn: een bijl, een schop, een paar messen. Dan begin je op te passen,
en houd ze uit het huis, wat niet gaat zonder luid protest. Want moest je ze
geloven, dan zijn de aanwezigen op wie ge uw harde voorzorgsmaatregelen wilt
toepassen, juist allemaal zonder uitzondering "kaj anim" (goede mensen); ze
stelen niet en doen geen kwaad. Maar je blijft onverbiddelijk streng en dan is de
grap er af: ze komen bijna niet meer. 40
In 1906 vertrok pater Braun naar Kei en in zijn plaats kwam pater Eduard Cappers
van Kei naar Merauke. Pater J. Viegen, de Missie-overste, kwam op bezoek.
Broeder Dion. van Roessel vertrok eveneens; broeder Norbertus Hamers was
aangekomen (1905). In datzelfde jaar stierf dan nog broeder Oomen.
'Hij was de eerste', schrijft Nollen. 'Deze keer kom ik met een droeve tijding:
een onzer, namelijk broeder Oomen, is zijn beloning gaan ontvangen in de
Hemel. Hij is gestorven zondag 16 September, 's avonds om tien uur, na vijf
dagen zware typhuskoorts. Sinds een tijdje had hij pijn aan het been, maar de
dokter vond niets anders dan een tijdelijke zenuwverlamming. Toen pater Overste
einde Augustus vertrok was de zieke alweer beter. Een paar dagen daarna
klaagde hij over hoofdpijn en toen die niet ophield ging hij nog eens de dokter
40 Braun MSC, Ph., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 218.
35

aadplegen. Deze schreef medicijnen voor, maar de hoofdpijn week niet. Een
avond voelde ik hem de pols en bevond dat hij koorts had. Hij gevoelde zich ook
in het geheel niet goed. Toen de volgende dag de koorts onder de 40 bleef,
waren we wat gerustgesteld. Ik verwittigde echter broeder Oomen dat er gevaar
bij was, dat hij het beste deed om te biechten en daarna zou ik hem de H.H.
Sacramenten toedienen. Hij toonde niet de minste verrassing en was zo kalm dat
ik meende "zou hij zijn leven opgeofferd hebben voor de bekering van onze
Kajakaja's en nu tevreden zijn dat O.L. Heer zijn offer heeft aanvaard?" De
volgende ochtend bracht ik hem de H. Teerspijs en gaf hem de H. Olie. Weldra
echter begon hij te ijlen en om twaalf uur was de koorts ver boven de 40. Tegen
een uur of vier kwam de dokter, doch ook hij slaagde er niet in de koorts te
doen dalen. Twee uur lang worstelde de dokter onvermoeid bijgestaan door pater
Cappers en broeder Hamers die om de beurt compressen met water en azijn op
de benen legden, maar tevergeefs, de natuur bezweek. De begrafenis van deze
onbekende kloosterling was zo plechtig als het maar enigszins kon hier in
Merauke. Het Kruis opende de stoet, dan de pastoor in superplie en zwarte stola,
daarna de kist en deze werd gevolgd door de officieren van 'de Valk', allen in
groot tenue, al de Europeanen van de plaats, eveneens in het zwart. Allen wilden
de Missie hun sympathie tonen bij deze droeve gelegenheid. De kist zelf werd
gedragen door oppassers. Enige dames van de stad hadden schone grote kransen
van levende bloemen gestuurd om die op de baar en op het graf te leggen. Oh,
het is nu bij ons zo leeg geworden. Van de drie broeders die hier eerst waren
heeft pater Overste broeder Dion. mee naar Kei genomen en geen twee weken
daarna roept O.L. Heer broeder Oomen tot Zich. Het werk stapelt zich op.
Broeder Hamers kan niet alles doen. Wel helpen pater Cappers en ik zo goed we
kunnen, maar wat de boerderij aangaat, die komt nu in handen van drie die er
niets van kennen. Nu Hij het offer heeft aanvaard van het leven van een der
onzen, hopen we dat ook weldra de Genade zal neerdalen in de harten van onze
wilden.' 41
Het Dagboek van Merauke vermeldt nog het volgende:
1907, 18 Januari: De boot brengt ons broeder Verhoeven.
26 Januari: Broeder Verhoeven wordt ziek. Hij is ook onvoorzichtig,
werkt te lang in de zon als hij niet wordt gezien, heeft
water uit de sloten gedronken.
7 Februari: Broeder Verhoeven sterft aan dysenteric De weinige dagen
dat hij bij ons is geweest deed hij zich kennen als een
vlijtig man en heilig kloosterling. Indien hij onvoorzichtig
was, het was te goeder trouw. Het is een zware tijd geweest
deze laatste dagen. Immer waken. De Laatste Sacramenten
ontving hij met de grootste Godsvrucht.
41 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 374.
36

8 Februari: Broeder Hamers maakt de kist. De Resident stuurt middageten,
zeggende dat broeder Hamers wel geen tijd zal
hebben te koken. 's Avonds begrafenis, even plechtig als
die van broeder Oomen. Nu zijn we weer drie en voor hoe
lang? Wij alle drie zijn niet goed. Maar pater Cappers is
wel het ergste. Hij is in de buik aangetast en moet een paar
weken thuis blijven. Een goede maand heeft hij gesukkeld.
42
42 Nollen MSC, H., 'Dagboek van Merauke', 1907.
37

II De pioniers zelf
Overzicht van het missiepersoneel
Een lijstje van de missionarissen - hun komen en gaan - die in dit boek voorkomen.
Pater M. Neijens, geboren te Heel (Limburg) 1868, werd MSC in 1887, promoveerde
te Rome in de theologie, werd daar priester gewijd 1896, doceerde aan het
Groot-Seminarie MSC te Antwerpen en Leuven, werd benoemd tot Prefect van
de Apostolische Prefectuur van Nederlands Nieuw-Guinea in 1903. Hij vertrok
naar de Molukken te zamen met pater H. Geurtjens en stichtte de Missie op
Nieuw-Guinea in 1905, kwam daar op bezoek in 1906, 1909 en 1914. Als
Prefect kwam hij in conflict met het Provinciaal Bestuur van de MSC in Nederland.
Hij trad af als Prefect in 1915, werkte nog tot 1921 in Merauke en daarna
op de Kei-eilanden, waar hij stierf in 1941.
Pater H. Nollen, geboren te 's-Hertogenbosch 1870, werd MSC in 1891, priester
gewijd in 1897, vertrok naar Neu Pommeren (toenmalig Duits Nieuw-Guinea) in
1897 en kwam vandaar naar Merauke 1905. Hij werd Overste van de MSC te
Langgoer (Kei) 1910, volgde pater Neijens op als Prefect 1915 en keerde na de
benoeming van mgr. J. Aerts MSC tot Vicaris van het Vicariaat Nederlands
Nieuw-Guinea naar Neu Pommeren terug. Daar werkte hij tot 1951. Hij stierf te
Sydney, Australië, 1951.
Pater Ph. Braun, geboren te Beverwijk 1872, werd MSC in 1892, priester gewijd
1897 en vertrok naar Neu Pommeren. Vandaar kwam hij naar Merauke in 1905
en werd na één jaar overgeplaatst naar Kei. Hij verliet later Kei en heeft als
MSC-priester in Amerika gewerkt, waar hij stierf in 1916.
Broeder D. van Roessel, geboren te Tilburg 1860, werd MSC in 1889, vertrok naar
Merauke 1905, werd overgeplaatst naar Kei 1906 en overleed te Saumlaki
(Tanimbar), 1930.
Broeder M. Oomen, geboren te Hoeven 1869, werd MSC in 1897, kwam naar
Merauke 1905, overleed daar 1906.
Broeder N. Hamers, geboren te Tilburg 1872, werd MSC in 1896, vertrok naar Neu
Pommeren en kwam naar Merauke in 1906, ging op verlof naar Nederland, waar
hij stierf in 1913.
Pater E. Cappers, geboren te Geldrop 1877, werd MSC in 1897, priester gewijd
1904, kreeg de taak van onderdirecteur van het Klein-Seminarie te Tilburg, vroeg
zelf ontslag en vertrok naar Merauke in 1906. Hij vertrok ziek naar Kei 1909,
stierf in het interneringskamp Cimahi, 1945.
38

Broeder G. Verhoeven, geboren te Gemert 1871, werd MSC in 1901, vertrok naar
Merauke in 1907 en stierf na een maand aldaar.
Broeder J. Joosten, geboren te Deurne 1872, werd MSC in 1898, vertrok naar
Merauke 1907, werkte daar tot 1922 en daarna op Kei, waar hij door de Japanners
werd doodgeschoten in 1942.
Broeder G. Jeanson, geboren te Duisburg (Dld.) 1874, werd MSC in 1899, werkte
te Merauke van 1908-1911 en stierf in het interneringskamp Bojo, Celebes 1944.
Pater J. van der Kooy, geboren te Rijswijk 1878, werd MSC in 1899, priester
gewijd 1904. Zijn eerste periode te Merauke liep van 1909-1915, daarna werkte
hij op Kei tot 1923. Zijn tweede periode op Nieuw-Guinea duurde van 1923 tot
hij daar stierf in 1953.
Pater J. Viegen, geboren te Maastricht 1871, werd MSC in 1892, priester gewijd 1897,
vertrok naar Kei, was er Overste van de MSC tot 1909, kwam toen naar Merauke,
keerde naar Kei terug 1915, vertrok naar Nederland 1920, stierf daar in 1936.
Pater J. van de Kolk, geboren te Wanroy 1879, werd MSC in 1900, priester gewijd
1908. Hij kwam naar Merauke 1910, stichtte de statie Okaba en verhuisde in
1915 naar Langgoer op Kei, benoemd als Missie-Overste. Hij vertrok naar
Nederland 1922, waar hij stierf in 1931.
Pater P. Vertenten, geboren te Hamme in Vlaanderen (België) 1884, werd MSC in
1904, priester gewijd 1909 en vertrok naar Merauke en voegde zich bij pater Van
de Kolk in Okaba. In 1915 kwam hij weer in Merauke waar hij de 'Redder van
de Kajakaja's' werd (1921). Hij vertrok in 1925 en werd benoemd voor de
Kongo (Afrika). Hij stierf te Wilrijk, Antwerpen, in 1946.
Broeder H. van Santvoort, geboren te Tilburg 1878, werd MSC in 1902, kwam in
1910 naar Merauke, werkte te Okaba (plantage) tot 1915, vanuit Merauke keerde
hij naar Nederland terug en stierf te Tilburg in 1950.
Het zijn deze mannen die wij aan het werk zullen zien in Zuid-Nieuw-Guinea. Om
hun werk te begrijpen is het nuttig eerst iets te zeggen over hun persoon, over hun
afkomst, over de tijd waaruit zij voortkwamen en over hun speciale religieuze vorming.
Hun persoon
Met een enkel woord zijn zij aldus te karakteriseren:
Nollen, de openlegger, vervuld van de idee van selfsupporting (vee, tuinen, plan-
Inge); Braun, de gefrustreerde, die al spoedig geen Papoea meer kon zien; broeder
Van Roessel, manusje van alles; broeder Hamers, de bouwheer; broeder Joosten, de
tuinman; de broeders Oomen en Verhoeven, de eerste slachtoffers; broeder Jeanson,
helper op alle gebied; Cappers, rondtrekkend, verteller; Van der Kooy, ziekenvader;
Viegen, de 'antropoloog'; Van de Kolk, stichter van Okaba; broeder Van Santvoort,
man van de kopraproduktie; Vertenten, de redder van de Kajakaja's, en Neijens, de
eerste Prefect. Allen - op Braun, Van der Kooy en Jeanson na - waren Brabanders
en Limburgers, met één Vlaming: Vertenten. Zij werkten en leefden te zamen,
bijeengeplaatst door de kloosteroverheid, samen in de verre eenzaamheid, samen
/,ich inzettend voor het ene doel: het Geloof te brengen aan de 'heidenen', werkend
39

aan hun bekering en aan de daarvoor nodige beschaving... maar wel arbeidend als
eigen persoonlijkheden, verschillend van talent, temperament en karakter.
Wat dit in het dagelijkse leven betekende is moeilijk te achterhalen, want zij
schreven alleen dat zij meestal goed gezond waren en het prettig wisten te houden
in de omgang met elkaar. Zo stond het namelijk in de gepubliceerde 'brieven', maar
zijdelingse opmerkingen in niet gepubliceerde brieven aan de Overheid of confraters
doen ons evenzeer vermoeden dat elkander steeds te verdragen ook wel eens heel
moeilijk geweest moet zijn.
Pater Henricus Nollen vertrok in 1891 naar de Missie van Neu Pommeren in het
toenmalige Duitse Nieuw-Guinea. Vandaar kwam hij naar Merauke in 1905. Hij
regelt het eerste huis, zet een tuinderij en een veehouderij op. Toen broeder Oomen
stierf, was het werken in tuin en stal hem niet te min. Hij schrijft:
Het werk stapelt zich op. Broeder Hamers kan niet alles doen. Wel helpen pater
Cappers en ik zo goed we kunnen, maar wat de boerderij aangaat, die komt nu
in handen van drie die er niets van kennen.
Een maand later schrijft hij:
Het boerenleven en de stallucht doen me goed... Bij het geiten melken heb ik nu
ook het mestkruien gekregen. Maaien doe ik ook al... Ik bezoek mijn schaapjes
nu maar twee maal per week tegen anders iedere dag. Mijn taalkennis blijft zo
ten achteren, maar dat zal ook weer bijkomen. 1
Hij laat dat aan de Provinciale Overste in Tilburg wel horen en zegt erbij, dat er van
die kant geen woord van troost was gekomen bij het overlijden van broeder Oomen.
Hij bezoekt trouw te voet en te paard de dorpen in de nabijheid, bestudeert nauwkeurig
land en volk, vraagt en verkrijgt een fototoestel, publiceert in Anthropos.
Maar Van de Kolk vertelt Nollen dat toestel niet te durven vragen om zaken die
anderen interesseren ook eens te kunnen vastleggen. Nollen klaagt dat de zendingen
uit Tilburg niet goed over komen, niet volgens de vraag en niet goed verpakt. Hij
etaleert zijn 'armoede' zo hevig, dat dit later uitgelegd wordt als gebrek aan zorg bij
de Prefect. Het 'voldoende' geld echter, dat hij van Kei ontving, ging op aan de te
groots opgezette veehouderij, tegen de wil van de Prefect in, die hem echter liet
begaan. Uit het Dagboek van Merauke dat Nollen bijhield, en vooral ook uit zijn
brieven, komt hij naar voren als een zeer vroom man, die smeekt om gebed en
offers voor de bekering van de mensen. Overste geworden (1910) en daarom
overgeplaatst van Merauke naar Langgoer, komt hij spoedig van Kei terug naar
Merauke om de vestiging van een missiestatie "over de Bianrivier" voor te bereiden.
Toen pater Neijens in 1915 aftrad als Prefect en men hem, Nollen, wilde voordragen
als de opvolger, liet hij horen zich niet bekwaam te achten. Hij meent niet in staat
te zijn op 'ambtenlijk' niveau met regeringsfunctionarissen te kunnen omgaan, hij
1 Nollen MSC, H., Brieven aan Pater Provinciaal, 27-9-1906 en 29-10-1906. Archief MSC, Tilburg.
40

kent geen talen. Hij aanvaardt het ambt als 'tijdelijke' tussenperiode in het vooruitzicht
dat Rome wel een Apostolische Vicaris - een bisschop - zal gaan benoemen.
In die periode was Van de Kolk de Overste geworden en die vond Nollen maar een
moeilijk mens, kort aangebonden. In 1921 bezoekt Nollen Merauke nog een maal en
dit was een grote teleurstelling voor deze stichter; hij keert dan naar zijn eerste
Missie, Neu Pommeren, terug, waar hij blijft werken tot 1951.
Pater Philippus Braun verbleef maar één jaar te Merauke: 1905-1906. Hij kon het
er niet harden. Nollen schreef aan de Provinciaal: 'Aan Braun heb ik niet veel, die
houdt zich weinig met de lui op; "il est blasé".' 2
Maar deze Braun werd op Kei de administrator van de prefectuur en doet zich dan
in zijn brieven aan de Provinciaal kennen als een kritisch man, die echt wel durfde
zeggen waar de schoen wrong. 3
Pater Eduard Cappers kreeg na zijn priesterwijding een taak als onderdirecteur van
het Klein-Seminarie te Tilburg, vroeg zelf ontslag en vertrok naar Merauke in 1906.
Nollen had naar hem uitgekeken om Braun te vervangen. Zijn vele artikeltjes in de
Annalen en de Almanak getuigen van zijn veelvuldig bezoek aan de dorpen en van
een echt mee kunnen doen met wat er gaande was. Ook in Merauke zelf stond zijn
deur altijd open voor bezoek. Hij werd na een jaar of drie ziek en vertrok naar de
Kei-eilanden.
Van korte duur was het verblijf van broeder Oomen die in 1906 overleed, van
broeder Verhoeven, gestorven na één maand te Merauke en van broeder Van Roessel
die in 1906 naar Kei vertrok en overleed te Saumlaki (Tanimbar).
Broeder Hamers was de echte broeder van die tijd, tot elk goed werk bereid,
zichzelf wel bewust van zijn waardevolle bijdrage, maar tegelijk vol bewondering en
eerbied voor de paters. In de brief over zijn eigen werk zegt hij:
Het is bijna elf uur... nu staat alles te koken en te pruttelen, gauw wat brood in
melk geweekt voor een koekje, want als de paters de ganse morgen in de brandende
zon gelopen hebben, mogen zij wel wat extra's hebben. 4
Hij bouwde de nieuwe pastorie van Merauke en later kerk en huis in Okaba en ging
op verlof naar Nederland.
Broeder Joosten. Wij horen heel weinig over hem; hij verzorgde trouw de tuinderij
tot 1922. Na zijn verlof werkte hij op Kei en werd met mgr. Aerts en gezellen
doodgeschoten door de Japanners.
Te zamen met hem verbleef broeder Jeanson te Merauke.
2 Nollen MSC, H., Brief aan Pater Provinciaal, 15-3-1906. Archief MSC, Tilburg.
3 Braun MSC, Ph., Brief aan Pater Provinciaal, 4-1-1908. Archief MSC, Tilburg.
4 Hamers MSC, broeder N., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 98.
41

Twee weer heel eigen figuren kwamen in 1909 naar Merauke: pater J. van der Kooy
en pater Jos Viegen.
Pater Van der Kooy. Deze stille man tekent zichzelf het beste in een brief aan de
Provinciaal in 1912:
Over ons bekeringswerk kan ik weinig zeggen. Als we zo nu en dan een zieltje
in de hemel wippen mogen we al blij zijn; van geregelde christengemeenten is
nog geen sprake. Ook zijn twee kerkjes in aanbouw, een voor Wendoe en een
voor Jobar. Eer dat ik dat kerkje van Jobar vol gelovigen zal zien, zal ik wel een
jaar of tien ouder zijn. De moed verliezen we niet; we weten dat alle begin,
vooral van een missie, moeilijk is en Onze Lieve Heer rekent de verdiensten niet
naar het succes. Ik bid Onze Lieve Heer voor u. Wederkerig vraag ik ook uw
gebed opdat God mij moed en sterkte geve om veel voor Hem te werken. 5
Jos Viegen werkte tijdens zijn jaren te Merauke (1909-1915) te Jobar en Wendoe.
Hij toonde een heel bijzondere belangstelling voor de levensbeschouwing van de
Marind. Zijn visie wordt in hoofdstuk IV besproken.
Jos van de Kolk. In het Archief van de MSC in Tilburg ligt een brief van de
kapelaan uit Wanroy, de geboorteplaats van Van de Kolk. De kapelaan schrijft:
De ondergetekende verklaart dat hij Johannes Josephus van de Kolk ruim vijf
jaren heeft gekend en tot misdienaar heeft gehad, dat deze steeds onberispelijk
is geweest in zijn zedelijk en godsdienstig gedrag en onder de overige kinderen
in ingetogenheid en godsvrucht steeds heeft uitgemunt. Zijn neiging tot het
missionarisleven, zijn werkelijk innige godsvrucht en deugd en tevens zijn meer
dan gewone aanleg tot de studie, geven mij het vertrouwen dat hij door de goede
God tot het missionarisleven is geroepen. 6
Tijdens zijn laatste studiejaar in de theologie laat hij zelf, uiterst bescheiden en tot
alles bereid, aan zijn overheid horen dat hij graag voor Nieuw-Guinea benoemd zou
worden. 7 Van daar was reeds een brief van pater Nollen gekomen die vraagt om een
'verstandig man' en dan al de naam van Van de Kolk noemt. 8
Cappers schreef aan Van de Kolk een waarschuwende brief:
Als je komt, welkom hoor!
Doch maak het uzelf voorop duidelijk dat ge niet komt om er veel te dopen. Hoe
langer ik hier ben, hoe meer ik zie hoe diep, onpeilbaar diep, de mensen hier
gevallen zijn, mannen en vrouwen; hun leven is een aaneenschakeling van
onnatuurlijke onzedelijkheid. Walgelijk. Het laatste wat men op dit gebied
ontdekt heeft is eenvoudig afschrikwekkend. Bij gelegenheid van de Majofeesten
worden in het publiek de meisjes zo geil gemaakt, dat zij het sperma virile met
5 Kooy MSC, J. van der, Brief aan Pater Provinciaal, 29-4-1912. Archief MSC, Tilburg.
6 Ven, A. van de, kapelaan te Wanroy, Brief, 7-4-1892. Archief MSC, Tilburg.
7 Kolk MSC, J. van de, Brief aan Pater Provinciaal, 25-7-1908. Archief MSC, Tilburg.
8 Nollen MSC, H., Brief aan Pater Provinciaal, 16-11-1908. Archief MSC, Tilburg.
42

sago vermengd in het publiek gebruiken. Tevens vormen de feestvierenden zo'n
kluwen waar op de meest cynische wijze de coïtus in het publiek wordt verricht.
Het moet eenvoudig vreselijk zijn. Dit geeft u een blik op het zedelijk peil onzer
lui. Beesten zijn er nog achtenswaardig bij en ik merk wel: die Majofeesten
worden niet door enkelen gehouden. 9
In Batavia op doorreis naar Kei, hoort hij zijn benoeming voor Merauke. Na een reis
van tweeënvijftig dagen arriveert hij daar. Zijn eerste indruk:
Alles te zamen viel het me erg mee. De "Stad" heeft men in tien minuten
helemaal gezien. Paters en broeders zien er gezond uit met kolossale baarden. De
veestapel: een hengst, een merrie en drie jonge hengsten, drie honden, twee
Hollandse koeien, een ferme stier, twee karbouwen, drie kalveren, dertig kippen,
twintig eenden.
Het terrein is omringd met prikkeldraad.
Er staan klappers, pisangs, een deel is moestuin. Broeder Joosten verkoopt kool,
melk, eieren.
Het leventje bevalt me puik, maar men moet hier niet vies, bang en niet ongeduldig
zijn. De dagen zijn hier alle aan elkaar gelijk. Om vijf uur op: morgengebed,
meditatie, Mis, ontbijt en dan te paard tot ± drie uur. Daarna diner, middagdutje.
Op 8 December hebben we zelfs Hoogmis gehad. Broeder Hamers en ik hebben
gezongen zonder boek. Hij zou dolgraag de liedjes hebben zoals 'Gebenedijd zijt
Gij...'. Pater Nollen en broeder Hamers zouden graag eens iets horen over het
gestuurde voor het museum. Zij spreken zeer ontmoedigend over Tilburg.
Broeder Hamers zegt: 'Ik verdom het nog iets te sturen.' Hij heeft er veel moeite
voor gedaan en nooit een dankje gekregen of zelfs niet vernomen dat de spullen
aangekomen waren. En dit heb ik al meer ondervonden: de missionarissen zijn
zeer gevoelig en kort aangebonden. Dat schijnt het klimaat te bewerken. 10
Hij vertrekt naar Okaba. De geschiedenis van zijn werk daar is beschreven in
hoofdstuk V: 'Merauke - Okaba - Merauke 1910-1915'. Merauke werd gesticht als
bestuurspost in 1902 en als missiepost in 1905. Van de Kolk schrijft na tien jaren,
in 1912, een kort geschiedkundig overzicht over het werk van Bestuur en Missie. Hij
besluit zijn verhaal als volgt:
Zodoende kon er gedurende de eerste jaren van een geregeld missiewerk nog
weinig sprake zijn; trouwens de onbekendheid met de moeilijke taal, de wantrouwende
en vreesachtige houding van de wilden, hun gehechtheid aan eigen
gebruiken en zoveel meer, maakten deze eerste jaren tot een zwaar missieleven
zonder veel troost. Maar men hield stand; door het verplegen van de zieken en
het verbinden van wonden won men spoedig het goedige hart van de Marindinees,
zozeer zelfs dat de missionaris gewoon 'de goede man' werd genoemd.
Maar men zal nooit kunnen beschrijven van hoeveel opoffering, toewijding,
9 Cappers MSC, E., Brief aan J. van de Kolk MSC, augustus 1909. Archief MSC, Tilburg.
10 Kolk MSC, J. van de, Brief aan Pater Provinciaal, 15-12-1909. Archief MSC, Tilburg.
43

geduld, lijdzaamheid, zelfoverwinning en vermoeienis die bekering de vrucht is.
Het is het pionierswerk dat geen voldoening kent tenzij deze: later zullen andere
missionarissen komen die een begin zullen kunnen maken met het zaaien en
Typerend voor zijn tijd is dat hij troost vindt in het feit dat de Zending - al vijftig
jaar eerder aan het werk - nog minder resultaat heeft geboekt. Hij schrijft:
Mag ik hier een kleine vergelijking maken? Aan de andere kant van Nieuw-
Guinea, in het noorden, dat een halve eeuw eer dan het zuiden in aanraking
kwam met de beschaving, werd reeds in 1855 een Protestantse missiepost
gesticht. Ds. Van Hasselt schreef op het zilveren feest van die Zending: "Op de
lijst van de dopelingen van 5 Febr. 1855 tot 5 Febr. 1880 komen slechts twintig
namen voor." Dan behoeven wij zeker niet te klagen en kunnen O.L. Heer
danken dat we na vijf jaren reeds een veel gunstiger uitslag bereikten en dat we
bij het zilveren feest van de Katholieke Missie op Zuid-Nieuw-Guinea allerwaarschijnlijkst
een bevredigend en degelijk succes zullen te noteren hebben. Maar
dan moet er gebeden en geleden worden voor de arme heidense zielen van Zuid-
Nieuw-Guinea. 12
In 1913 trad het Bestuur krachtdadig op tegen het koppensnellen; in 1914 begon de
paradijsvogeljacht. De Eerste Wereldoorlog brak uit. In 1915 verhuisde Van de Kolk
naar Langgoer, benoemd als Missie-Overste. Wij komen op hem terug wanneer de
verhouding tot de kerkelijke en kloosterlijke Overheid aan de orde is.
Pater Vertenten vertrok naar Merauke en van daar naar Okaba in 1911. Als 'De
Redder van de Kajakaja's' wordt hij beschreven in hoofdstuk VIII; als 'confrater'
blijkt hij door zijn optimisme en zijn gezelligheid de bezielende figuur te zijn
geweest in de kleine communauteitjes. Hij werkt, schrijft, tekent, houdt zich buiten
het conflict met de Overheid en vecht voor het lijfsbehoud van de Papoea's omwille
van hun heil. Hij tekent zichzelf het beste in zijn brief (1912) aan de Provinciaal:
In Februari was het reeds een jaar geleden dat ik in Okaba arriveerde. Ik heb
sinds de Hoofdstad (!) Merauke, niet gezien... Waarom ook veel van huis lopen
als het tehuis zo goed is?
Wij hebben hier een kleine, doch zeer gezellige communauteit. Ik ben dan ook
hoe langer hoe liever hier. Zeker missen wij hier voorlopig de troost die andere,
meer gevorderde missieposten geven, maar mogen wij ons niet gelukkig achten
de eersten te zijn die hier Gods naam verkondigen?! De bekering van zulk een
volk vraagt veel tijd, maar onze voorvaderen deden er ook honderden jaren over
eer zij presentabele christenen waren, die waren al niet veel beter, allicht slechter
dan deze mensen hier. In alle geval het vooruitzicht dat eenmaal ook dit volk
God eren en beminnen zal, dat bemoedigt ons. Wij hebben hier een kleine
11 Kolk MSC, J. van de, Brief aan de Redactie van de Annalen, 15-12-1911. Archief MSC, Tilburg.
12 Kolk MSC, J. van de, Brief aan de Redactie van de Annalen, 15-12-1911. Archief MSC, Tilburg.
44

oerderij. Van onze bananentuinen hebben wij veel plezier. De Kajakaja's slaan
er de handen voor in elkaar: wij zijn nog eens echte mensen, zeggen ze. Onze
gezondheid laat niets te wensen over, ik voor mij heb mij nooit frisser en beter
gevoeld. Daar ook mogen wij O.L. Heer wel voor bedanken. 13
Van de Kolk, Overste geworden in 1915, schrijft dat jaar over hem in het jaarrapport:
Vertenten: de missionaris die misschien het beste zijn ijver en gezond optimisme
bewaard heeft ondanks alles! Een juweel van een Confrater, dat kan niemand
beter getuigen dan ik. Is graag bij pater Neijens (nu te Merauke), zal zijn best
doen om van Nieuw-Guinea nog te maken wat mogelijk is. 14
Na zijn geslaagde reis naar Batavia in 1921 schrijft Vertenten aan Viegen:
Dat ik naar Java geweest ben, weet u al... Wij mogen O.L. Heer wel danken; het
werk op Nieuw-Guinea was te goed in het kruis geplant om failliet te gaan. We
hebben dan ook steeds met Gods genade goede moed gehouden. 15
Een halfjaar later laat hij de Provinciaal horen:
Ik schreef u: ik blijf ter beschikking van de Belgische Provincie. Dat is, meen ik,
volgens de H. Wil Gods, maar daarin ligt absoluut geen verlangen naar een
andere werkkring. Ik heb slechts één verlangen, wil er geen ander kennen dan
een gewillig werktuig te zijn in de hand van mijn Overheid. 16
Broeder Driek van Santvoort schrijft aan de Provinciaal:
Het kan er wel eens druk zijn, vooral met schrijven en doen voor iemand met
handen zoals de mijne, die meer staan naar de schop dan naar de pen. Over de
planting schreef pater Van de Kolk al wel. Het is anders een begin, alles wijst er
op dat wij nog lang zullen moeten wachten eer de mensen iets van ons doel
zullen begrijpen... Maar wij vorderen toch en vooruitgaan is overwinnen. Het is
waar, de mensen leven er maar op los, maar zonder ook maar het geringste besef
te hebben van wat zij doen... En dan dunkt mij dat deze mensen minder schuldig
zijn dan de Joden het waren... Wisten zij wat zij deden, ze zouden anders doen,
want in hun hart zijn zij zo slecht niet. Dat zeggen wij zo dikwijls, dat het van
huis uit waarlijk goede mensen zijn, die voor elkander ook heel wat over hebben,
en dus ook aan het voornaamste gebod enigszins alreeds gehoorzamen. Wat ons
persoonlijk aangaat, wij stellen het zeer goed, over niets te klagen alleen over
wat te veel gezondheid. Het bootje bracht twee maanden niets mee, zodat we
soms al wat veel moeten vragen van onze maag, die nog niet erg goed aan sago
gewoon is... Maar ik ben nog steeds groot en dik! Een eigen boot?, want zoiets
13 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater Provinciaal, 8-5-1912. Archief MSC, Tilburg.
14 Kolk MSC, J. van de, Verslag 1915. Archief MSC, Tilburg.
15 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater J. Viegen MSC, 27-3-1921. Archief MSC, Tilburg.
16 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater Provinciaal, 12-9-1921. Archief MSC, Tilburg.
45

(geen opvoer van eten met bestuursbootje) zou zich nog wel eens meer kunnen
voordoen.
Niet dat wij ons in het minste er over bezwaren, oh neen!, steeds blijven we er
vrolijk bij en ik zeg het met genoegen dat mijn twee pastoors zich weten te
behelpen en in de weer zijn het mij niet lastig te maken. 17
Een jaar later, 1912, schrijft hij:
We hebben dit eerste jaar voor zowat honderdtachtig gulden kopra verkocht en
dat zal, hopen we, wel meer worden. Anderhalf jaar niets te hebben gemankeerd...
gaat wel goed. Nochtans houd ik niet erg van bedaard aanleggen,
hetwelk misschien wel een van mijn hoofdgebreken is, waarvan ik mij zo lang
ik gezond ben, niet hoop te verbeteren. Het is toch hier wel vooral dat men de
mensen zal winnen door een voorbeeld van werkzaamheid te geven. 18
En boven deze hele groep stond pater Matthias Neijens, de eerste Apostolische
Prefect. Pater Geurtjens, met wie hij naar de Molukken was vertrokken, tekent hem
als volgt:
Dat pater dr. M. Neijens een man van formaat was zal iedereen toegeven die
hem gekend heeft. Middelmatig van postuur, doch stevig gebouwd, verried hij in
al zijn bewegingen en gebaren dat in dat lichaam een forse resolute ziel huisde.
Die resolute wilskracht was steeds een zijner meest kenmerkende eigenschappen.
Wat hij ondernam deed hij degelijk en grondig en dan waren geen moeilijkheden
in staat hem af te schrikken. Daardoor heeft hij ook in de missie grote dingen tot
stand gebracht en de pijnlijkste beproeving die hij kende was wel dat onverbiddelijke
omstandigheden vaak zijn ongebreidelde werklust temden. Dan vooral gevoelde
hij behoefte om toch op een andere wijze stoom af te blazen en zijn niet
in te houden werklust uit te kuren. Dan greep hij een zware voorhamer en beukte
op de harde rifstenen, die het opzetten van een of ander gebouw in de weg
stonden. Dan was geen tropenzon te heet. Als een Titaan zwaaide hij de moker,
die neerbonkte op de harde rotskoppen dat de brokken in het rond snorden en
hem het zweet van het lichaam gutste. Met stomme verbazing staarden dan de
inlanders naar de toean, die voor een toean zo vreemd deed en even poseerde als
krachtpatser. 19
Neijens werd de stichter van de Missie op Nederlands Zuid-Nieuw-Guinea, op
verzoek van de heer Kroesen, 1904. Ofschoon hem politie-escorte werd aangeboden,
ging hij alleen Merauke uit om op bezoek te gaan bij de Papoea's in hun dorpen.
Geestig is het stukje dat Vertenten schrijft over zijn omgang met pater Neijens te
Merauke:
17 Santvoort MSC, broeder H. van, Brief aan Pater Provinciaal, 23-6-1911. Archief MSC, Tilburg.
18 Santvoort MSC, broeder H. van, Brief aan Pater Provinciaal, 7-3-1912. Archief MSC, Tilburg.
19 Schreurs MSC, Jac., Een Limburger van Formaat. Uitgave MSC, Tilburg.
46

Pater Neijens was een zeer ontwikkeld en belezen man, goed op de hoogte van
godsdienst en wetenschap, kunst en letteren. Hij was bovendien een boeiend
causeur. Als hij iets interessants gelezen had, kon hij daar ook levendig over vertellen.
Een tijd lang sprak hij veel over oude geschiedenis: Egypte, Assyrië enz.
Nu had pater Neijens een buitengewoon geheugen en ik vroeg me verwonderd
af: hoe kan die man dat allemaal onthouden? Tijdens zijn afwezigheid legde ik
toevallig de hand op de bron van zijn gesprekken uit de laatste tijd: Histoire
ancienne. En toen hij terugkwam, begon ik hèm te vertellen uit de oude tijd en
wist er nu natuurlijk meer van dan hij. Een tinteling in zijn ogen zei me: jij
deugniet! 20
Het bleek niet meer mogelijk het huisgezin en het naaste milieu van hun afkomst in
details te achterhalen. Het was wel mogelijk uit recente studies over de situatie in
deze streken gegevens te verzamelen om een idee te krijgen van het leven aldaar
tussen 1880 en 1914. 21
Een niet-Brabander werkte te Bergeijk (N.Br.) als huisarts van 1903 tot 1906. Hij
beschreef de toestand ter plaatse. Zijn typerende opmerkingen klinken heel aannemelijk,
want zijn kijk op zaken wordt nog 'herkend' door de generatie die geboren
werd tussen 1914 en 1930. De aangeduide mentaliteit vonden zelfs jongeren nog in
de dorpen terug tot na de Tweede Wereldoorlog, toen blijkbaar in de steden een heel
nieuwe jeugd naar voren kwam.
Deze dokter is de heer P.A. Barentsen. Hij schrijft over het gezinsleven in het oosten
van Noord-Brabant. Hier volgt een ingekorte weergave van zijn artikel: Op het
platteland van oost Noord-Brabant vindt men, tussen de uitgestrekte heidevelden en
de dennenbossen, op de meest grillige wijze gegroepeerd, de schrale bouwgrond
waarop het hoofdmiddel van bestaan wordt uitgeoefend. Op en bij die bouwgrond
staan de boerenwoningen in kleine groepjes bijeen. Het aantal landwegen is groot,
kunstwegen zijn echter uitzondering, slecht begaanbare zand- en modderwegen regel.
De bouwgrond is schraal, bij goede bewerking levert de grond een voldoende
bestaan, maar veel meer niet. Het bedrijf is een gezinsbedrijf. Naast het boerenbedrijf-
landbouw en veeteelt - bestaat een niet minder intensief huiselijk bedrijf. Het
brood wordt thuis gebakken, het voedsel voor de dieren híer gemengd, gestampt,
gesneden en gekookt. De zuivelbereiding geschiedt soms nog thuis. De brandstof,
bestaande uit hout en heideplaggen, wordt uit het bos en van de heide gehaald. De
hennepplant, waarmee men steeds een veldje in de buurt van het huis bezaait, levert
de vezels, waarvan het spinnewiel de draad, en de wever van het dorp de wel wat
grauwe, doch oersterke stof zal maken voor onderkleding. De stengels zijn geschikt
20 Vlamynck MSC, J., De Redder der Kaja-Kaja's. Lannoo, Tielt, 1949, p. 116.
21 Brink, G.J.M. van den, A.M.D. van der Veen, A.M. van der Woude, Werk, Kerk en Bed in Brabant.
Demografische ontwikkelingen in oostelijk Noord-Brabant 1700-1920. 's-Hertogenbosch, 1989.
(verder geciteerd als: Werk, Kerk en Bed in Brabant.)
47

voor zwavelstokken en de zaden, bij de oliemolen gebracht, leveren een olie voor
veelzijdig gebruik. Van de wol van het schaap breit men kousen. De arbeid is alles,
de mens is niets. Het huis: geen gezellig vertrek, geen verlichting, onvoldoende
verwarming, geen behoorlijke slaapgelegenheid, alles vuil en slecht onderhouden. De
voeding en de nachtrust zijn voldoende. Voor ontspanning heeft men op werkdagen
geen tijd. Op zon- en feestdagen is de ontspanning het bezoek aan de herbergen.
Aan lectuur gevoelt men geen behoefte, geen tijd, geen plaats om rustig te zitten,
men komt er niet verder mee. Geld is schaars. Vanzelf zijn de mensen op eikaars
hulp aangewezen, hetgeen versterkt wordt door de godsdienstige grondslag, welke in
kleine en grote uitingen het doen en laten van de enkeling en de gemeenschap
beheerst. Die saamhorigheid staat onder de controle van de gemeemschap en het
tekort aan zelfstandigheid maakt het de mensen moeilijk snelle beslissingen te
nemen. Vandaar een innige gehechtheid aan het oude en verzet tegen het nieuwe:
sociale hulpverlening, volksgeneeskunde, oude rechtsopvattingen enerzijds en
hardnekkige tegenstand bij invoer van kunstmest of pogingen tot stalverbetering
anderzijds, maar bovenal de eensgezindheid in de katholieke godsdienst. Ieder houdt
zich stipt aan de eredienst, in huis zijn de enige voorwerpen van weelde die van
godsdienstige strekking. Geen enkele vereniging die niet haar feestdag met een
godsdienstige handeling inluidt. Haast elke familie telt een lid dat tot de geestelijke
stand behoort en die in alle belangrijke zaken wordt geraadpleegd.
Schoolbezoek is ongeregeld en aan ontwikkeling op latere leeftijd heeft men geen
behoefte. De meeste mensen kunnen nauwelijks lezen of schrijven, maar het
veelvuldig deelnemen aan godsdienstige oefeningen doet hen van de hoofdzaken wel
een helder denkbeeld krijgen. Ethische beschouwingen moeten aan de geestelijken
worden overgelaten. Slechte behandeling van gezinsleden of zedenmisdrijven worden
met buitengewone strengheid beoordeeld, maar lichte mishandeling, kleine oneerlijkheden,
leugentjes om bestwil, vloeken en drankmisbruik doen hen zich geen
ogenblik bezwaard gevoelen. Kleine tekortkomingen doen zeer weinig kwaad, men
hoeft ze niet te biechten. De 'gelovigen' achten zich vrijwel verzekerd van het
hiernamaals, wanneer zij trouw hun godsdienstplichten nakomen, goede werken
verrichten en zorgen vooral geen zonde te begaan waarvoor in de biechtstoel
moeilijk kwijtschelding kon worden verkregen. De Noordbrabander is blijmoedig en
onbezorgd, veilig op weg naar de Hemel en gewend te berusten bij tegenslag. De
criminaliteit: mishandelingen overheersen, maar diefstallen, zedenmisdrijven en
moorden zijn zeldzaam. Men vindt er geen abortus, geslachtsziekten of prostitutie. 22
Andere studies voegen hieraan toe, dat naast de boerengezinnen huishoudens
aangetroffen worden waar de huisnijverheid, namelijk het weversbedrijfje, de kijk op
het leven bepaalt. Er is een fundamenteel verschil voorhanden in de basis van de
arbeid. Bij de boeren is dat het grondbezit, bij de huisnijverheid is dat de gezamen-
22 Barentsen, P.A., 'Het gezinsleven in het oosten van Noord-Brabant', in: Werk, Kerk en Bed in
Brabant.
48

lijke gezinsarbeid, de werkeenheid. Bij de boeren zijn de kinderen afhankelijk van
de ouders. Er zijn te weinig boerderijen ter beschikking, de kinderen huwen later en
krijgen minder kinderen. De werkeenheden van de wevers moeten het juist hebben
van veel kinderen als arbeidskrachten en eigenlijk zijn de ouders uiteindelijk
afhankelijk van de kinderen. Zij kunnen het huwen op jongere leeftijd niet beletten.
Vanzelfsprekend zijn in het dorpsleven de beide typen van gezinnen te vinden. 23
Een boeiende vraag blijft het òf het waar is dat, toen in die tijd bij de toen heersende
Victoriaanse levensvisie (de super-zedigheid) de moeders de borstvoeding gingen
vervangen door flesvoeding, die mede de verklaring zou zijn van de groei van het
kindergetal, de geboorte van een baby om de anderhalfjaar en vandaar van de grote
gezinnen. 24
Vergelijken we deze gegevens met wat wij bij de pioniers zullen zien, dan valt het
op dat zij telkens zeggen dat de Marind geen gezinsleven kennen en geen gezagsdragers,
terwijl zij uitingen van gemeenschapsbesef als de uitzonderingen zien die de
regel - immorele situatie - bevestigen. Evenzo zal blijken dat zij van huis uit
meegebracht hebben: de trouw aan de geestelijke oefeningen, sober kunnen leven,
hard werken en elkaar helpen, ook bij materiële moeilijkheden. Telkens zal ook naar
voren komen dat de missionarissen zeer gemoedelijk met elkaar omgaan en ondanks
persoonlijke verschillen van temperament en karakter hun best doen 'het gezellig te
houden'. Ook de humor van de Marind wisten zij hoog te waarderen. Zij houden
ook niet van snelle beslissingen, zoals wij zullen zien bij de behandeling van hun
catechese. En zij, die van jongsaf de criminaliteit in eigen dorp niet hadden gekend,
kwamen hier te staan juist tegenover misdaden die daar niet voorkwamen.
Niet alle besproken missionarissen kwamen van het platteland. Meerderen kwamen
uit de 'stad' en met name uit Tilburg. Over het leven van die stad, namelijk over:
'De religieuse practijk in een Brabantse industriestad' werd een proefschrift geschreven
waaraan wij de volgende gegevens ontlenen. We gaan hier wat gedetailleerder
op in omdat de ontwikkelingen in de stad, die later de dorpen ook bereikten, de
achtergrond tekenen waaruit óók de missionarissen die na de vermelde pioniers
kwamen, afkomstig zijn. Het is per individu moeilijk vast te stellen in hoeverre een
bepaalde figuur meer van het traditionele of meer van de nieuwe tijden in zich had.
Sommigen waren hun tijd vooruit, anderen hielden vast aan wat zij 'safe' vonden
van oudsher. Het beeld van een boerenbevolking op het platteland enerzijds en
thuisarbeiders (wolindustrie) in de steden anderzijds, was vóór de Franse Revolutie
reeds aanwezig. De huisindustrie kreeg aanvankelijk al de steun en opdrachten van
de steden van 'boven de rivieren' en ontwikkelde zich tot een daarvan onafhankelijke
fabrieksindustrie (rond 1870) met name ook in Tilburg. Een eerste gevolg
23 Heijden, C.G.W.P. van der, 'Gezin en huishouden in Oost-Brabant', in: Werk, Kerk en Bed in
Brabant.
24 Meurkens, P.C.G., 'Kinderrijk en katholiek', in: Werk, Kerk en Bed in Brabant.
49

daarvan was een verandering in de mentaliteit van de arbeiders, die als fabrieksarbeiders
losser kwamen te staan van hun gezin en eerder tot de groep 'arbeiders' gingen
behoren. Het werktempo werd door de machines bepaald. Daarbij bleef echter de
verhouding van de 'Baas' tot 'zijn mensen' van een patriarchaal karakter. De Baas
- altijd 'mijnheer' genoemd - kon in zaken liberaal gaan denken - op winstbejag
gericht - maar tegelijkertijd leefde bij de Baas de gedachte dat als hij het goed had
de arbeiders het ook moesten hebben, zij het ieder op zijn niveau, ieder in zijn stand.
Er was 'kinderarbeid' maar beperkter dan in de grotere steden. Afschaffing ervan
zou armoede betekenen en kinderleed door arbeid was minder erg dan hun lijden
door armoede. De 'Heren' verzetten zich vanzelfsprekend tegen de eerste acties van
de 'Socialisten', de 'rooien' genoemd. Zij zelf deden charitatief in gevallen van
ziekte of ellende het nodige.
Een aanval op de gevestigde orde was een aanval op het geloof. De priesters stonden
aan de kant van de fabrikanten, die hen met hun bijdragen voor goede werken
steunden. Toen de paus sprak (1891 Leo XIII: Rerum Novarum) luisterde de bisschop
uit gehoorzaamheid, maar begonnen toch jongere geestelijken uit overtuiging voor
de 'rechten' van de arbeiders op te komen. De eerste arbeidersbonden echter werden
niet door de geestelijken, maar door een uit Duitsland afkomstige arbeider opgezet.
Bij de toename van de bevolking kwam er ook werk in andere takken van industrie
(schoenen, sigaren, steenbakkerijen en chemische wasserijen). De gezinnen van de
werkgevers behielden een 'geslotenheid', een (uiterlijk) voorbeeldig kerkgetrouw
godsdienstig leven. Zij hadden hun vaste plaats in het kerkgebouw, hun functie als
kerkmeesters, hun taak in de processies, terwijl de gezinnen van de arbeiders wèl
meer open stonden voor invloeden van de nieuwe tijd. Zij bleven een sober, gemoedelijk
berustend leven met behoud van de burenhulp aanvaarden. De notabelen (de
pastoor, de notaris en de dokter) vertegenwoordigden uiteindelijk de 'Grote Baas' en
bepaalden tot in details de levenswijze van de gewone dagen en de kerkelijke feesten.
Vanzelfsprekend bleven de opeenvolgende generaties trouw werken in dezelfde
fabrieken. Van de gezagsdragers ging echter weinig bezieling uit en van een aangepaste
geestelijke vorming van de werknemer was weinig sprake.
Er groeide in die tijd een middenstand. Daarin kwam een onderscheid naar voren. Er
was een standsverschil tussen hen die de hogere stand van de fabrikanten (zelf ook
reeds kleinere werkgevers) nabij bleven en hen die door eigen specialisatie een eigen
beroep vertegenwoordigden (ambtenaren, technici, bedrijfsleiders, onderwijzers). De
eersten hielden de traditionele geloofsbeleving in het kerkelijk bestel in stand, terwijl
de laatsten zich soms tot sterke persoonlijkheden ontwikkelden en actief de vernieuwingen
in gang zetten en tot ontplooiing brachten. 25
Kijken we weer even naar het leven van de pioniers, dan lijkt het er sterk op dat de
verhouding tussen de Paters en de Broeders veel weg had van de verhouding tussen
25 Weyer OFM Cap., A. van de, De religieuze praktijk in een Brabantse industriestad. Assen, 1955.
50

de fabrikant en zijn werknemers. De Paters zien de Broeders als hun mede-'arbeiders'
en de Broeders zien hun Paters als de 'heren', die tegelijk hun geestelijke
vaders zijn. Wel is er tegelijkertijd een gevoel van onderling respect, gezien allen te
zamen in functie zijn van het 'Bedrijf, hier van de 'Kerk'.
Eigenlijk namen de missionarissen een zelfde houding aan ten opzichte van de
bevolking: de paters ten opzichte van de mensen in de dorpen en de broeders ten
opzichte van jongens die bij hen werkten; iets van uiteindelijk 'een Mijnheer' zijn,
die met zijn goede hart alle zorg had voor de belangen van de 'gewone man'. Bij de
Marind sloeg dit echter niet zo aan. De Marind zelf was 'de heer', de Aném-ha.
Wederom dezelfde grondhouding constateren wij bij het missiepersoneel als de
'onderdanen' ten aanzien van hun 'heren', de kerkelijke en kloosterlijke overheden.
Verlof vragen tot in de kleinste details, volgzaamheid, nederig je plaats weten was
voor de onderdanen vanzelfsprekend en bij de Overheid vond men toch wel een
goedmoedig toestaan dat ieder van de onderhorigen zijn werk deed overeenkomstig
zijn eigen inzichten, initiatieven en tekorten,... een vrijlatend benutten van
ieders talenten in dienst van het geheel.
Samenvattend kan gezegd worden dat deze eerste groep pioniers enerzijds trekken
vertoont van het dorpsleven, anderzijds van het kleinsteeds bestaan. Men was èn
traditioneel èn op de uitkijk naar nieuwe winstmogelijkheden.
Hun tijd
De gezinnen waaruit de pioniers van Zuid-Nieuw-Guinea voortkwamen leefden in de
tweede helft van de negentiende eeuw. De grootouders waren nog goed op de hoogte
van de Franse Revolutie, van Napoleon (die de paus gevangen genomen had), van
het ontstaan van de Bataafse Republiek, en de ouders wisten van koning Willem II
(in Tilburg gestorven) die bevriend was met mgr. Zwijsen, de bisschop van 's-
Hertogenbosch. Allen wisten dat nog niet zo lang geleden de katholieken hun
schuilkerkjes bezaten en dat in 1853 de kerkelijke hiërarchie was hersteld. De
katholieken werden nog vrijwel buiten de protestante ambtenarij wereld gehouden,
maar er waren katholieke Kamerleden, allen afkomstig uit het zuiden. Met de figuur
van Thorbecke waren de liberalen in de politiek aan de macht gekomen en in de
eerste tijden steunden de katholieken deze liberalen voornamelijk om vrijheid van
onderwijs te bemachtigen. Later toen de liberalen zich minachtend uitlieten over de
katholieke godsdienst, zochten de katholieken steun bij de anti-revolutionairen.
Opvallend was de opbloei van het kloosterleven. De seculiere geestelijkheid voelde
zich bedreigd door het toenemende aantal regulieren in de zielzorg. Een Kerkelijk
Provinciaal Concilie (1865) en een Bisschoppelijk Amendement (1868) versterkten
het vertrouwen in de bisschoppelijke leiding, brachten eenheid en haalden de gelovigen
uit hun isolement. Daarmee echter was de in eeuwen van onderdrukking gegroeide
'minderheidsmentaliteit' niet ineens verdwenen. Boven de Moerdijk bleef men
voorzichtig ten aanzien van een te duidelijk optreden in het openbaar, terwijl de
invloed van het calvinisme (de zondigheid van de mens) voelbaar bleef. Ook in het
51

zuiden leefde nog een zeker puritanisme, een tegenstand tegen het bezoek aan theater,
concerten en balfestijnen. Was er enerzijds een huiselijke, oprechte vroomheid met
levende particuliere devoties, ook al tilde men daar niet al te zwaar aan vloeken of
overtreding van de zondagsrust, de moraal werd toch vooral beleefd vanuit een angst
voor de zonde en een zorg bekoringen te vermijden. Het waren voornamelijk de
passieve deugden die aangeprezen werden: geduld, gehoorzaamheid en verdraagzaamheid.
Tegelijkertijd echter gaf mgr. Zwijsen het voorbeeld van naastenliefde in de
concrete omstandigheden en stichtte huizen voor ouden van dagen, weeshuizen,
ziekenhuizen voor minvermogenden en scholen voor gribus jeugd. Hij raadde weigestelden
aan hun zonden af te kopen door het geven van rijke aalmoezen.
Ofschoon een groot deel van de bevolking nog arm was, vond men toch in de enkele
steden een groeiende nijverheid, een versneld levenstempo en meer welvaart. Maar
ook daar reageerden gezagsfiguren conservatief uit vrees voor het mondig worden
van 'hun' mensen. Wel ontstonden er de eerste katholieke tijdschriften: De Katholiek
en De Tijd (1846). In het vierde kwart van de eeuw, na 1875, kwam bij de liberalen
een anti-clericalisme naar voren. Zij lieten het Gezantschap bij de Paus afschaffen.
Het was of de katholieken zich in een defensief terugtrokken. De kloof tussen arbeid
en kapitaal kwam op en tevens de kloof tussen wetenschap en religie. De 'positieve'
wetenschappen werden gevreesd als leidend tot atheïsme. Experimenten werden
verdacht van onrechtzinnigheid. Men vreesde dat men met de ontwikkeling ook
ander geloof en ongeloof zou binnenhalen. Tot 1900 waren er in Amsterdam slechts
drie, in Utrecht één en in Groningen géén katholieke professoren. Alleen op de
seminaries kwamen, onder invloed van het neo-Thomisme betere handboeken. Het
eerste zelfbewustzijn mondde uit in een in zichzelf opgesloten eenheidsstreven met
een groeiend ultramontanisme dat was gericht op de verering van de paus. Het
verlies van zijn souvereiniteit over de Kerkelijke Staten werd goedgemaakt door de
aanvaarding van zijn onfeilbaarheid (Eerste Vaticaans Concilie, 1870).
Later, rond 1890, komt bij die beslotenheid een fierheid op het behouden van 'het
geloof der vaderen', een beginnend triomfalisme, dat een zichtbare vorm vond in de
kunst van de neogotiek die zich uitleefde in de bouw van kerken en de aanmaak van
kerkelijke liturgische benodigdheden. Deze 'herleving' bleef in de preken van de
paters Redemptoristen een anti-zonde-karakter behouden, maar beleefde in de
avondoefeningen - het Lof, de Maria- en de Herencongregatie, de Derde Orde - een
innige vroomheid die het bezoeken van wereldse opvoeringen overbodig maakte.
Het was in die tijden dat enigszins parallel aan de wereldverovering van de koloniale
machten, de missie-ijver ontbrandde die tot volle ontplooiing zou komen in de eerste
helft van de volgende eeuw. Het was ook in díe decennia dat de eerste prestaties van
de moderne wetenschap en techniek de agrarische wereld begonnen om te vormen
tot een industriële: treinen, stoomboten, tunnels door het hooggebergte, het Suezkanaal,
de Eiffeltoren, de oprichting van de Wereldbank. De Europese mens werd
zich van zijn kunnen bewust; er werd ernst gemaakt met de inspanning om van deze
aarde iets goeds te maken. Tegelijkertijd kwam deze 'moderne wereld' ook op de
52

mensen af als een uitdagende mogelijkheid zich niet langer traditioneel zedig te
gedragen. Men spreekt van de ontkerstening van het openbare leven - le mal
moderne -; de burger kon nu ook buiten het confessionele onderwijs tot ontwikkeling
komen (HBS). Dit alles bracht mee dat de arbeiders zich van hun situatie
bewust werden en het socialisme ingang begon te vinden, meer in Groningen en
Friesland dan in Brabant, waar de fabrikanten vaderlijke charitatieve zorg aan
liberaal winstbejag wisten te verbinden. Toen paus Leo XIII voor de rechten van de
arbeiders was opgekomen, toen een figuur als de priester Ariëns zijn propaganda
voor die rechten was begonnen, kwamen ook enkele geestelijken in het zuiden voor
de arbeiders op. Toen ontstonden de boerenbond (1896) en de werkliedenverenigingen
met voormannen en vrijgestelden, maar het behoud van de standen was nog
steeds het ideaal. De hogere standen kwamen hun 'materialistische instelling' te
boven in een ontwakend cultureel leven (de Violier, 1901, het Thijmgenootschap,
1904), terwijl de lagere standen die zich organiseerden buiten de kerk om, de kerk
verlieten juist vanwege haar te conservatieve pastoraal. Aan hen ging ook de
culturele opleving voorbij. De Vincentiusverenigingen deden goed werk, maar een
kreet om gerechtigheid werd nog niet gehoord. Men zag het liberalisme in de
politiek het verliezen van het socialisme, dat eerst wel meer op sterke voorvechters
rekende, maar geleidelijk zichzelf organiseerde in een Sociaal-Democratische
Arbeiders Partij (SDAP). Deze kon fel tekeer gaan tegen alle vormen van gezag,
hetgeen weer tot gevolg had dat een rechtse coalitie zich daartegen ging verzetten.
Sport, reizen en leeszalen kondigden een nieuwe tijd aan. Van toen af kwamen er
vrouwen in de fabrieken, op de kantoren, in de verpleging en de scholen (vooral
religieuzen). Ook vrouwen begonnen te studeren (blauwkousen genoemd).
Er was op het einde van de eeuw sprake van een beginnende dialoog tussen geloof
en wetenschap. Leergangen werden gesticht en men dacht reeds aan een Katholieke
Universiteit (1923).
Het is deze strijd van het Integralisme tegen het Modernisme die in de eerste tien
jaar van de twintigste eeuw de Katholieke Kerk wakker schudde. De opleiding van
de geestelijken had daar direct mee van doen. Tot dusver waren de theologie en de
moraal (vastgelegd in universeel gebruikte handboeken) voor onschokbaar in de
waarheid gehouden, maar de bijbelstudies die de Bijbel onderzochten op haar
historische waarde en onderscheid gingen maken in de zingeving overeenkomstig de
verschillende stijlen van de boeken, verontrustten Rome. Paus Pius X en zijn Curie
verzetten zich heftig. De Encycliek Pacendi (1907) en de verplichte antimodernisteneed,
moesten de gevaren bezweren. 26
De vroomheid van het katholieke zuiden (waaruit de pioniers voortkwamen)
vertoonde eigen, kenmerkende accenten. Sterk was de invloed van de Franse
spiritualiteit. Frans was de enige vreemde taal die op de seminaries gedoceerd werd.
26 Rogier, L.J., Katholieke Herleving. 's-Gravenhage, 1955. en: Laarhoven, J. van, De Kerk van 1770-
1970. Handboek van de Kerkgeschiedenis, V. Nijmegen. 1974.
53

Het boekje Introduction à la vie Dévote van Franciscus van Sales werd daar overal
aangeprezen. De 'Ecole francaise' legde de nadruk in het geestelijk leven op de
beleving van de Incarnatie van de Tweede Persoon en op Deze gezien als de
Hogepriester, die door zijn zelfverloochening en zijn verdienstelijk offer en lijden
Gods heilswerking mogelijk gemaakt had. In de navolging van Hem kon de priester
met al zijn intellectuele en affectieve krachten tot een intieme overgave komen aan
Gods heilswerking en zo deze in de wereld tot voltooiing helpen brengen. 27 'Offertjes
brengen' was het wezen van 'geestelijk leven'.
Daarnaast was van grote invloed het boekje: De navolging van Christus, toegeschreven
aan Thomas van Kempen. De hoofdgedachte was de navolger van Christus
te helpen nederigheid en innerlijke vrede te doen ervaren door de verachting van alle
ijdelheid en door de overwinning van zichzelf. De vrome zal bij alle miskenning
troost vinden in de innige vriendschap met Christus en in het stil verdragen lijden.
De mens immers heeft niets goeds uit zichzelf en zal hoe meer hij zichzelf loslaat,
zoveel te meer genade en ware vrijheid verwerven. 28
Deze seminarievroomheid kreeg nog een eigen kleur omdat zij eigen was aan een
tijd die wel de tijd van het Victorianisme genoemd wordt, de tijd waarin alles wat
tot onkuisheid kon leiden, krampachtig diende weggedrukt te worden. De frequentie
van het ontvangen van de Sacramenten (Biecht en Communie) waarborgde de
overwinning van alle bekoringen.
Bij de gewone gelovigen in stad en dorp bleef de angst voor zonde en bekoring, het
zich onthouden van wereldse genoegens een braafheid motiveren soms van hoog gehalte
en soms enkel als een collectieve levensverzekering. Welvaart zou de beloning
zijn van de ballast aan plichtsbetrachting, een ballast die niet als een last gedragen
werd. De vroomheid was die van de burger die op goed zakendoen gericht stond, de
'standen' tot in de bankenpacht van het kerkgebouw handhaafde, maar die thuis deze
vroomheid innig beleefde aansluitend bij de Advent en Vasten van het Kerkelijk Jaar.
De kerkdiensten met gouden gewaden, kaarsen, zangkoren en orgelmuziek, maakten
deze feesten tot werkelijke 'hoogtijdagen'. De missieijver bloeide door gebed enerzijds
en de aandacht voor de missiebusjes, de activiteit van 'zelatricen' anderzijds. Later
zou hier het zogenaamde 'Rijke Roomse Leven' uit voortkomen, toen deze de beslotenheid
overwon en in vaandels en optochten en publikaties (de Katholieke Illustratie)
triomfantelijk het publieke leven bereikte. De apologetische geschriften en het
verschijnen van bijbeluitgaven (de Petrus Canisiusuitgave van het Nieuwe Testament),
steunden de verdediging en de verkondiging van dìt 'ons ware geloof'. Met deze
ontplooiing zijn we echter de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) reeds gepasseerd.
Vooruitkijkend naar de pioniers, kunnen wij zeggen dat zij voortkwamen uit een tijd
die gekenmerkt was door het opengaan van een grotere wereld via wetenschap en
techniek, door de algemene katholieke emancipatie die in hun vaderland de strijd om
27 'Ecole francaise', in: Lexikon für Theologie umi Kirche, Band III, p. 652.
28 'Nachfolge Christi', in: Lexikon für Theologie und Kirche, Band VII.
54

ijzonder onderwijs gewonnen had, de opkomst van het socialisme had meegemaakt,
de correctie van het modernisme had aanvaard en de uitbloei van de Eucharistische
Beweging onder Pius X met vreugde had begroet. Hun vertrek naar de verre landen
was bij missie en zending vanzelfsprekend.
Hun religieuze vorming
De pioniers van Zuid-Nieuw-Guinea waren allen leden van de Congregatie van de
Missionarissen van het H. Hart. Tijdens de jaren van hun opleiding hebben zij allen
de Stichter van de Congregatie en zijn eerste 'gezellen' nog persoonlijk gekend,
alsmede de ontwikkeling van de Congregatie in de eerste decennia - de uitbreiding
en de spanning aan de top - mede beleefd.
Een inzicht in hun specifieke mentaliteit kunnen we ontlenen aan een korte schets
van de spiritualiteit van de twee meest invloedrijke mannen: pater Chevalier en pater
Piperon.
Jules Chevalier
Het persoonlijk charisma van de Stichter van de MSC, zijn devotie tot het H. Hart
en tot O.L. Vrouw van het H. Hart, was een toevoeging aan de spiritualiteit van de
'Ecole francaise'. Deze spiritualiteit was wezenlijk Christo-centrisch en priesterlijk:
zij beschouwde Christus de Hogepriester als degene die bij uitstek eer bracht aan
God en de wil van de Vader volledig vervulde. Zij legde een sterke klemtoon op de
deugd van godsdienstigheid en op godsverering en aanbidding. Het priesterlijk werk
was in wezen: delen in het voortzetten van dat werk van Christus. Daarom moest
Christus bezit van hen nemen en in hen voortleven. Zo moest een priester zichzelf
vergeten, afsterven aan zichzelf om Christus in hem te laten leven en door hem te
laten werken, zodat zijn hele leven en werkzaamheid rechtstreeks gericht zou zijn op
de eer van God. In zijn leven moest de Eucharistie en het Misoffer de centrale plaats
innemen, want daarin vooral zet Christus Zijn werk van godsverheerlijking voort en
voltooit Hij 's mensen verlossing.
In de oudste documenten met betrekking tot de stichtingen van Chevalier, merken
we steeds drie constanten op: a) bekommernis om de mensen; b) geloof in de
liefdevolle welwillendheid van God, in Christus geopenbaard; c) de roeping om dit
alles bekend te maken door ons werk en onze levende liefde, goedheid en 'menselijkheid'.
De jonge Chevalier bekommerde zich om mensen die te lijden hadden
onder de kwalen van zijn tijd. Hij werd in beslaggenomen door de sociale misstanden
die toen heersten. Hij was vooral bezorgd voor de armen in hun dubbele nood...
op tijdelijk en geestelijk gebied. In de devotie tot het H. Hart doet hij zijn ontdekking
van de 'medelijdende' Christus, die begaan is met het mensdom. In veel
seminaries was het in die dagen zo gesteld, dat:
- de catechese gericht was op de kennis van de geloofswaarheden en het onderricht
van de godsdienstige voorschriften;
- de godsdienstige praktijken voorgehouden werden als een plicht die volgde uit de
deugd van godsdienstigheid;
55

- de studie van de H. Schrift méér bestond in tekstuitleg dan in een uiteenzetting
van de grote bijbelse themata;
- de dogmatische theologie zich bezighield met vele te geloven waarheden.
Maar Chevalier meende dat alleen de devotie tot het H. Hart een totaalvisie gaf op de
godsdienst als een openbaring van Gods liefde, opdat de mens daaraan in liefde zou
beantwoorden. Hij dacht aan de Christus wiens hart vervuld was van medelijden met
de schare; de Christus die, omdat Hij zachtmoedig en nederig van hart was, de last
kon verlichten van al degenen die tot Hem kwamen om rust te vinden voor hun zielen.
Maar een zachtmoedige Christus is geen zwakke Christus: het Hart van Jezus bezit op
volmaakte wijze de deugden van 'moed, sterkte, vastberadenheid en edelmoedigheid'.
Omdat het beeld van Christus als Goede Herder Chevalier zo dierbaar was, was het
vanzelfsprekend dat hij het zou gebruiken bij het aangeven van de manier waarop zijn
missionarissen dienstbaar moesten zijn: 'met de werkzame liefde van Christus voor
de mensen en vooral met zijn grenzeloze barmhartigheid jegens de verloren schapen.'
Het is bekend dat pater Chevalier zijn Stichting van het begin af niet enkel voor de
bekering van Frankrijk had opgezet, maar wereldwijd. Zijn tekst was: 'Bemind zij
overal...'. De naam missionaris had echter niet allereerst betekenis als 'apostel voor
de verre landen', maar als 'apostel van het H. Hart'. Hij had een apostolische gemeenschap
van religieuzen op het oog, die naar het model van Christus met Hem in gebed
en actie verenigd, Zijn zending door de Vader zou voortzetten. Jezus zelf is de eerste
missionaris van Zijn Hart. Zijn liefde heeft de wereld gered, Zijn Bloed heeft haar
gereinigd, Zijn Genade haar veranderd, Zijn tedere Liefde houdt haar in het bestaan.
Zijn eigen gevoel van machteloosheid werd weggenomen door het innige besef dat
hij geroepen was om te werken als een instrument van Christus' reddende macht. Op
deze manier stijgen zij boven hun puur menselijke pogingen uit. Hij wilde metgezellen
die méér zouden zijn dan enkel 'mannen van actie', hij had mensen nodig die zich
wilden laten trekken tot Christus om zijn zorg voor anderen te delen, zodat hun eigen
verlangen om anderen te helpen, hun menselijke bekommernis, opgenomen kon
worden door God en in 'zending' omgezet. Er blijken twee opeenvolgende fasen te
zijn in Chevaliers spirituele leven. In de eerste fase schijnt de zorg om de mensen
en de preoccupatie met het 'mal moderne', de overhand te hebben. In de tweede fase
wekt hij de indruk dat hij meer begaan is met de in de steek gelaten herder, dan met
de verloren schapen. Maar daarbij moet genoteerd worden dat Chevalier het zogenaamde
'eerherstel' aan het H. Hart niet zag als een 'vertroosting' van Jezus' hart,
maar als een bron van actief goedmaken van wat er fout gaat, een motief voor
zendingswerk, voor een zichzelf geheel inzetten voor de zaak.
Deze spiritualiteit krijgt dan drie typerende kenmerken mee, namelijk:
1) moed, sterkte, vastberadenheid, het ondernemen van juist moeilijke dingen (bijvoorbeeld
de missie van Melanesia en Micronesië). Hij had de moed om te
blijven hopen, zelfs als anderen het opgaven;
2) gehoorzaamheid in onderlinge liefde. Hij maakte zich los van de Ignatiaanse
opvatting, vermeed alle beeldspraak die aan een leger deed denken. Het goed
56

gedisciplineerde leger maakte plaats voor een apostolische gemeenschap die door
liefde beheerst en verenigd werd. Opmerkelijk hierbij is, dat bij het onderlinge
verkeer van de leden door hem uitdrukkelijk een plaats gegeven wordt aan de
humor ten aanzien van overheden en ten aanzien van collega's;
3) zelfopoffering, een voortdurende zelfgave in het apostolisch werk, dag in, dag uit. 29
Charles Piperon
De tweede figuur was de novicenmeester Charles Piperon. Hier volgen getuigenissen
van hem zelf en van hen die onder zijn leiding opgroeiden.
Niettegenstaande de zeer bescheiden mening die pater Piperon steeds over zichzelf
heeft gehad, is zijn leven één activiteit geweest, maar dan altijd in een geest van onderworpenheid.
Dat zijn confraters hem evenzeer hoog schatten, werd bewezen bij de
eerste Kapittelkeuze. Hij werd toen aangewezen als eerste raadslid van pater Chevalier.
Maar bij dat alles bleef hij het woord van de Navolging indachtig, een woord dat later
opgenomen werd in de Constituties: 'Verlang onbekend te blijven en voor niets geacht
te worden'. Aan een jonge pater verklaarde hij zelf: 'dat hij sedert zijn intrede in de
Congregatie praktisch nooit gedaan had wat strookte met zijn verlangens en met zijn
bekwaamheden'. Hij had zich aangesloten bij pater Chevalier omdat hij het actieve
leven wilde ontvluchten. Pas ingetreden, was hij uit gehoorzaamheid econoom geworden
en ofschoon hem dit niet lag, was hij tien jaar lang bezig met de cijfers van zo'n
administratie. Nu was hij uit gehoorzaamheid onder-pastoor geworden en moest hij
veel in de wereld verkeren, ofschoon dat helemaal niet in zijn aard lag. Doch altijd
had hij zich van al die plichten gekweten alsof hij dat zeer gaarne deed. Hij was bereid
opnieuw het economaat op zich te nemen indien men het hem vroeg. En dat hij het
zou doen met vreugde, ofschoon zijn natuur daar afkerig tegenover stond.
Aan pater Chevalier schreef hij na een retraite (1883):
Vandaag heb ik mijn retraite beëindigd. Het gevoelen dat heel deze retraite heeft
overheerst is dit: ik ben niets, ik heb niets, ik ben nergens goed voor. Een lang
leven, een verschrikkelijke leegte; heel veel kwaad, zeer weinig goed, en het goed
dan nog zeer slecht verricht met veel eigenliefde in louter menselijk gedoe. Voeg
bij dit alles een, naar ik meen, onwankelbaar vertrouwen in het H. Hart, een groot
verlangen me totaal aan Zijn glorie te wijden, een volledige en algehele overgave
aan Zijn Heilige Wil. God vermag alles, als ik maar heel klein blijf.
Het eerste noviciaat in Nederland is zeer zwaar geweest. Het was toen een heel
strenge winter. Men kan zich voorstellen wat er aan ontbering is geleden in dit huis,
waar in geen jaren een kachel had gebrand. De vochtigheid droop langs de muren en
heel dikwijls gebeurde het dat het water in de waskommen in ijsklompen was
veranderd. De eerste weken was er gebrek aan alles: aan bedden, aan meubelen, aan
kolen en aan eetvoorraad. Zonder de tussenkomst van toekijkende en edelmoedige
29 Deze gegevens over pater J. Chevalier zijn genomen uit: Cuskelly MSC, E.J., Een man met een zending:
Pater Chevalier. Tilburg, 1976.
57

weldoeners, was het een ramp geworden. Pater Piperon, een man van versterving en
tegen alles gehard, wilde niet klagen, wilde niemand lastigvallen. Hij vond dat het
goede verstervingen waren, dienstig voor het vormen van flinke missionarissen. De
gevolgen echter van dit regime bleven niet uit. Enkelen van de jongemannen raakten
aan het kwijnen en stierven een vroegtijdige dood.
In de volgende jaren heeft pater Piperon wel ingezien dat de gezondheid bij jonge
mensen in volle groei haar eisen stelt. Na de droeve ondervinding met zijn novicen
van het eerste jaar, is hij heel wat milder geworden. Ja, hij werd zelfs gekenmerkt
door een moederlijke bezorgdheid voor het lichamelijk welzijn van zijn onderdanen.
De activiteit van pater Piperon in de vroegere lakenfabriek ging voortdurend
crescendo. Het werd een hele opgave voor hem om de taken van die verschillende
afdelingen te coördineren, om steeds mogelijke spanningen op te vangen en de geest
van broederliefde te bewaren.
Zelf een gehoorzame kloosterling, hield hij zijn Algemeen Overste, pater Chevalier,
voortdurend op de hoogte, legde hij hem zijn plannen voor en verwachtte hij
richtlijnen. Zo, onder andere, vraagt hij of het niet voordeliger zou zijn novicen en
scholastieken in eenzelfde refter te laten eten. 'In de refter zou ik ze alle dagen
onder de ogen hebben en zou ik beter op de hoogte geraken van hun manier van
doen. Mij dunkt, aan tafel laten die jonge mensen zich het best kennen, als men er
tenminste op wil letten. Ook zou ik kunnen zien of hun gezondheid niet te wensen
laat en zou ik beter kunnen letten op de algemene tucht.' Dit legt uit waarom de
anders zo bescheiden pater Piperon zijn ogen zo goed open hield, dat niets aan zijn
blik ontging. Een van de studenten schrijft: 'De geringste afwijking, een al te luie
houding, de minste lichtzinnigheid of een vluchtig moment van dromerij, het werd
dadelijk opgemerkt en meestal kwam er onmiddellijk een opmerking. De lezing
volgde hij met aandacht en werd er een fout gemaakt of een woord verkeerd
uitgesproken, dan was hij er direct bij met een terechtwijzing.' 30
Pater Piperon overleed 16 februari 1915 te Thuin (België).
Wanneer na de bespreking van deze geestelijke opleiding de vraag gesteld wordt:
Hoe stond het met de wetenschappelijke vorming van deze MSC-ers, verwijzen wij
naar wat gezegd werd over de tijd waaruit deze pioniers voortkwamen. Hun studie
was aangepast aan díe tijd, maar opvallend blijft dat bij die voorbereiding - gericht
op Europa - geen aandacht vermeld wordt voor het toekomstige werk buiten Europa
in de missie. Vakken als missiologie of culturele antropologie waren in het program
nog niet opgenomen. Het doel van het missiewerk was de 'bekering van de ongelovigen',
de bekering van de heidenen om hun zielen te redden en nog niet de
opbouw van een lokale kerk binnen een eigen cultuur. 31
30 Deze gegevens over pater Ch. Piperon zijn genomen uit: de Kerck MSC, J., Pater Jules Chevalier en
zijn MSC-Congregatie. Borgerhout, België, 1987, p. 116.
31 Brink OP, H., 'Wetenschap der Missie', in: Theologisch Woordenboek, MO-Z. Roermond-Maaseik,
1958, p. 4926.
58

III De eerste jaren: 1905 - 1910
Het dagprogramma van de broeder
Eenmaal gevestigd, tevreden met de gegeven mogelijkheden, doet ieder het werk dat
van hem verwacht wordt. De broeders proberen een eigen levensonderhoud op te
zetten, uit te bouwen en in stand te houden; de paters bestuderen de taal en de
levensgewoonten van de Marind. Samen gaan paters en broeders erop uit om de
mensen in de meer nabijgelegen dorpen op te zoeken. Broeder Hamers, die in 1905
enkele maanden na de andere missionarissen is aangekomen, geeft zijn dagprogramma
als volgt weer:
Zoals ge weet waren we vroeger hier met drie broeders en hadden werk genoeg.
Nu ben ik reeds meer dan drie maanden alleen als broeder hier en heb zoveel
werk, dat het dikwijls moeilijk is te zeggen welk werk het eerst aangepakt moet
worden.
's Morgens vijf uur: opstaan; dan de kippen los laten en verschillende nesten
waar kippen met hun kuikens zitten opgesloten (om ze voor de slangen en ratten
te vrijwaren) openen. Dan de deuren ontsluiten en het altaar in orde brengen voor
de H. Mis. Nu nog eens gauw de stal openen, waarin een koe is opgesloten die
drie grote wonden heeft; ze kan dan snel haar buikje rond eten aan het mooie
gras, om na het ontbijt weer opgesloten te worden. Nu is het tijd om zich eens
te wassen; dan vlug de toog aan en naar de kapel om bij het morgengebed, half
zes, tegenwoordig te zijn. Daarna meditatie en H. Mis, die ik dagelijks zelf mag
dienen, bij gebrek aan andere misdienaars. Na de H. Mis vuur maken en water
koken voor de koffie; dan brood opmaken, daarna gras maaien voor het zieke
beest, eindelijk koffie drinken. Nu is men eerst voor goed wakker. De zweetporiën
zijn reeds alle open en het eerste hemd is reeds doornat van het zweet. Na
een pijpje gestopt te hebben, wordt onze rode koe weer in de stal gedreven, de
wonden moeten uitgespoten en gebrand worden. Borden wassen, opdienen enz.
Dat doet onze Paulus, een jongen die van Kei naar hier is gekomen.
Nu zaag en bijl voor de dag gehaald en aan het kappen en zagen, want we zijn
een klein huisje aan het maken, dat ons moet vrijwaren voor de muskieten
gedurende de recreaties. Het zal wel een werk zijn van vijf a zes maanden, want
we moeten al het hout zelf van bomen kappen en zagen en liefst met een kleine
handzaag! Nauwelijks is men aan het werk of enige Kajakaja's komen om water
te drinken. Nu moet men wel op vier of vijf plaatsen ineens kunnen zijn, want
die kerels stelen al wat zij maar kunnen krijgen, vooral messen, bijlen, schoppen
enz. De paters Nollen en Cappers zijn naar het dorp om de luitjes te bezoeken.
59

60
Ziezo, nu weer aan het kappen. Opeens vliegen alle kippen weg; wat zou dat
zijn? Oh, kijk, een roofvogel grijpt juist een kuikentje. Wacht, waar zit hij? Hij
zit aan zijn prooi te peuzelen in de eerste kokosboom. Wacht jongen, dan krijgt
ge een paar blauwe erwtjes mee, het geweer staat klaar. Vlug een patroon er in,
poem! Daar ligt hij. De Kajakaja's komen teruggelopen en werpen zich op het
diertje. In een, twee, drie zijn alle veren er uit.
"Toean, vuur om onze vogel te braden!"
"Hier is een lucifer, zoek zelf maar hout!"
"Mijnheer, geef wat petroleum, het hout is te nat en wil niet branden."
"Neen, jongen, dat krijgt ge niet."
Spoedig is er toch een flink vuur. De vogel is reeds half verbrand. Schoonmaken
kent men hier niet, het inwendige behoort óók tot de vogel. Ieder krijgt een
stukje, de poten prijken reeds in de doorboorde neusvleugel van één der gasten;
de veren steken reeds in de haren. "Mijnheer", roepen ze, "kokosnoot; we
kunnen het vlees zo niet eten." "Een moogt ge er dan hebben." Nu zei er een die
de noot in ontvangst nam: "Maak ze eens voor me open, want ik kan het niet."
Verbeeldt u, zo'n kerel. Toen ik het weigerde, gaf hij de noot aan Paulus, opdat
die het doen zou, omdat hij zelf te lui was. Doch dit verbood ik.
Toen ik echter de noot wilde terugnemen, kon hij het ineens wel. Met dit alles
was het reeds half tien geworden. Ik ging naar het brood kijken dat stond te
rijzen, en jawel, het was reeds groot genoeg en nog geen vuur in de oven.
Spoedig de kachel aangemaakt en na een goed kwartier zaten de drie broden in
de oven. Gauw de gereedschappen opgeborgen en op het brood gepast. Daar
opeens lopen al onze geiten op straat; zij zijn door de omheining gekropen en
vreten onze zoete aardappelen af. Die beesten verraden altijd zichzelf, want als
zij op een verboden plaats zijn, dan kijken ze telkens of er nog niemand met een
stokje komt. Nu aan het aardappelen schillen. Nog geen vijf zijn er geschild, of
een geurtje komt aankondigen dat reeds een brood verbrand is. Daar komen weer
een paar vrouwen en roepen: "Toean, mij water!" Na de dorstige vrouwen
gelaafd te hebben, bemerk ik, dat de kippen zo'n spektakel maken en overal in
de keuken rondlopen. Het is omdat het tijd van voeren is. Enige scheppen maïs
en zij zwijgen. De aardappels zijn geschild en staan reeds op het vuur. Nu rijst
koken en roompap.
Het is bijna elf uur en daar heb ik nog vergeten de kool klaar te maken, maar het
is nog tijd. Ziezo! Nu staat alles te koken en te pruttelen. Het brood is bijna
klaar. Gauw wat brood in melk geweekt voor een koekje, want als de paters de
ganse morgen in de brandende zon gelopen hebben, mogen zij wel wat extra's
hebben. De pap is reeds van plan uit het keteltje te lopen, doch gelukkig wordt
ze nog gered en in het koude water gezet om ze te laten afkoelen. Intussen koken
ook de aardappelen die straks tot stamp zullen gemalen worden. Om half twaalf
is alles gereed. Juist nog tijd over om even de waskuipen na te zien of ze niet te
veel zijn uitgedroogd. Jawel, bij het omdraaien valt er juist een band af, die
doorgeroest is. Spoedig dus het sterkste bandijzer opgezocht dat voor een paar
dagen van een kist is gekomen. Een nieuwe band moet om de kuip gelegd
worden eer de dag om is, want vóór de avond moet het goed in de week worden

gezet voor de volgende dag. Bij deze gedachten krab ik even achter de oren,
want het is een was van veertien dagen en daarbij veel wit goed, dat gesteven en
gestreken moet worden. Verbeeldt u! Een wit pak dat men in de z.g. stad zou
laten wassen kost maar even vijftig cent, dus voor zes pakken: drie gulden. Dat
kunnen wij zelf ook verdienen.
Het bandijzer is reeds recht geklopt en op maat doorgekapt; later de rest; het is
reeds twaalf uur en tijd om te gaan eten. Indien ik op de paters moest wachten,
dan zou de maag dikwijls rammelen, want het wordt wel ooit drie uur voordat de
eerste thuiskomt. Het gewetensonderzoek van midden op de dag heeft plaatsgehad
aan de werkbank. Het zou gevaarlijk zijn, een kwartier lang in de kapel te
gaan zitten als er niemand anders thuis is, want men moet hier altijd een oogje
in het zeil houden. Voor een paar dagen nog, waren opeens twee messen uit de
keuken verdwenen ofschoon ik er zelf in was. Gelukkig merkte ik het gauw en
hield de kerel die ik vermoedde in het oog. Toen hij buiten de poort was, bukte
hij zich even en nam iets uit het gras. Spoedig vroeg ik of er niemand was die
een mes genomen had en jawel! Zijn kameraden riepen: 'Díe heeft het mes
genomen!' Een ander bracht het terug en verontschuldigde zich dat hij er niets
van geweten had. Het andere mes had ik zelf reeds teruggevonden, achter een
deurpost waar die kerel het verborgen had om bij het heengaan mee te nemen.
En zo is het tijd geworden om de inwendige mens tevreden te stellen. Eindelijk
zullen we eens een beetje rusten, doch niet lang. De muggen zijn zo kwaad
vandaag, dat zij mijn oren, hals en handen geen minuut met rust laten, dus maar
wat op en neer gewandeld in de wind. Omstreeks half twee komt pater Nollen
thuis. Spoedig het vuur wat aangeblazen, opdat het eten warm kan worden.
Terwijl de pater zich baadt, zet ik alles weer op tafel. Oh ja, het is waar ook, er
moeten nog een paar kousen gestopt worden, want zijn kousen zijn alle stuk.
Hier hangen zowat vijfentwintig paar die alle gapen alsof zij honger hadden.
Natuurlijk worden die uitgezocht die de kleinste wonden hebben, want vandaag
is er niet veel tijd. Twee paar zijn reeds spoedig hersteld. Nu snel het eten in de
oven, immers pater Cappers moet nog thuis komen. De kat springt reeds op tafel!
"Ssssst!, kat, ssst!, dat is niets voor jou: gij hebt uw part gehad!"
Het zal zeker nog regenen vandaag: juist mooi weer om salade uit te planten. Nu
maar gauw het bedje volgeplant, dat ik eergisteren heb klaargemaakt. Na een half
uur kan ik gelukkig het tuintje weer verlaten, want mijn oren zijn heet en
opgezwollen van de muskietenbeten. Het is bijna half vier. Pater Cappers is
intussen thuisgekomen. Daar ligt nog dat bandijzer voor de kuip. Na een half uur
ligt de band om de kuip. Nu het goed te zamen gehaald en erin gestopt. Het
water sijpelt er van alle kanten uit, doch de kuip zal wel vanzelf dichttrekken
deze nacht. Weer de koe verzorgen. Eerst gras maaien, dan water brengen en de
stal wat in orde brengen om daarna de wonden te reinigen. Het loopt tegen half
zes en het begint al donker te worden. Goddank! de regen komt. Vlug alle
tonnen en emmers onder de drup om op te vangen wat op te vangen is; het komt
juist goed te pas voor de was van morgen. Weldra is er zo veel, dat er drie
petroleumblikken kunnen gevuld worden. Die zal ik vast maar naar de plaats
61

62
brengen waar ze morgenvroeg heet gestookt moeten worden. Een fornuis of
koperen ketel hebben we jammer genoeg nog niet. De kippen kunnen reeds naar
de kooi om te gaan slapen. Nu de eieren te zamen geraapt en de kippen die
broeiziek zijn opgesloten, dan kunnen zij een paar dagen vasten. Komaan, alle de
doos in, dan zult ge die kuren wel afleren! Ofschoon er vandaag een gekakel was
van heb ik jou daar, zijn er toch niet veel eieren voor de dag gekomen, slechts
vijftien, maar toch genoeg voor vandaag en morgen. Nu de kippen en eenden in
de kooi gedreven, want als zij niet opgesloten zijn, worden ze door de slangen
opgepeuzeld. Eén eend ontbreekt nog. Misschien daar, bij de vijver? En werkelijk:
daar zit zij in de ganzenkooi. "Wat? Gij ook al broedziek? Eruit daar! En de
kippenkooi in! Zodra ge vierentwintig eieren gelegd hebt, moogt ge ook drie
weken gaan zitten. Vooruit, jandorie!" Wat schreeuwen die ganzen toch? Zij
wachten op het avondmaal. "Hier hebt ge nog een schepje! Wordt maar gauw
vet, gij zijt toch reeds veroordeeld voor de keuken." Nu de kippenkooi dichtgemaakt,
wacht, hier is nog een gaatje, daar zouden de slangen juist nog door
kunnen. Een schop aarde maakt alles weer goed. En nu zullen we de kachel eens
gaan aanmaken voor het avondeten. Het vuur brandt reeds, maar vreselijk, wat
een rook! Sinds de bliksem de kachelbuis heeft opengeslagen, rookt het iedere
avond in de keuken dat het er niet om uit te houden is. Maar even de kachel
open laten staan, dan kan het vuur flink doorbranden. De muggen trekken
langzaam naar buiten. Morgenvroeg moet water heet gestookt worden en al het
hout wordt nat; vlug wat onder dak gebracht, dan kan het nog wat opdrogen. En
nu zullen we eens wat gaan baden! Het is wel nodig, daar de met zweet doortrokken
kleren reeds koud beginnen te worden, en dat is niet goed. Hé! dat is
fris, zo'n emmer koud water over je lijf, dat doet goed. Ziezo, alweer opgeknapt.
Nu de kleren wat uitspoelen en in de regen gehangen. Daar slaat het reeds zeven
uur: het is tijd om naar de kapel te, gaan. Nu zullen we eens een bezoek aan het
Allerheiligste brengen. Nog geen vijf minuten zit men in de kapel of honderden
muggen komen je plagen. Hoe meer men ze wegslaat, hoe meer er komen. Daar
slaat het half acht, etenstijd: gauw de pap in de kom, de koffie op tafel en aan
het brood snijden. De pater bidt het "Benedicite" en de aanval begint. Kortom de
goede God heeft ons deze dag weer goed bedacht, wij zullen Hem maar danken
en wat gaan rusten. Daar liggen we in een lange klapstoel. De muggen beginnen
reeds te zingen, doch wacht, een flinke rookwolk zal ze wel verdrijven; maar
jawel, de rook gaat weg en de muggen komen. Men trekt een tweede broek en
jas aan, stopt de broekspijpen in de kousen en bindt ze dicht. Nu nog een hoed
op en een muskietennet erover dat aan de hals dichtgebonden wordt. De handen
worden in de mouwen of in de zak gestoken. Eindelijk zijn we buiten gevaar,
doch niet lang. Het zweet breekt uit; eens eventjes luchten. Daar komen ze weer,
de plaaggeesten. Eindelijk in rust Het begint meer en meer te regenen. De
druppels sijpelen door het strooien dak en vallen juist op de stoel en zijn bezitter!
Een beetje opzij gaan zitten. Hier begint het ook al te druipen. Nog eens
gaan verzitten, hier regent het alleen op de voeten, doch die kan men wel wat
intrekken. Eindelijk is alles in orde. Wat is dat toch voor een gepiep in de
kippenkooi? Ik neem de lantaarn em ga kijken. Oh! Het is een kuikentje, dat van

de roest gejaagd is door de ouderen. "Kom maar hier, klein mormel! Ga hier
maar in het hoekje zitten." Nog even gaan zitten. De tijd vliegt voorbij. Goddank
dat we weer een dag geleefd hebben en weer onder het muskietennet kunnen.
Dekens hebben we geen nodig tegenwoordig, alleen een paar van onderen in
plaats van een matras. Nog een paar Avé-Maria's en uw dienaar ligt heerlijk op
het gespannen zeildoek. Even gedacht aan de meditatie voor de volgende dag, en
Bart slaapt als een roos... tot de wekker begint te ringelen. 1
Hij voegt zelf een jaar later eraan toe:
Wij hadden in onze groentetuin voor een paar weken ruim vierhonderd witte
kolen, honderdenvijftig stuks boerenkool en wel vijfhonderd bosjes sla; alles
stond er heerlijk bij, doch een regen die twee dagen aanhield zette heel het
tuintje onder water; men kon er wel met een bootje in varen. Aanstonds daarna
trad een felle hitte in, met dit gevolg dat onze heerlijke groenten spoedig droog
stonden en door de hete zon verbrandden. Slechts heel enkele planten zijn weer
opgekomen. En we hadden al zo mooi berekend dat we een gedeelte ervan
zouden kunnen verkopen en ons met het geld een stuk vee zouden kunnen
aanschaffen! Maar jawel! De mens wikt, doch God beschikt. 2
In 1908 kwamen twee nieuwe broeders naar Merauke, namelijk de broeders G.
Jeanson en J. Joosten. De laatste vertelt:
Waar zou ik het nu over hebben, tenzij over mijn boerderij. Het is me een
boerderijtje. Van alles bijeen: drie koeien, één stier, twee ossen, twee varkens,
twintig geiten, enkele eenden en kippen. En dan land, tuin en wei, die tot nog toe
heel weinig of niets wilden opleveren. Nu eens is het zaad te oud, dan deugt het
weer weer niet, enz. Alle begin is moeilijk; de Kajakaja's hebben het boeren en
tuinieren nooit gekend. En wij moeten zomaar proberen en afwachten hoe het
lukt. Maar op den duur krijgt men er wel ondervinding van. Het lastigste werkje
is wel het ploegen; zo'n lapje ruwe kleigrond omwerken is geen kleinigheid.
Daar de jongste os nog niet bekwaam is, spannen we os en stier samen voor de
ploeg. Dat is gauw gedaan, maar dan? De beesten kennen geen Hollands en voor
mijn "hot" en "ha" en "hu" blijven zij doof. U begrijpt dus dat ik heel wat te
sukkelen had, toen ik eens dapper op zijn Hollands wilde gaan ploegen. Pater
Cappers, die zeer handig is in het dresseren van beesten, hielp mij een handje,
anders was er niets van terechtgekomen. Maar het is hier werken in de hete zon!
Als men gedurende een half uurtje flink doorwerkt, is men bekaf en geheel
verhit. Hier voelt men nog eens wat het zeggen wil: "In het zweet uws aanschijns
zult gij uw brood verdienen" en toch het moet gebeuren, of we hebben
niets te eten. 3
1 Hamers MSC, broeder N., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 98.
2 Hamers MSC, broeder N., Brief, in: Almanak, jg. 19, 1909, p. 47.
3 Joosten MSC, broeder J., Brief, in: Annalen, jg. 26, 1908, p. 344.
63

Bezoeken aan de dorpen in de nabijheid
Nollen en Cappers gaan om de dag naar de kustdorpen. Hun brieven geven daarvan
een levendig verslag. Pater Cappers schrijft:
In het begin, moet ik bekennen, was ik niet helemaal op mijn gemak in de
dorpen en plantingen. Hoorde ik destijds maar schreeuwen of roepen, dan zag
mijn verbeelding soms, toch nog maar in de verte en erg onduidelijk, mijn kop
als versiersel voor de een of andere hut tentoongesteld; toen was ik nog "sahamke"
(kangoeroe, het beeld der vreesachtigheid); nu ben ik "basik" (varken,
moedig). De mensen zijn zo kwaad niet, als men ze maar kent. Dat wil niet
zeggen, dat ik hun mijn kop in bewaring zou durven geven, maar gerust durf ik
met hen omgaan, hun dorpen te bezoeken. Daarstraks ben ik weer op bezoek
geweest te Boeti en te Nowari. 4
Hij vervolgt:
Hier ziet ge het duin, en die daken welke daar uit het zand schijnen op te rijzen,
zijn de huizen. De wanden zijn van bamboe met lianen aan elkaar gebonden. De
sagoboom en de klapperboom leveren hun ontzaglijke bladeren voor het dak.
Twintig tot dertig zulke huisjes vormen een dorp. 5
Het is er stil, te Boeti, de meeste vrouwen zijn zwaar met klappers en bananen
beladen naar Merauke gegaan on te handelen. We zijn ze tegengekomen in het
bos; zwaar gebukt gingen zij onder hun last. Vrolijk groeten zij ons: "Norren
éhé! Toean Capperske éhé! Waar gaat gij heen?" "Wij gaan naar uw dorp, Boeti;
jammer dat wij er u niet zullen vilden." Dan zeggen wij weer, volgens Kajakaja
beleefdheid: "Dag zusters van Boeti!" Dat hebben zij graag, dat knopen zij in de
oren, en bij een volgende gelegenheid zullen zij niet nalaten ons "namek"
(broeder, vriend) te noemen. Daar het heet is en zeer droog, lopen we langzaam
en zo duurt de wandeling naar Boeti wel drie kwartier. 6
Bij onze komst wordt het rumoerig. De kinderen komen ons al tegemoetgesneld,
heel hun garderobe bestaat uit een halssnoer en een armbandje of twee. 7
Opvallend is het dat de groepjes van grote lui blijven liggen of zitten en met
spanning afwachten of we even lij hen komen praten of niet. Zijn het mannen
en hebben de vrouwen gezien, dat we hun echtgenoten met een bezoek vereerd
hebben, dan zijn deze laatsten voor de hele dag onder dak, want de vrouwen
hebben gezien dat de blanke heer de mannen hoog schat. Bij het eerste groepje
dat we vinden nemen we op hun vriendelijke aanbod plaats. "Ga zitten", zegt me
Dagirke en schuift een klappernoot onder mijn broek. Dagirke, een lange, magere
4 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 5, 1907, p. 85.
5 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 5, 1907, p. 44.
6 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 5, 1907, p. 85.
7 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 15, 1907, p. 44.
64

man, is de vriend van pastoor Nollen. Iedereen weet het, maar Dagirke staat erop
dat iedereen het wete en vooral de vrouwen. Het gaat maar over lekkere bananen;
die heeft Dagirke reeds lang beloofd, maar die komen maar niet. Vorige
maand was er grote dans, toen kon Dagirke niet komen; daarna had hij pijn in de
voet, en gisteren was hij ziek, maar morgen, ("hap-hap") dan komt hij. "Haphap",
dat is bij de Kajakaja's hèt woord. "Hap-hap" komt de Kajakaja bij u en
brengt u bananen; "hap-hap" zal iemand die een gevaarlijke wond heeft met u
naar de dokter gaan. "Hap-hap" is er dans. En "hap-hap" gaan zij naar hun
tuinen werken.
Ik word daareven gestoord door mijn vriend Waprim, door mij helaas al te vroeg
gevierd als de moderne Kajakaja. Steeds zag men hem hier in Merauke in kakijas
en broek. Bij vergissing heeft hij van een soldaat een klap in zijn gezicht
gekregen. Sindsdien was Waprim niet meer te zien. Eindelijk is hij gekomen,
maar de haren rezen mij te berge, in volledig negligé; al wat nog aan de vreemdelingen
herinnert, was verdwenen: de huid weer glanzend van de olie, de haren
vol vlechtwerk, de oren vol ringen, armbanden, in één woord: een gewone,
conservatieve Kajakaja. 8
Nu gaan we eerst achter het dorp wandelen. Overal worden we bij de naam
genoemd en dan moet ge de tevreden gezichten eens zien van hen die ge ook
met de naam kunt noemen. Daar zit een groepje mannen gezellig te praten en te
smullen: in het vuurtje poffen zij aardappelen, bananen, vis, enz., en dat alles
gaat het keelgat in en met smaak ook. Hier kloppen we er eentje op de schouder,
daar steekt een ander zijn vettige hand uit om aan onze baard of sik te trekken,
wij doen bij hen hetzelfde: alles punten van het Kajakaja politesseboekje. Ze
vertellen wat aan pater Nollen en vragen voor de zoveelste maal of ik een vriend
ben of een vijand. En heeft pater Nollen dan gezegd dat ik een vriend ben, dan
begint het opnieuw: "Toean Capperske éhé!" En wie het dichtst bij me zit, klopt
me op de kuiten en op de arm en hij steekt zijn vuil, vies sikje vooruit opdat ik
eraan zou trekken. Intussen hebben de jongetjes voortdurend aan mijn hand
getrokken en mijn mouwen opgestroopt, want zij vinden mijn armen zo mooi
blank. 9
Van dit groepje gaan we verder naar enige vrouwen en kinderen die reeds lang
op ons bezoek hebben zitten wachten. De kinderen kent men nogal gauw bij
naam, maar de vrouwen, dat is een andere kwestie. Op de eerste plaats zijn die
dikwijls afwezig en dan komt er nog bij dat zij verschillende namen hebben. En
toch ook zij willen met de naam genoemd worden. "En hoe heet ik dan?", vraagt
de moeder van Mambiske. Ten einde raad trek ik Mambiske dicht bij mijn oor
en hij fluistert de naam van zijn moeder: "Ramoeke". "Dat is waar ook, maar ik
heb een harde kop, ik had het vergeten." Bij het horen van haar naam sluit
8 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 85.
9 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 44.
65

Ramoeke de ogen, trekt de neus wat op, houdt de lippen van elkaar en laat een
eigenaardig kort maar scherp sissen horen. Dat betekent: "Ja, gij zijt er!" Ze
begint te lachen en zegt veelbetekenend tot de andere vrouwen: "Norren kent mij
ook. Hap-hap breng ik hem bananen." Ze zijn juist aan het bakken en poffen en
dat alles zonder eigenlijk keukengerief. Een vrouw maakt de zogenaamde "kombade"
klaar. Dat moet buitengewoon lekker zijn, want zij zit met veel entrain het
vlees van de klappernoot te kauwen en laat het sap van tijd tot tijd over haar
bloedrode lippen (zij heeft pas gepruimd) in een schelp lopen. Zo nu en dan
verwijdert zij het gekauwde uit de mond en werpt het naar de vier windstreken.
Een andere vrouw heeft een soort zeekwallen, die zij netjes in bladeren wikkelt
en dan op het vuur te poffen legt. Zodra de bladeren goed zwart zijn, is de
inhoud gaar. De bananen zijn reeds gaar, en met veel hoffelijkheid worden met
de houten vuurtang een paar gepofte vruchten aangeboden. Ik heb honger en
neem gretig aan. "Mama", zegt een goedig oudje, "emeer" (och arm, hij heeft
honger). Dat moet gezegd worden, al zijn de Kajakaja's nog zo verdierlijkt, een
goed hart hebben zij. Vooral de vrouwen tonen dat goede hart en er zijn reeds
vreemdelingen door de vrouwen aan de dood ontsnapt. Laatst nog hebben een
paar, op gevaar af van haar eigen leven te verliezen, enige vreemdelingen op tijd
gewaarschuwd het dorp te verlaten, daar de mannen besloten hadden hen te
snellen.
Het wordt tijd weer op te stappen, doch we gaan langs het strand, het is eb en
dan heeft men, ofschoon in de zon, een heerlijke wandelweg. Spoedig echter
worden wij in onze mijmering gestoord, want een massa kleine Kajakaja's die in
het leemachtige zand aan het spelen was, komt op ons aangestormd. Het is Baoo,
een zoontje van de waardigste koppensneller, Emeerke, een klein, spichtig ventje
met een onschuldig gezicht, het is Ipi, een slungel, die aan zijn kleine kameraadjes
niets dan slechts kan leren en Witoeike, een knaapje van een jaar of zes. Die
heeft wat een pret! Als een hondje springt hij tegen ons op; ik pak hem aan en
hef hem in de hoogte, houd hem wat op mijn arm, terwijl hij zijn bemodderd
Kajakaja-pakje tegen me aandrukt. Aanstonds heeft hij mijn tropenhoed beet, zet
hem op en als ik hem op de grond zet gaat hij er fier vandoor. Ge ziet, Witoeike
is iemand die een potje bij ons mag breken, 't is nog de onschuld in persoon.
Binnen enkele jaren echter zal hij even bedorven zijn als zijn natuurgenoten. 't
Is jammer; maar voor het ogenblik is het onvermijdelijk.
Dieper de zee in zijn enige grote meisjes aan het vissen en wuiven van verre met
de fuiken. Hier en daar ook zit een man of vrouw helemaal alleen zich in de zon
te koesteren of in de een of andere plas zich te baden. Volgens hun zeggen is dat
hun gewoonte niet; zij hoeven het niet te zeggen, men kan het goed zien. Wat er
ook van zij, al mogen de Kajakaja's nog zo smerig zijn, en al zouden ze nog
duizend maal meer geuren, ik houd er toch van en zal er van blijven houden,
want het zijn mensen met een onsterfelijke ziel en die ziel moeten we trachten
voor God te winnen. 10
10 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 85.
66

De ene keer gingen zij te voet, de andere keer te paard. Pater Cappers vertelt
daarover:
Ge moet zo 's morgens tegen een uur of acht de bedrijvigheid hier eens zien.
Dan is het de tijd om naar de kampongs te gaan, de boterham is naar binnen
gespeeld en in processie gaat het naar de dorpen. Voorop pastoor Nollen, gezeten
op Lady, dan komt, huppelt, springt, Mandauke, het jong van Lady, een allerliefst
veulen en eindelijk mijn persoontje op een politiepaard, een tam, mak
beest, dat er altijd op uit is eerst de huid van zijn berijder te sparen en dan pas
de eigen. Bij ons sluit zich aan een prachtige jachthond, Hitam genaamd, die
speelt zowat politieagent en ceremoniemeester. Van de Kajakaja's is hij buitengewoon
bang, want nauwelijks heeft hij er een in de gaten of hij zoekt een
plaatsje tussen de poten van de paarden. Mandauke is ook niet altijd even zoet,
want zo nu en dan blijft hij even staan, terwijl hij zijn vurige oogjes rechts en
links slaat; is mijn paard dan volgens zijn mening dicht genoeg bij hem, dan
werpt hij de achterpoten met geweld tegen de kop van mijn klepper, zodat ik
moeite heb om deze tot bedaren te brengen. De Kajakaja's die ons in de verte
zien aankomen, gaan op een respectabele afstand van de weg staan en beginnen
dan te groeten: eerst de paarden, want voor hen hebben ze de grootste schrik:
'Lady a ee! Mandauke a ee! Norren a ee! Cappers ee!' Wanneer wij reeds een
heel eind verder zijn, horen we nog telkens onze naam noemen en wij moeten
volgens de Kajakaja beleefdheid terugroepen of liever: schreeuwen. Zo gaat het
door tuinen en grasvelden, langs klappers en bananen naar het zeestrand, waar
zich de kampongs bevinden. Nauwelijks hebben de paarden de zeelucht geroken
of in gestrekte draf gaat het vooruit: aan het strand toch vinden zij heerlijk gras,
krijgen zij van de Kajakajakinderen nu eens een pisang, dan weer een stuk
sagokoek. De lieden in het dorp hebben in de verte het getrappel der paarden
gehoord, en al wat niet al te lui is komt ons tegemoet of tenminste staat ons op
te wachten. De mannelijke jeugd voorop: die meent dat er niets mag gebeuren zo
zíj er niet bij is, zij is de eerste schrik gauw te boven en dan licht tot baldadigheid
geneigd. Dan komen de mannen in kleine groepen, zij roepen en schreeuwen,
steken - om bij de vrouwen voor helden door te gaan - de hand voor het
paard uit, die zij echter, zodra het beest daaraan wil ruiken, weer gauw terugtrekken.
De dames zijn ook tevoorschijn gekomen: zij zijn tenminste oprecht en komen
schoorvoetend dichterbij, want voor de paarden hebben zij een heilige angst.
Nauwelijks zijn wij van onze kleppers gestegen of iedereen waagt het dichterbij
te komen. Van ons zijn zij niet bang: zij weten wel dat we hun wonden komen
verbinden en geneesmiddelen brengen."
Wat maakten de trouwe bezoekers nu zoal mee, thuis of in de dorpen? Van hùn kant
ging het verlangen uit iets als missionaris te kunnen doen, maar het enige wat zij
konden doen was de toediening van het Sacrament van het Doopsel aan stervende
11 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 140.
67

kinderen of soms aan ouden van dagen, die kort voor hun dood hadden laten horen
dat zij wel naar het land van de grote Geest wilden gaan. In het Dagboek van
Merauke schrijft pater Nollen:
Twee dagen voor het eerste Kerstfeest had ik het geluk het eerste Kajakajakindje
te dopen. Een vrouw kwam ermee aandragen om het water (medicijn) te geven.
We zagen dat het wicht geen dag meer zou leven en ik doopte het. Een kerstgeschenk
voor de hemel, moge het veel navolgers hebben. 12
Cappers vertelt:
Voor enige dagen heb ik nog het geluk gehad een stervende te dopen. Het was
Soia, die als Theodoras de hemel is ingevlogen. Verleden zondag nog kwam
Soia bij ons aan om zich te laten verbinden. Hij was op reis.geweest en had
onderweg zware koortsen opgedaan. Hij moest nog een uur ver lopen en dat deed
hij liever dan bij ons te blijven. Van de dokter wilde hij geen medicijnen.
Ofschoon ik niet veel verstand van zieken heb, had ik toch direct in de gaten dat
Soia de dood op de lippen had en ik nam me stellig voor hem niet te laten
ontsnappen. Toen ik woensdagmorgen weer op pad ging, riepen een paar
vrouwen: "Soia is aan het sterven." Ik verhaastte de stap en kwam hijgend in
Boeti aan. Soia was nog bij volle kennis. Ik zag en voelde dat het gedaan was,
hetgeen ik ook zeide aan de arme zieke. Gaarne wilde hij naar de grote Geest
gaan, die goed is voor de goede mensen en die de kwaden straft. Zo goed
mogelijk trachtte ik Soia voor te bereiden en doopte hem toen zonder dat de
anderen er iets van merkten. Dopen moeten we in het geheim doen, want de
Kajakaja's redeneren zo: de man is gewassen en toen is hij gestorven. Dus wie
door de toean gewassen wordt, zal sterven. 13
Vanzelf echter ging de aandacht vooral uit naar de jeugd. Kinderen en jongelui
kwamen na enige tijd uit zichzelf naar het huis van de Missie in Merauke. Wat dat
betekende vertelt Cappers als volgt:
Eergisteren was ik te Boeti en daar kwam een van de jongens, Barom geheten,
bij mij voortdurend zaniken om een doosje lucifers. Ik gaf er eentje onder
voorwaarde dat hij mij een klapper zou brengen, en dat niet "hap-hap", maar na
twee nachten te hebben geslapen. Hij beloofde en ik geloofde. En waarachtig:
vandaag komt Barom met nog enige andere snaken bij mij op bezoek. Aan het
hoofd van de bende stond een ongetrouwde man, Sarki, iemand die nog niet heel
lang geleden twee Chinezen heeft gesneld. Sarki is zowat baas over de jongens,
gaat met hen vissen, spelen, wandelen en zorgt dat zij op tijd, als het donker gaat
worden en de geesten hun ronde beginnen, naar huis gaan. Reeds in de verte
hoorden we het groepje aankomen. Ze groetten de paarden en ik hoorde al
vragen: "Zou toean Cappers thuis zijn?" Ik steek even het hoofd buiten de deur
en daar stormt de bende mijn kamer in. Barom voorop, triomfantelijk legt hij
12 Nollen MSC, H., 'Dagboek van Merauke', 22-12-1905.
13 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 148.
68

twee klappers op mijn tafel. "Dat is voor u", zegt hij, "ik heb waarheid gesproken."
Als beloning geef ik hem een tikje op de wang. Nu neem ik de surveillance
van Sarki over, anders breken ze mijn kamer nog af en nemen alles mee.
Zover heb ik het in de opvoeding reeds gebracht, dat zij mijn bed niet aanraken,
niet op mijn stoelen gaan zitten, de kleerkast zonder permissie niet opentrekken,
niet op mijn tafel leunen als ik er bij ben. Stelen is er vanzelf niet bij. Dit komt
hen minder in het hoofd sedert Emir, een jongetje van Boeti bij mij een spiegel
heeft gestolen. Emir is een uitgeslapen kereltje. Hij vroeg of hij zich eens mocht
spiegelen? "Spiegel jij je snoetje maar, doe de kast maar open." Na eens goed
gekeken te hebben legde Emir het spiegeltje terug en zei: "Toean, ik ga heen om
te vissen." Een uurtje later komt Emirke terug met een korfje vol vis. Ik was in
druk gesprek met een Kajakaja. De jongen loopt bijna tegen me aan, zo gejaagd
is hij en vraagt of hij zich nog eens gauw mag spiegelen. "Natuurlijk", zeg ik,
doch ik houd hem van onder de brede rand van mijn hoed in de gaten. En jawel,
Emir loert en loert en in een wip is hij de kamer uit en de straat op. "Emir, dat
is mijn spiegel, gij zijt een dief', maar Emirke heeft geen oren voor zulke taal.
Ongelukkig voor het diefje zijn juist enige gestraften op weg naar het bos om
hout te halen. Ik roep hen toe de kleine schelm staande te houden. Vier grote
bijlen zie ik ineens dreigend omhoog steken. Deze taal verstaat de jongen. Hij
slingert het spiegeltje van zich af en rent naar Boeti. Een maand lang kreeg ik
hem niet meer te zien. Reed ik naar Boeti dan vluchtte de jongen langs de andere
kant weg. Bij eb liep hij ver de zee in, wel wetende dat ik hem niet zou komen
achterhalen. Dikwijls liet ik hem zeggen dat ik niet meer boos was op hem... de
jongen bleef weg. Enige dagen geleden kwam hij wat dichterbij, namelijk achter
het huis, waar ik zijn arme moeder aan het verbinden was. En gisteren stond hij
bijna vlak bij me en vroeg of hij op het paard mocht zitten.
De jongens beginnen met allerlei vragen. "Waarom zijt gij vandaag niet naar
Boeti gekomen; waar is de hond? Is toean Nollen ook thuis? Waar is de rijst?
Waar zijn de lucifers? Waar is een stuk kleed (papier) om te tekenen?" Overigens:
antwoord wachten zij niet altijd af. Waar zal ik nu dat volkje mee bezighouden?
Want de twee eerste uren gaan zij niet weg. Oh ja, we zullen ze eens
laten roken, ik heb daar nog juist een kistje sigaren van het merk: Rook-zebuiten.
Na een paar minuten is de bende aan het puffen. Ieder heeft met een
aparte lucifer zijn eigen sigaar aangestoken, want dat is voor hen een genot: met
één streek over het doosje vuur te maken. Als ik niet oplet, is binnen een paar
minuten heel het doosje leeg. Het nieuwe van het roken is er gauw af. "Het is
bitter", zegt er een, en de sigaar vliegt de deur uit. En zo heeft de een na de
ander een reden een vuurpijl dezelfde richting in te slingeren.
Voor mij is het nu tijd een nieuwe bezigheid te kiezen. Ik scheur uit een cahier
voor ieder een blad, bezorg ieder een potlood en aan Wanger geef ik een pen.
Hij heeft deze nog niet in de inktkoker gestopt of hij probeert reeds te schrijven
wat, hoe hij ook duwt en krast, niet gelukt. "Het is niets waard", zegt hij en wil
het potlood van Oembri reeds afnemen. Daar steek ik een stokje voor door te
zeggen: "Oembri is klein, gij zijt groot, gij zijt in het huis van de toean padri; de
kleinen zijn mijn vrienden." Ik neem de pen en doop ze in de koker. "So, so",
69

oepen alle jongens, "dat is schoon, het is wezenlijk zwart. Waar is nog zo'n
ding, ik wil mijn ding om te tekenen niet meer." Het volgende ogenblik staan,
zitten of liggen ze weer boven hun blaadje papier, de tong een beetje uit de
mond, schuin kijkend zoals de eerste de beste Hollandse jongen zou doen.
Terwijl de jongens zo bezig zijn, is het voor mij nogal moeilijk om in mijn
oordeel dat zij absoluut willen horen ieder het zijne te geven. De een mag niet
meer dan de ander krijgen of het is mis. Dan komt er geen ruzie van. Overigens:
die is er op kleine schaal toch op elk ogenblik, daar de een aan de ander zijn
wensen en verzoeken, bijvoorbeeld om wat op te schuiven, met een flinke stomp
tracht duidelijk te maken. Het loopt tegen vijf uur, het is tijd om op te stappen.
Als ze nu vertrekken lopen de geesten in het bos nog niet rond. Ipani en Jau en
Wanger willen op mijn kamer blijven logeren; zij moeten de surveillant en de
anderen kwijt zien te raken. Wanneer de anderen op mars gaan zullen zij wel een
reden vinden om hier even in Merauke te blijven. Intussen stapt Sarki met zijn
bende vlug door en onze dríe helden zijn dan buiten bereik. Het wordt hoe langer
hoe donkerder en de fantasie van onze drie ontwaakt. De kraai die hier en daar
nog krast, is een tovenaar, de vliegende hond die krijsend rondfladdert is een
geest, zelfs de lichtgevende insekten zijn bewoners van het geestendorp; de wind
die nogal stevig blaast is de stem van Sosom, de geest die in de planting huist.
Hij is zo hoog als een klapperboom, zijn benen zijn zo dik als de buik van een
somb-aném. Hij heeft honger naar jongens, die hij ofwel inslikt, ofwel opensnijdt
om de ingewanden op te eten. De kinderen die hij heeft ingeslikt komen, nadat
de spijsvertering is afgelopen, weer heel en levend eruit, maar foei, foei de
stank! Overal waar het donker is, is het niet pluis. Onze drie helden achten zich
nergens veiliger dan in ons gezelschap. Ga ik even naar de stal, ze lopen mij als
hondjes achterna, ga ik buiten zitten, zo scharen zij zich rondom mijn stoel,
overtuigd als zij zijn dat al dat gespook niets van blanke mensen moet hebben.
Zodra het tijd van slapen is, leg ik een paar zakken voor hen in een hoek van
mijn kamer, span er een oud muskietennet over en klaar is de zaak. De drie
snuiters kruipen erin en dromen van Sosom en allerlei zielen die hen nu niet aan
kunnen omdat zij in het huis van toean padri wonen. 14
In het dorp zelf woont deze jeugd onder een paar afdaken, onder de palmbomen van
het klapperbos op een open, schoongeveegd terrein: daar staat het jongelingenhuis,
'gotade' genoemd. Hier wonen de opgroeiende, nog niet huwbare jonge mannen. Zij
mogen met geen vrouwen spreken, haar niet eens van dichtbij zien. Als zo'n
jongeman een vrouw in de gaten krijgt, springt hij het bos of het riet in, zelfs springt
hij in een sloot. In hun bivak van een huis staan deze jongelui onder de leiding van
de oudere mannen die tot taak hebben hen op te voeden tot volwassen leden van de
stam. Over die gotade schrijft Cappers:
Ik ben daar een graag geziene gast. Sinds enige dagen was ik niet in de gotade
van Boeti geweest, vandaar de standjes bij mijn verschijnen. "Ik was toch maar
14 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 276.
70

een slecht mens; als ik de kans had zou ik de Marind-anim toch doodschieten."
Toch werd ik aanstonds uitgenodigd te gaan zitten en de wonden te verbinden of
minstens te wassen. Er zit heel wat volk op de schoongeveegde plaats en in welk
een schilderachtige mengeling! Joeri met zijn zwart gezicht, bedelt voortdurend
om een glimlachje, want hij heeft de naam mijn vriend te zijn en gaat er groot
op. Ieder moet dus die bevoorrechting zien. Goerim, eigenlijk reeds een gelukkige
familievader, speelt coiffeur bij de dikwangige Bindoea. Het heeft me wat
in, eer alle strikjes en tressen goed zitten. Overigens controleert Bindoea het
werk voortdurend in zijn spiegel: "Hier meer olie", hoor ik hem zeggen "daar is
hel nog niet rood genoeg", enz. Doobke, met zijn vals en gluiperig gezicht, zit
enige jongelui die op het punt staan te gaan trouwen, te bespreken en aan te
porren toch echte Marind-anim te blijven. Doobke zou men een fanatieke
Kajakaja kunnen noemen. Intussen zit Joemange maar dapper aan zijn buikband
te vlechten en bekommert zich niet om hetgeen er gezegd en gesproken wordt;
veeleer schijnen gedachten van andere aard hem bezig te houden, want van tijd
lot lijd zucht hij even zwaar, terwijl een zenuwachtige lach om zijn vuil besmeerde
lippen speelt, hetgeen bij de anderen telkens een grote lachbui veroorzaakt.
Lachen doet de Kajakaja bijna uitsluitend om zaken en handelingen die onder
fatsoenlijke mensen niet genoemd worden. Ik doe dus juist of ik niets merk en
ga naar mijn paardje. Daar houden ze me tegen: "Nog niet, want eerst moet ge
onze manier van doen gezien hebben: Joemange krijgt zijn buikband aan." Er zit
niets anders op dan te blijven. Die buikband mag enkel gedragen worden door
degenen die op het punt staan te trouwen. De buikband moet zeer strak om het
middel sluiten want de man moet een mooie taille hebben, zo hij genade wil
vinden in de ogen van zijn aanstaande. Joemange trekt een gezicht als iemand
die op het punt staat een kies te laten trekken en nu begin ik het hachelijke van
de zaak ook in te zien. Afwisselend bekijk ik de normale buik en flinke heupen
van de man en de in verhouding kleine opening van de buikband. Intussen zijn
een paar jongelui druk met de voorbereiding bezig. Kambina heeft een lange
bamboestok gehaald, een tweede maakt van lang gras een soort touwwerk, terwijl
Sowei in een klapperdop een kleverige massa door elkander tracht te werken. De
patiënt wordt uitgenodigd een schuinstaande klapperboom te omarmen, zodat hij
met zijn linkerschouder stevig tegen de stam drukt. De buikband bevindt zich,
voorzien van een zestal stevige banden, in een wip even boven de knieën, hij is
er ingestapt, maar nu? Met het lange gras wordt de bamboepaal aan de voeten
vastgemaakt en de jongen die het kleverige goedje zat te roeren, begint heel de
weg die de buikband nog heeft af te leggen met zijn preparaat te besmeren. Ik
meende als kalme reporter mij te mogen vergenoegen met op een afstand de
plechtigheid af te kijken, maar jawel: "Toean Cappers, gij moet met Parsi en
Papoe op de paal gaan staan aan de voeten en hard drukken, zodat Joemange zijn
voeten niet kan bewegen." Gelaten neem ik de mij aangewezen plaats in. Een
zestal grote, sterke lui, pakken nu ieder een der banden die aan de buikband
bevestigd zijn en op bevel van Doobke onder oorverdovend geschreeuw beginnen
allen tegelijkertijd te trekken en te heffen. Na elke nieuwe krachtsinspanning
wordt even geblazen en nagekeken hoever men gevorderd is. Zo werd zeker een
71

minuut of vijf, zes gewerkt en gezwoegd. Allen baadden in het zweet, niet het
minst de patiënt zelf die steeds krampachtig de boom omklemd hield. Eindelijk
schoof de buikband over de heupen en had zijn plaats gevonden. De touwen
werden doorgesneden en Joemange viel van afmatting en pijn tegen de grond.
"Och, toean Cappers", zeiden er een paar, "gij zijt een echte Marind-aném, gij
moet u sieren zoals wij en wij mensen van Boeti zullen u de buikband aandoen."
Ik bedankte hartelijk maar verklaarde mij bereid steeds te willen helpen als er
weer een nieuwe buikband moest aangetrokken worden. Na deze wijsgerige
opmerking nam ik afscheid van de jongelui.
Aandacht voor de mensen deed de paters kennismaken met alles wat in het gewone
leven de hoofdgebeurtenissen van elke dag omgeeft. Cappers vertelt daarover:
Wat men veel ziet doen in de kampongs is toilet maken. Hier in de omtrek zult
gij geen inboorling vinden die er geen spiegeltje op nahoudt en in die spiegel
kijkt en knikt, de haren goed strijkt en de rode en zwarte haren van baard en
snor zit te fatsoeneren, nog eens tegen zijn eigen persoontje knikt, de spiegel
weg legt om hem een paar minuten daarna weer ter hand te nemen en dezelfde
manoeuvre te beginnen.
De lui hier hebben een zeker begrip van schoonheid; een zekere mode heerst er
ook en ze weten heel goed hoe ieder moet versierd zijn volgens de stand die hij
in de maatschappij inneemt. Meer dan eens was ik er getuige van hoe de dracht
van anderen gekritiseerd werd. Gaat er bijvoorbeeld een troep vrouwen voorbij,
dan wordt er natuurlijk eerst gegroet, maar direct daarop worden er op- en
aanmerkingen gemaakt van heb it jou daar: "Wat ziet die er gek uit! En wat is
dat toch voor een vuile band die zij om heeft? En hebt gij niet gezien hoe zij
neus en voorhoofd fris in de rode verf heeft gezet? En wat waren die bloemen
die zij aan haar arm had, verflenst!" En zo weet iedereen wat.
Een tweede interessante bezigheid voor de mensen is in kleine groepen bij elkaar
zitten en betel kauwen. Er wordt wel bij gesproken maar men kan zien dat de
bezigheid het kauwen is. Dit geeft in de mond een bloedrode brij en in zulk een
hoeveelheid, dat zij zeker de helft van de mond vult. Men moet weten te praten
en toch dat heerlijke vocht niet verloren laten lopen; daartoe behoort een zekere
vaardigheid in het bewegen der mondspieren. Welk een brabbeltaal eruit komt,
behoeft niet gezegd. Heeft de brij een zekere graad van vloeibaarheid bereikt,
dan komt er een latje tevoorschijn in de vorm van een papiersnijder, hetwelk in
de kalk gestoken wordt en dan de mond in gaat. De mannen laten er een kleine
hoeveelheid brij aan en smeren die in een gebogen lijn langs de bovenlip naar de
slapen, zodat op die manier een bloedrode snor verkregen wordt. De vrouwen
tonen bij deze gelegenheid haar goede hart: zij doen ook brij aan het latje, maar
een grotere hoeveelheid, draaien heel het zaakje een paar maal rond en reiken het
over aan een of andere tandeloze buurvrouw, die nu ook op haar manier kan
kauwen. Kleine meisjes hebben ook wel graag een rode mond, zij lopen daarom
15 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg.26, 1908, p. 172.
72

naar moeder toe, doen de mond open en mama is zo vriendelijk een gedeelte van
de inhoud in die van de kleine te laten lopen.
Roken doen de Marind ook. Reeds vóór de stichting van Merauke kenden zij
tabak. Het zijn echter maar weinig Kajakaja's die zich het genot van een pijpje
veroorloven. Er behoort een krachtig gestel toe. Hun pijp is een dikke bamboebuis,
geheel met vezels volgepropt, daarin steekt een klein bamboehuisje dat als
pijpekop dienst doet. De roker neemt een stuk smeulend hout en houdt dat aan
de tabak. Hij trekt en trekt, maar ge ziet geen rook. De Kajakaja slikt alles in,
totdat hij op een gegeven ogenblik na drie of vier zware teugen bedwelmd is en
zich laat vallen. 16
Daarbij komt het merkwaardige gebruik van de 'wati'-drank. De wati is het sap van
een vezelachtige plant. Het wordt daaraan onttrokken of beter: daaraan uitgekauwd,
zodat sap en speeksel zich vermengen. Dat wordt nu uitgespuwd in een klapperdop.
Het behoort tot de verheven taak van de jonge Kajakaja de wati voor de ouderen te
kauwen. Na een uurtje gisten wordt de klapperdop ineens leeggedronken en kan de
bedwelmende kracht haar invloed doen gelden. Weldra verzinkt de drinker in een
diepe slaap. Cappers schrijft:
De heren zijn te vinden achter hun woningen. Wel een twintig bij elkaar liggen
ze onder hun matten verborgen, te slapen en te snorken en dat om 10 uur in de
ochtend. Zij zijn bedwelmd; zij hebben eerst goed gegeten, toen wati gekauwd
en gedronken en nu slapen zij hun roes uit. Het wati drinken is voor hen een
behoefte, 's morgens na het opstaan en 's avonds voor het slapen gaan. Het doel
is niet het heerlijke van het vocht - want het is afschuwelijk - noch het gezellige
- want dikwijls gebruiken ze het geheel alleen - neen, het rechtstreekse doel is
zich volkomen te bedwelmen. Het is een walgelijk toneel dat ik bij ieder bezoek
onder de ogen krijg. Dikwijls zou ik een stuk rotan kunnen nemen om hen
geducht af te rossen. Er zijn mannen die ik in de kampong bijna nooit spreek,
wijl zij bijna altijd onder zeil zijn als ik kom. Ik geloof ook, dat aan het veelvuldig
misbruik van wati moet worden toegeschreven dat de mannen over het
algemeen zo'n lamzakken zijn. De mannen tonen zich in het algemeen zonder fut
of energie, zij zijn altijd hangend of liggend, lui en vadsig. 17
Slapen is al een der hoofdbezigheden van de Marind, ik bedoel hier het slapen
overdag. Ik ben nog nooit in een kampong geweest waar niet verschillende lui
lagen te slapen op de weg, naast de weg, in het dorp, buiten het dorp, aan het
strand, in het bos, voor de hut, in de hut, in één woord: overal heb ik ze gevonden
en allen, jong en oud, mannen en vrouwen. 18
16 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 263.
17 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 26, 1908, p. 253.
18 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 263.
73

Het zijn echter deze zelfde mannen die weet hebben van tuinen maken, jagen, vissen
en feestvieren en bij dat alles komt dansen te pas. Pater Cappers schrijft:
De Kajakaja danst ter ere van de doden en van de levenden; hij danst wanneer
door de stamgenoten nieuwe versierselen worden aangelegd; hij danst als hij
onverwachts bezoek krijgt en hij danst als hij de moed heeft gehad iemand de
kop af te snijden. Reden om te dansen genoeg en heeft hij er geen, dan is dat
een voldoende reden om nog te dansen. Pietje de Dood zorgt overigens wel, dat
er gedanst kan worden. Om de maand pikt hij er in de buurt wel eentje weg en
doet hij het niet persoonlijk dan laat hij het zaakje wel door de een of andere
Kajakaja bezorgen. 19
Aan het contact met de vrouwen wordt niet minder aandacht besteed. Het is wederom
Cappers die daarover vertelt:
"Kom hier zitten", roepen wel een tiental stemmen tegelijk. "Ge hebt zeker
dorst?", zegt een oude vrouw. "Ik zal je een jonge klapper laten drinken als ge
mij wat tabak geeft. Kom maar hier op mijn mat zitten." Nauwelijks heb ik
plaatsgenomen, of ik word door de luitjes geheel en al ingesloten, voorop natuurlijk
de jeugd en Daramke, een schilderachtig opgesmukte maagd. Heel het
lichaam met een dunne laag roodbruine verf bestreken, in het haar tressen
vlechtwerk dat tot de knieën reikt, zwarte ringen in de oren en een snoer witte
kraaltjes van het ene oor tot het andere. Sipauke, een vrouw die overal bij moet
zijn als er iets bijzonders te doen is, zit op een oude, vettige rijstzak. Zij heeft
maar lol en vraagt voor de honderdste maal of "toean missie" (bedoeld is pater
Prefect) al weg is en waarheen. Op een paar passen van ons ligt Baro, een grote,
zware dragonder van een vrouw, te slapen naast haar kleine kind; een ander ligt
op de rug de hemel aan te staren. Sareko zit sago en klapper te eten en laat geen
woordje van de conversatie verloren gaan. Wat verder zitten nog andere groepen
van vrouwen en kinderen in de schaduw en praten en lachen en maken pret. Een
paar dames hebben gember gekauwd, zijn bedwelmd en zitten me met lodderachtige
ogen aan te staren. Voeg tussen al die personen hier en daar een klapperboom,
een hond, een varken en een kangoeroe en over het geheel zo'n hete
tropische zon met haar scherp en snijdend licht en donkere schaduw en het
schilderij is klaar.
Na een beetje over en weer gepraat te hebben en na nota te hebben genomen van
de nieuwe woorden of uitdrukkingen die ik hoorde, zeg ik aan Keimar het paard
los te maken. We gaan verder. We komen bij een groep vrouwen, die gezellig
rondom een vuurtje zitten te eten en te keuvelen. Vanmorgen was het zeer laag
water. Er waren een massa schelpdieren. Die worden nu zorgvuldig in bladeren
verpakt, op het vuur gepoft ofwel in klapperdoppen gekookt. Masoe biedt me er
van allerlei aan. Om haar te plezieren neem ik een schelpje en tracht de inhoud
naar binnen te wurgen. "Het is wel erg lekker", zeg ik, "maar ik heb vanmorgen
al zoveel gegeten." "Laat mij uw tekening eens zien", (hetgeen ik opgetekend
19 Cappers MSC, E., in: Almanak, jg. 19, 1909, p. 75.
74

heb) en zij zegt: "Lees het." En dan ga ik aan het Kajakaja lezen zoals zij dat
me vroeger zelf hebben voorgezegd. Dan hebben ze een pret, dat hun op het
laatst de tranen in de ogen staan van het lachen.
"Gij zijt geen echte mens", zegt ze, "gij zijt een schim. Mensen kunnen niet doen
als gij."
Hoemeer ge nu tegen zoiets protesteert, hoe hardnekkiger zij bij hun gezegde
blijven. De kleine kleutertjes, die nauwelijks kunnen lopen, amuseren zich
intussen ook kostelijk. Van de algemene uitgelatenheid maken zij gebruik om
ongemerkt aan mijn jas te trekken, in mijn zakken te voelen, mijn haar aan te
raken, om zodra ik ze even aankijk, naar moeder te waggelen en zich aan haar
borst te verbergen. Na een oud moedertje te hebben verbonden, gaat het alweer
verder. Enige vrouwen onder een afdakje wenken me naderbij te komen. "Zie
eens hier wat een wonden!", zegt een uit de groep. Dit geldt Apoike, een flinke,
stevige vrouw die met betraande ogen naar de grond zit te staren. Zij beeft over
al haar ledematen en geen wonder: verschillende grote wonden bemerk ik over
haar hele lichaam. Met een mysterieus gezicht zegt me Beni: "Haar man heeft
het gedaan. Zij had gisterenavond geen eten meer, toen hij uit de tuin terugkwam.
Hij is kwaad geworden, heeft een stuk brandhout genomen en haar
daarmee gestoken." "Het is een slechte man", zeg ik. "Ja, dat is hij", herhalen
allen in koor. "Ik zal het zeggen tegen de toean Resident, dan moet hij de boei
in." "Neen, doet dat niet!", roepen allen onthutst, tot zelfs het slachtoffer toe.
"Het is maar onder ons gebeurd, dat maken we onder mekaar uit. Het zal wel
gauw genezen zijn, verbindt gij het maar en zeg er niets van aan de toean."
"Toean Cappers, kom eens hier", roept mij Koerké vanuit haar kraamhuisje.
Koerké moest mij eens spreken. De klappergeest die reeds haar twee eerste
kinderen heeft gedood, wil nu haar kleine Wimbar, die pas een paar dagen oud
is, ook komen vermoorden. "Maar, Koerké, die geest zal toch niet bij u komen.
Hebt gij hem wel eens gezien?" "Nee, ik heb hem nooit gezien, hij is er
stiekem. De tovenaar zegt dat de klappergeest mijn kraamhut zal binnentreden,
mijn kind zal hij in zijn armen drukken, er op blazen en dan is het gedaan. En
het kind zal sterven zoals zijn beide zusjes." "Nu, als het zo erg is moogt ge
wel op mijn erf komen wonen voor een paar dagen. Maar 's nachts moet ge
ergens anders gaan slapen." Dat wilde zij dan wel graag doen. Het deed me
toch genoegen, dat Koerké terstond aan de toean padri dacht, toen er van de
kant van de geesten gevaar dreigde. Toch wel een teken dat ze in ons ook iets
bijzonders zien.
"Kom nu hier ook eens kijken", roept Arinam vanuit háár kraamhutje, "zie eens
wat een mooie kleine ik heb." Ge had toen het gelukkige gezicht van de moeder
eens moeten zien, toen de kleine begon te glimlachen. "Hij lacht tegen de
toean", riep zij, en direct daarna kwamen een hele troep buurvrouwen erbij om
dat mirakel van een kindje dat nu al tegen de toean lachte, te bewonderen. 20
20 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 26, 1908, p. 250.
75

Altijd zijn het de sterfgevallen waarbij de priester door de mensen erbij gehaald
wordt. Zo maakten de missionarissen van nabij de eerste rouw mee. Pater Cappers
had in Boeti de man Soia gedoopt en het verhaal vervolgt aldus:
Men zou gezegd hebben dat Soia op het doopsel heeft gewacht, want aanstonds
daarop begon de doodsstrijd. Ik zat naast de stervende, zijn echtgenote aan het
hoofdeinde, een andere vrouw bij de voeten, verschillende nieuwsgierigen
stonden rondom ons, want Soia lag op een mat in het zand aan de oever van de
zee. Van medelijden bij de lui geen sprake: men lachte, men praatte en dacht niet
aan de strijd tussen ziel en lichaam die op het ogenblik daar plaatsvond. Nauwelijks
echter begonnen de ogen te breken of, als een moeder wier men haar kind
wil ontrukken, heft Soia's vrouw de stervende omhoog, laat zijn hoofd tegen
haar borst leunen en begint met een in tranen gestikte stem een somber, wild lied
te zingen, terwijl zij hem steeds wilder aan haar hart drukt. De vrouw aan het
voeteinde wrijft onophoudelijk over de buik en de benen van Soia, terwijl een
derde vrouw hetzelfde doet over de borst. Ook deze twee vrouwen zingen
afwisselend met Soia's echtgenote. Het lied maakt op mij de indruk van een
hartstochtelijke uitbarsting, waarin aan de hoop geen plaats is ingeruimd. Het
kwam hierop neer, dat die man die toch zo schoon was, een sieraad onder de
mannen, nu een "zandmens" geworden was, dat wil zeggen een lijk; dat die
schone neus, die schone ogen weldra zullen verdwijnen; dat die schone voeten,
waarmee hij zoveel marsen heeft afgelegd nu opeens stijf zijn geworden; dat die
handen die zoveel werk in de plantage hebben verricht nu voorgoed moeten
rusten; dat van Soia, die goede man, nu niets meer over is dan de ziel die naar
het dorp der geesten gaat om daar met andere spoken rond te dwalen.
Langzaam verstomde het akelige lied, en men ging over tot de laatste eerbewijzen
aan de dode. Voor het laatst vlocht de vrouw schone tressen in Soia's haar;
een soort praalbed werd in orde gebracht en daar lag de dode, naast hem bloemen
en pijlen en een boog en alles wat hij bezat en hem dierbaar was hier
beneden.
Intussen heeft de vrouw het over degenen die familie zijn en moeten komen,
over de sago die ter ere van de dode moet geklopt worden, over de bananen die
moeten worden uitgedeeld, over het graf dat dient gegraven. De omstanders
verdwijnen de een na de ander en zijn weldra Soia geheel vergeten. Een paar
dagen later bezocht ik in Boeti nogmaals Soia's huis. De hut was gesloten, het
erf waarop hij de geest gaf was omgespit en de versleten omheining hersteld;
onder een afdakje lag Soia's echtgenote op de buik in het zand; het hoofd is kaal
geschoren, geheel het lichaam met geelachtige leem ingesmeerd, hetgeen aan de
anders niet lelijke vrouw een spookachtig uiterlijk geeft. Op die plaats blijft zij
enige dagen liggen ten teken van rouw: droefheid is op haar gelaat niet te lezen,
alleen een soort angst, want Soia's geest zou terug kunnen komen. Enige dagen
later, wederom in Boeti, komt Joemke, de vrouw van Soia, mij met een lachend
gezicht tegemoet en nodigt me uit met haar mee te gaan. Naast de plaats waar
Soia stierf houdt Joemke me staande en wijst me een verhoging van het duinzand
aan, met matten bedekt. "Wat is daaronder?" vraag ik. "Een varken", zegt
Joemke, "veel sago en ook twee kangoeroe's. Het is vandaag: "jamoe" ter ere
76

van Soia, die nu daarboven is, zoals gij hebt gezegd." Jamoe is het dodenfeest,
de maaltijd die bloedverwanten en vrienden gezamenlijk gebruiken om het
aandenken te vieren van hem die is heengegaan. Op de rustbank vóór het huis
liggen enorme, in pisangbladeren gewikkelde pakken met sago. "Doch dat is nog
niets", zegt Joemke, "kijk daar maar eens." Achter het huis is Soia's graf met
grote bamboestokken omgeven en bijna elk van die stokken draagt een tros
pisangs. Joemke lacht, tevreden als zij is de gasten zo te kunnen trakteren. Deze
laatsten zitten niet ver van Soia's rustplaats onder de klappers en eten flink sago
of klapper of pisang, nemen nu en dan een slokje wati, maken op eikaars hoofd
jacht op groot en klein wild, praten en lachen enz. enz. Men kan wel zien dat
iedereen overtuigd is dat Soia het nog zo slecht niet heeft, want van rouw of
droefheid geen spoor. Zelfs niet bij Joemke. 21
Moeilijker wordt het geven van hulp wanneer naar de mening van de familie het
sterven het gevolg is van tovenarij. Pater Cappers schrijft:
De man is, zoals men hier zich uitdrukt, kambara-rék, dat wil zeggen behekst
(ziek door toverij). Nu is het de kunst de heks, de duivel of wat er in het lichaam
van de patiënt zit, eruit te krijgen. Toen ik op de plaats van de duiveluitjaging
kwam, vond ik de zieke meer dood dan levend op een vuile deken liggen. Twee
mannen zaten aan het hoofdeinde, twee aan iedere kant van de buik en twee aan
het voeteinde. Verder waren er in de buurt de twee vrouwen van de man, plus
een hele partij nieuwsgierigen. Men verzocht mij beleefd niet aan de zieke te
komen. De vreemdelingen kennen zoiets niet, werd eraan toegevoegd. Wat zag
er de patiënt uit. Buik, borst en hals vol olie en droge bladeren, schuim op de
mond, verwilderde ogen. Voortdurend toch worden borst en buik zo ver mogelijk
ingedrukt. Zolang zij in de buik nog iets hards voelen, zit de duivel er nog in en
moet weer bovenaan de hals begonnen worden. Na een kwartiertje was de duivel
IT uit. Door het hard duwen op de borst volgde hoestbui op hoestbui vergezeld
van brakingen. Achter dat kambara-rék schijnt toch wel iets te schuilen wat niet
in de haak is. Zodra zij dat zien weigeren zij bepaalde geneesmiddelen, de gehele
huurt komt in rep en roer en eist dat hun eigen praktijken eraan te pas komen.
Nu zijn de Kajakaja's erg gul met kambara. Volgens hen sterven alleen heel
kleine kinderen en oude mensen een natuurlijke dood. De geesten en tovenaars
sturen wonden over, waartegen de Toegeri's geen geneesmiddel kennen. Zij laten
de mensen door slangen bijten, rukken de ogen uit en hebben er bijzonder veel
pret in jongens die zonder geleide op pad gaan, onder hun voeten te vertrappen.
Geen wonder dat de Kajakaja bij al zijn gemis aan een eigenlijke godsdienst toch
voortdurend met wezens van een andere wereld meent te doen te hebben. 22
De vele bezoeken aan de dorpen zijn niet alleen vermoeiend, zij zijn ook teleurstellend.
Ook dat laat Cappers tussen de verhalen door wel horen:
21 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 148.
22 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 266.
77

Een vaste overtuiging van de Marind blijft dat hij ver boven de vreemdeling
staat. Zichzelve noemen zij "ware" mensen, ons "vreemde" mensen die heel hun
lichaam met kleren bedekken, die in grote schepen varen, mensen die nog geen
boog kunnen schieten enz. enz. Tot hier toe zijn er dan ook nog maar een tiental
jongelui, die besloten hebben kleren aan te trekken en in Merauke te komen
wonen. Daar komen zij in aanraking met nog groter schoelje dan zij zelf zijn,
dus behoeft ge niet te vragen wat daaruit groeit. Ook zijn er enige vrouwen met
Chinezen gehuwd. Zoiets toont tegelijkertijd het gehalte aan van die mannen die
op deze dames verliefd zijn geraakt. 23
In een brief van september 1907 schrijft Cappers:
Tegenover mij, de vreemdeling die niet op de wonden blaast en niet masseert
zoals zij het doen, vertonen zij een zekere gejaagdheid. Men is wars van alles
wat vreemd is en tracht altijd te doen uitkomen hoe ver de Toegeri's boven de
poe-anim staan. De poe-aném heeft geen schone haartooi, kan niet dansen, weet
geen pijl en boog te hanteren, heeft geen klapper en pisang (waarom zou hij
anders hier gekomen zijn?), ruikt niet zo lekker naar klapperolie, integendeel: hij
stinkt naar zijn kleren enz.
Als een conclusie klinkt zijn betoog tegen hen die denken dat de Kajakaja's gelukkig
leven:
Voor de oppervlakkige toeschouwers schijnt heel het leven van de Toegeri's een
feestroes waar geen einde aan wil komen. Kop in de lucht, borst vooruit, met een
gang waarop niets valt aan te merken, gaat hij daar volgens zijn begrippen netjes
opgedirkt, de zelfvoldaanheid ligt hem op het gelaat te lezen. Vraagt gij hem wat
hij gaat doen, dan kunt gij bijna zeker als antwoord krijgen: "Ik ben natuurlijk
maar aan het wandelen". En waarom zou hij ook hard werken en zichzelf veel
zorgen maken? Eten en drinken heeft hij te keur en te keus, aan kleren geen
behoefte: hij vindt het wat dwaas dat wij zo'n hoop doeken om het lijf hebben.
Dat is toch veel te warm! De opvoeding der kinderen baart hem geen zorgen; die
worden vanzelf groot als de honden en varkens in de kampong. De gulden
vrijheid straalt hem overal tegen: geen koning en geen wetten, geen bazen en
geen knechten, geen rijken en geen armen. Er valt niets of niemand te schimpen
of schelden, terwijl verschil van mening met knots of pijl en boog op de plaats
zelf wordt uitgemaakt. Daarbij: feesten en nog eens feesten. 24
Er is ook een keerzijde. Cappers vervolgt:
Heel die uiterlijke pret en die grootdoenerij beletten hem niet voortdurend
opgeschrikt te worden, voortdurend achterdocht te koesteren zelfs tegen zijn
stamgenoten. Het is niet voor niets dat de Kajakaja zichzelf zo dikwijls moet
herhalen dat hij "basik" (varken, zinnebeeld van moed) is. Op de eerste plaats
23 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 152.
24 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 26, 1908, p. 173.
78

zijn het de boze geesten die het hem op allerlei manieren lastig maken. Zij
noemen ze "dema's". Onnodig te zeggen dat die geesten een grote rol spelen in
de fantasie van de Kajakaja en menig akelig beeld van dood en ontzetting daarin
voortbrengen. En dan de "heis" (zielen van de afgestorvenen): hoe dikwijls
worden zij daardoor niet lastiggevallen. Niet dat deze de Kajakaja rechtstreeks
kwaad willen doen, maar het griezelige van hun wezen is wel geëigend hem een
rilling van angst en ontzetting over het lijf te jagen. Al die zielen met slappe
armen, die zij als vlerken bewegen, met grote holle oogkassen en wijd opengespalkte
mond waaruit een lange witte tong hangt te bengelen, doen 's nachts
de ronde in de kampong.
Dan zijn er nog de "mesav-anim" (tovenaars) met hun kambara, die ook een
grote rol spelen. Er zijn er zoveel; nergens is men veilig. Zelfs gedurende de
slaap kan er een komen en ongemerkt zijn wreed bedrijf uitvoeren. Bij voorkeur
echter kiest hij bossen en tuinen; hij overvalt daar zijn slachtoffer, steekt hem
een scherpe priem in de buik, snijdt het hoofd af, spreekt allerlei vreemde
woorden over het verminkte lichaam, steekt dan het hoofd weer op de romp
terug, maakt de wonden weer dicht, zodat men uiterlijk niets kan zien. Maar de
betovering heeft plaatsgehad en het slachtoffer sterft aan de gevolgen.
Ik zou zo nog op een massa dingen kunnen wijzen; gij kunt nu zelf de vraag wel
beantwoorden of het leven der Kajakaja's nu juist zo benijdenswaardig is. 25
Op zoek naar mensen verder weg
Een brief van pater Nollen uit 1907 vertelt:
Sinds een tijdje bezoek ik ook de dorpen aan de overkant van de rivier. Daar ligt
ook een hele rij dorpen. Of ik er klandizie heb? Een eerste keer toen ik er kwam,
heb ik wonden verbonden van acht uur 's morgens tot twee uur 's namiddags.
Toen waren watten en zalf en sublimaatwater op. En toch was ik niet verder
gekomen dan in het midden van het tweede dorp. Later in het vierde dorp,
maakte ik het volgende mee. Er was een jongeman ziek. Ik had hem al bezocht
en hij zag er slecht uit. Ik had toen aan zijn vader voorgesteld hem mede te
nemen naar Aripsauram (onze woonplaats in Merauke). "Hier is er veel wind en
het is koud. Hier heeft hij geen deken. Ik zal hem daar een deken bezorgen. Bij
ons ook zal ik hem onder een muskietennet laten slapen. Ik zal hem eten geven
en de dokter zal komen en hem geneesmiddelen geven. In twee of drie dagen is
hij opgeknapt." Ik meende welsprekend genoeg te zijn geweest. Maar... zij
moesten eerst hùn middel gebruiken en hem "de buik bestrijken". De volgende
dag kwamen enige lui van Jobar hier langs en zeiden: "De jongen is dood",
hetgeen zoveel betekent als: hij is stervend. Ik even aan de dokter om raad
gevraagd, die zei: "Het kind hier brengen bij u". Ik nam hoestwater en een deken
mee om de jongen onderweg tegen regen en wind te beschermen. De jongen was
iets beter. Ik zei: "Ge gaat nu met me mee, uw buik is gewreven, uw vader heeft
25 Cappers MSC, E., in: Almanak, jg. 19, 1909, p. 75.
79

toegestemd." Hij gaf geen antwoord. Ik zei hem: "Ik ben expres voor u gekomen,
ik heb geen verband meegebracht, alleen dingen voor u en nog wel een
deken om u in te wikkelen." Hij gaf geen kik. "Antwoord dan toch", zeiden een
paar jongens. Toen zei hij: "Ik wil niet". Na nog verschillende pogingen bleef hij
hardnekkig weigeren en daarop reed ik terug, wel mopperend dat ik voor niets
zoveel tijd had verloren.' 26
Een jaar later, 1908, doet pater Cappers verslag van zijn eerste excursie naar de
overkant van de Marorivier, namelijk naar het dorp Wendoe:
Een paar dagen geleden hebben we met onze Keiese prauw een excursie gemaakt
naar de kampong Wendoe. Daags tevoren had ik een viertal Kajakaja jongens in
het dorp Jobar gehaald. Zij hadden zich aangeboden om te roeien. Tegen een uur
of tien zou het water beginnen te stijgen en wij wilden van de sterke stroom
profiteren om de rivier op te roeien. Heel het gezelschap bestond uit zeven man:
pastoor Nollen, broeder Jeanson, vier Kajakaja jongens en ondergetekende. Bij
onze aankomst aan de oever, wachtte ons een eerste teleurstelling. Onze boot
was namelijk in een kreek vastgemeerd en wijl het eb was lag deze nog op het
slibzand wel een zestig passen van het water verwijderd. Buiten verwachting
kwam de boot gauw vlot. Aanstonds staken wij van wal en werden direct door
het binnenstromende water meegevoerd. Broeder Jeanson, de stuurman, trachtte
zoveel mogelijk het midden van de rivier te houden waar het nogal golft en
hobbelt. Onze fameuze roeiers, die alvorens zij in de prauw stapten volgens hun
zeggen van duivel noch hel bang waren, legden de een voor de andere na, de
pagaaien neer en kropen in het midden van het bootje terwijl zij de banken
stevig omkneld hielden. De schrik had hen te pakken. De zeegeest is het die het
water zo in beweging brengt; als hij kan, slaat hij de prauw uit elkaar en geeft
de opvarenden aan de krokodillen te verslinden. De angst was hun zo in de ziel
gevaren dat zij zich niet ontzagen ons allerlei scheldnamen te geven: "Wat een
domme lui! Gij verstaat niets van het varen, wij Marind-anim kunnen het; wij
gaan alleen op ondiepe plaatsen; als de prauw omkantelt, zwemmen we fluks
naar de wal. Welk verstandig mens gaat toch midden op de rivier varen?" Er zijn
hier dikwijls van die momenten waarin men geneigd zou zijn zo'n brutale
snoever een flinke muilpeer te zetten. In de tropen wordt men, zo men het nog
niet is, erg opvliegend en laat zich dikwijls door het kokende bloed meeslepen.
De kwade bui ging weldra over. We zeiden tegen onze kangoeroe's maar op de
bodem van de prauw te gaan liggen, wij zouden zelf wel blijven roeien. Wat was
dat heerlijk varen! Onwillekeurig stemden we die oude, vertrouwde liedjes aan,
die in ons de heerlijkste herinneringen van grote wandelingen, van broederlijk
samenzijn wakker riepen: het Ave Maris Stella, het Sanctissima en andere. Onze
vier helden raakten onder de indruk: met open mond staarden zij ons aan en
vorderden ons telkens op meer te zingen. Zo stilletjes aan echter hadden zij er
genoeg van en begonnen naar krokodillen uit te zien die hier aan de monding
26 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 284.
80

veelvuldig voorkomen. We kregen echter geen kaaiman te zien. Na een kleine
anderhalf uur varen, bereikten we de aanlegplaats van Wendoe. Na enig onderzoek
zagen we tussen het groen een paar hutjes tevoorschijn komen. De bewoners
van die armzalige afdaken hadden ons reeds lang in de gaten. We moesten
hen wel wat vertrouwen hebben ingeboezemd, anders waren zij zeker aan de haal
gegaan. Zij hadden pastoor Nollen herkend en gezien dat we hun stamgenoten bij
ons hadden.
Toen de luitjes van ons vernamen dat we de Wendoe-anim kwamen bezoeken,
waren zij van de schrik bekomen en wezen ons het te volgen pad of liever: de te
volgen modderpoel. In het begin was alles modder, nu eens tot de knieën, dan
weer tot aan de enkels. Ik moest met mijn beslikte en gladde schoenen over een
vlonder met het voor mij logische gevolg, dat ik eraf kegelde. Ik hoopte en
meende dat intussen alle leed geleden was, daar ik de honden in het dorp reeds
hoorde blaffen. Dus maar doorgesukkeld in het blijde vooruitzicht van heerlijk
lommer en een koele dronk klapperwater. Doch eensklaps staan we voor een
diepe poel. Er zit dus niets anders op dan kousen en schoenen uit te trekken en
dan holderbolder door de poel.
Al aanstonds merkte ik dat er niet veel mensen in Wendoe moesten zijn. Een
paar stappen en ik zag het: zes mensen in het geheel. Wendoe is niet gebouwd
zoals de dorpen van de strandbewoners. Daar staan de hutten in een lange rij;
hier vormen de vier hutten waaruit Wendoe bestaat een blok door een palissande
van bamboe omgeven, temidden van bossen en tuinen, waterpoelen en bamboestoelen.
We namen aanstonds plaats en de man Soeri van Wendoe, zodra hij
vernam dat wij dorst hadden zei tegen onze jongens maar zoveel klappers af te
doen als hun hartje begeerde. Zijn vrouw voegde daar aan toe: "Ik heb hier nog
een groot stuk kangoeroe liggen, daar krijgen jullie een flinke brok van als ge me
wat van jullie rijst geeft."
Na wat gegeten te hebben gingen wij met Soeri het bos in. Hij nam zijn hond
mee. Nog geen vijftig passen achter het dorp zat het beest een kangoeroe na.
Aanstonds vloog broeder Jeanson met zijn geweer naar de plaats waar de
kangoeroe over het pad moest komen. Pang! een schot valt en... Soeri's hond lag
dood aan de voeten van de jager. Wat was die arme Soeri aangedaan. Hij nam
zijn hond op zijn armen en zei: "Boeti, Boeti (zo heette de hond), het was toch
zo'n goed beest." En daar stonden we nu allen met droevige gezichten de dood
te beklagen van de arme Boeti. Bij onze jongens was er echter meer pret dat die
het had moeten ontgelden. Het was de pret over die domme hond die zo voor het
geweer loopt en over Soeri die toch ook maar een bosmens is. Een van hen
echter sprak als zijn mening uit dat het nu hoog tijd was om op te rukken: "Soeri
is kwaad, hij zal ons allen de kop afsnijden!" De pret was ineens over. Daarbij
lag over heel het gezelschap zo'n drukkende stemming dat wij het maar beter
achtten terug te keren. Als schadevergoeding gaf pastoor Nollen een mooi mes
met de belofte van een andere hond. Het water begon reeds af te nemen. Gauw
moesten onze zaakjes bij elkaar gesnoerd worden, de kousen en schoenen gingen
weer uit en door water en modder ging het naar de oever van de Meraukerivier.
81

De stroom was nu zeewaarts en in een goed uur tijd hadden we Merauke
bereikt. 27
Een andere tocht wordt door broeder Joosten beschreven en deze tocht ging naar een
niet-Marind stam, namelijk de zogenaamde Mangat-rik die te vinden was op de
vlakte ten zuidoosten van Merauke. Hij schrijft:
Een tijdje geleden hebben pater Cappers, broeder Jeanson en uw dienaar een
ferme wandeling gemaakt naar een naburige stam. Toen de zon ons met haar
eerste stralen kwam begroeten, waren we reeds een heel eind op weg. We
kwamen aan een uitgestrekte vlakte, zeker een uur breed, en de lengte was niet
te overzien. Mijn boerenhartje begon te kloppen. "Jongen", dacht ik, "wat een
prachtige lap grond voor flink weiland; wat zou men hier gemakkelijk een grote
veestapel kunnen houden." Heel die groene vlakte is thans een vrij veld voor
wilde varkens en kangoeroe's, die wij in groten getale zagen rondlopen. Middenin
de vlakte moesten we door een ondiepe rivier waden, hetgeen wegens onze
bagage niet zo gemakkelijk was en ons bovendien de mooiste kansen ontnam om
de zwijnen en kangoeroe's te schieten die van de oever opwipten. Toen we zo'n
half uur ver het bos in waren, hadden we geen voetpad meer. Daar begon de
miserie. Het was een woelen en ploeteren zonder eind door de struiken en het
lange gras heen. We kwamen er toch door: het zou er ook al gek moeten uitzien,
als wij er niet doorkwamen!
Ineens stonden we voor een dorp... wat een arme, ellendige boel: een aantal heel
gebrekkige, verregende, verweerde en rotte afdaken of schermen, dienden als
huizen voor die arme natuurmensen. Daarbij groeiden hier noch bananen, noch
klappers, noch wat ook. Maar waarom kruipen die mensen dan in zo'n ellendige
hoek neer, zult gij zeggen. Wegens de geduchte vijand. Een vervolging en
onmenselijke snelpartij had die arme wilden uit hun eigen dorp en hun bananenen
klappertuinen verdreven. Zij hadden zich echter niet ongewroken gelaten. Hun
schamele hutten waren versierd met mensenhoofden, die zij weer bij hùn
vijanden waren gaan snellen. Het koppensnellen is hier aan de orde van de dag
als de stammen met elkaar in oorlog zijn en zo moorden die arme, diep beklagenswaardige
lui elkaar uit.
't Is dan ook wel te begrijpen dat die stakkerds gevoelig zijn voor medelijden.
Wij werden met vreugde ontvangen en het beste was niet te goed om ons hun
armoedige gulheid en hartelijkheid te tonen. Toen wij terugkeerden vergezelden
zij ons een uur ver door het dichte bos tot op het pad, dat naar de vlakte leidde.
Ik wilde wel dat gij ons eens had zien strompelen, toen wij weer in Merauke
terugkwamen. Waarlijk voor z'n pret behoeft men zo'n wandelingetje niet te
maken, al is het nog zo avontuurlijk. De lust bekruipt je niet licht om zo'n tocht
te hervatten; maar als het moet, omwille van die arme mensen, gaarne! 28
27 Cappers MSC, E., Naar zijn brief, in: AnnaIen, jg. 26, 1908, pp. 301 en 309.
28 Joosten MSC, broeder J., Brief, in: Annalen, jg. 26, 1909, p. 68.
82

In 1909 komen de missionarissen tot aan de Koemberivier. Het verslag van pater
Cappers over een tocht daarheen - zijn laatste op Nieuw-Guinea - geeft tegelijkertijd
de verandering te zien van heel de situatie aan de zuidkust:
Aan de overkant van de Meraukerivier liggen tot aan de Koembe een tiental kampongs
die door ons ook geregeld bezocht worden. Daar er geen hotels zijn, moeten
we ook voor een slaapgelegenheid zorgen. Broeder Jeanson gaat ook mee, voorts
twee Kajakaja jongens, Aroe en Kenda, die reeds lang bij ons in de kost zijn.
Het is nu ongeveer half acht en het water begint te dalen, we moeten dus vlug
zijn om naar de zee te varen. Het is nu zo heerlijk op het water. Recht voor u de
oneindige, lichtgroen getinte zee, aan beide oevers van de rivier de op zichzelf
vreselijk prozaïsche bossen, door de morgenzon prachtig verlicht. Onze twee Kajakaja's
zijn ook onder de indruk van al dat schone en geven aan zee en bossen allerlei
lieve namen. Het is opvallend hoe de luitjes hier voor alles in de natuur een
open oog hebben. Een welig groeiende klappertuin, een zwerm vogels, de ondergaande
zon brengen hen in verrukking en ontlokken hen kreten van bewondering.
Ons bootje vliegt vooruit, zodat we in drie kwartier reeds buiten de rivier op de
zeekust zijn, waar we door een bende kinderen worden verwelkomd. Aanstonds
maken zij zich van onze bagage meester, want ieder wil wat dragen. Straks als
het nieuwe eraf is, zullen we zelf weer aan het sjouwen moeten. Aroe en Kenda
voelen zich ver boven de andere jongens en delen bevelen en stompen uit om hun
meerderwaardigheid te doen gevoelen.
De zee is glad als een spiegel. Op enige afstand van ons staan een twintigtal
vrouwen en grote meisjes, met grote schepnetten gewapend, een grote kring vormend,
de vissen te verschalken. Langs de kust zover het oog reikt, een lange rij
klapperbomen, de beroemde "wuivende palmen".
De hutten hier aan het strand zijn bewoond door enige politiesoldaten, die hier
tot aan de Koemberivier patrouilledienst doen. De plaats waar zij zich bevinden,
is eigenlijk de Kajakajakampong Oeroemb. De vroegere bewoners hebben het
dorp moeten verlaten, wijl een paar van hen zich hebben schuldig gemaakt aan
doodslag op twee matrozen en de bevolking de moordenaars niet heeft willen uitleveren.
Na de soldaten gegroet te hebben, gaan we verder en bereiken het eerste Kajakajadorp
Nohotiv. Patiënten in overvloed, met kleine en grote wonden, met
tamelijk zuivere en verschrikkelijk vieze, met wonden die ge reeds op een
afstand gewaar wordt en met schrammetjes van geen betekenis; onder andere
kregen we ter behandeling ook een vrouw, die van haar dierbare echtgenoot een
blijvend liefdeteken op haar hersenpan gekregen had. De familie van de vrouw
was niet in gebreke gebleven wraak te nemen en zo moesten we ook bij de
hardhandige man het voorhoofd wat oplappen. Opmerkelijk is het, hoe deze
mensen veel meer vertrouwen in onze medicijnen hebben dan die aan onze kant
van de Meraukerivier. Ook de ruilhandelaars die hier en daar tussen de bevolking
verspreid wonen, zorgen ervoor dat we een grote cliëntèle hebben en brengen ons
nog bij zieken, die hier of daar in een hut verborgen zijn. Zo gaan we steeds
verder van de ene kampong naar de andere. Overal vraagt ons de bevolking bij
hen een huis te bouwen. Ze willen ook graag een toean in hun midden hebben.
83

84
Ongemerkt is het middag en de zon brandt om er bij neer te vallen. We zijn in
de gotade (jongelingenhuis) van Jatomb. Daar zullen we maar dineren! Broeder
Jeanson begint al uit te pakken en laat door de Kajakaja's een vuurtje aanleggen.
Ik ga intussen op zoek naar fatsoenlijk water. Drie jongelui zullen me de plaats
wijzen waar drinkwater te vinden is: temidden van het riet vinden we een mooi
plasje. Een van de jongens neemt me het koffiemoortje uit de hand en waadt
naar de plaats waar het water het zuiverst er uitziet; met zijn vettige, vieze
handen duwt hij bladeren en kroos opzij om daarna het moortje te vullen.
"Smakelijk drinken", zult ge zeggen. Maar dat water wordt flink gekookt en dan
proefje er niets meer van. Een hele troep Kajakaja's omringt ons. Van alles
moeten ze de naam weten en ieder ogenblik willen zij eens proeven. Onze
manier van eten met gesloten lippen, vinden zij prachtig; telkens hoort men ze
dan ook uitroepen: "Wat eten die toeans toch schoon! Zij hebben een mooie
mond." Na een poosje gepraat en gerust te hebben, gaat het weer verder over het
gloeiende, schitterende zeezand. Om 5 uur zijn we te Matara. Daar staat vlak
achter het dorp een aardig huisje, door een Ambonese familie bewoond. De man
is hier op de kust ruilhandelaar en visser. Vroeger waren zij onze naaste buurlui
te Merauke en hun oudste kinderen Albert en Lisa kwamen bijna elke dag bij
ons aan huis. Natuurlijk gaan we die mensen een goede dag zeggen. Het jongetje
heeft ons overigens al aangekondigd en ik zie mama nog het huis instormen om
andere kleren aan te trekken. Eerst wordt ons een frisse dronk klapperwater
gepresenteerd. Aan het gezicht van Nora, zo heet de vrouw, zie ik reeds dat zij
medelijden met ons heeft. We zijn dan ook danig bezweet en van onder tot
boven nat. We moeten daarom bij hen ook nog een kopje thee drinken en terwijl
wij ons daaraan te goed doen, hoor ik man en vrouw achterin het huis met elkaar
fluisteren. Een ogenblik later informeert de vrouw waar we dan toch eigenlijk
gaan logeren. We geven ons "hotel" op, een Kajakaja hut te Wendoe. "Hebben
de heren dan een muskietennet bij zich?" "Jawel, een kleintje voor het gezicht."
"Ja, dat gaat toch niet. Maar zo de heren misschien ons huis voor goed willen
nemen... We zouden er zeer mee vereerd zijn en gij zoudt in een groot muskietennet
tenminste fatsoenlijk kunnen slapen."
We namen gretig het aanbod aan. Tevens was er gelegenheid om een fris bad te
nemen en van kleren te verwisselen. Een vrouw van een Chinese handelaar die
in Birook woont, brengt voor de heren ook nog een paar eendeëieren, terwijl een
andere Chinees enige lekkere visjes stuurt.
Zo raakt men in de wildernis bevriend met mensen, die men op de hoofdplaats
met een onverschillige groet voorbij zou gaan. Zodra het donker wordt, komt een
hele bende Kajakaja's op het erf om de toeans te zien en met hen te spreken. Er
wordt een groot vuur aangelegd en ieder zoekt een geschikt plaatsje uit. Dan
beginnen de tongen los te komen over de tijd dat de eerste vreemdelingen hier
kwamen, over sneltochten en reizen met de stoomboot, in een woord over allerlei
dingen die de levendige fantasie van de Kajakaja's bezighouden. Tegen tien uur
zoeken we onze inlandse slaapstee op, een soort lage tafel waarvan het blad uit
bamboelatten bestaat. Daaroverheen is een muskietennet gespannen. Wij rusten
flink uit en kunnen 's morgens fris opstaan, ofschoon we hier of daar toch wel

een afdruk van de bamboelatjes zullen hebben gehouden. Tegen half zeven, na
een klein ontbijt, gaan we weer verder, eerst naar Birook en vervolgens naar de
nog een uur verder gelegen kampongs Anasai en Morajam. In Morajam worden
we buitengewoon vriendelijk ontvangen. Als onze dokterspraktijk is afgelopen,
worden we uitgenodigd te gaan zitten want enige vrouwen zullen naar de tuin
gaan om pisang te halen. Zij drukken ons op het hart weer gauw terug te komen
om de zieken te verzorgen, iets wat we gaarne beloven, en ook doen zullen.
Zijn we eenmaal met deze luitjes goed bevriend, dan volgt de vriendschap met
de kampongs aan de overkant van de Koemberivier vanzelf. Zo gaan we stilletjes
vooruit. Tegen de middag zijn we weer bij onze gastheer en tegen half vijf
komen we doodmoe en van onder tot boven beslijkt weer te Merauke aan. 29
Van 1909 tot 1915 werkt er een pater te Merauke, die nog maar weinig voor het voetlicht
kwam. Daarmede is hij eigenlijk het best 'getekend'. Prof. dr. J. van Baal die
hem in 1937 leerde kennen, zegt over zijn kennismaking met de Missie 't volgende:
Het bleef een verhouding waarin voorzichtigheid prevaleerde, waarin wij gaandeweg
leerden ook de soms nogal boers overkomende levensstijl van de missionarissen,
die heel hun leven in een mannenmaatschappij verkeerden, voor lief te
nemen. Tegenover de tweede pastoor was dat bovendien gemakkelijk genoeg.
Dat was de brave pater Van der Kooy, die hier al sinds 1910 verwijlde en bij
ieder om zijn intrinsieke goedheid gezien was. Een groot intellectueel was hij
niet en een society-man nog minder. Hij was alleen maar een eenvoudige
missionaris om de zaak zelf, wie zou hem niet achten. 30
Enkele brieven van deze pater in de Annalen vertellen hoe hij werkte. In een brief
uit Merauke van 12 oktober 1910 schrijft hij:
In Jobar heb ik reeds een huisje, waar ik kan wonen en ook enige dagen van de
week verblijf. Keuken heb ik nog geen en toen pater Overste mijn huisje, o zo
klein, zag en daarna bemerkte, dat ik mijn potje in de open lucht moest koken,
wat dikwijls heel lang duurt wijl de wind al de warmte er onderuit jaagt, was hij
van mening, dat ik een keukentje erbij moest hebben; dus besloten we bij gebrek
aan werkkrachten, zelf aan het werk te gaan. We hebben nu een paar weken
eraan gewerkt en het geraamte staat reeds. De jongens van Jobar hebben ons
goed geholpen. Het zijn gewillige kereltjes: als ik in Jobar ben zitten ze de
gehele tijd in mijn huis en helpen mij in vele zaken; zo ben ik in de gelegenheid
hen in de godsdienst te onderrichten en goede manieren te leren. Gisteren kregen
zij het ineens in het hoofd een tuintje voor mij aan te leggen zonder dat ik het
gevraagd had. Ik liet hen natuurlijk begaan, het is al klaar. En als zij mij goed
helpen, dan eten we 's middags samen uit één pot, dat weten zij ook wel.
Wat mij een van die snuiters gisteren zeide? "Mijnheer, gij eet nu enkel rijst, 's
morgens enkel brood; gij hebt er nooit een visje bij en wij ook niet als wij met
29 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 27, 1909, pp. 196 en 212.
30 Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I. Franeker, 1985, p. 115.
85

u mede eten. De ruilers hebben grote sleepnetten om in zee vis te vangen. Zij
vangen er zoveel, dat zij nog overhouden om tegen klappers te ruilen. Koop ook
zo'n net en we zullen elke dag vis hebben."
Wat ik daarop dacht: zo'n net is duur, wie zal dat betalen? En wat ik zeide: "Er
zijn in Holland veel goede mensen, die veel van jelui houden, al zijt ge zwart en
hebt ge een ander pakje aan dan zij; aan hen zal ik eens vragen zo'n sleepnet
naar Jobar te sturen." Het was de kleine Sepaai, die mij het voorstel deed en wie
ik dat laatste antwoordde. Hij omhelsde mij van plezier en riep uit: "Wat zijt gij
toch een goede Johannis."
Het zal meteen een aantrekking te meer zijn, waardoor ik de kinderen aan mij
zal kunnen hechten. En door de kinderen krijg ik ook de groten tot vrienden. Ik
kan het al goed merken. In het begin waren vooral zij, die kinderen hebben,
tamelijk koud en onverschillig jegens mij; zij waren wat achterdochtig; die
mijnheer moest hun kinderen eens bederven. Nu zien zij, dat er geen reden
bestaat tot vrezen. 31
Over hem schreef een collega in 1915 het volgende stukje:
Het was zo'n aardig jongetje, die kleine Soear. Hij zal zowat drie jaar oud
geweest zijn: gezond en dik en de vreugde van zijn omgeving. Hij kon al zo
aardig praten: het was een lust hem te horen babbelen.
Hoorde hij dat toean Johannes in het dorp was, dan liet hij alles in de steek en
liep, zo vlug zijn kleine beentjes hem dragen konden, naar hem toe. "Johannes,
Johannes", riep hij dan, en klemde zich aan hem vast en de eerste vijf minuten
moest men niet proberen hem te na te komen. Toean Johannes was dan zijn al;
met hem praatte hij zoals kinderen dat kunnen, met hem speelde hij, met hem
lachte hij, aan hem vertelde hij al zijn kinderleed en kindervreugde. Was het
wonder dat toean Johannes veel van hem hield en hem meer dan de andere
kleinen met kraaltjes overlaadde?
Maar eens gebeurde het dat toean Johannes bij zijn komst in het dorp niet door
de kleine Soear verwelkomd werd. "Waar is Soear?", was zijn eerste woord. Zijn
voorgevoel was waarheid. Soear was ziek; plotseling zwaar ziek geworden,
dysenteric
Toean Johannes hoopte nog wel, dat zijn kleine vriend het zou halen; maar zijn
hoop was ijdel. Twee dagen later stierf de kleine Soear. Toean Johannes heeft
over hem getreurd en treurt nog over hem: wanneer hij nu in het dorp komt,
komt er geen kleine Soear meer naar hem toe lopen, die zich aan hem vast klemt
en die hem zijn kinderleed en kindervreugde vertelt. Is het wonder dat toean
Johannes zijn kleine vriendje niet kan vergeten? 32
Over geen enkele andere missionaris werd iets dergelijks geschreven.
31 Kooy MSC, J. van der, in: Annalen, jg. 29, 1911, p. 23.
32 N.N. MSC, in: Annalen, jg. 33, 1915, p. 374.
86

Deze toean Johannes zat niet stil in zijn huisje. Hij maakte in 1911 met de assistentresident
Kalf een boottocht de Marorivier op om de Jei-stam aldaar te bezoeken.
Men had hem gewaarschuwd. Hij vertelt:
Toen ik in Merauke voor het vertrek aan iemand vertelde dat ik naar de Jei-anim
ging, zei men mij: "Pas maar op dat zij geen laddertjes van uw beenderen
maken." 33
Op de terugweg bleef ik nog enige ogenblikken achter nadat de anderen waren
heengegaan. Ongeveer dertig mannen omringden mij. Zij hieven een vreselijk
geschreeuw aan en maakten allerlei driftige bewegingen met handen en voeten,
terwijl hun gelaat verschrikkelijk was om aan te zien. Zij riepen tegen elkander
in een taal die ik natuurlijk niet verstond. Wat dit beduidde wist ik niet, maar ik
vertrouwde het zaakje niet best en haastte mij bij de groep te komen. Toen ik
daarna aan de lui van Koeper mijn ontmoeting vertelde zeiden zij mij, dat de
mensen daar door dat geschreeuw en die gebaren hun spijt hadden te kennen
gegeven ons, vreemdelingen, zo ongemoeid te moeten laten vertrekken, ofschoon
wij toch zo'n heerlijk boutje voor hen zouden geweest zijn. Op onze terugtocht
vonden wij in een verlaten tuinkampong nog een afgekluifd mensenbeen. 34
Op een van zijn reizen maakte hij het volgende mee:
In Noari leefde een oude vrouw. Zij was doof, maar anders nog goed bij de
hand. Zij had het ongeluk, gedurende de slaap zich in het vuur te wentelen met
het ongelukkig gevolg dat zij een been verbrandde. Ik wilde haar enige dagen
later nog eens bezoeken toen men zei: "zij is dood en begraven". Een huis verder
vertelde men, dat zij levend begraven was. En toen ik mijn verontwaardiging te
kennen gaf, antwoordde men: "Laat ons toch begaan, dat is zo onze manier van
doen." Men vertelde mij nog, dat haar eigen zoon haar had begraven en dat zij
zich nog verweerd had toen men haar wegdroeg.
Ik ging naar Borem. Onderweg kwam ik twee mannen tegen, die een last
droegen aan een lange stok. Zij kwamen van verre. Vermoeid van de tocht
legden zij hun zware last neer om wat te rusten.
- "Wat hebt gij daar toch in die boomschillen gewikkeld?" vroeg ik.
- "Dat is Warimoe, die vandaag gestorven is. Wij dragen ze naar haar dorp om
ze daar te begraven." Tot mijn schrik bemerkte ik dat de boomschillen op en
neer bewogen.
- "Wat is dat nu?" riep ik uit, "Warimoe is niet dood, zij leeft nog! Maak die
touwen los!" De dragers verroerden zich niet. "Ze is dood", zeiden ze koel.
- "Maar neen, zij leeft, kijk maar... " En meteen maakte ik zelf het pak los. Daar
lag Warimoe te snakken naar lucht. Zegevierend zag ik allen aan: "Ziet ge wel
dat zij leeft?"
33 De Jei-stam aan de Marorivier bond de lange beenderen van gesnelde slachtoffers aaneen als een
'laddertje' en hing deze laddertjes dan op in het gemeenschapshuis, cfm. J. van Baal, Jan Verschueren's
description of Yei-nan culture, Den Haag, 1982, p. 56.
34 Kooy MSC, J. van der, in: Annalen, jg. 30, 1912, p. 6.
87

- "Niet waar, mijnheer, Warimoe is dood. Haar ogen zijn dood, haar voeten zijn
dood; alleen haar borst leeft nog, maar die zal ook niet lang meer leven." Ik kon
kwaad worden en redeneren zoveel als ik wilde: men keek mij aan, alsof men
mij voor een onnozele hield. Ik gaf Warimoe water te drinken, om de omstanders
te overtuigen dat zij niet dood was.
- "En waar gaat gij nu met haar heen?" vroeg ik. "Wij gaan haar begraven
terstond, want deze middag moeten wij nog naar onze tuinen terug."
- "Draagt haar voorzichtig naar het dorp, dat is goed, maar waagt het niet haar
te begraven. Wat zijn jullie toch voor mensen om iemand levend onder de grond
te stoppen?!" Zij droegen haar verder en ik ging natuurlijk mee. In het dorp
aangekomen, werd de stervende bij het graf neergelegd; allen keken mij vragend
aan. Ik zei niets, maar wachtte af, wat er zou gebeuren. Na enig talmen maakte
men aanstalten voor de begrafenis.
- "Hola", riep ik, "dat zal niet gebeuren. Zijt jullie dieren of mensen?" Ik
vreesde dat zij weinig om mijn gepraat zouden geven en daarom voegde ik er
bij: "Als gij Warimoe levend durft te begraven, zeg ik het aan het Bestuur en
dan komen de soldaten en jullie gaat de gevangenis in." Dat hielp. Zij praatten
nog wel om mij te overreden hen toe te laten om tot de begrafenis over te gaan,
maar zij deden het toch niet. Ik was vast besloten te blijven zolang de ongelukkige
nog leefde.
Na ongeveer drie uren trad de doodsstrijd in. Toen Warimoe de laatste snik
gegeven had zeide men: "Nu is zij geheel en al dood; nu mogen wij haar toch
zeker wel begraven?" Ongelukkige mensen toch! Geduld en nog eens geduld!
Eerst de gebreken en de onwetendheid van die arme mensen verdragen en dan
hen zo ver brengen dat zij wat menselijker worden. En wat zal daar anders toe
in staat zijn dan onze H. Godsdienst? 35
Als afsluiting van deze jaren van ontdekking (1905-1910) behoort te worden vermeld
dat er wel in 1908 twee nieuwe broeders in Merauke kwamen, namelijk de broeders
Jeanson en Joosten, dat intussen broeder Hamers een degelijk huis gebouwd had
voor de MSC in Merauke, maar ook dat pater Cappers omwille van zijn gezondheid
in 1909 naar de Kei-eilanden moest vertrekken.
35 Kooy MSC, J. van der, in: Annalen, jg. 30, 1912, p. 343.
89

IV De visie van de pioniers op de Marind cultuur
De kennismaking met het dagelijkse leven van de Marind roept wel de vraag op of
er achter hun model van leven een bindende levensbeschouwing voorhanden is. En
of en in hoeverre de missionarissen die ontdekt hebben. Dat zij daarnaar zochten ligt
voor de hand, dat de 'vondsten', de 'hypothesen' onderwerp waren van hun gesprekken
blijkt uit de vergelijking van de bronnen van deze studie. Telkens vindt men
dezelfde gedachten terug bij de verschillende auteurs in hun eigen publikaties.
Tussen hen in leefde en werkte één missionaris die bezeten was van het 'te weten
komen' en het 'achterhalen' van wat het denken zou zijn achter het doen van de
Marind. Deze onderzoeker was pater Jos Viegen. Eerst in Merauke, dan in Jobar en
Wendoe en later tijdens bezoeken aan Okaba - bij Van de Kolk en Vertenten -
ontwikkelde hij tussen 1909 en 1915 geleidelijk zijn ideeën. Uit zijn nota's blijkt hoe
hij 't waagde zelfs bij de geheime rituelen tegenwoordig te zijn en hoe hij de
technieken van observatie en ondervraging beheerste, het spel meespelend en langs
een omweg toch de gewenste informatie bemachtigde. Wij laten hem zijn verhaal
doen en vullen dit aan met de gegevens van de andere missionarissen. Het gaat er
hier niet om of wij thans het beter weten dan hij.' Maar de bedoeling is te laten
zien tegenover welk een cultuur de missionarissen dachten te staan, telkens hun
onmacht erkennend om deze mensen van gedachten te doen veranderen.
De oude taal
Viegen was erop uit om telkens de diepere geheime naam van zaken, planten,
dieren, landstreken, bevolkingsgroepen en van aarde en hemel te achterhalen en met
elkaar in verband te brengen.
Hij vertelt:
Een besje, Kekoj, dat wist hoezeer de toean erop stond steeds meer over hun
overlevering te horen, zat bij onze komst weemoedig met het hoofd dat zij in de
hand hield, te schudden. "Wat of er gaande was?" "Een slechte wereld tegenwoordig",
was het antwoord. "Lang geleden was alles schoon en nu is alles
slecht. Onze taal was vroeger zo schoon, zo zoet vloeiend, ze ademde enkel
1 Cf. studies van J. van Baal en J. Verschueren MSC in het boek Dema, The Hague, 1966.
Cf. studie van J. van Baal, 'The Dialectics of Sex in Marind-anim Culture', in: G.H. Herdt (ed.),
Ritualized Homosexuality in Melanesia. University of California Press, 1984.
90

liefde. En nu, de tegenwoordige, is slecht, hard, enkel keelklanken (waarbij zij
de keel schraapte), welke slechts vijandschap ademen, een vlug-gesproken taal of
koeterwaals van jewelste. Vandaar: doodslag, schelden. Ze hebben alles op de
kop gezet, het ondersteboven gehaald." "En wie hebben het gedaan?", zo vroeg
ik toen zij zweeg. "De voorvaderen!" Hier hebben we het feit dat de Marind het
bestaan van een oudere taal erkent, welke door een omstandigheid geheel
veranderde en niet eenvoudig langzaam verbasterde. Kawa rawetok: "ze werd
ondersteboven gehaald" in welke woorden opgesloten ligt: een opzet van de
voorvaderen. 2
Kort samengevat zegt hij dan: Die oude taal houden wij voor het Maleis-Javaans.
Eens kwam er een Javaans-Maleise kolonie, volksplanters, welke zich met de
oorspronkelijke bevolking ter plaatse vermengde. Deze kolonisten waren de Gebse
en die gaven een dochter, 'de schone jonkvrouw', aan een man van de oorspronkelijke
bevolking onder het beding dat haar kinderen in de rechten van de moeder (een
Gebse) zouden treden. Maar haar zoon Kai huwde eerst met een Gebse meisje, kreeg
l)ij haar geen kinderen en huwde daarna met een jonge vrouw van de oorspronkelijke
bevolking, onder hetzelfde beding, namelijk dat zijn kinderen bij haar in de rechten
van hun moeder - de inheemse - zouden treden. Daardoor werd de wereld van de
Gebse, die de bezitsrechten op de grond hadden veroverd via hun dochter - de
schone jonkvrouw - op de kop gezet, want bij het huwelijk van haar zoon met de
inheemse kwamen deze grondrechten weer terug bij de oorspronkelijke bevolking.
De oude taal was de taal van 'de schone jonkvrouw', van de Javaans-Maleise
kolonisten, en de tegenwoordige taal werd die van de oorspronkelijke bevolking. Het
woord 'oud' (in de zin van oer-taal) heeft dezelfde betekenis als het woord 'oud' in
de term oud-vader, voor-vader, oer-vader. Oud wil dan niet zeggen 'dood', maar
zich voortplantend in de volgende generaties, in de nu levende taal. Het oude is in
hel nieuwe nog steeds terug te vinden. De oude taal wordt bewaard in een schat van
oude woorden en deze woorden worden de 'geheime namen' van bijvoorbeeld
dema's, planten, dieren. Zo is de naam van de sago-dema Roembia, het Maleise
woord voor sagopalm.
Deze oude taal heeft haar 'hoeder' in de leiders van de bevolking in het Kondogebied
(ten zuidoosten van Merauke). Bovendien is zij in ieder apart geslacht in de dorpen
toevertrouwd aan de grote mannen van het geslacht. Zíj alleen mogen deze woorden
uitspreken. Delen zij ze aan anderen mede, dan moet dat altijd onder vier ogen geschieden
en natuurlijk alleen aan hèn die in de geheimen ingewijd moeten worden.
Van J. Viegen MSC bevinden zich in het Archief MSC, Tilburg:
a) een map: Gegevens uit Nieuw-Guinea ± 1915 (Katerntjes);
b) een map: Bundel 3 en 4;
c) een map: Nummer 1 t/m 20;
d) Les Sociétés secrètes des Marind.
91

De oorsprongslegende
Aan zijn onderzoek ontleent Viegen het volgende. Wanneer we de Marind naar zijn
oorsprongsland vragen, duidt hij ons het Kondogebied aan, maar spreekt dan meer
bepaaldelijk nog met een ernstig gezicht en geheimzinnige stem van Ndamanda. Dat
is dan ook de verblijfplaats van de dema's en de natuurgeesten. Wij houden ons
echter, zegt hij, alsof wij onze zegsman niet goed begrijpen en dringen er op aan dat
hij ons enige opheldering zal geven. Zijn gelaatstrekken nemen nu nog een ernstiger
uitdrukking aan en zijn geheimzinnig spreken gaat in fluisteren over. Dema-mirav,
fluistert hij. Wij trachten ons in dezelfde geheimzinnige stemming te brengen en
herhalen op langgerekte toon zijn: '... Deee... mah... mi... rav!...' Zo helpen wij hem
op dreef, zijn verbeelding begint te werken en hij komt zelf onder de indruk van wat
hij gaat vertellen. Hij brengt ons naar de rand van een onafzienbare vuurpoel,
waaruit het geloei van hemelhoog oplaaiende vlammen onze oren reeds van verre
bereikt. Dat geloei wordt nog versterkt door het geweldige geluid van heen-en-weer
slingerende stenen, welke met een donderend geraas weer in de vuurgloed neerstorten.
Waaah... waaah... is de kreet, waarmee zij de laaiende vlammen weergeven.
Niemand kan zulks beter vertolken dan ons besje Kekoj. Zij weet er meer van dan
enig ander. Kondo toch is haar geboorteplaats. En niemand anders dan de Kondo
mensen hebben ooit de vuurpoel gezien. Slechts de Kondo-aném mag hem straffeloos
naderen. Hij is de Dema-aném, de bezweerder van de natuurgeesten. Ieder
ander zou onverwijld door het vuur verzwolgen worden. De Dema's die daar
heersen, houden er woningen op na, en dat zijn de ontzaglijke stenen die behalve
aan de rivier ook aan de kust zich opstapelen en tot ver in zee nog te vinden zijn.
Het is ons niet mogelijk de juistheid van deze mededeling na te gaan, te onderzoeken
namelijk of de bedoelde rots in werkelijkheid bestaat. Maar dit verhaaltje is een goed
voorbeeld van de wijze, waarop de Marindinees zijn legenden weet voor te dragen.
Daar, in het verre oosten kwamen de voorouders aan land vanuit de zee en daar
kwam het eerste contact met de oorspronkelijke bewoners tot stand. 3
De wording van de stam
Hoe ontstond de Marind als deze stam? Wie staan er aan de wortels van de stamboom?
Over hetgeen wij boven reeds kort vermeldden, vertelt Viegen, meer in de
brede, het volgende. De groep van de immigranten die de naam dragen van Gebse
en licht zijn van kleur, huwen hun dochter uit ('de schone jonkvrouw') aan een man
van de oorspronkelijke bewoners, maar onder één beding: dat de kinderen uit dit
3 Viegen MSC, J., 'Oorsprongs- en afstammingslegenden van den Marindinees (Zuid-Nieuw-Guinea)',
in: Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, tweede serie deel,
XXIXI, 1912, p. 137.
(Verder geciteerd als: Viegen TAG)
92

huwelijk en met hen hun grondbezit, het bezit zouden worden van de immigranten.
Of anders gezegd: de oerbewoner 'trouwt in' bij de immigranten; de 'broers' van 'de
schone jonkvrouw' krijgen het gezag over haar kinderen en over de gronden van hun
inheemse vader. Uit dit huwelijk kwam een zoon voort, Kai geheten, en van deze
geboorte waarbij de inheemse vader niet meetelt, wordt daarom gezegd dat de 'schone
jonkvrouw' 'maagdelijk' het kind voortbracht en dat dit kind 'als volwassen man'
ter wereld kwam. Het alleen 'erkende' vaderschap lag bij haar broers. In de geheime
taal wordt dit nu meegedeeld door te beweren dat de 'schone jonkvrouw' de inhuwende
man 'snelde' en wel met name 'zijn eikel', het kopje van zijn 'roede' afnam, hem
'ontmande'. Dat gebeurde bij de paring in haar schoot, dit is in het binnenland, waar
zij die man wel huwde, maar niet 'erkende' in zijn vaderlijke rechten. Deze zoon, Kai,
huwde zelf eerst met de immigrantendochter, een Gebse, bij wie hij echter geen
kinderen kreeg en toen nam hij een bijvrouw van één van de binnenland-geslachten,
namelijk de vrouw Maja van de Basik-clan. De afstammelingen uit dit tweede huwelijk
(Viegen noemt deze vrouw een 'bijzit') zijn dan de Marindinezen. Maar dit gebeuren
bracht met zich mee dat de man Kai introuwde bij de oerbewoners onder hetzelfde
systeem, met het gevolg dat nu de gronden van de oerbevolking weer bij hen terugkwamen,
maar nu onder het gezag van de broers van deze tweede vrouw. Zo werd
ook Kai gesneld, ontmand, maar zijn nakomelingen zijn nu het volk van de Marind.
Deze omslag nu werd bedoeld toen het oude besje Kekoj (zelf een Gebse) vertelde
dal 'zij alles op de kop hebben gezet, het onderste bovengehaald', hetgeen dan ook
bleek uit het taalgebruik. 'Onze taal was vroeger zo schoon. Vroeger ademde de taal
enkel liefde en nu ademt zij vijandschap, keelklanken, vluggesproken koeterwaals.'
Deze Marind-anim vertrekken nu van Kondo uit en gaan de hele kuststrook bezetten
tot aan de Straat Marianne. Volgens hen ligt nabij de grens van het 'Engelse gebied'
in het verre oosten, de plaats Kombes en ligt er nabij de Straat Marianne een ander
Kombes. Die naam zou volgens Viegen betekenen: 'het einde van de bezittingen'. 4
Maar ook het verhaal over die bezittingen berust op de geheime betekenis van een
legende. Om dat te kunnen begrijpen moet eerst de legende over de Dema Geb
behandeld worden.
De Dema's
Vertenten schrijft:
Zij geloven aan Dema's, de geesten, niet te verwarren met de zielen van de
afgestorvenen. De Dema's zijn de wondere, bovennatuurlijke geestelijke machten
die in hun verbeelding de grilligste, de meest fantastische vormen aannemen:
machten die werkten en nog steeds werken in de natuur. Het zijn persoonlijke
krachten: elk heeft zijn eigen naam en geschiedenis, zijn bepaald terrein en
bepaalde functie. In de oertijd stonden de mensen dichter bij de Dema's en
deelden nog in hun kracht. Waren zij niet uit de Dema's ontstaan, zoals trouwens
4 Viegen MSC, J., Katerntje 4.
93

heel de schepping? Heel de wereld met al wat er bloeit, leeft, roert, zon, maan,
sterren, is door de werking van de Dema's of hun gedaantewisseling ontstaan. 5
Viegen ziet tussen, boven, onder dit Dema-gebeuren één hoofdfiguur: de Dema Geb,
en schrijft: Geb is niet alleen de vader van de Marind, maar ook van de vreemdeling,
ja, van het gehele mensdom. Geb is het wezen van het heelal. Hij vult het
bovengedeelte, de hemel (het bewolkte en onbewolkte), het benedengedeelte, de
aarde, en het verborgen gedeelte, het onderaardse.
Viegen noemt deze Geb-figuur de 'Alvader' en hij ontleent de betekenis en functie
van Geb aan de legende, die spreekt over het gesneld worden van Geb en de
verdeling van zijn lichaam. De legende luidt:
De roodachtige en de witachtige jongens speelden aan het strand en hielden zich
onledig met vissen te pijlen. Wederom verscheen Geb, en doodde voor de zoveelste
maal roodachtige jongens. Hierover verbitterd besloten de mensen Geb op zijn
beurt te doden. Eensdaags, dat roodachtige en witachtige jongens zich wederom
in zee vermaakten, verscholen zij zich om Geb te overvallen. Doch ook ditmaal
ontkwam Geb, die ze overal gingen zoeken, tot ze hem binnenin een kuil vonden.
Aanvankelijk durfden zij hun plan niet ten uitvoer te brengen. De vrouwen hielden
echter aan en om de mannen aan te moedigen, boden zij aan het nodige water in
bamboevaten aan te dragen om Geb in de kuil te doen verdrinken. Maar de
mannen moesten de vaten boven de kuil ledigen en het water uitgieten, hetgeen
door hen werd aangenomen. De vrouwen droegen water aan, en droegen water
aan, en de mannen goten het uit. Hoeveel water zij echter ook aandroegen, het
water in de kuil steeg niet. Geb deed het verminderen. (Geb is namelijk de zon,
die door hitte het water deed verdampen, misschien ook opslorpte.) Zij gingen
evenwel nog steeds door met water aandragen en eindelijk zagen zij dan ook dat
het water meer en meer steeg, totdat het eindelijk de boord van de kuil bereikte,
maar tot hun schrik bemerkten zij ook dat Geb het hoofd boven water hield. Alle
moeiten welke zij deden om Geb te verdrinken, bleken tevergeefs. Ten einde raad
besloten zij hem te doden. Zij trokken hem uit de kuil en sloegen hem het hoofd
af. Doch zie: het hoofd ontvlood en ging als zon aan de hemel staan. Alleen het
lichaam bleef in hun handen achter. Zij verdeelden het onder elkander en ieder
nam een lidmaat ervan mede. Het is nu uit de verschillende ledematen van Geb
dat de verschillende stammen of groepen van mensen zijn ontstaan.
Viegen voegt hier aan toe:
Hier hebben wij een vorm van totemisme, elk nam een lidmaat mede en de
nakomelingen vereren dat lid als het levensbeginsel van de eigen stam. Op deze
wijze verpersoonlijkt het volk in zijn geheel de aartsvader. 6
Hij noteert elders dat de woorden van de geheimtaal een tweede, namelijk symbolische
betekenis bezitten. De 'kuil' verwijst naar het geheimzinnige binnenland of
5 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 33.
6 Viegen MSC, J., Bundel 4, p. 9.
94

naar de schoot van de aarde of naar het vrouwelijke schaamdeel. Het uitgieten van
het water is dan: het uitstorten van het sperma door de mannen. Het mannelijk lid
als levensbeginsel is dan de fallus enz.
Het verhaal betekent dan eigenlijk dat de oervader, dit is de Gebse groep (de
immigranten) gesneld en ontmand wordt bij het huwelijk van Kai met de vrouw uit
het binnenland, want tóen kwamen de gronden weer terug aan de broers van die
vrouw, ook al was dat nu wel onder het feitelijke 'beheer' van Kai, de Gebse.
Vliegen ziet in dit gebeuren de basis van de hyperseksualiteit van de Marind. Toen
hij hen immers eens onderhanden nam met betrekking tot hun zedeloosheid, hadden
zij gezegd: 'Wat wilt U, wij zijn de nakomelingen van de bijzit uit het ontuchtige
huwelijk.' Het zijn telkens de vrouwen die de mannen aanzetten tot het uitgieten van
het water en het snellen van het hoofd, d.w.z. tot het terugveroveren van het
grondgebied door de bijzit, het grondgebied dat door het huwelijk van de 'schone
jonkvrouw' verloren was gegaan. 7
Indeling van het land
De verdeling van het lichaam van Geb valt in drie stukken uiteen:
- een bovendeel: de hals, toegewijd aan de voorvaders...
- een middenstuk dat onderverdeeld is in een borststuk of hartstuk, toegewijd aan
het nu levend mannelijk geslacht... en een buikstuk, toegewijd aan het nu levend
vrouwelijk geslacht...
- een onderlijf, ook onderverdeeld in een bovenbenendeel, toegewijd aan de mannelijke
nazaten... en een onderbenenpartij, toegewijd aan vrouwelijke nakomelingen. 8
-
Het hoofd van Geb is in het Sandavigebied, dit is het verre oosten (tot over de
grens van Papoea-Nieuw-Guinea).
- De hals behoort aan de streek van de Gawir mensen, het Zuiden, gelegen ten
westen van Merauke tot dicht bij de Koemberivier.
- De borstpartij komt toe aan de mensen van het midden, In, die aan de oostzijde
van de Koemberivier verblijven.
- Het onderlijf (de bovenbenen) is aan de Imas mensen toegedacht, het noorden,
tussen de Koembe en de Bian.
- De onderbenen zijn in Muri, dit is de streek bij de Straat Marianne, het uiterste
westen. Daarvandaan kwam de inheemse vrouw van Kai, Maja genaamd. In
Gawir wordt nog de bovenarm geplaatst en in Imas de 'hand'.
De functie van deze delen beeldt dan de wording van de mens uit: van Sandavi, het
oosten/het binnenland, was de huwbare jongeman afkomstig die bij de immigranten
'inhuwde' met de 'schone jonkvrouw'. In Gawir kwam de 'verloving' van Kai met
het inheemse meisje Maja tot stand. Volgens de adat mochten zij 'spelen', maar
7 Viegen MSC, J., Katerntjes 20, 28.
8 Viegen MSC, J., Katerntjes 7, 8.
95

mochten zij geen kinderen krijgen. In In werd het huwelijk voltrokken en in Imas
ontstond de zwangerschap. Aan de Moeri werd het baarhutje gebouwd en op het
eiland Frederik Hendrik, op de plaats Kamorombe, werd het kind geboren. De
mededeling, dat de jonkvrouw een 'volwassen man' baarde betekent niet enkel, dat
de inheemse vader niet erkend werd, maar betekent ook dat de Gebse - alle delen
van Geb te zamen - de man tot volwassenheid brengen en in staat stellen zijn
nakomelingen voort te brengen. Zo is het Geb, de gesnelde en verdeelde Dema, die
zowel de bezetting van het land als het proces van de voortplanting beheerst.
Deze symboliek vond Viegen door het onderzoek van allerlei 'taboe's', die in de
onderscheiden gebieden tot in heel bepaalde details verschilden. En dit werd gezegd
te berusten op de karakteristieke functie van een bepaald gebied. .
Dezelfde gedachte wordt uitgebeeld door aan het proces van de groei van een
klappernoot diepere betekenis te geven. Sandavi heeft de bloem; Gawir de jonge
noot, die nog maar weinig vruchtwater bevat; In de volwassen noot met veel
vruchtvlees; Imas de noot waarin het vruchtbeginsel ontstaan is; Moeri de noot,
waarvan de kiem naar buiten treedt; en Frederik Hendrik, Kamorombe, ziet de
nieuwe, jonge klapper uitgroeien. Ook de gang van de zon krijgt zo betekenis:
Sandavi ziet de opkomst, Gawir en In zien de zon stijgen, Imas ziet de zon dalen en
Moeri ziet de ondergang.
Viegen had een huis te Wendoe en bezocht de dorpen tussen de Maro en de Koembe
en de dorpen aan de beneden-Koembe. De streek aan de Koembe droeg de naam In
(het middenstuk) en de bewoners (met name te Oeroemb) bezaten de linker bovenarm
van Geb. Deze arm nu symboliseerde 'de schone jonkvrouw' die met de
inheemse man (onder voorwaarden) trouwde. Haar zoon is de man die met zijn
geheime naam Kai genoemd wordt, maar met zijn publieke naam Toegeer heet. Van
hem stammen via zijn inheemse vrouw Maja de Marindinezen af en zij zijn de
zogenaamde Toegeri's die tot op het Engelse gebied gingen snellen. Deze afstamming
geschiedde ook in 'het midden' — In, en daarom beschouwden de mensen van
dat deel zich als de Marind-ha, de echte Marind. Zij vinden nog dat hun levenswijze
door alle andere kustbewoners zou moeten worden nagevolgd. 9
De indeling van de groepen
Het sociale leven in de dorpen berust op een groepsvorming op basis van 'totemisme'.
Viegen schrijft daarover:
Geen wonder dat iedere Marindinees groot gaat op zijn adel. En vlak die adel
niet uit, 't is adeldom van de oudste datum, wijl elke tak zijn begin heeft gehad
bij de wording van de Marindinezen zelf. Om het kort te zeggen: de Marindinese
adel is totemistisch. De definitie die de geleerde Frazer geeft van totem luidt:
"De totem is een klasse van materiële voorwerpen (planten, dieren, zaken) die de
9 Viegen MSC, J., Katerntjes 4, 5, 6, 7, 8, 20, 21.
96

wilde met een bijgelovige eerbied bejegent, in de overtuiging dat er tussen hem
en elk lid van de klasse een innerlijk en heel bijzonder verband bestaat." En deze
definitie dekt vrijwel wat de Marind in zijn taal Amei (grootvader) noemt. De
klasse noemt hij boan. Het is echter geenszins de bedoeling dat zij van die Amei
afstammen. Toen de stamvaderen (Amei) uit de grond kwamen kreeg ieder een
deel van de schepping als aandeel. Daarmee kon hij de wereld in trekken. De een
kreeg de klapperbomen, de ander de varkens, een derde het vuur enz. Later
deelden zij elkander alles broederlijk mee, maar ieder bleef toch bijzonder
gehecht aan zijn deel. Die groepverdeling bracht allerlei onderlinge verplichtingen
en verbodsbepalingen mee. Zo mogen geen twee leden van eenzelfde boan
met elkaar trouwen. En allen noemen elkaar broeder of zuster en zijn solidair, al
hebben zij elkaar nooit gezien. Het doden of eten van hun Amei is echter niet
verboden. Ook kan men niet zeggen dat men aan zijn eigen Amei meer zorg of
eerbied betoont. Waaraan men kan merken van welke boan iemand is, bestaat in
het roepen van "Amei" als men zijn totem ergens ziet en als men moet niezen.
Waarschijnlijk zal de boan-verdeling bij de geheime sekten, de verborgen
ceremonies, bij toverformules wel meer tot haar recht komen. In hoeverre de
Dema's met de boan in verband staan is nog niet te achterhalen. 10
Vertenten vertelt:
Iedere Kajakaja gaat groot op zijn afstamming, zijn boan of totem. Het is zoveel
als zijn geliefde familienaam die overgaat van vader op al zijn kinderen. Men
heeft de boan-groep "van de kokospalm", "van de zee", "van de banaan", "van
de kasuaris" enz. De oude legenden en het naïef bijgeloof, die uit gelijkenis of
samentreffen besluiten tot verwantschap, hebben de verschillende totemgroepen
gevormd tot wat zij nu zijn. Het is echter niet verboden een zogenaamde Amei
op te eten. Meer dan eens heb ik onder het eten van vis of vlees horen zeggen:
"Voorvader wat smaakt gij lekker!" Niest iemand en roept hij "garnaal" of
"steekrog" dan hoort hij zeker bij dezelfde totemgroep als de man die riep
"zeearend". Zweeft de zeearend niet steeds boven de zee? Pakt hij met zijn
scherpe klauwen niet vis en zeepaling in de golven? Is garnaal en zoutwatervis
geen produkt van de Zee-dema, de zoon van de diepte? Zo zijn de Zee-dema, de
zeevissen en de mensen die zich "van de zee" noemen, verwant.
Elke totemgroep heeft haar eigen waardigheid, haar eigen dema's, waarvan zij de
respectievelijke legenden en mythen voortvertellen en onthouden, vaak ook
voorstellen bij de Dema-spelen. Elke groep heeft haar eigen vogels en andere
dieren, haar bomen en planten, waarmee de leden zich verwant achten. Wij
volstaan hier met het vaststellen: dat de Marind-anim vasthouden aan een zeer
ingewikkeld totemisme dat met hun Dema-legenden is vergroeid en dat elk
huwelijk tussen totemgenoten uitsluit. 11
10 Viegen MSC, J., in: De Java-Post, jg. 10, 1912, p. 226.
11 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 69-71.
97

De rituelen
Viegen ziet de verbondenheid van de delen bevestigd in de verdeling van de rituelen
over heel het gebied en in het feit dat die gedacht worden met elkander in verband
te staan. Zo ziet hij het Haraparitueel in Sandavi (het verre oosten), het Sosom en
Majoritueel in de Gawir- en Instreek (het zuiden), het Imoritueel bij de Imas (het
noorden) en wederom de Majo in Moeri (het verre westen). Het zijn deze rituelen
waarmee de missionarissen geen weg wisten, omdat deze door de leden van de genootschappen
op straffe van de dood werden geheimgehouden. Viegen waagde het
waar hij maar de kans zag er deel aan te nemen. Van de Kolk was blij met stiekem
vernomen inlichtingen.
Harapa
In dat 'oosten' en daarvan weer het zuiden, ergens bij de monding van de Flyrivier,
ergens achter de plaats Kondo... ligt een ontzettend woeste vuurpoel. Slechts de
Kondo-anim en van hen nog alleen de Brawa-anim - de priesterkaste - mogen deze
vuurpoel straffeloos naderen. Ieder ander zou onverwijld door het vuur verzwolgen
worden. De Dema's die daar heersen wonen in ontzaglijke stenen. Een van de
Dema's is ep kwitare, een jongeman, die kalkwit is, zo helder wit als de wolkjes aan
de hemel, reikt hoog tot in het wolkenruim, hij is boogvormig als de gari (het danstoestel),
hij is een steen. Van tijd tot tijd stijgt er een rookkolom uit op. De Brawaanim
zijn de hoeders van dat heilig vuur, dat het zinnebeeld is van de 'schone
jonkvrouw' (die de 'volwassen man' baarde). Ep kwitare is dan het beeld van de
jongeman en het vuur verbeeldt de natuurdrift, waardoor die jongeman in lichte laaie
heet te staan. In de dienst van de 'jonkvrouw' staan nu de leden van het geheime
genootschap Harapa, waar mannen en vrouwen lid van kunnen zijn. 12
Majo
Viegen ziet het geheime genootschap Majo ontstaan in Moeri, het verre westen, en
brengt dit gebeuren in verband met de inheemse vrouw van Kai, de zoon van de
'schone jonkvrouw', Maja. Zij wordt daar geschaakt en hun huwelijk wordt dan in
de Gawirstreek geplaatst. Daar viert ook het Majo-genootschap het geheime Majoritueel.
De eerste missionarissen maakten er dáár tussen de Maro en de Koembe
kennis mee. Het zijn telkens twee grondgedachten in eigen legenden uitgedrukt,
welke bij het Majo-gebeuren in de Marind-samenleving 'gevierd' worden, namelijk:
het huwelijk van Kai met Maja en de wording van de mens.
De eerste legende vertelt hoe Kai zich zijn vrouw Maja verwierf. Pater Van de Kolk
hoorde dat verhaal als volgt:
De kleine en de grote jongens gingen met hun moeder wandelen. Het waren geen
gewone jongens, het waren Dema jongens en hun moeder was een Dema moe-
12 Viegen MSC, J., TAG, p. 139 en Katerntje 4.
98

der. Zij waren allen van Majo. Zij wandelden héél ver. In een Dema prauw
staken zij de Maro over en kwamen in het land van Anasee op een plaats
Kwandi geheten. Het was een warme dag geweest; de jongens waren vermoeid
en dorstig — "Moeder, we hebben dorst", zeiden zij. "Welnu, jongens, daar staat
een klapperboom, klimt er maar in." Zo deden zij, maar in plaats van te klimmen
zoals een gewone jongen dat doet, klommen zij met de voeten naar boven en het
hoofd naar beneden. Maar zij waren ook onverstandig, zij aten de harde klappernootbast
en wierpen het binnenste weg. Daar kwam de Dema van Kwandi. Hij
was in zijn rust gestoord door die kleine levenmakers. "Zo jongens", zei de
Dema, "waar komen jullie vandaan?" "Van Majo." "Zo, van Majo, en wie is
dat?" "Dat is Moeder." "Wat doen jullie? Gooit die harde schil toch niet weg, eet
het binnenste, dat is veel zachter en smakelijker. Maar waar moeten jullie
vannacht slapen?" "Daar, in dat mandje", riepen de jongens. Het was er al uit
voordat hij gezien had hoe een oudere jongen de vinger op de mond legde om te
beduiden dat zij zulks niet moesten verklappen. "O, zo, in dat mandje. Nu,
slapen jullie maar lekker hoor, ik ga hetzelfde doen." En weg was hij.
I let werd donker en de jongens zochten hun slaapplaats op. De kleine jongens in
het mandje, de grote jongens er bovenop. Hoe dat mogelijk was? Het waren
Dema jongens en bij de Dema's is zoveel wonderbaars. De moeder spreidde haar
mat uit en ging ook slapen nabij het mandje. En zij sliepen spoedig in, want zij
hadden die dag veel gelopen en waren vermoeid. Maar toen sloop de Dema van
Kwandi stil, zonder geruis te maken naar het mandje, vergewiste zich dat allen
•;liepen, nam voorzichtig het mandje en klom ermee in een nabij zijnde hoge
hoorn en hing het mandje aan de hoogste tak. Daarna veranderde hij de Dema
moeder in een slang en ging weer ongemerkt weg. Maar de slang kroop naar
hoven en beet een opening onderin het mandje en bleef om de stam gekronkeld.
Bij het eerste morgenlicht werden de grote jongens wakker maar de kleine niet.
Wat zagen zij vreemd op! Beneden bemerkten zij een slang en zij waren zeer
hang en durfden niet naar beneden. "Vreest niet, kinderen", riep de moeder, "ik
ben het." Toen waagden zij het.
Maar waar bleven de kleine jongens toch? Zij riepen hen en riepen nogmaals,
totdat zij eindelijk wakker werden. Zij zagen door de opening in de bodem van
het mandje naar beneden. "Wees maar niet bang", riepen de broertjes, "het is
moeder maar. De Dema heeft haar in een slang veranderd. Kom naar beneden!"
Maar de kleine jongens durfden niet.
Doch wat was dat? Veren als van een vogel werden zichtbaar aan de handen en
armen; daarna aan geheel het lichaam. Zij waren vogel geworden. Zij vlogen
weg, ver weg, nog lang hoorden de anderen hun geroep. Bedroefd trokken
moeder en kinderen verder naar het binnenland achter Okaba, waar een andere
Dema de grotere jongens allen in dieren veranderde. 13
13 Kolk MSC, J. van de, Nota IV, pp. 15-17. Archief MSC, Tilburg.
99

Viegen geeft als een variant dat uit het mandje niet een vogel, maar een jongeman
voortkwam en in de top van de boom klom, waar hij in de vroege morgen aan de
overkant van de rivier jonge meisjes zag, op weg om te gaan vissen. Hij kwam uit
zijn schuilplaats, viel op hen neer en roofde het grootste en mooiste meisje, dat hij
meenam om te trouwen. De jongeman wordt dan gelijkgesteld met Venus als de
ochtendster. 14
De tweede legende is de oorsprongslegende zoals door pater Vertenten verteld:
In 1916 had ik een schone gelegenheid om naar het aartsparadijs van de Kajakaja's
te gaan bij gelegenheid van een patrouille. Door onafzienbare lage landen
en moerassen die Sarira van Kondo scheiden, moesten wij erheen. Het is zestien
uur ver van Merauke. Het was begin augustus. Alleen in de droge tijd is de tocht
mogelijk en nog moesten wij hier en daar tot aan de buik door het water in de
diepste moerasplooien. Onze voeten deden er honderden stinkende gasbellen uit
opstijgen en het zat er vol bloedzuigers, een detail dat de aandacht verdient zoals
we verder zullen zien. Wij kwamen in het dorp. De mensen toonden veel belangstelling
en vroegen: "Toean, verhaal ons oorsprongsverhalen." En 's avonds
waren zij allen present, zelden heb ik een zo groot en zo oplettend gehoor gehad.
In een grote cirkel zaten zij rondom mij: mannen, vrouwen, jongelui en kinderen.
In het midden is een mat gespreid, daar moet ik gaan zitten tegenover de
eerbiedwaardigste oude van het dorp, een echte patriarchenkop, met een Semitische
neus en rustige, heldere ogen. "Samb-aném", zeg ik, "spreek eerst uw
oorsprongsverhaal, daarna zal ik veel oudere en ware taal spreken!" Hij begint:
"Het is heel lang geleden, dat heel ver aan de kanten van het westen de Dema's
groot feest hielden, de Dema's die mensen zouden worden. Op het feest begon
het te regenen, geweldig, een stortvloed; alles kwam onder water te staan, en het
water steeg... steeg... tot wij buiten kennis raakten (wij mensen, toen nog
Dema's). Alleen Ngiloei, de eerste hond, een Dema hond, hield zich zwemmend
boven en zwom naar het droge: een terreinverheffing die parallel loopt met het
zeestrand. Daar begonnen de mensen hun ondergrondse tocht van het westen naar
het oosten. Ngiloei, de hond, ging mee. Om te weten of de Dema mensen dáár
waren, dabde hij kuilen in de grond en legde zijn oor te luisteren. Als hij
gestommel hoorde, beduidde dat: "de Dema's wandelen" en Ngiloei liep mee.
Het bleek hem dat zij de zandrug volgden en wel in oostelijke richting. Hoorde
hij niets, dan was dat een teken dat de Dema's sliepen en dan legde Ngiloei zich
ook te ruste.
Na vele dagen en nachten kwamen zij zo in de streek van Kondo. Weer ging
Ngiloei aan het dabben. Dat was aan de kreek Sandar bij de Kondoput, die zeer
diep is en zijn naam gegeven heeft aan heel de streek. Maar de Dema van de
plaats, de Vuur-dema, schold de hond uit en beval hem op te houden. Na hun
14 Viegen MSC, J., Les Sociétés secrètes des Marind. Semaine d'Ethnologie religieuse, III Session,
1922, pp. 384-399.
101

onderaardse reis kwamen de Dema mensen uit in de kreek Sandar en rolden daarin
verder. Nog hadden zij de echte mensvorm niet: de benen zaten aaneen met een
vlies; de armen zaten met vliezen aaneen zoals de tenen van zwemvogels. Ogen,
oren, neus en mond waren nog vastgegroeid en gesloten. Zij leken heel veel op
grote vissen. Een grote Dema reiger die daar bij de kreek op de loer stond, aanzag
de mensen voor vissen en pikte ernaar. Maar hij had niet gerekend op de harde
schedel, hij pikte zo hard, dat zijn snavel ervan omboog. De Vuur-dema verbood
de reiger de mensen kwaad te doen. "Het zijn mensen", zegde hij, "mijn mensen!"
Wel mocht hij ze uit het water halen en voorzichtig neerleggen tegen een nabij
heuveltje, dat nu nog te zien is. Maar de Dema mensen rilden van de kou. En de
Vuur-dema had medelijden met hen. Hij haalde brandstof bijeen: allerlei rietsoorten
en ook bamboes en stak er de vlam in. Nu voelden de oermensen zich behaaglijk,
maar dat niet alleen, het vuur deed de rietstelen zwellen en openpuffen en
door dat puffen scheurden de oogspleten, neusgaten en oorholten open, de mensen
zagen en hoorden! Het vuur laaide hoger op en toen een dikke bamboe met een
geweldige knal opensprong, scheurden al de gesloten monden, allen riepen:
Waaah! De mensen hadden de spraak gekregen! Toen nam de Dema zijn bamboemes
en sneed bij allen de vliezen weg tussen de benen, armen, vingers en tenen.
Hij wierp die in het water van de kreek en zij veranderden in bloedzuigers.
Ondertussen waren de Vreemdelingen-dema's daar ook aangekomen. Met hun
boot voeren zij de kreek af, raakten even vast aan de kant, maar de stroom
maakte ze los en dreef ze verder. De Vuur-dema - in de grote drukte - zag ze
te laat. Zij riepen om vuur. Hij wierp een grote haak naar de boot om ze te
enteren, maar hij wierp niet ver genoeg, de haak viel in het water en de boot
dreef steeds verder af. "Vuur" riepen zij. De Vuur-dema ging te water, tussen
twee kokosschalen droeg hij vuur en hield het hoog. Tot de mond moest hij te
water gaan en hij had nog juist de tijd hun het vuur toe te werpen. Ook wij
danken ons vuur aan de Vuur-dema!
"Toean, dat is de waarheid, zò heeft grootvader mij dit alles verteld en er steeds
bijgevoegd: later zullen de vreemden weer komen, heel zeker, en dan zult ge
geen sago kloppen, niet spitten, niet in de kokosbomen klimmen, niets zult ge
doen en alle werk laten staan om te gaan zien naar de vreemden." En zo is het
waarachtig gebeurd: toen de vreemden eindelijk zijn gekomen. 15
Pater Viegen ziet deze legende opgevoerd als de inwijding van de neofieten in het
Majo genootschap. Zijn beschrijving wordt aangevuld door de heer J.A. Gooszen. Zo
krijgen wij het volgende overzicht. 16
15 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 125 e.v.
16 Viegen MSC, J., TAG, pp. 147 e.v.
Gooszen, A.J., 'De Majo-mysteriën ter Nieuw-Guinea's Zuidkust', in: Tijdschrift voor Taal-, Landen
Volkenkunde, deel LXIX, 1914, p. 368.
103

In het bos wordt een dagverblijf, op het strand een nachtverblijf opgericht voor de
'novicen', een aan alle zijden omheinde ruimte met langs de zijden afdaken. Zowel
de jongens als de meisjes maken de inwijding door. In het nachtverblijf hebben zij
gescheiden slaapruimten. Op de paden erheen zijn tekens geplaatst: rode of gele
gekleurde stokken met bovenaan een prop gras. Tegenover elkander aan de beide
ingangen worden poppen opgericht, die de stamvader en de stammoeder voorstellen.
De stamvader wordt bij sommige plechtigheden voorzien van een reusachtige houten
fallus. In het midden van het plein bevindt zich een hoge stellage en eromheen is
een grote slang van gras en bladeren in de grond begraven.
De aanvang van de inwijding wordt bekendgemaakt door het ophangen van pinang
aan de afdaken van de omheinde ruimte. Twee dagen later trekken enige kandidaten
van de Gebse-clan onder leiding van reeds ingewijden erop uit om slijk en bast van
moerassteltwortels te halen. Zij mogen van nu af niet meer met oningewijden in
aanraking komen en houden zich in het bos schuil.
Na de hele nacht gedanst te hebben stellen de kandidaten zich in een lange rij op,
voorafgegaan door degenen die slijk en bast verzamelden en trekken langzaam voortschrijdend
naar de omheinde ruimte op. Op enige afstand wordt hen geboden te
knielen en zich aldus een honderd meter voort te bewegen. Zo bootsen zij de vissen
na die onder de grond naar de Sandarkreek zwommen. Buiten de omheining zitten
zij neer met onder het lichaam gevouwen benen en met ootmoedig gebogen hoofd,
de handen als om te ontvangen uitgestrekt. Klapperbladeren vóór hen in de grond
gestoken, benemen hen het gezicht op de dansenden. Een aantal ingewijden met
vrouwelijke schaambedekking aan en voorzien van pluimen op het hoofd, de lippen
gesloten door klemmen van varkenstanden, danst in de ruimte terwijl zij met een
stok op de grond stoten. Eén van hen, steunend op twee stokken die een kraanvogelkop
als knop hebben, neemt telkens een jongen of meisje op die hem de armen om
de hals slaat, en werpt hen de omheinde ruimte binnen waar ieder bewegingloos
moet blijven liggen. De mannen als vrouwen verkleed, stellen de stammoeder voor,
vooral die ene die de kandidaten 'ter wereld brengt', terwijl de ene man de kraanvogel
(ndiek) voorstelt die de vissen oppikte uit het water en op het strand wierp. De
verwanten ontdoen de kandidaten nu van alle opsiering. Van het gehaalde slijk wordt
hen een weinig in de mond gestopt, waarna zij gewekt worden. Ingewijden stoten
met hun stok voor ieder een gat in de grond, waarin zij het slijk uitspuwen, waarna
het gat wordt dichtgemaakt. Wortels van de pinangpalm, bast van de moerassteltplant
en bladeren worden hen als voedsel verstrekt. Na het eten begeven zij zich
naar een vijver en wrijven zich in met witte klei, zoals de vissen op het strand met
klei werden overdekt. Bij de meisjes wordt hun schaamgordel door een van witte
eucalyptusbast vervangen, de jongens krijgen grote tritonschelpen als schaambedekking.
Deze handeling stelt de wording voor van de vissen tot mensen: uit de aarde
gekomen met slijk in de mond, ontwaakt zonder ervaring, kunnen zij noch zelf hun
voedsel zoeken noch hun 'kleding' maken. Terug in de verblijfplaats mogen zij
jonge pisang smoren en opeten, zij krijgen een jong blad, dat zij bij verwanten
inruilen tegen het verzamelde klapperbladerenmateriaal, waarvan zij zich een kleed
105

van afhangende vezels beginnen te maken dat hen van het hoofd tot de voeten
bedekt. Dit kleed verbeeldt de aanvankelijke vormloosheid van het wordende
menselijke wezen. Zij mogen zich niet meer dan zó verhuld buiten de omheining
vertonen en dan nog blazen zij op een bamboefluitje om oningewijden, die mogelijk
in de buurt zijn te waarschuwen zich te verwijderen. Na het vallen van de avond,
gaan zij in optocht naar hun verblijf aan zee en 's nachts begeven in klapperbladeren
gehulde mannen zich in zee, kokospalmen uitbeeldend. De kandidaten proberen dan
die 'klapperbomen' met touwen het strand op te trekken. Maar deze verzetten zich
en de novicen krijgen van omstanders te horen: 'Jullie zijt nog niet helemaal
"Majo", jullie gedachten zijn nog niet rein. Wanneer de klappers de zee in gaan,
zullen jullie steeds honger lijden.' Eindelijk gelukt het de bomen op het strand te
brengen.
De jongelui krijgen enige tijd rust, maar vóór het aanbreken van de dag keren zij
terug naar het bosverblijf en voltooien hun verhullende kleding. Zij krijgen een staf
met de kraanvogelkop.
Geleidelijk worden delen van het vezelkleed afgenomen om aan te geven dat zij de
menselijke vorm beginnen aan te nemen. Gaan zij buiten werken, dan wordt het
hoofd vrij gemaakt. Zij plaatsen dan hun staf op het pad als teken voor oningewijden.
Thuis hangt het kleed aan de afdaken, waar ook de staf neergezet wordt, steeds
bij de hand om benut te worden. Zij blijven echter ingesmeerd met klei.
Is de kleding gereed, dan heeft de plechtigheid van het 'klapper plukken' plaats. De
kandidaten klimmen in de bomen doch moeten halverwege weer naar beneden, dan
opnieuw naar boven tot de kruin, weer terug en eindelijk mogen zij enige jonge
vruchten plukken. Deze worden geopend maar pas na enige tijd mogen zij een slokje
van het klapperwater en een stukje van het vruchtvlees proeven. Zij kunnen nu naast
pisang en eetbare klei, jonge klappers eten die zij zelf moeten plukken. In díe dagen
verkleden ingewijden zich tot 'vliegende honden', bootsen in het bos de geluiden
daarvan na. De kandidaten worden erop af gestuurd, de jongens gebeurt niets, maar
de meisjes worden gegrepen en geplaagd, als zij zich niet door te vluchten weten te
redden.
Vertenten schrijft:
De inwijding begint zeer streng en maakt daarom veel indruk. De eerste dagen
moeten zij veel derven, immers zij kennen het gebruik nog niet van de meest
eenvoudige zaken. Het gewone voedsel wordt hen zelfs geweigerd. Zij mogen
eerst sago eten als de ceremoniemeesters het hun hebben voorgedaan. Daarbij
worden de oude mythen gespeeld over het ontstaan van de sagopalm. Elke plant
en elke boom hebben hun Dema. Fantastisch opgedirkte figuren stellen zij voor.
Er wordt weinig of niet bij die voorstellingen gesproken, maar des te sprekender
zijn de wonderbare versierselen, die duidelijk de aard van de Dema aanduiden.
De gezichten der spelers gaan schuil achter een scherm van kasuaris- en paradijsvogelvederen.
107

Vandaag dit, morgen dat. Soms is er een afstand van twee of drie weken tussen
de voorstellingen. Zijn deze onschuldig, dan wordt het publiek erbij toegelaten.
De Boog-dema leert de novicen hoe men een boog maakt en pijlen en hoe men
de boog hanteert, enz. Stilaan vermindert de ernst, de schrik voor het geheime.
Het slechte krijgt de bovenhand. Alles komt van de Dema's maar vooral de
geheimen van de vruchtbaarheid en van de voortplanting. Ook de mythen die
daarop betrekking hebben worden gespeeld. De voorstelling begint onder min of
meer bedekte vorm, maar stilaan wordt alles brutaler, van een zekere geheimzinnige
ernst slaat men over tot lage, schaamteloze hilariteit. Daar gebeuren in die
afzondering ergerlijke dingen, waarvan de beschrijving geen nut heeft, alleen
walging wekken zou. Dat is zo waar, dat sommige aspiranten eten weigerden, dat
zij toch volgens de traditie moesten nemen.' 7
De 'nieuwe' spijzen immers worden met sperma vermengd. Dit weten alleen de
ingewijden, die ervan overtuigd zijn dat bij het níet opvolgen van deze regel de keel
en buik van de kandidaten zullen opzwellen en wegrotten, met de dood als het einde.
Na maanden zitten de kandidaten met de benen onder het lichaam in een lange rij
in de verblijfruimte. Een man raakt hen een voor een aan met een brandend stuk
hout en geeft hun met een schelpje een snee in de vinger. Dit herinnert aan het vuur
dat leven gaf en aan het wegsnijden van de vliezen aan handen en voeten.
Zo worden zij naar een put geleid in het bos. Verborgen zit een ingewijde en ieder
die naar voren komt om te drinken, wordt in het gezicht gespuwd. Van nu af mogen
zij behalve klapper- ook gewoon water drinken. Een kraanvogelfiguur loopt erbij op
en neer indachtig de oer-kraanvogel die de vis-mens in wording uit het water pikte
en water leerde kennen.
Tegen het einde van de Majo oefeningen hebben nog meerdere plechtigheden plaats.
Een ingewijde heeft de gari op de schouders geplaatst, een ander heeft zich als de
stammoeder uitgedost, een derde, een kraanvogel voorstellend, slaat op de trom en
op de maat schrijden de figuren voort naar de verblijfruimte waar rond de hoge
stellage rondgangen worden gemaakt. Dit geeft verlof voortaan aardvruchten te eten.
Enige dagen later gaat de stammoederfiguur, in de linkerhand de kraanvogelstaf, in
de rechter- een vlechtnaald, de rij af en raakt de kandidaten het hoofd aan. Nu mag
het haar weer aangevlochten en de bekende haartooi weer gedragen worden. Een
andere ceremonie staat hen toe de gewone mannelijke of vrouwelijke schaambedekking
weer aan te nemen, alleen mogen zij zich nog niet met olie en verfstoffen
inwrijven. Zij moeten eerst leren door het kauwen van het vruchtvlees van oude
klappers olie te verkrijgen.
Iedere kandidaat krijgt een mandje om krabben, visjes te vangen in het riviertje, ofwel
zij worden het bos ingestuurd. Zij moeten langs een bepaald pad terugkeren,
17 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 66-67.
108

doch vinden dat afgesloten door gekruiste staven. Stappen zij daar overheen, dan
worden de staven als scharen toegeknepen. Vrouwelijke kandidaten worden geplaagd,
allen worden met hoon en smaad overladen, met pijltjes beschoten en bij de
ingangen van het verblijf door mannen bij de poppen aldaar erotisch betast. De
stammoeder-figuur leidt hen naar binnen.
Het kan ook zijn dat vóórdat de kandidaten hun sieraden gaan aanleggen, zij met
hun haarvlechten aan de daksparren van de voorzijden van de loodsen vastgebonden
worden. Achter de loodsen hollen daarop honderden mannen vervaarlijk schreeuwend
op en neer. Grotere meisjes rukten hun haarvlechten stuk, vluchtten het bos in
en teruggevonden worden zij gerustgesteld: 'Zijt niet bang, de Dema is op de vlucht,
de Majo is afgelopen.'
Daarna wordt de kandidaten opgedragen de volgende avond het volgende mee te
brengen, de mannelijke een breed onderstuk van een bladtak van een klapper, de
vrouwelijke jong uitspruitsel van de klapper. Daarmede zullen zij die nacht urenlang
geweldig op de grond kloppen om de voorvaderen uit de onderwereld op te roepen.
Ouders en bloedverwanten halen pisangbladeren waarin de volgende morgen de nog
nieuwe haartooi gewikkeld wordt. In het duister verschijnt de stammoeder die de pas
ingewijden naar zee brengt. Bij het water aangekomen worden zij bij zonsopgang
door een figurant, als Geb, en vijftig anderen, in geestenuitrusting plechtig gedoopt.
Zij werpen zich met de geesten in het water en duiken met hen daaruit op als volle
leden van de Marindinese maatschappij.
Teruggekomen in de omheinde ruimte krijgen zij een snede in de bovenarm, welke
als lidteken het bewijs zal zijn van hun lidmaatschap. De jongemannen gaan nu het
lichaam met olie en zwartsel insmeren, de jonge vrouwen met olie en rode oker.
Paradijsvogels aan lange twijgen worden in het kapsel bevestigd en ieder krijgt een
draagmand. Zij stellen zich in een rij op, krijgen een spatel om bij het betelpruimen
kalk daaraan toe te voegen. Dan begint de intocht in het dorp.
Pater Cappers vertelt wat hij meemaakte.
De Majo-anim van Birook en Matara zouden weer naar hun dorp terugkeren en
van dema (als zij waren) weer gewone Marind-anim worden. 's Avonds tegen
vijf uur was het strand met mensen bezaaid: mannen, vrouwen en kinderen. Op
een gegeven ogenblik holde heel die mensenmassa naar het klapperbos aan de
overkant van het dorp, want daar kwamen de Majo-anim te voorschijn. Eén voor
één, een lange, bonte, veelkleurige rij vormend, door de rode avondzon fantastisch
belicht. Op het gezicht van alle deelnemers kon men duidelijk zien, dat hier
een voor hen heilige handeling verricht werd. De rij werd geopend door een
miakim (titel van een jongeman, een tijdje voor hij trouwt), de romp geheel
zwart ingesmeerd, de haarversiering lichtbruin, het gezicht rood, geel en zwart.
Op de rug hing met uitgespreide vlerken de balg van de heilige vogel van de
Kajakaja's: een soort reiger. De kop van het dier rustte op het hoofd van de man,
terwijl een andere vogelkop aan een lang stuk rotan wel een tachtig centimeter
boven het hoofd op en neer zwiepte.
109

Na deze miakim kwam een wahoekoe (meisje), het lichaam en de haartooi bronskleurig,
het gezicht bloedrood, aan een rotan boven het hoofd de balg van een
paradijsvogel, terwijl zij aan de arm een sierlijk gevlochten mandje droeg. Deze
twee laatste attributen werden bij ongeveer allen aangetroffen. Daarop volgde een
ewati (jongeling) geheel in het zwart behalve de haartooi en een paar kleine
versierselen. Vervolgens weer een meisje, dan weer een jongen, enz. enz.
Kr waren in het geheel wel een zestig deelnemers. Zo trokken zij een eindje
langs het strand, om vervolgens zich in dezelfde orde naar het feestterrein te
begeven, een plein geheel en al door hutten omgeven. In het midden staat een
hut op palen (kabai-oha) van wel een meter of tien lengte, zodat het heel hoog
boven de omgeving uitsteekt. De palen en het hutje zelf hangen vol sago, pisang,
suikerriet en andere etenswaren. Onder deze stellage zijn matten uitgespreid,
waarop de Majo-anim plaatsnemen. Een grote volksmassa is mee naar binnen
gestroomd, zodat heel het plein bezet is. Bij de optocht waren ook commissarissen
van orde, met een flinke stok gewapend waarvan zij zo nu en dan hardhandig
gebruik maakten op de rug van de Majo-anim.
Ondertussen zijn gedienstige vrouwen druk bezig aan de Majo-anim pruimartikelen
uit te delen, waarvan deze laatsten na in koor een tijdje op de kalkkokers
geklopt te hebben, gebruik maken. Daarna worden spijzen verstrekt die de Majoanim
zo lang hebben moeten derven: heerlijke sagokoeken met zwijnevlees, rijpe
pisang enz. enz.
Een groep ouderlingen, allen met een stok waaraan boven een bosje kreeftepootjes
gewapend, stelt zich nu op en trekt rondom het hoge hutje onder het
aanheffen van een lied dat zonder ophouden zal gezongen worden totdat de zon
weer in het oosten verschijnt. De maat wordt aangegeven door de zwiepende
vogelkoppen boven het hoofd van de miakim die met de ouderlingen meetrekken,
en ook door de mannen zelf die op maat de stokken krachtig op de grond slaan,
zodat de kreeftepootjes flink beginnen te ratelen. Gedurende al die tijd moeten de
andere Majo-anim stil blijven zitten en wakker blijven, terwijl alleen 'n paar
zangers rond het hutje trekken.
Zodra de zon opkwam hield de zang plotseling op; de ouderlingen zochten een
plaatsje op, terwijl de Majo-anim zich een eind het bos in begaven, om na een
half uurtje weer terug te keren in dezelfde orde waarin zij gisteren gekomen
waren. Iedere Majo-aném droeg een eindje rood hout in de hand ter lengte van
een veertig centimeter en maakte daarmee een zegenende beweging onder het
trekken rondom de hut om weer in het bos te verdwijnen.
Vlug werden er rondom de hut een tiental stokken in de grond gestoken, en aan
elke stok een leeg korfje bevestigd. Weer kwamen de Majo-anim en ieder stak
even de hand in de daar hangende korfjes en weer verdwenen zij in het bos. Ten
derde male vertoonden zij zich om nu de kindertjes die rondom de hut opgesteld
waren, even aan te raken. Nu zijn zij weer echte "mensen" en hebben opgehouden
"Majo" te zijn. Tegen het opgaan van de zon wordt de slang van gras en
111

laderen, die rond het geestenhuis in de grond begraven was, naar het bos
gesleept en vernield. Na het wegbrengen van de slang (zinnebeeld van het oude
leven) stroomt heel het volk weer naar de kust, waar in de verte een man komt
aangedanst met een gari versierd. De gari is een voorstelling van het firmament.
De danser houdt in de hand een groot stuk smeulend hout, hetwelk hij naar de
nieuwsgierigen richt die hem wat te dicht naderen, zonder echter iemand leed te
doen. Om te eindigen danst hij ook nog een paar maal rond de hut om dan
plotseling te verdwijnen, tekenen voor de jeugd om de aan het bewuste feesthutje
hangende etenswaren te plunderen; in minder dan geen tijd zitten er een paar
boven op de stellage en werpen sago, pisang enz. naar beneden. Zodra alles
geplunderd is, keren allen naar huis terug met de zekerheid over een paar dagen
weer zo'n feest in een andere kampong te kunnen vieren. 18
Sosom
In hetzelfde gebied tussen de Maro en de Koembe kwamen de missionarissen elk
jaar uitingen tegen van een geheim gebeuren, namelijk het zogenaamde bezoek van
de reus Sosom. Wij geven hier bijna letterlijk de beschrijving en de uitleg van pater
Viegen weer. Dit zal ons later doen begrijpen dat zijn collega's de feiten wel
aanvaardden, hoewel zij van de seksuele uitleg erg geschrokken waren.
Sosom is een reus, zijn knieën reiken tot aan de nok van een hoog huis, zijn benen
tot aan de kroon van de klapperpalm. De klapper is hem gewijd, omdat hij de broer
is van Geb, de al-vader. Hij is dus ook een Geb-se. Hij is geen Dema, hij is een
'oer-vader', die telkens weer in een 'nieuw' volk herleeft. Sosom is de 'grote man'
met een reuze aars, van wie alle vruchtbaarheid voortkomt en wel op de eerste plaats
die van de klapperboom (het klapperwater toch is de 'teler' van het mannelijk zaad
bij mensen en dieren) en vervolgens van de aardvruchten die uit zijn uitwerpselen
zijn voortgekomen. Ook het merg van de sagopalm, het sagomeel, is een zinnebeeld
van het sperma.
Sosom treedt op in de ons reeds bekende gewesten: in Sandavi, het oosten - als
huwbare jongeman -; in Gawir, het zuiden - als pas getrouwde man -; en in In, het
middengewest - als de man aan wie het vaderschap geoorloofd is. Sosom stamt uit
het Sandavigewest, hij is het die zich daar als het rotsgevaarte in de diepste,
bruisende vuurpoel-wateren tot de wolken verheft.
Elk jaar tegen het einde van augustus, verlaat hij zijn 'steenhuis' om zijn zegetocht
door 'geheel het land' te houden om mens, dier en plant te bevruchten. 'Het gehele
land' betekent hier dat hij vanuit Sandavi het Kondogebied (binnenland) bezocht,
dan bij Sarira aan de kust komt, langs de kust gaat van huizengroep tot huizengroep
en dicht bij de Koembe gekomen, te Birook, op zijn schreden terug keert. Nochtans
18 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 27, 1909, p. 213.
113

wordt ook gezegd, dat hij wel de Koembe overgaat, maar om het Bian-mondinggebied
heen gaat en in het verdere westen weer aan de kust komt en dan pas terug
keert.
Telkens wordt de 'reus' door de mannen, die lid zijn van de Sosom gemeenschap
aan de oostgrens van hun huizengroep ingehaald. Hij blijft één nacht over en wordt
aan de westgrens uitgeleide gedaan. Alleen wanneer er nieuwe leden in te lijven zijn
blijft Sosom vijf dagen in een dorp. Wanneer Sosom komt, worden de niet-leden
(vrouwen en kinderen) gewaarschuwd zich in de kustkampong terug te trekken.
Ontmoet hij een vrouw dan slaat hij die middendoor. Donkere jongens slaat hij
eveneens doormidden, lichtkleurige jongens slikt hij eenvoudig in om ze wederom
door zijn 'grote aars' uit te werpen.
Is zo het 'binnenland' veilig gesteld dan beginnen de mannen de weg voor Sosom
klaar te maken. Langs de gehele weg worden op grote afstand van elkander grote
voetstappen op de grond aangebracht door het onkruid te wieden en de aarde even
om te krabben. Achter elke huizengroep ligt een ronde, open plaats. In het midden
daarvan wordt een korte paal, die in een mik uitloopt, geplant. Daaraan wordt wati
gehangen. Blijft Sosom meerdere dagen dan wordt daar een huisje gebouwd op
palen van tien meter hoog, met een afdakje daarboven en een vloer van sagobladstengels.
Dan komen meerdere gehuchten daar samen. Viegen beschrijft zulk een
feest.
Sosom wordt ingehaald bij volle maan. Zwaar stappend, zodat de grond ervan
dreunt, dringt de mannenmassa het bos uit onder het luid gebrul van 'oemoev,
oemoev...' (hij trekt voorbij). En deze massa gaat vóór de omheining van het dorp
door, langs heel de huizengroep waarin de vrouwen en kinderen in panische schrik
zitten opgesloten. Zij denken het reuzenlichaam als badend in het zweet. De huizen
zijn gegrendeld en gebarricadeerd, de aanwezigen liggen verborgen onder de
slaapbritsen, achter het brandhout of verborgen op de zoldering. Men weet immers
niet, wie ditmaal tot slachtoffer voor Sosom door de mannen is uitverkoren.
Langzaam trekken de mannen weg. Nu hoort men niets anders meer dan de zachte
tonen van een fluitje, zolang Sosom aanwezig is. In de nacht wordt Sosom op het
hoge verblijfje geïnstalleerd. Zodra de maan hoog genoeg aan de hemel staat, klimt
een van de oudere mannen naar boven. Hij draagt op zijn hoofd een reuze krans van
kasuarisveren, onder de arm, over de schouder een krans van doodskoppen, over de
rechterschouder een staf van palmhout en in de linkerhand een uit zacht hout
gesneden reuze kies. Boven gekomen richt de Sosom zich op, zodat zijn reuzenschaduw
al de mannen overschaduwt. Tegelijkertijd zwaait hij een stuk bamboe aan een
touwtje met kracht rondom zijn hoofd, hetgeen alle mannen hem nadoen. Het zware
gegons van al deze bromhouten heet dan de reuzenstem van Sosom.
Overdag heeft nu de opname plaats van de nieuwe leden. De inwijding bestaat in het
plegen van pederastie, welke de mannen, inzonderheid de zogenaamde pleegvaders,
114

(moeders broers) met hun beschermelingen uitoefenen. De hele nacht hebben de
vrouwen zich onledig gehouden met reuzenkoeken van sago te bakken.
Het verhaal over het doormidden slaan van de donkere jongens en het inslikken van
de lichtgekleurden, betekent volgens de geheime taal, dat de mannen zowel actief als
passief fungeren, actief ten aanzien van de donkere, passief ten aanzien van de lichte
jongens. En dit onderscheid verwijst dan weer naar de legende over de oorsprong
van de Marind, die de donkerkleurige oerbewoners bevruchtten en zelf als de
lichtgekleurden bevrucht worden. Zij slaan of zij slikken in. De Sosom figuur wordt
in die zin een man-wijf genoemd. De Marind nam bij het huwelijk van de 'schone
jonkvrouw' de binnenland-man bij zich op en de zoon nam later een binnenlandse
vrouw.
Er is echter een onverwacht gebeuren te meer. Van de vrouwen zelf vernam Viegen,
dat op dit feest sommige vrouwen waren ontboden, vastgegrepen, geslagen en met
een mes aan hals of voeten verwond. Dit waren huwbare jonge vrouwen, die zó
verheven worden tot vrouwen die zich als gehuwd mochten gaan beschouwen omdat
zij op dit feest zich aan mannen hadden gegeven. Zij verzinnebeeldden de vrouw
Maja, de vrouw uit het binnenland, vaak de Maro-sav genoemd, waarbij Kai het
nageslacht, de Marindinezen, verwekte.
Zo is Sosom de verpersoonlijking van het voorvaderlijke semen, de verpersoonlijking
van de vruchtbaarheid van de beide geslachten en vandaar heet hij 'de grote
man', de reus.
Viegen voegt hier nog een mededeling aan toe. Wat betekent dat Sosom mensen
dood slaat en dat vrouwen zich afvragen wie het slachtoffer zal zijn? Naam en
toenaam van sommige slachtoffers werden mij genoemd. Bovendien hebben wij
persoonlijk twee slachtoffers goed gekend, van wie de mannen erkenden dat zij die
mannen gedood hadden, omdat zij zich aan een voorvaderlijk voorschrift hadden
vergrepen en het geheim geopenbaard. Maar was dat ook zo? Was het niet zo, dan
zouden er toch slachtoffers gevallen zijn, zoals bij elk geheim genootschap de
gewoonte is. Het hoofd moet op een bamboe gestoken worden en in optocht
rondgedragen.' 9
Imo
Tegenover het Majo genootschap, dat verbonden is met het Sosom gebeuren, staat
het Imo genootschap. Dit laatste was wel kleiner, het bestond alleen in de dorpen bij
de Bian (Sangasee als middelpunt, Domandee, Alakoe, Alatip, en enkele te Mewi en
Okaba) maar het was veel sterker gevreesd dan het Majo genootschap. Vertenten
karakteriseert de sfeer kort als volgt:
19 Viegen MSC, J., Katerntje 18.
115

De Majo's zijn uitbundiger, jovialer, de Imo's zijn meer gesloten, streng,
hooghartig, staan ook als wreder bekend. Een Majo feest is een kermis van klank
en kleur. De Imo's zijn sober en somber, men zou hen de "zwarte bende"
kunnen noemen. 20
De gegevens van Viegen, Van de Kolk en Vertenten zijn uiterst schaars en moeilijk
in een overzicht tot een geheel te ordenen. Viegen, die aan elk geheim genootschap
of aan de plaats van hun oorsprong een 'vereerde figuur' toeschrijft, vertelde aan
Van de Kolk dat er bij de Bian een oude sagoboom stond, die als een vrouw
gevormd was met een kop en een dikke hand. Het woord voor hand is sanga en de
figuur wordt met Sangasee - het dorp - in verband gebracht, het dorp dat zeker de
hoofdzetel van het Imo genootschap uitmaakt. Die vrouwelijke hoofdfiguur was een
zwangere, oudere vrouw, afgebeeld zonder schaambedekking en in haar schoot
zouden de kokosvrucht, de pinang en de sago zich bevinden. Van de Kolk onderscheidt
bij de mensen van die streek: niet-ingewijden, ingewijden - Imo's - en nog
een derde groep, waarvan de status niet wordt vermeld. De plechtigheden worden
onderscheiden in een rouwceremonie, het echte Imo gebeuren en een ziekteafweerprocessie.
De onderlinge samenhang is niet duidelijk.
De rouwplechtigheid verloopt als volgt. Op een schaduwplek in het dorp staat een
paal behangen met wati, betel en klappers. Daaromheen zitten de Imo-anim, de
kopstukken in het midden, de jongeren daaromheen. Zij zingen de gaga, een zang
waarbij men op de kalkkokers tikt. Van achter het dorp komen met een tussenruimte
van tien minuten, twee opgesierde mannen. Het zijn twee jonge mannen in Imo opschik
(zwart ingesmeerd, rood en geel geschilderd in het gelaat en met een rode vlek
op het voorhoofd). Op hun hoofd dragen zij een gevlochten band, die in twee dikke
niet-gevlochten trossen van het hoofd afhangt. Daarin steekt een lange dunne staak,
boven versierd met de hals en de snavel van een reiger en een paar witte veren. Zij
lopen tegen elkaar in, in een kring rond de zangers op de maat van het gaga-geklop.
Na enkele malen rond te zijn gegaan - met gesloten ogen - blijven zij bij een zeker
refrein staan, bewegen even het bovenlijf zodat de staak op en neer wipt. In de hand
dragen zij een wati-drinknapje, jong klapperblad of varens. Dan volgen twee andere
figuren, het hoofd gedekt met een kap van zwarte vogelveren, terwijl lange witte
afhangsels aan hun neusholten zijn bevestigd. Het bovenlijf en de lendenen zijn
omwonden met sierhout. In de hand dragen zij een varkensspies en het werphout
daarvan. Ook zij maken dezelfde soort omgangen en dezelfde knikbewegingen. Zij
stampen op de grond en dan gaan de eerste twee een stap voorwaarts. Daarna lopen
zij alle vier weer rond. Zo komen er nog vijf zoals het eerste paar, en een zoals het
tweede paar. Drie draaien rechts, zeven draaien links rond de zangers. Het wordt
donker en de familie van de herdachte overledene brengt sago en brandhout. De
volgende morgen heeft dan de eigenlijke Imo plechtigheid plaats. 21
20 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 67.
21 Kolk MSC, J. van de, Nota III, p. 20. Archief MSC, Tilburg.
116

Toen deze plechtigheid eens in Alatip plaats had, verstopten zich negen jongens in
een huis om stiekem de plechtigheid te bespieden. Zij werden betrapt en vluchtten
naar de paters in Okaba. 22 Pater Van de Kolk heeft wat deze jongens hem vertelden
in een verhaal bijeengezet, namelijk in het verhaal van 'Mandi, de vluchteling'. Hier
volgen enkele aanhalingen.
Midden in Odawo stond enkele jaren geleden een groot vervallen vrouwenhuis,
dat zich van de vele andere mannen- en vrouwenhutten in weinig onderscheidde,
doordat buiten naast de lage ingang een overdekte slaapplaats was opgeslagen,
waar een vrouw met grote wonden aan beide voeten, dag en nacht neerlag. Als
deze vrouw, Sawa geheten, haar pijnlijke, ongeneeslijke wonden wilde wassen en
opnieuw bedekken met groene bladeren, dan moest haar kleine Mandi, een
jongen van omstreeks twaalf jaar, water voor haar halen in een kokosdop en haar
behulpzaam zijn bij het omwikkelen van de bladeren. Nooit had Mandi dat
geweigerd, en al zijn de Marindinezen niet gewoon dankbaarheid te betonen in
woorden, het was toch aan Sawa te zien dat zij haar Mandi erkentelijk was en
hem méér dan de andere kinderen liefhad.
Elke Marindinese jongen heeft een beschermvader, ook al leeft de eigen vader
nog. Mandi's beschermvader, Kawidoe, een broer van de arme Sawa, was een
forse man met zwarte, volle baard, en streng uiterlijk. Het was een warme dag
geweest, te warm om te werken. Op een beschaduwde plek van het dorp, de
soso, hadden de mannen heel de dag liggen luieren, wati kauwen, pruimen en
praten. Gelijk gewoonlijk bij zulke bijeenkomsten werd er ook nu weer een en
ander beslist omtrent de "politiek" en de "feestelijkheden". Bepaald werd, dat
men opnieuw bangoe zou houden, een geheimzinnige plechtigheid der Imo's.
De volgende dagen werden besteed aan het insmeren en opsieren van bovenlijf
en gezicht, en het aanvlechten van haarverlengsels. Kawidoe was ook in feestdos
en hij zei 's avonds tegen zijn beschermkind: "Mandi, morgen is het bangoe.
Zorg dat ge u niet in het dorp vertoont, of het zal je berouwen. Zeg aan Kadai
en Kepol dat zij uw moeder morgen buiten het dorp dragen."
Mandi die in alles zelfstandiger en meer nadenkend was dan de andere jongens
van zijn leeftijd, lag zowat heel de nacht te peinzen, wat toch die geheimzinnige
bangoe eigenlijk zou kunnen zijn, en waarom de vrouwen en oningewijden er
zo'n schrik voor hadden. De nieuwsgierigheid prikkelde hem vanzelf tot het
uitdenken van een list, om het geheim der Imo's te achterhalen zonder dat hij
werd betrapt. Hij herinnerde zich Kawidoe's bevel: morgen moeder buiten het
dorp te dragen. Als al de vrouwen uit de hutten zouden zijn weggegaan en
moeder zou zijn weggedragen, dan zou hij, onder voorwendsel van zijn boog
vergeten te hebben, stil in de vrouwenhut binnengaan en zich daar heel de dag
schuilhouden. De hut waar zijn moeder lag, stond middenin het dorp en de
22 Kolk MSC, J. van de, Nota III, p. 28. Archief MSC, Tilburg.
117

118
achterkant grensde aan het open terrein waar de mannen vergaderden. Waarschijnlijk
zou daar ook de bangoe plaatshebben en zou hij alles van nabij goed
kunnen zien en horen.
Toen zijn zusters moeder wegdroegen, stond hij nog in beraad wat te doen. Maar
opeens keerde hij zich om, half luid zeggende "ik heb nog wat vergeten", sloop
hij stil binnen in de lege vrouwenhut. Hij had zich onder de lage slaapstede van
de vrouwen verborgen, tegen de achterkant van de hut en door een kleine spleet
kon hij op het grote achterplein van het dorp zien. Enkele opgesierde mannen,
met de ouderlingen in het midden, hurkten daar reeds neer en telkens kwam een
nieuwe groep zich bij hen voegen totdat alle mannen van Odawo bijeen waren.
Plots beginnen de ouderlingen op hun trommel te slaan met het eentonig gezang:
"Ohee, ohee, ohee, oh". Dit was het teken dat de bangoe begon. Maar nadat het
gedreun van de trommen ophield, begonnen de mannen gewoon te praten onder
veel gelach en feestelijkheid. Dat duurde wel een paar uur. Eindelijk meende
Mandi achter het plein in de struiken enkelen bezig te zien met het graven van
een kuil. Hij richtte zich even op en zag inderdaad hoe vier jongemannen een
grote kuil groeven, wel dubbel zo groot als een gewoon graf. Toen de kuilgravers
met hun graafwerk klaar waren, scheen er verandering te komen in de
rustige vergadering: allen gingen in een grote halve kring zitten met het gezicht
naar de open kuil en de rug naar de hutten gekeerd. Het werd stil. Een sombaném
richtte zich op en ging naar de kuil. Aan de zwaaiende rechterhand van de
somb-aném kon Mandi zien dat er een soort bezwering plaats had en hij hoorde
duidelijk de woorden van een toverformule welke hij echter niet begreep.
Mandi's beschermvader Kawidoe sprak: "Het zal goed zijn eerst de huizen te
onderzoeken of er zich geen oningewijde schuil houdt. Wee hen, zo wij hen
betrappen. We snijden ze in stukken."
"Sawa is toch ook weg", sprak een der mannen vóór de hut waar Mandi verborgen
zat.
- "Neen, niets te zien, alles is veilig."
Alles was dus veilig, meenden de Imo's en men kon beginnen. Onder begeleiding
van een zacht, regelmatig geklop met messen en stokjes hieven de ouderlingen
een zwaar gezang aan, waarmee weldra alle mannen instemden. De zang bleef
duren, steeds woester, steeds hartstochtelijker, als geraakten de mannen onder een
geheimzinnige indruk van een onbepaalde vrees, of een barbaarse geestdrift.
Eindelijk trad Wokom, een van de bekendste tovenaars van het dorp naar het
midden en onder algemene stilte nam hij een klapperdop, gevuld met leem, waarin
een paar kangoeroebeentjes staken: dat was de gevreesde mangoon, die Wokom
slechts gebruikte, zei men, als het er om ging iemand te doden door zijn toverij.
De stilte die er heerste scheen voort te komen uit schrik of eerbied of gespannen
nieuwsgierigheid. Onder vreemde gebaren, geblaas en gefluister van toverformu-

les verrichtte de tovenaar zijn vreemd werk. Wokom zag langzaam met strakke
ogen langs de rij der neergezeten mannen, als zocht hij een slachtoffer voor zijn
toverij.
Opnieuw stond nu de grijze Somb-aném recht, stak een lange werpspies in de
kuil, prevelde enige woorden en beval op onverschillige toon dat men de
brandstapel zou aansteken, die tussen de kuil en de kring van de Imo's was
klaargelegd. Opeens werd alles stil in de rook en duidelijk hoorde Mandi een
zware basstem die vanuit de diepe kuil scheen te komen: "Geef hier, geef hier!",
tot drie maal toe weerklonk het: "Geef hier, geef hier!" Dat moest, meende
Mandi, de stem zijn van een Dema die een offer opeiste. Plotseling hoort hij een
gedruis als van vechtenden. Hij meent te horen dat men iemand aangrijpt, die
zich machteloos verweert en die met een plons in de kuil wordt neergegooid,
waarna twintig, dertig, veertig mannen zich haasten om zand in de kuil te gooien
en de ongelukkige levend te begraven! Stilletjes aan bedaarde alles. Weer gingen
de mannen zitten zoals eerst, en toen de rook verminderde zag Mandi allen weer
gezeten in een halve cirkel. Nog werd er gezongen: een andere zang, vrolijker en
lichter. Het sap van de bedwelmende plant maakte allen dronken. De een na de
ander viel in slaap, of trok zich waggelend terug naar zijn hut. Een dof, onregelmatig
gebons op een paar trommen gaf het sein, dat de bangoe was afgelopen. 23
De derde plechtigheid van de Imo's waarover de paters vertellen, bestaat in het
uitgeleide doen van de ziektegeest uit het dorp.
'Laat ik u eens vertellen', schrijft Van de Kolk, 'wat men in Okaba zoal gedaan
heeft om de koorts te weren. Een van de eerste regendagen zeiden de mensen
me: "Toean ge moet vanavond eens komen kijken naar onze plechtigheden."
Nou, ik ging 's avonds kijken. Alle mannen van Okaba waren 's avonds bijeen
op een open plek in het dorp vóór een mannenhut. Zij zaten rustig op de grond
betel te kauwen en te praten. Een viertal Somb-anim zaten in het midden neergehurkt,
al de anderen zonder orde daaromheen. Een Somb-aném keek eens
veelbetekenend naar de lucht, waar kleine wolkjes rood hingen te gloeien van de
ondergaande avondzon. En met zware stem zette hij de zang in: "Wewe oh". En
allen herhaalden op dezelfde zware toon: "Wewe oh!", met de langgerekte
finale's: "oeh, eh, ah!". Tegelijkertijd tikten allen op maat met een of ander
voorwerp dat zij toevallig in de hand hadden. Meer was er niet te zien of te
horen, heel de avond. En dan hief de Somb-aném weer aan: "Maklew oh!" en
allen vielen weer in: "Maklew, oh, oeh, ah!" Door het telkens veranderen van het
eerste woord van de aanhef, merkte ik pas dat die eerste woorden de namen
waren van veraf gelegen dorpen. Ook merkte ik toen dat de Somb-aném eerst de
lucht bestudeerde in de richting van het dorp dat genoemd werd. Toen ik daarvan
verklaring vroeg, zei mijn buurman, dat de koorts daar in de lucht zat en dat men
ze nu verdreef naar het genoemde dorp. Dat zou heel de nacht onveranderd
23 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 8.
119

doorgaan. Alleen tegen de morgen zou men een hoop bamboe in het vuur
afknallen. En inderdaad: in de vroege morgen hoorde ik het geknal. Zwart
gebrande bamboestokken waren hier en daar rond het dorp in de grond gestoken,
zeker als afweermiddel voor de ziekte. De volgende avond weer hetzelfde. De
derde avond had de sluiting van het ziekteafweerproces plaats. Behalve de
mannen zaten nu ook de oude vrouwen op het pleintje en er was van groene
klapperbladeren in het midden een feesthutje opgeslagen met bloemhout versierd.
In dat huisje lagen gepofte vruchten. In vlug tempo herhaalden de mannen hun
zwaar gebrom van de vorige avonden. En toen de zon in zee onderging, naderden
alle ewati's (de jongelingen) netjes op een rij. De jongelui kwamen een voor
een stil en ernstig naar het feesthutje, waar twee mannen hun elk een gepofte
vrucht gaven, d.w.z. zij staken hen die in de geopende mond. Toen de ewati's
klaar waren, gingen zij allen in het naaste mannenhuis binnen en de deur werd
gesloten. Dit opsluiten leek mij een teken dat er vrouwen en meisjes zouden
komen welke zij niet van nabij mochten zien. En inderdaad weldra kwamen zij:
eerst de oudere meisjes, dan de kleinere jongens en meisjes en ten slotte de
getrouwde vrouwen. Allen ontvingen op dezelfde manier een vrucht. Toen al de
anderen hun deel van de vruchtjes hadden gehad, pakten de mannen ook zomaar
zelf een vrucht zonder verdere complimenten. Allen die de vruchten hadden
gegeten, waren overtuigd dat de koorts hun nu geen kwaad meer kon.' 24
Toen die geheime plechtigheid was afgelopen, trokken de Imo's in processie
langs de kustdorpen over het strand. Zij liepen allen netjes op één rij achter
elkaar, blinkend-zwart ingesmeerd, met een bloedrood plekje op het voorhoofd
en op de slapen; elk droeg een lange werpspies over de schouder. Het was
werkelijk indrukwekkend: die lange rij zwarte mannen, als ware duivels, stilzwijgend
en hoogst ernstig achter elkaar te zien voortstappen. De voorman droeg in
plaats van een spies een groot stuk smeulend hout, rood geverfd, op zijn schouder.
Dat vuur heette het Dema-vuur van de Imo's. Langs de dorpen waren op het
strand overal kleine brandstapeltjes neergelegd: allen die geen Imo waren (d.w.z.
de Majo's en alle vrouwen en kinderen) verlieten de dorpen en gingen zwijgend
en angstig aan de buitenkant van de lange rij brandstapeltjes zitten, welke werden
aangestoken zodra de processie der Imo's naderde. Deze trokken langzaam en
statig tussen de dorpen en de rij vuurtjes door, zodat zij flink berookt werden. De
families van de Imo's gingen van afstand tot afstand een droge klapperdop
aansteken aan het smeulende hout dat de voorman droeg. Dat vuur moest
bewaard worden voor de kookvuurtjes. De Imo's geleidden aldus een onzichtbare
Koorts-dema naar het riviertje de Koloi bij Okaba. Daar aangekomen smeerden
al de Imo's zich de benen in met riviermodder en keerden toen weer terug. De
Dema was verdwenen in de rivier. 25
24 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, pp. 102-106.
25 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, pp. 89, 90.
120

Die van Makalin trokken verder naar hun dorp, de grens van Imo op de kust,
daar zouden de leden uit het binnenland de taak overnemen en de Dema verder
leiden, ver tot buiten de grenzen van Marindland. 26
Het is weer Viegen, die de verschillende geheime genootschappen en hun rituelen in
een groter verband op elkander afgestemd ziet. De Imo, woonachtig in het noorden
en 't westelijke Imasgebied (bij de Bian), beleven het dalen van de zon, terwijl de
Majo's de opkomst vieren (het zuidelijke en oostelijke gebied). Parallel daaraan ziet
Viegen het ontstaan, het opgroeien, het huwen, de zwangerschap en het baren bij de
mens en de klapperboom en dit gebeuren verzinnebeeldt weer de ontplooiing van de
Marind stam aan de kust, een proces dat zich afspeelt tegenover en samen met de
oerbevolking van het binnenland. Aan Van de Kolk schreef hij nog:
Een veronderstelling: de Harapa godsdienst is die van de Gebse, de Majo godsdienst,
die van de Keise (de kraanvogel) en de Imo, die van de Mahoese. 27
Het snellen
Als er één probleem is bij het 'doen' van de Marind waarvan het daaronder liggend
'denken' bij deze stam niet duidelijk werd voor de missionarissen, dan is het wel het
'doen' van het koppensnellen. Wij geven hier wat zij ervan wisten en als verklarende
hypothesen onderling bespraken. Duidelijk alleen is hun diepe afschuw en hun
wanhopige onmacht om er zelf iets aan te doen. Hun kritiek op het Nederlandse
bewind dat tussen 1902 en 1913 niet of niet effectief optrad, was daarom vaak bitter.
Het optreden in 1913 (assistent-resident Plate) kreeg alle lof.
De Marindinezen zelf gaven geen andere verklaring dan hun behoefte aan namen
voor hun kinderen (de kop-naam), terwijl de namen van de plaatsen waar zij
snelden, aan de varkens gegeven werden en bij het 'boeren' na het eten werden uitgesproken.
Belangrijk was ook het roven van kleine kinderen, die volledig in de
eigen stam werden opgenomen. Bij hun dood, vermeldt Viegen, wordt wel eens
méér getreurd en zwaarder rouw gedragen dan bij de dood van een eigen kind. Bij
de dood van een dergelijke jongen paste de pleegvader bloedwraak toe. Zulk een
kind kon als hoofd van een geslacht erkenning vinden, maar als men een 'slachtoffer'
zocht, werd deze eerder onder de 'gestolenen' gezocht.
Viegen voegt zelf aan deze laatste mededeling toe: 'Eens dat een gestolen man op
die wijze de dood vond, hoorden wij ervan.' Viegen zelf brengt het woord 'snellen'
in verband met de zon, die als de gesnelde kop opsteeg om aan de hemel te gaan
staan. Wij zagen echter reeds, dat dit snellen van Geb eigenlijk betekende dat de
immigranten-Gebse bij het huwelijk van de zoon van hun 'schone jonkvrouw', Kai,
het bezit van de gronden weer verloren. Juist zoals de oorspronkelijke bewoner (de
man van deze jonkvrouw) zijn eikel gesneld kreeg, toen hij zijn gronden en zijn
vaderschap moest afgeven aan de immigranten.
26 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 67-69.
27 Kolk MSC, J. van de, Nota UI, p. 27. Archief MSC, Tilburg.
121

Viegen voegt nog een nieuw gegeven toe. De Marind ging niet enkel op sneltocht
in de droge tijd (de laatste maanden van ons jaar), maar ook in de natte tijd (maartapril),
wanneer het land onder water komt te staan en zij met prauwen uittrokken
van sloten naar rivieren, van rivier tot rivier, soms een waterscheiding overstekend
door de prauwen over land te trekken.
Op die tochten deden zij dan een aanval op een dorp van twee kanten. Een deel van
de mannen werd afgezet en verborg zich achter het dorp, het andere deel hief vanuit
de prauwen een krijgsgehuil aan; de bewoners zaten klem. Op die tochten gingen
ook de vrouwen mee, met name de verloofdes van de ewati's, die de felste aanstooksters
bleken te zijn. Eén van de ewati's werd heel apart opgesierd en trad op
als de 'voordanser'. Wanneer hij sneuvelde, brak men de aanval af en vluchtte.
Viegen vond zulk een voordanser onder de gesneuvelden.
Viegen ging blijkbaar achter de lui aan en deed dan de vreemdste ontdekkingen. Hij
vond een stok met twee dwarslatten. Het einde van de stok was als een kop uitgesneden,
de dwarslatten waren de armen en benen. Niemand wilde de stok dragen; hij
deed het zelf. Hij verbond er heel zijn theorie aan van de verdeling van het lichaam
van de gesnelde Geb, zoals dat aan de landstreken was toebedacht. Aan de verdeling
verbond hij dan weer de tijdsindeling van een etmaal en van het Marind jaar. Van
twaalf tot drie is het hoofd; van drie tot zes is de hals, van zes tot negen is de borst
tot de tepels, van negen tot twaalf is van de tepels tot de navel. Dan komt de zon op
middaghoogte en 'bevrucht' de aarde. Die tijd is heilig en dan doet men goed niet
in de zon te wandelen, wil men niet met toverij geslagen worden (het tovermiddel
is het sperma). Van dan af is de aarde zwanger. Van een tot drie is de bovenbuik,
van drie tot zes is de onderbuik. Omtrent die tijd hebben de huwelijksplechtigheden
plaats. Van zes tot negen is de bovenbenen, van negen tot twaalf is de onderbenen
of de voeten. Die voeten worden het hoofd van het onderste deel genoemd, zoals de
eikel het hoofd is van de penis. Alles staat op de kop, enz.
Het jaar begint in maart, als het weer opheldert na de natte tijd en de zon uit de
wolken tevoorschijn treedt. Dan komt in mei de morgenster (Venus) in het oosten
op, enz. De zon, Geb (gesneld als de eikel bij het oerhuwelijk) gaat in de westmoesson
in de aarde onder, in de oostmoesson in de zee (wordt onthoofd). De ondergang
van de zon landwaarts is het zinnebeeld van de bijslaap van Geb met de inlandse
vrouw, de landsdochter, en de ondergang in de zee is het beeld van de bijslaap met
de eigen bloedverwante (een Gebse) die van overzee kwam, enz.
Voor ons is het begrijpelijk dat de medemissionarissen enerzijds Viegen soms niet
konden volgen, maar anderzijds toch wel onder de indruk kwamen van het feit dat
Viegen de seksualiteit in allerlei beelden terug vond en zich op zijn onderzoek bij de
Marind zelve kon beroepen. Een voorbeeld daarvan is zijn onderzoek naar het
voorkomen van kannibalisme, juist in verband met die sneltochten. Hij vertelt het
volgende:
Of zij ook mensenvlees eten? De Marind wil hiervan in het algemeen niet horen,
vooral de vrouwen niet. Zij zeggen: op het horen daarvan alleen al moeten wij
overgeven. Toen ik het onderwerp ter sprake bracht gaf een meisje ook over. Het
122

eerst waren het de jongens die bekenden, toen zij ons vroegen of de poe-anim
(de vreemdelingen) het ook deden. Maar het zou door hen zelf alleen uit vleeshonger
geschieden. Later verhaalden zij hoe allen verplicht werden mensenvlees
te eten en hoe het jongere volk daartoe gedwongen moest worden ofwel door
bedrog genoodzaakt. Het werd vermengd met sagomeel. Toen kwamen de
mannen aan de beurt. Wat wij wel dachten? Of zij soms bosmensen waren?
Neen, want het bewaren van de gesnelde koppen gebeurde juist om ze aan Geb
te offeren. De Jei mensen (de stam aan de boven Marorivier), die aten het vlees
van de hoofden, welke zij eerst in het water van de rivier sopten om het op die
wijze aan de zon te offeren. Daarna staken zij de ogen uit het hoofd en namen
die mee naar Jei, waar zij ze fijn stampten en met sago vermengden. Dit mengsel
moest dan een miakim (huwbare jongeman) opeten, terwijl hij op een rijpe
klappernoot zat.
Best, maar als de Jei de hals en het hoofd geofferd hadden verdeelden zij de
romp toch onder elkander?
Wie mij dat gezegd had? Doch ik stelde hen gerust: gij zelf hebt het mij gezegd
toen gij mij de geschiedenis van Geb verhaalde, waarvan het hoofd ontvlood,
doch wiens lichaam gij onder elkander hebt verdeeld. Het was waar: zij aten
mensenvlees en het lekkerste beetje is de bovenarm. Sedertdien was het ijs
gebroken en bekenden zij het gaarne. Bij een opgraving te Makalin bleek dat de
bovenarm ontbrak.
De Gawir mensen verklaarden dat de Imo-anim de bovenarm bij hun praktijken
nodig hadden. Een andermaal nam men te Sangasee een linkerarm in beslag. Wij
hebben die zelf gezien. 28
Al even onzeker waren Van de Kolk en Vertenten in hun gedachten over de
motivatie van het koppensnellen. Vertenten dacht eerder aan een opbouwen van een
schrikbewind ten aanzien van de binnenlandse stammen en het vastleggen van de
triomfen bij het nageslacht door de namen van de slachtoffers aan de kinderen en
die van de snelgebieden aan hun varkens te geven.
Hij merkte ook op dat oorspronkelijk meer nabije volkjes (die onder de Digoel
woonden) later tot 'bufferstaatjes' gemaakt werden, toen men tot ver over de Digoel
op sneltocht trok. Hij was van mening dat de trotse Marind geen 'magische kracht'
gingen zoeken bij die vijanden die zij niet eens als 'mensen' zagen. In zijn boek
Vijftien jaar bij de Koppensnellers geeft hij in een omlijnd kadertje tekeningen die
verwijzen naar een verband tussen de klappernoot in haar ontwikkeling tot een
klapperboom en een opgesierde gesnelde kop, maar zegt daarover geen woord. Pater
II. Geurtjens MSC heeft dit idee later overgenomen en verder uitgewerkt (zie tek.).
Pater Van de Kolk dacht wel aan de mogelijkheden van zulke magische invloeden.
28 Viegen MSC, J., Katerntje 10.
123

De kracht aan de gesnelden ontnomen, zou door de naamgelijkenis op de kinderen
worden overgedragen. De gesnelde zou iets worden als een beschermgeest. Zelfs als
de schedels vergaan waren, werden de onderkaken nog bewaard. Pas wanneer de
naamgenoot zelf overleden was verloor de kop zijn waarde. Verder opperde hij de
gedachte dat de snelnaam de ziekte-geest moest bedriegen. Kwam deze in het dorp,
dan hoorde hij enkel namen van zielen die al in het schimmenrijk waren en werd
aldus in de waan gebracht dat hier geen nieuwe kandidaten meer te halen waren. 29
Het doen en denken van de Marind was hun een raadsel, een geheim dat zij niet
konden doorgronden. Van de Kolk noemt dit later in een lezing over de Levensfilosofie
van de Koppensnellers het grootste kruis dat zij te dragen hadden.
Het vasthouden aan het snellen was het voortdurende bewijs dat de Marind niet
konden begrijpen wat de missionarissen met hen voor hadden. En dit niet begrepen
worden was voor die missionarissen de pijnlijkste ervaring bij alles wat zij voor deze
mensen overhadden. 30
Deze kijk van de Pioniers op de Marind cultuur verdient enig commentaar. Er is
namelijk een merkwaardige brief van pater Nollen, Overste op Kei, die hij stuurde
aan het Provinciaal Bestuur van de MSC in Tilburg, toen pater Viegen naar Nederland
vertrok (1920): 'Pater Viegen komt naar Holland, hij is onderweg. Ik zou u dit
willen zeggen: misschien wil hij wel een en ander publiceren van zijn nota's over de
Papoea's... Laat het zo ver niet komen, want de goede man heeft er ideeën over die
29 Cornelissen, J.F.L.M., Pater en Papoea. Kok, Kampen, 1988, pp. 44-47.
30 Kolk MSC, J. van de. Levensfilosofie van Koppensnellers. Lezing te Amersfoort, januari 1926, p. 11.
124

de kritiek niet kunnen doorstaan en waarvan wij niet begrijpen hoe hij die zich heeft
ingebeeld. Noch pater Vertenten, noch pater Van de Kolk, noch pater Van der Kooy,
noch wie ook snapt er iets van hoe hij daartoe komt. Hij moet zich een idee
vooropgezet hebben waarnaar hij alles wil uitleggen en rangschikken. Wij zouden
een belachelijke figuur slaan en velen zouden denken: wat zijn dat vuile paterkens
die zich zoiets voorstellen. Dus laat niets publiceren.' 31
Toch is het oordeel van pater Van de Kolk niet ongunstig:
Viegen kan in de laatste jaren in Nieuw-Guinea niets meer doen. Wellicht zal hij
in Holland nog diensten aan de missie kunnen bewijzen als procurator. Hij weet
door jarenlange ondervinding wellicht beter te oordelen over zaken... en is
accuraat. 32
Eigenlijk wordt de 'nauwkeurigheid' van pater Viegen niet betwijfeld, maar de
opportuniteit. Zo lag dat in die jaren. Ook kan men zich afvragen of het onderzoek
van de cultuur door de pioniers in deze periode al de bedoeling had positieve
waarden in het leven van de Marind-anim te ontdekken of dat men er bijna enkel op
uit was het negatieve te achterhalen, omdat dit als de sterke tegenstand werd gezien
om tot de aanvaarding van het christelijk geloof te komen.
Het verwondert ons dan ook niet dat - in de Victoriaanse levensstijl van die dagen
- het mooie en het moeilijke van het seksuele leven noch bij de Marind, noch bij de
missionarissen zelf in deze documentatie onder woorden wordt gebracht.
31 Nollen MSC, H., Brief aan Pater Provinciaal, Langgoer, 7-2-1920. Archief MSC, Tilburg.
32 Kolk MSC, J. van de, Verslag 1915. Archief MSC, Tilburg.
125

V Merauke - Okaba - Merauke 1910 - 1915
Uitbreiding tot aan de Koembe
Over zijn bezoek als Overste in 1906 schreef pater Jos Viegen:
Eindelijk is mijn hartewens in vervulling gegaan. Sedert Donderdag zit ik op
Nieuw-Guinea.
De reis van de Kei-eilanden naar Merauke geschiedde met de gouvernementsstomer
De Valk. Viegen vervolgt:
Donderdagmorgen hadden wij reeds vroeg de lage kusten van Merauke in zicht.
Op vijf mijl afstand van de monding moesten wij het anker werpen om op de
vloed te wachten. Na vier uren wachten voeren wij om twaalf uur de eerste boei
voorbij. Fiks en wel, echter met ledige maag had ik mij op de boeg gesteld, om
zo nauwkeurig mogelijk de plaats te kunnen opnemen. Ik moet zeggen dat de
eerste indruk buitengewoon goed was. Het stadje overtrof al mijn verwachtingen.
In den beginne vonden wij het wel vreemd dat geen mens ons kwam verwelkomen.
Wij waren immers in de vaste overtuiging dat men van onze reis afwist.
Een kwartiertje later besloten wij derhalve alleen aan land te gaan. Terstond
werden wij door een zestal beschaafde behemde en bebroekte Kajakaja's met de
vreugdekreten van toean padri begroet. Springend en dansend begeleidden zij ons
naar de missiestatie. Geen mens kon geloven dat wij het waren. Zij hadden niet
in het minst aan onze aankomst met De Valk gedacht. Gij kunt U dus best hun
verrassing voorstellen.
Zij wonen er heel netjes, veel beter dat ik mij had kunnen voorstellen. Wegens
gemis aan woud en overvloed van klapperbomen en alang-alang gras, kan ik mij
niet voorstellen dat ik mij in een der onbeschaafdste, wildste en wreedste streken
ter wereld bevind. Onbewust stel ik mij voor, dat deze plaats reeds tientallen van
jaren bearbeid is. Ik voel mij er geheel en al thuis. Een schoon tuintje, met
heerlijke salaad, prachtige sjalotten, aardige pekens, reuze rammenassen, zeldzame
knollen, kool en tomaten, verplaatst mij in een schone Hollandse moestuin.
De mensen... mag ik het zeggen, zijn barbaars vuil, ja ietwat verdierlijkt. In hun
spreken lijken zij goedmoedig en openhartig; ik vertrouw ze echter niet. 1
1 Viegen MSC, J., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 361.
126

Hij wist toen nog niet dat hij in 1909 overgeplaatst zou worden naar dat Merauke.
Als Overste te Langgoer werd hij namelijk opgevolgd door pater H. Nollen, die
daarom naar Kei moest vertrekken. Maar nog in hetzelfde jaar kwam Nollen met de
pater Visitator J. Wemmers (uit Nederland) terug naar Merauke en daar maakten zij
met pater Viegen een verkenningstocht naar het kustgebied van over de Koembe tot
aan de Bianrivier. Nollen vertelt het volgende:
Koembe, vlak aan de monding van de rivier van die naam, is mooi dichterlijk
gelegen aan de honderd à honderdvijftig meter brede stroom. Een mooi, groot
dorp, dat ik wel op een tweehonderdvijftig à driehonderd lui schat. Een flink uur
verder de kust op, na een lelijke modderrivier te hebben doorwaad, komt men bij
Keiboersee, gelegen op een lage kust. De rand waar het dorp op ligt, is niet
breed en direct daarachter ligt een strook laag land, dat nu nog onder water was
en met riet bedekt.
Wat hebben we die nacht slecht geslapen. De muggen slopen door de mazen van
de klamboe en we moesten eruit. Ik voor mij was een en al bult.
Keiboersee is een groot dorp. De huizen liggen naast elkaar en ge hebt twintig
minuten te lopen van het ene eind naar het andere. Wat waren de lui blij ons te
zien. Ze waren zo dikwijls bij ons te Merauke geweest, en zij hadden er zo op
aangedrongen dat we zouden komen. Maar het kon niet lang duren, want we
waren in gezelschap van een instructeur met zes oppassers en die moesten verder.
Van Keiboersee tot Ongari is weer een dik uur. Een flinke kreek en een paar
kleine kreekjes zijn ertussen. Ongari is ook een groot dorp dat niet voor Keiboersee
onderdoet. En wat een hoop kinderen! Oude en jonge mannen schaarden zich
om ons, en om hun plezier te doen, rustten wij een beetje bij hen. Pater Viegen
viel het op wat een hoop droge doodskoppen bij trossen aan sommige huizen
hingen. Voor het eerst maakt dat wel een nare indruk.
Van Ongari tot Domandee, schrik niet, is het een trek van viereneenhalf uur
langs het strand. De oever is al meer steenachtig. Als ge een uur Ongari voorbij
zijt, dan houdt alle boomgewas aan de oever op, en ziet ge niets dan een lange
vlakte met wat verschrompelde pandanusbomen. Het moet daar wel volzitten van
kangoeroe's, want elk ogenblik zagen we voetsporen langs de oever. Eindelijk
kwamen we te Domandee aan. Enige jongens die ik had leren kennen op Jobar,
herkenden ons van verre en kwamen luidruchtig hun vreugde uiten.
Ge moet weten, dat Domandee op het ogenblik penitentie is opgelegd. Een tijd
geleden is er in de buurt een Maleis handelaar vermoord, en de zwaarste vermoedens
rezen tegen Domandee. Het dorp moest dan ook een partij zwijnen opbrengen,
en voorlopig mag er geen handelaar verblijven. Nu, ofschoon de Kajakaja's
weinig over hebben voor zo'n Maleier, hebben zij toch gaarne zijn messen en
bijlen en kralen en stof. En daarom zien zij nog wel eens graag een handelaar bij
zich.
Domandee was blij eens andere gezichten te zien, vooral daar het nu blanken
waren en nog wel de toean padri. Ofschoon er veel vrouwen en kinderen zijn,
viel het op dat er zo weinig jonge mannen waren. "Waar is Namela?"
- "Die... die... die is in zijn tuin."
- "En Jandel?"
127

- "Die is biezen gaan halen voor zijn haarvlechten."
- Verder vroeg ik weer: "Waar is Namela?"
- "Die is een boot gaan kopen, de Bian op." Enz. enz. enz.
Wat dat boten kopen betekent, weten wij hier wel. Het is zonderling dat zij altijd
boten gaan kopen, als de tijd daar is van de sneltochten.
Maar de lui ontvangen ons vriendelijk. We betrekken het bivak dat een politieafdeling
had opgetrokken na de moord, om de lui te imponeren.
We gingen vroeg naar bed om van de vermoeienis uit te rusten, maar oh wee! In
wat voor een hol van muskieten waren we aangeland. De muggen kropen door
ons muskietennet... we sprongen eruit, namen onze deken en zochten in de wind
een schuilplaats. Ook in de vrije lucht was het één zwerm. Dan bij het vuur in
de rook! Ook geen uitkomst. Ik wikkelde me geheel in mijn deken en legde me
op een zitbank van bamboe, niet op de rug, maar op de buik; alleen mijn neus
stak ik buiten de dekens en drukte die tussen twee bamboelatten van de zitbank
om zo lucht te scheppen. Toen ging ik naar zee, waar het wat waaide... alles
tevergeefs. Wat ik toen deed? Zoals pater Viegen: op en neer wandelen en
voortdurend de muggen wegslaan met de zakdoek. Als ooit het daglicht gewenst
was, dan was het wel nu. Of we fris waren na zo'n zware tocht! In mijn binnenste
offerde ik alles voor de zielen op.
Achter Domandee buigt de oever al meer het land in. De Bian, de brede Bian,
ligt daar voor ons. Zou men de rivier oversteken, dan komt men aan de overzijde
in de modder terecht en heeft men het plezier nog een paar uren door de modder
en door kreken te baggeren, alvorens Sangasee te bereiken. Ik ging naar Domandee
terug en dacht de slaap wat in te halen. Ik zou juist in slaap vallen, toen er
een paar vrouwen kwamen om verbonden te worden. Ook kwamen gewonden
aanstrompelen en mijn dutje was verdwenen. Na een hartelijk vaarwel aanvaardden
we na het middageten de terugtocht naar Merauke, in het vaste voornemen
hier weer terug te keren. 2
De stichting van Okaba
'n Half jaar later kwam de Apostolische Prefect, pater M. Neijens, vanuit Langgoer
(Kei-eilanden) op bezoek. En met hem en pater Viegen maakte pater Nollen nu een
tocht naar het gebied over de Bian op zoek naar een nieuwe plaats voor vestiging van
de Missie aldaar. Het verhaal van hun reis geeft ons een eerste indruk van die streek.
De "Okaba" is een vaartuigje dat de assistent-resident te Thursday heeft laten
bouwen. Het ziet er vlug uit met zijn twee slanke masten, met zijn drie meter
lange boegspriet en het moet ongeveer twaalf meter lang zijn en drie breed. Op
de zesentwintigste November 1909 gingen wij aan boord. Bij het ophijsen der
zeilen stoof een vlucht kakkerlakken uit alle plooien en hoekjes op. De kapitein
kreeg er zelf een in zijn gezicht. Maar onverstoorbaar deelde de Maleier de
commando's uit. De wind kregen we uit de goede hoek. De zon, natuurlijk, bleef
2 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 28, 1910, p. 132.
128

niet in gebreke. Maar er werd een touw gespannen van de ene mast naar de andere
en daarover een zeildoek geworpen dat ons tegen de zonnestralen moest beschutten.
Nu begon de wind te draaien zodat we verplicht waren te laveren. Dit had
het minder aangename gevolg dat bij het 'overrr' het touw moest worden losgelaten
dat het zeildoek gespannen hield. En daar zaten we dan onder het neergevallen
zeildoek hulpeloos en wrevelig te kijken totdat de manschappen, die de verduistering
der drie eerwaarde heren wel leuk vonden, zich gewaardigden de tent weer
te spannen.
Om één uur waren we eindelijk uit de monding en voeren we evenwijdig met de
kust. De dorpjes volgden elkander op: Noh-Otiv, Jatoemb, dan een leegte en dan
Bahor, Wendoe. Daar komt ons huisje tevoorschijn puilen door de klappers heen.
Birook zweefde toen aan en iets later Anasai.
Ondertussen was de rivier Koembe al in het verschiet verdwenen; Keiboersee
was niet goed meer te onderscheiden, Ongari deinde meer en meer weg... maar
we waren allengskens zo diep in zee dat we van de oever niet veel meer onderscheiden
konden.
Het liep tegen zessen. Een onweer had zich samengetrokken boven het land in
het oosten. Het was daar onheilspellend donker. Maar aan de westelijke horizon
waren wolken samengedreven in het aanschijn van de zon, rustig, statig, in de
grilligste vormen en krullen, als om meer speling te geven aan de toverkunst van
de scheidende dagvorstin. En zij toverde... op koninklijke wijze... haar lofzang
aan de Schepper.
In een oogwenk stuurde zij haar goud en verven in de weelderigste overdaad
over zee en golven, in wolken en uitspansel uit. Het was een jubelzang van
kleuren, een koloriet zo overweldigend van blauw en groen en rood en purper en
goud en tintelend licht, in alle schakeringen, dat ons een gevoel beving alsof wij
aan de werkelijkheid werden onttrokken.
Heel het westen was in vlammen: de wolken gloeiden en schenen aan de randen
vuur te spatten in het midden van de brede diepe hemelvlakken, die zich aftekenden
als reusachtige meren van lichtblauwe of roze of rode wateren; en brede
stralen van lichtstoffen ontschoten aan de zon als middelpunt, boorden in het
ronde heen of schenen in de zwarte gevaarten te dringen die in het oosten in het
gelid stonden, in twijfel of zij de nacht zouden verhaasten.
We lagen nu voor de monding van de Bian. De kust neemt hier een zwenking
naar het westen en krijgt de volle laag van de uit het zuiden aanrukkende
winden. De Okaba kwam nu met haar flank voor de deining te liggen. En nu
begon de dans, die weldra ontaardde in een onbedaarde Sint-Vitusdans van rechts
naar links en van links naar rechts, onophoudelijk. Het beste was nu maar met de
rug op het dek te gaan liggen en de weinige sterren na te gaan die tussen de
wolken doortuurden. Het was verbazend wat een bogen en ronden de mastpunten
in de schemering beschreven. En daarbij het gekraak en neerploffen der zeilhouten,
het klappen der zeilen, het slaan der golven tegen het schip! Het was
allesbehalve aangenaam.
Ondertussen liep de Okaba flink vooruit en de deining werd minder boosaardig.
's Morgens heel vroeg stonden we op het dek. Geruime tijd reeds hadden we op
129

130
en neer gevaren, doch de manschappen konden de plaats niet herkennen waar we
nu voeren. De een dacht: Okaba, een derde wedde een rijksdaalder dat het
Sangasee was waar we tegenover lagen. Doch bij het ophelderend morgenlicht
bleek dat we voor Wambi lagen, enige uren verder dan Okaba. Dus weer terug.
Nu voeren we dichter naar de kust en konden de dorpen goed onderscheiden.
Eindelijk herkende de kapitein de huizen van de politiepost en werd daarop de
steven gewend. We konden constateren dat de Kajakaja's houden van vroeg
opstaan, want overal zagen we lui die in het water aan het strand met pijl en
boog gewapend op vis stonden te loeren, of de vrouwen die in groepjes op
vangst waren van een soort kleine garnaal, die in deze tijden in ontelbare scholen
hier op de oevers stranden.
Nu nog eens laveren en het anker valt. Het was laag water en we lagen nog veraf,
maar vóór de monding van de Koloi, de kreek die langs het dorp Okaba stroomt.
De politiepost lag voor ons rechts van de Koloi en verder rangschikten zich drie
dorpen. In een vletje waar plaats was juist voor drie personen, werden onze spullen
overgescheept en voeren we naar land. Het was echt huppelen in die notedop,
op de kleine golvingen van de stervende deining. We volgden de vaargeul, aangeduid
door bamboestokken op afstand in de bodem gezet en na twintig minuten
stapten we op de zandplaats af, die zich rechts van de Koloi uitstrekt, een goede
aanlegplaats voor passagiers die liefst niet tot de knieën in de modder zakken.
We worden begroet door de korporaal van de oppassers die ons tegemoet was
gekomen, en we volgden deze naar de politiepost, waar we militair gegroet
werden door het Garnizoen en een Chinees, in de wandeling genaamd Baba-
Géong 3 , die hier voorlopig het gezag vertegenwoordigt.
Drie eerwaarde heren! Sapperloot! Het was geen alledaags bezoek! Ons werd het
huis aangewezen waar de heren ambtenaren hun verblijf hielden bij eventueel
bezoek alhier.
De post is in een door bamboe afgezet vierkant van een vijftig tot zeventig
meter. Rechts, vlakbij de poort is een uitkijk, een platform op bamboeposten
aangebracht van een meter of vier hoog en met een dak van sagobladeren. Vlak
daarnaast het wachthuis: een afdak aan twee kanten van bamboeschot voorzien,
gemeubileerd met bamboetafel en bamboezitplaatsen.
Daarop volgt een... ja! hoe zou ik zeggen?! het leek een kolossaal varkenskot van
stevige, hele bamboestokken, op elkander gestapeld tussen stevige, talrijke bamboeposten,
twee aan twee diep in de grond gezet, onderling verbonden met dik
ijzerdraad. Geen hand, hoe vaardig ook, zou dat zaakje makkelijk opengebroken
hebben.
- "Zeg! Welke zwijnen hebben hierin gezeten? Dat moeten rekels zijn geweest
om die zo te stallen!"
- "Mijnheer! Dat was de gevangenis voor de Kajakaja's gedurende de afstraffingstocht
van 1908."
Prof. Van Baal vermoedt dat 'Baba-Géong' de Chinees Ki-oeng geweest is, die reeds jarenlang de
enige tolk was van het Burgerlijk Bestuur.

- "Ja, Mijnheer, die Kajakaja gevangenen zijn als slangen: ge kunt ze nergens
in houden, overal breken of kruipen zij door. Hoe zij het lappen, we weten het
niet, maar zelfs ijzeren handboeien schuiven ze nog over de handen. Toen
heeft men deze kooi gemaakt. Zie, boven is zij met dito stevige bamboe
dichtgemaakt. Het bleek de enige degelijke gevangenis voor hen."
- "Toe maar!"
- "Ja, die tralies hebben zij nog niet weggebroken! En zó ligt de bamboe nog
diep in de grond, opdat zij met graven er niet uit zouden breken! Nu, het is
wel geen woning voor een mens, maar het is toch beter zó dan dat gij zelf
gesneld wordt. Wat U?"
Op die "gevangenis" volgt een flink en lang huis, bewand natuurlijk weer met
bamboe en gedekt met sagobladeren. Dat is het woonhuis van de oppassers.
Links van de poort enige zitplaatsen om te keuvelen, dan, meer naar achteren
staat het huis van de heren ambtenaren. Dan nog een open plaats en geheel
achter langs de omheining een huis met badkamer en w.c. Hier zouden we ons
een dag of vijf installeren.
Terwijl nu onze kok voor het middagmaal ging prakkezeren, gingen wij met ons
drietjes een ronde doen, de dorpen in. Aan de oever stonden de Kajakaja
jongetjes ons af te wachten. Het was eerst enigszins gespannen. Zouden zij het
wagen! Zij wisten niet wie die heren waren, noch wat zij in het schild voerden.
Maar we vroegen naar hun namen, we spelden de onze, tikten hen op de wang
of grepen in hun krullebol. Dat scheen te bevallen, zij werden gemoedelijker.
Vooral onze baarden trokken hun aandacht; zij grepen erin met hun vingers en
floten goedkeurend en gluurden naar alle kanten of er niemand kwam wien ze
konden zeggen dat er daar baardmannen stonden.
Al koutende, en op hun vragen antwoordende, wandelden we op naar het dorp
Okaba. Daar hield Baba-Géong me even op. Hij had een zere voet, en daar er
geen verbandstoffen meer op de politiepost waren en ik mijn zak geneesmiddelen
juist had meegenomen voor eventuele zieken en gewonden ging ik met hem naar
zijn woning. De vertegenwoordiger van het Gezag was al gauw geholpen. Daar
kwamen nu ook de Kajakaja kinderen aan met zware wonden op hoofd, aan
armen, of voeten. Ik had een hele klandizie en had er genoegen in ze af te
luisteren. Zij vonden zo leuk dat spuitje dat zo ver spritste en dat schaartje dat
zo scherp was. Het was aardig hen te aanhoren en werkelijk nergens konden
kinderen zo vertrouwelijk spreken. Na het middageten gingen we weer het dorp
in. De mensen zijn werkelijk hartelijk en spraakzaam, nieuwsgierig vooral. Jonge
klappers konden we krijgen, volop. We verbonden ook alle wonden die zij ons
aantoonden en deelden hier en daar wat kinine uit aan sommige koortslijders, dat
gretig werd aangenomen en ingeslikt ook.
Tien minuten verder ligt het dorp Mewi. Dat is ook een flink dorp. Maar op het
ogenblik waren er niet veel lui. En de jeugd van Mewi vond het blijkbaar
gezellig zo gemeenzaam met die toean padri om te gaan, want zij sloten zich al
dichter aan om ook eens een liefkozing te veroveren.
We bezochten ook Alakoe, dat vijf minuten verder ligt en waar de mensen even
hartelijk en vriendelijk waren en ons direct met klappers en bananen bejegenden,
131

132
in ruil voor een pruimpje tabak, dat zij hier niet zozeer roken, maar liefst tegelijk
met betel kauwen, dat vinden zij een hartelijke pruim. Tegen de avond kwamen
ook de oude lui terug uit de plantingen en zaten om de vuren hun avondpotje te
koken. Toen zij ons zagen naderen, kwamen zij ons met groepen tegemoet, en
we moesten even met hen spreken. Wat werden we betast, bekeken en bewonderd.
En de besjes strompelden ook al aan en presenteerden bananen. Maar we
moesten naar huis.
De volgende morgen stonden we tegen acht uur reisvaardig. We zouden naar
Sangasee gaan en heel de streek eens bezoeken om een plaats te kiezen voor de
te stichten missiestatie. Okaba, Mewi, Alakoe hadden we direct achter de rug. Nu
lag een lange mars voor ons van anderhalf uur: tot Alatip en Sangasee. Het
strand was hard en zandig; het oeverduin was bezet met klappers; een paar
kreekjes kwamen we makkelijk over, want het was eb.
Heet was het want de wind kwam nog niet door, en de zon viel als lood op het
zand en kaatste haar hitte en uitstraling ons vlak in het gezicht.
De mensen echter waren schuw. Hadden zij iets op hun geweten of wisten zij
niet wat ze moesten denken van die bebaarde heren, in ieder geval zij vertrouwden
het zaakje niet, dat merkten we wel. We hielden ons niet lang op in Alatip
en togen nu naar Sangasee dat een kwartier verder ligt, achter een hoek van het
strand.
Daar lag het voor ons, dat Sangasee; dat was dus dat machtige nest van koppensnellers,
het beruchte rovers- en moordenaarshol, door iedere Kajakaja gevreesd
en dat ieder ander dan 'n Sangaseeër ontwijkt als hij kan. Wat een huizen langs
de oever. We deden er een flink half uur over eer we het eind ervan bereikten.
En de luitjes die niet in de tuinen waren, groetten ons allerhartelijkst en sloten
zich bij ons aan. Verscheidenen herkenden mij, daar zij wel eens in Merauke
waren geweest en vroegen: "En toean Cappers, waar is die? En komt ge onze
kampong eens zien?"
- "Ja, ik had u gezegd dat ik zou komen en ge geloofde me niet en zei me dat
ik geen varken (moedig) was, maar een kangoeroe (laf) en dat ik niet durfde.
Hier ben ik; de toean padri is niet bang want hij weet dat de Marind-anim
goede mensen zijn."
Er kwamen al meer en meer lui en toen zij wisten dat we ook wonden verbonden,
toen kregen we weer werk in overvloed. En lieve deugd! Wat voor wonden
kregen we te behandelen. Ik spaar U de beschrijving: zo vuil en vies en verwaarloosd.
Zelfs enige Kajakaja's van Birook die hier waren gekomen voor de
geesten, moedigden de Sangaseeërs aan hun wonden te tonen en de ziekten te
openbaren, want zeiden zij: "Twijfelt er niet aan, de toean padri zal je allen
genezen." Een mooie reclame!
We hadden nu met de meesten kennisgemaakt, nu werd het tijd om aan ons diner
te denken. Maar het water was misschien ver te zoeken, of de lui het laten
halen? Nee, God weet wat een modderchocolade zij zouden meebrengen, en
misschien gingen zij er met onze pannetjes nog vandoor. Onze kok lachte het
uitstapje niet erg tegen want zo'n twintig minuten ver lopen in het bos onder

deze beruchte koppensnellers, alleen met een troep kinderen van diezelfde
koppenjagers: het beviel hem maar half.
- "Kom, jongen, ge moet niet tonen dat ge daaraan denkt, dan geeft ge achterdocht.
We gaan samen. Hé, jongens, waar is de waterput?"
- "Ginds!"
- "Ja, maar wie leidt er ons heen?"
- "Ik! Ik! Ik!"
En een hele bende snaken stoof ons achterna. In een oogwenk schenen die
schichtige jongens veranderd en vrolijk en vriendelijk gingen de jongens voorop
en zeiden hun namen, en vroegen naar de onze en grepen ons bij de hand.
Het was me de weg wel. Verbeeldt U, de duinrug waarop Sangasee ligt is zeer
laag, en vlak achter de huizen staat alweer water. Over die brede plas nu, of
modderpoel, is wel een brug aangelegd, maar een brug op zijn Kajakajaas.
Ziehier: op twee rijen met twee meter tussenruimte, zijn paaltjes in de bodem
vastgewiegeld. Ik zeg paaltjes; het zijn stukken takken, krom of recht, de meeste
ongeveer een pols dik en van boven eindigend in een mik waarin een dwarshout
komt te liggen ook al zoals het voor de hand ligt, dik, dun, zigzag of recht. En
kijk niet of zij waterpas liggen, het houdt toch wel. Over de dwarsstukken
werpen zij de overblijfselen van hun prauwen, uitgeholde boomstammen te lek
om nog zee te houden en die nu in de lengte worden gespleten om hier als
vlonder te liggen.
Het was eerst wel een raar gevoel op die wipbrug boven dat akelige water en
slijk, maar we kwamen er goed over. Deze brug was zo'n meter of vijftig lang.
Toen kwamen we op een rug beplant met klappers. Maar daarop volgde nu een
moeras, met wéér zo'n wiptoestel van wel een goede honderd meter lang. De
Kajakaja baasjes die hun angst voor de baardmannen hadden laten varen, en nu
van louter luidruchtigheid sprongen en al vechtende en trekkende en stotende en
schreeuwende vooruit stoeiden, gisten niet dat ik mijn hart soms vast hield op die
waggelende sprieten, vooral daar er hier en daar stukken op lagen, door de tand
des tijds of door de wormen tot latten gereduceerd met een breedte van amper
vijftien centimeter. En het was er diep ook, want op een ogenblik viel er een tros
van zo'n vijftal bengels in de plas en verdwenen als bakstenen. En toen zij even
later al lachende en proestende met hun glimmende kopjes, allen tegelijk zich
naar boven werkten langs die miserabele "pijlers", toen begon het zo onheilspellend
te schommelen dat ik opeens in echt Hollands riep: "Oh jee, daar gaan
we!", hetgeen de snaken blijkbaar aannamen als een applaus, want nu sprong
heel de kliek te water. Ik dacht dat we nu werkelijk meegingen, maar boven
verwachting bleef het bij een wiegelen; en daar nu de baan voor mij vrij was
stapte ik verder en was dra op vaste wal. Nu nog even door een strook slijk en
we kwamen bij de put die juist op de kant van een rug lag. Het water was
tamelijk zuiver en de kok vulde de kannetjes en pannetjes.
De terugtocht slaagde ook naar wens en ondertussen hield ik hun aandacht
gaande met van tijd tot tijd te roepen: "Opgepast jongens, niet morsen, anders
moeten we terug." Zo kwamen we behouden aan en vreemd: daar werden de
jongens weer even schuw.
133

Nu zult ge vragen: en wat is het slot over de ervaringen in Sangasee? - Het liep
direct in het oog dat hier geen missionaris kon komen wonen: het duin is zeer
smal en bij wat hoge waterstand komt de zee bijna tot de huizen. Daarom werd
aan Okaba gedacht. 'n Betere plaats als deze zou er voor ons doel moeilijk te
vinden zijn. Het is dichtbij de Koloi, waar zelfs een flinke boot vrije intocht
heeft. De missiestatie zou niet in het dorp komen te liggen om er vrij te zijn van
de grootste luidruchtigheden, maar ook er niet te ver vanaf om toch gedurig
aanraking te hebben met de luitjes. Daarbij liggen drie flinke dorpen onder de
hand: Okaba, Mewi, Alakoe, en een uurtje verder liggen Alatip en Sangasee niet
te ver. Zou de pater het nodig achten, niets hindert hem om te Sangasee een
klein kamertje te bouwen waar hij kan overnachten. 4
Deze reis was tevens het sluitstuk van het werk van pater Nollen op Zuid-Nieuw-
Guinea. Naar Merauke kwamen toen (1909) de paters Johannes van der Kooy en Jos
van de Kolk. De eerste kreeg de zorg voor de dorpen ten oosten van Merauke en de
tweede zou de nieuwe statie Okaba gaan openen.
Pater Van de Kolk en broeder Hamers zouden naar Okaba gaan, maar dat 'erheen
gaan' was weer niet zo eenvoudig. Voor het opzetten van een pastorie en kerkje te
Okaba had de broeder jongens gevraagd te Langgoer (Kei) en het duurde maanden
vóórdat die konden komen. Zulk een reis moest gaan over Soerabaja. Toen zij
aangekomen waren, kon de overtocht plaatshebben. Van de Kolk beschrijft de
overtocht en het eerste begin. Zijn brief begint dat ook met het woord: 'Eindelijk'.
Eindelijk is de tweede missiestatie op de zuidkust van Hollands Nieuw-Guinea
dan gesticht en wel te Okaba, zestig kilometer van Merauke en een paar uurtjes
voorbij het beruchte Sangasee. De eerste Juli (1910) 's morgens zeilden broeder
Hamers en ik te Merauke van wal. We troffen het niet al te slecht: de zee was
nogal kalm. We hadden zo gehoopt de reis in één dag te kunnen maken, maar
we moesten halverwege het dorp Koembe aandoen en dat gaf vertraging. Wij
overnachtten in Koembe, maar onze slaap was niet al te vast wegens de harde
ligplaats en wegens het lawaai van een dans heel de nacht door. Zodra het wat
licht begon te worden, zeilden we weer verder. Hier en daar zagen we een dorpje
tegen het vlakke groen-gezoomde strand, met rokende vuurtjes, lage hutten en
groepjes vissende of luierende wilden. Alleen de uitmonding van de reusachtige
Bianrivier gaf wat afwisseling. Tegen de avond bereikten we het kleine riviertje
de Koloi. Mijn hartje popelde. De boot kon hier niet dicht bij land komen
wegens het brede, licht hellende oeverzand. Maar we hadden geen geduld om te
wachten tot het hoog water werd en we sprongen in zee en piotsten verder naar
de kant. Goddank hadden we spoedig een vrij goede intrek in een bamboehuisje
met gras bedekt, nabij de politiepost die hier sinds een drietal jaren gevestigd is.
En zo zitten we hier nu te kijken of liever niet "te kijken", want er is nog heel
wat te beredderen. Het terrein waarop wij ons huis en kerkje zullen bouwen, ligt
4 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 28, 1910, pp. 260 e.v.
134

tussen Okaba en Mewi op een mooie hoogte, vlak langs de zee. Alles is er nog
even woest: lang gras, struiken, bamboe, klapperbomen, alles dooreen. Dat zullen
we eerst maar eens wat 'beschaven', dan de gebouwtjes in elkaar timmeren en
dan de mensen trachten te beschaven. Overal, geen enkel plaatsje uitgezonderd,
toonde men zich zeer verheugd over de komst van de toean padri. Men noemde
ons namek (broer), kaj-aném (goede man) en hield de vlakke handen open ten
teken van eeuwige vriendschap; sommigen, vooral ouderen, omhelsden ons zelfs
en knepen mij soms nogal hard. In zo'n geval moet men niet bang zijn, zijn
kleren en handen vuil te maken, want een Marind zonder vuiligheid op of aan
zijn lijf is een uitzondering. Sommigen beloofden al aanstonds ons te helpen bij
het bouwen van ons huis. Een stokoud manneke, die met zijn ziekelijk kleinkind
alleen zit, kwam ons met open armen tegemoet gelopen: zijn hart was nu blij, zei
hij. Ik moet zeggen dat die ongekunstelde aandoening en hartelijkheid van dat
grootvadertje mijzelve ook aandeed. 5
Zij waren op 2 juli aangekomen op het feest van het bezoek van Maria aan haar
nicht Elisabeth. Die datum wordt als de stichtingsdatum beschouwd.
Dat stokoud mannetje wordt door pater Van de Kolk naar het leven geschetst in zijn
verhaal 'De oude Kamenap'.
Immer zal ik dankbaar blijven voor de hartelijkheid waarmee de oude Kamenap
ons ontving. Het was op zijn terrein dat wij ons zouden vestigen: de somb-aném
stond het met ongekunstelde blijdschap aan ons af. Hij was wellicht de enige in
deze streek die de toean padri al van nabij had leren kennen, want vroeger
woonde hij te Bahor, in de buurt van de bijstatie Wendoe. Toen pater Nollen één
jaar voor onze komst te Okaba een verkenningstocht maakte in deze streek,
beleefde hij de volgende verrassing: "Te Mewi bij het eerste huis stond een oude
man aan een omheining te werken. Hij moest al zeer oud zijn, want zijn knieën
zakten door. Doch toen kwam zijn houding mij bekend voor en ik stapte naar
hem toe. Ik herkende hem en zei "Maar Kamenap, oude papa, zijt gij hier? Hoe
zijt gij van Bahor naar hier gekomen?" Maar reeds omklemden mij de gerimpelde
dorre armen van de éénogige, en sloten mij aan zijn Kajakaja hart. "Nollen!
Vriend, broertje, zoon!" En zijn ene oog flikkerde op, en de oogleden die de
andere lege oogholte bedekten, trilden en gaapten mij aan. En toen vertelde hij,
dat hij wel in Bahor gewoond had, maar eigenlijk van Mewi geboortig was, en
dat hij nu, sinds een paar maanden hier teruggekomen was om er te sterven."
Diezelfde goede oude Kamenap liep nu ook ons met open armen tegemoet en
viel ons om de hals bij onze aankomst; en ik wil het wel bekennen dat zijn
luidruchtige tederheid mij week maakte.
"Toean Nollen had beloofd", zei hij me, "dat er spoedig een toean padri bij mij
in Mewi zou komen wonen voor altijd! En ik wachtte en wachtte en de toean
kwam maar niet; ik zou sterven en hem niet meer zien. Maar nu zijt gij geko-
1 Kolk MSC, J. van de, Brief, in: Annalen, jg. 28, 1910, p. 343.
135

men, mijn kind, en mijn hart is blij. Daar moet gij gaan wonen: heel dat stuk
grond met al die klapperbomen zijn voor U!"
Alle wilden ontvingen ons overal met vreugde en zij hielden de vlakke handen
open ten teken van eeuwige vriendschap, maar Kamenap was toch de hartelijkste
van allen: "Toean Joseph, mijn zoon, teken woorden naar Uw Vader, mijn
broeder, en Uw Moeder, mijn zuster, en zeg dat zij ook hier moeten komen. Uw
Vader en Uw Moeder zullen wenen als gij nooit naar hen teruggaat zoals gij
zegt. Maar daarom moeten zij maar hier komen. Ik heb veel klappers, en mijn
kinderen hebben veel pisangs en veel sago en aardvruchten... en als ik dan dood
ben, dan moet gij mij daar op dat heuveltje begraven, en aan díe kant Uw Vader,
mijn broeder, en aan die kant Uw Moeder, mijn zuster... en dan later gij en mijn
kinderen en kleinkinderen daar allemaal rondomheen. En dan gaat ons binnenste
héél hoog, zoals gij zegt." 6
Kamenap gaf zijn grond, Sidabok geheten, en daarop stonden dertienhonderd
klapperbomen. De mensen van Mewi waren vroeger door die van Okaba van hun
land verdreven en zo kwam dit land - via de Missie - weer aan hen terug. Okaba
kon er nu de klappers niet meer vrij gaan halen. De overdracht werd door het
dorpshoofd Baba-Géong (Lie Giok Seng) op papier gezet en deze overdracht werd
door het Gouvernement erkend en later werd er voor betaald.
Van de Kolk hield van het begin af aan een dagboek bij. Daar staat in vermeld:
Dat bamboehutje bij de politiepost stelde niet veel voor. Wind, stuifzand en regen
hadden er vrij toegang. Broeder Hamers begon op het terrein van Kamenap een
beter huis te bouwen, maar het duurde tot September 1910 voor dat wij daarheen
konden verhuizen. Zelfs toen waren de matten van gevlochten bamboe voor de bewanding
nog niet vanuit Merauke aangekomen. Wèl kwam in Augustus pater Viegen
- eigenlijk om biecht te horen - die eten bracht en twee geiten, een bok, zeven
kippen en een haan, waarvoor eerst snel een stal moest worden opgezet bij die
hut. Het was enorm behelpen. Tegelijkertijd legde de broeder een moestuintje aan.
De toean padri was overal welkom, al begrepen de mensen niet waarvoor wij
kwamen. Toen onze hond werd gebeten kwam het dorpshoofd en het hoofd van
de politie ons zelf dat bericht brengen, terwijl de mensen van Okaba hun dorp
uitvluchtten. De blanken immers zouden, zoals de ruilers langs de kust, kwaad
worden en gaan schieten. Maar omdat deze toeans heel anders reageerden, kwamen
de mensen al spoedig met klachten over die ruilers bij hen, omdat die
ruilers hun meisjes stalen om mee te trouwen. 7
Na zijn bezoek aan de dorpen was de eerste indruk van de pastoor dat de mensen in
veel opzichten leken op die rond Merauke. Maar van aard goedaardiger, minder schooi-
6 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 22.
7 Kolk MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, I, 1910-1915, p. 12. (Een met de hand geschreven
notitieboekje.)
(Verder geciteerd als: Geschiedenis van Okaba, I of II.)
136

zuchtig; wèl wilden zij alle kansen benutten om te gaan snellen. Bovendien zag hij
dat er al hier en daar gevallen voorkwamen van een geslachtsziekte. Ook vernam hij
spoedig dat in zijn gebied twee religieuze bewegingen opereerden, n.l. de Majo's (zoals
bij Merauke) en de Imo's (rond Sangasee). De Imo's werden alom hevig gevreesd.
In oktober 1910 verdwenen alle dorpen behalve Okaba en Mewi naar het binnenland
op sneltocht, maar nog juist op tijd kwam de 'controleur' uit Merauke met 'oppassers',
die deze plannen konden verijdelen. In december waren er nog steeds geen matten.
Kerstmis was echt geen feest. In januari 1911 kwam broeder Hendrik van Santvoort
en die bracht de matten mee, te weinig voor de oppervlakte; cement, te weinig voor
een put; zink, te weinig voor het dak. Maar hij bracht ook het bericht mee dat te
Merauke pater Petrus Vertenten aangekomen was.
Na een woelige reis van zes dagen op zee kwam Vertenten op 21 februari 1911 te
Okaba aan. Hij zag met bewondering hoe broeder Hamers een model van een missiestatietje
had gebouwd: een pastorie en een eerste kerkje. 8
Vertenten vertelt:
Mijn reis was beroerd geweest: zes dagen gedobberd op een woelige zee, op een
tweemastertje dat ongeveer dertien meter lang was en tweeëneenhalve meter breed.
Het was tjokvol met gewapende politie, mannen, vrouwen en kinderen. Maar des
te blijder was de aankomst en de gulle ontvangst.
Met pater Van de Kolk en broeder Van Santvoort heb ik daar samen veel lief en
leed gedeeld. Wij waren zulke goede kameraden, dat ik, niettegenstaande de vele
desillusies van de eerste jaren steeds met blijde dankbaarheid aan Okaba terug
denk. Bij al de troosteloosheid van het werk, hadden wij hechte steun aan elkander.
En wij hebben er altijd de moed in gehouden. Vijf jaren bleven wij daar
samen.
Broeder Hamers had ons ook een klein schooltje gebouwd. Bij gebrek aan leerlingen
- de kinderen wilden en mochten niet komen - werd het gebruikt als
bergplaats van gerijpte en gedroogde kokosnoten. Broeder Van Santvoort begon
al aanstonds met het aanleggen van een groentetuin, hield kippen, plantte
kokospalmen, bananen, ananas enz. Bij dat alles deed hij de keuken en een groot
gedeelte van de was.
De muskietenplaag was verschrikkelijk. Er waren nog meer muggen binnens- dan
buitenshuis. Elke dag studeerden wij de taal en deden voortdurend nieuwe
vondsten. 9
Het leven van deze missionarissen leren wij het beste kennen uit De Geschiedenis
van Okaba, een dagboek dat de gebeurtenissen weergeeft en ook de gevoelens van
de drie mannen in hun eenzaam bestaan op de verre Zuidkust.
Dat verhaal wordt hier gevolgd, soms ingekort, soms letterlijk aangehaald, waarbij
de stijl van pater Van de Kolk wordt aangehouden.
8 Kolk MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, I, p. 12.
9 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 103.
137

Op Vastenavond, dinsdag 28 februari 1911, werd in huis de kapel ingezegend. Het
H. Sacrament werd er sinds die dag ook bewaard. De hoogeerwaarde pater Prefect
had daartoe verlof gegeven, alsmede om Lof te houden op alle zondagen en grote
feesten. 10
Het feest van St.-Jozef, 19 maart, werd gekozen als de dag om een feestje op te
zetten voor de mensen:
De lui van Okaba, Mewi, Alakoe en Tawala werden uitgenodigd om 's morgens
vroeg te komen, allemaal! En ze kwamen, meer dan we hadden durven verwachten,
zo zelfs dat de eerste maal ons bamboekerkje al veel te klein was. Nog nooit
hadden deze wilden een H. Mis bijgewoond: de "goede manieren" ontbraken dan
ook nog wel wat, ofschoon de stilte waartoe zij werden aangemaand, netjes werd
onderhouden. Me dunkt dat op het ogenblik van de Consecratie de goede Jezus
met liefdevol medelijden moet hebben neergezien op die verdoolde schaapjes die
daar nieuwsgierig aan Zijn Voeten zaten, nog niet kunnende bidden, nog niet het
minst beseffende van het Grootse dat er gebeurde. Men vond de plechtigheden
toch mooi, vond alles zo ernstig, waardig en eerbiedig, iets wat zij bij hun eigen
ceremonies ook hoog op prijs stellen.
Maar hiermee was natuurlijk de grote slag niet geslagen. Die talrijke 'kerkgangers'
kwamen puur alleen uit nieuwsgierigheid, en... om eens flink rijst te
eten; want dat was hun beloofd. Na de Mis begon de traktatie: emmers en
blikken vol gekookte rijst werden naar buiten gedragen en we hadden met ons
drieën hard werk om de grage handen te vullen. De ouderen kregen daarbij wat
pruimtabak; de kinderen wat kraaltjes, en honderden mensen waren voor een hele
dag gelukkig en in feestelijke stemming.
Dat alles was als een slag op de grote trom, maar daarna begon het eigenlijke
werk van taai geduld, langzaam, stap voor stap, dag voor dag, totdat het O.L.
Heer moge behagen ook deze arme natuurmensen tot Zijn bevoorrechte kinderen
aan te nemen. De zaaiers zullen hier niet maaien, maar des te ijveriger zullen zij
werken en des te vuriger bidden."
Kort daarop gaat het dorp Alatip op sneltocht, maar er volgt geen 'straf. Het
burgerlijk bestuur doet niets. Broeder Van Santvoort, gewoonlijk broeder Driek
genaamd, heeft enkele jongelui bereid gevonden hem te helpen kopra te maken en
de vijf eerste zakken worden naar Merauke gestuurd. De eerste 'inkomste' bedraagt
eenendertig gulden vijftig. De paters gaan om beurten catechismusles geven met
'platen'. Er komen zes mensen, die reeds 'kleding' hadden aangenomen. Ongekleden
tonen belangstelling en na rijp beraad worden zij ook toegelaten.
10 Kolk MSC, J. van de. Geschiedenis van Okaba, I, p. 27.
11 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 20.
138

l)c eerste opname van het inwonertal van Okaba-Mewi komt gereed. Er wonen in
Okaba honderdeenenveertig families, d.w.z. een honderd gezinnen, een vijftig
weduwnaars of weduwen, die te zamen honderddrieëntwintig kinderen kregen
waarvan er nog een vijftig in leven zijn. Bij die vijftig zijn dan ook nog tweeëntwinlig
kinderen geteld die 'gestolen' zijn in het binnenland. Voor Mewi zijn die
getallen: een zeventig families, d.w.z. een vijftig gezinnen, een vijfentwintig
alleenstaanden, die te zamen een vijfentwintig kinderen bezitten. Hoeveel er daarvan
'gestolen' waren was niet te achterhalen. Bij dit onderzoek, waarbij ook de overledenen
geteld werden van de laatste veertig jaar, blijkt dat op elk ouderpaar gemiddeld
in die tijd nog geen twee kinderen geboren werden. Het geringe aantal kinderen lijkt
het gevolg te zijn van een zeer groot misbruik van de jonge vrouwen, die na hun
huwelijk in de eerste of volgende nacht soms door een groot aantal mannen 'gebruikt'
werden (de z.g. otiv-bombari of jus primae noctis). Veel jonge vrouwen
worden ziek en sterven. Tevens zou als gedeeltelijke oorzaak kunnen gelden: de
vrije omgang vóór het huwelijk, het uitlenen in het huwelijk, het trouwen op latere
leeftijd en het veelvuldig gebruik van 'wati', het misbruiken van vrouwen bij de
dans en de door de ruilers ingevoerde geslachtsziekten. Wel is het een feit, dat de
mensen graag veel kinderen hebben. In dit eerste jaar dat wij hier waren stierven in
Okaba en Mewi samen tien mensen, allen boven de vijftig. Het aantal mannenhuizen
in Okaba bedraagt negen, vrouwenhuizen zijn er zeventien; voor Mewi zijn dat er
vier en negen. In Okaba hebben drie mannen twee vrouwen en zes mannen hebben
hun vrouw verstoten en zijn soms met een andere gehuwd. Polyandrie komt niet
voor. Het getal van kindersterfte, en het optreden van epidemieën werd niet achterhaald.
12
Sangasee gaat op koppenjacht en de Geschiedenis van Okaba vervolgt:
Nu de straf uitblijft is het te voorzien dat met zulke politiek het snellen weer in
volle gang zal komen. Zolang de wilden maar van de blanken en de ruilers
afblijven, laat het Gouvernement hen ongemoeid: geen wetten of verordeningen;
geen onderneming in het belang van de wilden, geen bestraffing van onderlinge
doodslag, bloedwraak, diefstal enz. Het "laat-maar-waaien-systeem" in optima
forma. Holland zoekt in Nieuw-Guinea geen mensen, maar goud.
De man Koeda en zijn vrouw wilden kleding aannemen en bij ons komen
werken. Wij zorgden voor een huis, gaven een restant van ons zink aan het
dorpshoofd voor zijn nieuwe huis en hij stond zijn oude huis aan ons af. Maar
Koeda zag van zijn voornemen af; het oude huis wil niemand overnemen; wij
zijn ons nieuwe zink wel kwijt.
Er komen wat meer mensen naar het onderricht. Met Pinksteren waren er dertig.
De mensen van Mewi nemen allen kleding aan, maar behouden hun opsiering.
Op de planting worden tweehonderdtachtig jonge klapperboompjes uitgezet. Onze
'fiets' heeft aller belangstelling. De stormen op zee hebben tot gevolg dat wij
geen eten gestuurd krijgen van Merauke. We houden het op het inlands voedsel.
Acht jongens waagden het in het geheim een Imo ritueel af te kijken en moesten
12 Kolk MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, I, pp. 32-34.
139

vluchten om niet gedood te worden. Zij kwamen bij ons, enkelen smeerden hem
naar Merauke, anderen gingen later toch terug. De ruilers hadden al enkele jaren
aan de mensen verboden naar hun tuinen te gaan, zij moesten klappers verzamelen
voor de heren. Door onze invloed kregen wij klaar dat de mensen dit jaar
weer wel naar hun tuinen mochten gaan. Het gevolg was wel dat ons onderricht
weer leeg liep.
De zoon van vadertje Kamenap, Kalmoe geheten, komt ons stiekem vertellen dat
in de dorpen Alakoe en Makelin "koppenfeesten" gehouden worden en dat
Alatip, Doev-mirav en Iwolje op sneltocht waren naar de Maklew mensen.
Eindelijk stuurde Merauke ons een kachel voor de keuken. Broeder Driek had tot
nog toe het eten moeten bereiden op een rokerig houtvuurtje buiten. Maar de
kachel bleek nog kapot ook.
Een jongetje viel uit een klapperboom, dood. De tovenaars maakten uit dat zijn
vader de schuldige was en met bloedwraak bedreigden zij hem met de dood. Wij
konden die moord voorkomen.
Er kwam een stal, maar de bok ging dood. De kippen doen het goed. Pater Van
der Kooy komt op bezoek, gezellig. Viegen en Hamers doen in Merauke wat zij
kunnen om ons te helpen. Wij hebben nu "twee krantjes". Okaba stuurt De
Volksmissionaris naar Merauke en Merauke stuurt De Volksvriend terug. Ernst en
luim houden ons contact levend.' 3
Het Bestuur komt om Domandee 'n lesje te geven. Het dorp krijgt een 'brave
vermaning'. Alakoe dat pas op sneltocht is geweest, wordt niet eens bezocht:
... alsof het snellen er zó zou uit gaan. En dan te weten dat er door deze koppensnellers
al een heel volk moet zijn verwoest, want iedere naam op de zuidkust
vertegenwoordigt een gesneld hoofd!... Maar... geen "soesah", is de leuze van het
goedige Gouvernement... en... als de handel maar bloeit. Koloniale beschavingsplicht
wordt nog niet gevoeld. Intussen oordeelt het Hoge Bestuur van
Batavia de tijd daar om belasting te gaan heffen bij de Marindinezen. Of men
ook op de hoogte is van de toestanden! [...]
Oebadin van Mewi was de eerste die ons een naam kwam vragen voor zijn
pasgeboren dochtertje dat Maria genoemd werd. Toch is het nog te betwijfelen
of de kleine niet tevens een "snelnaam" ontving, want men noemde het ook
Walangaw. Het zoontje van het dorpshoofd werd plechtig gedoopt. De mensen
vonden het mooi. Onze kopra heeft eenennegentig zevenennegentig opgebracht. 14
Het jaar 1912 is begonnen en Van de Kolk maakt in de Geschiedenis van Okaba een
lijst op van de successen van 1911. Hij schrijft:
13 Kolk MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, I, p. 34.
14 Kolk, MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, I, pp. 44-45.
140

Indien we in dit komende jaar in verhouding evenveel vorderen als in het
afgelopene, dan mogen we tevreden zijn en O.L. Heer danken. Immers: het
onderricht begon, 's zondags kerkbezoek, verschillende doopsels, een plechtig
doopsel, vertrouwen van de lui, Okaba en Mewi niet op sneltocht, aanhankelijkheid
van de jeugd, beter besef van de lui omtrent de slechte gevolgen van
sommige zedeloze gebruiken enz. En op stoffelijk gebied: huis, kapel en meubilering
volledig in orde, terrein bewerkt, klapperbeplanting, moestuin, twee
pisang-tuinen (± 300 stammen), begin van kopra-opbrengst, verschillende mooie
giften van weldoeners, goede verhouding met dorpshoofd, ruilers, en met het
Hoger Bestuur in Merauke. Het enige wat hoofdzakelijk een "druk" is geweest
op het afgelopen jaar, is de sneltocht van bijna alle dorpen. Mogen de volgende
jaren in dat opzicht gunstiger zijn... 15
Maar de feiten zouden er anders uitzien. Het onderricht loopt leeg, ofschoon men het
probeerde apart voor mannen, apart voor vrouwen, apart voor de jeugd. Kleding
wordt weer afgelegd. Een zwaar zieke vrouw wordt door haar eigen zuster levend
begraven. Het dorpje Birook bij Wendoe wordt gestraft wegens een vergrijp aan een
ruiler. Alakoe krijgt de schrik te pakken, vlucht weg, maar er gebeurt weer niets.
Ken zekere troost was de giftzending uit Holland. Twee grote beelden (het H. Hart
van Jezus en het H. Hart van Maria) uit de oude parochiekerk van Wanroy (de
geboorteplaats van pater Van de Kolk) en zes stoelen, en een wasketel met fornuis
van een weldoenster, kleren voor de wilden en drie prachtige honden van Merauke.
De beelden hadden veel bekijks, de honden kwamen goed van pas om vreemde
honden en varkens van het terrein te houden. Twee jonge geiten, kippen, jonge
banaanstruiken en jonge klapperplanten werden immers al kapot gemaakt. De
honden en varkens van de Marind doodschieten wilden de missionarissen niet.
De hoogeerwaarde pater Prefect heeft een schrijven gericht aan de Gouverneur
Generaal te Batavia om de toestanden in Zuid-Nieuw-Guinea te bespreken. (Sneltochten
en otiv-bombari/jus primae noctis, twee misbruiken die dit land ontvolken.)
Het onderricht van de jongens... er komen er 25, 12, 25, 12 en op zondag komen er
gemiddeld 21 mensen naar de dienst, maar van augustus tot december komt er
niemand, want dat is de tijd van het tuinwerk. Als er een klok zou zijn om de
zondagen aan te kondigen is er wel kans dat er meer kerkbezoekers komen. Doopsels
in stervensgevaar werden er vijfendertig toegediend, waarvan elf mensen nog in
leven zijn en van die elf zijn vier nog kinderen.
Uit de Geschiedenis van Okaba blijkt vervolgens dat het in Nederland begint te
gisten rond Nieuw-Guinea. De assistent-resident Kalf die vertrokken is, heeft in zijn
verslagen aan de Gouverneur Generaal bewerkt dat de vorige assistent-resident
Helwig, ter verantwoording van zijn vroegere optimistische verslagen is opgeroepen.
15 Kolk, MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, I, p. 46.
141

Daarna zal er overlegd worden wat men met Zuid-Nieuw-Guinea zal gaan doen. Zal
het weer onder Ambon worden ingedeeld, of zal de a.r. naar Dobo verhuizen, zal
Okaba een post-houder krijgen, zal het snellen eindelijk eens tegengegaan worden
met of zonder overeenkomst met het Bestuur van Engels Nieuw-Guinea, zal de
exploratie worden doorgezet, zal er een betere boot komen als verbinding tussen
Merauke en Okaba, zullen in Merauke de gebouwen van de verlaten cultuurtuin aan
de Missie worden afgestaan voor zusters, zullen er planters worden toegelaten, zal
er een betere regeling komen voor de ruilers, zullen er wetten worden gemaakt voor
de Marindinezen, zullen dezen belasting moeten gaan betalen zoals was voorgesteld,
zal er iets geregeld worden omtrent de otiv-bombari, de kleding... Van al die
beslissingen hangt zeer veel af voor de toekomst van Zuid-Nieuw-Guinea, een
toekomst die over het algemeen niet veelbelovend heet.
Zelfs de Nieuwe Rotterdamsche Courant, de N.R.C., mengde zich in de kwesties of
ten minste in een heel klein kwestietje: n.l. 'het dragen van de broek', ingevoerd
door de pastoors van Okaba. Die broek heette een gevaar. Ziehier het slot van
bedoeld artikeltje:
Blijkbaar is hem (de pastoor van Okaba) onbekend hoe nadelig kleding is voor
mensen die daaraan niet gewend zijn; en weet hij niet dat het opdringen van
kleding een der oorzaken is waardoor elders landen ontvolkt zijn omdat de
bewoners ziek worden en sterven. Laat ook in dit opzicht de Regering aan de
Zending de vrije hand om met deze oorspronkelijke bevolking om te springen
naar goeddunken? (Wie dit schreef vermeldt Van de Kolk niet.)
De Limburger Koerier en andere katholieke kranten dienden het blad aanstonds flink
van antwoord. Aan de Voorhoede werd een artikel opgezonden om die domme aanvallen
en insinuaties recht te zetten, waarbij tevens van de gunstige gelegenheid
werd geprofiteerd om de N.R.C. en onrechtstreeks de Regering eens even attent te
maken op andere gevaren die hier het volk bedreigen en die het werkelijk ten onder
brengen en waartegen niets gedaan wordt: koppensnellen en onzedelijkheid, waarbij
nog gevoegd kunnen worden de ingevoerde syfilis, het dreigend jenevergevaar enz.
Hoe meer er over die kwesties te doen is in de bladen, hoe beter. Dan is er kans
voor een flinker optreden van de Regering en een hoger opvoeren van dit volk.
Mr. Bogaardt vroeg en verkreeg inlichtingen omtrent de toestand van Nieuw-Guinea,
vooral wat betreft de samenwerking van Regering en Missie. Zal dit iets ten gevolge
hebben? In alle geval, mr. Bogaardt toont wel zijn best te willen doen voor de
Missie. Grotendeels door zijn toedoen kwam eindelijk ook de Missievereniging voor
de bekering van eigen Nederlandse koloniën tot stand. De bisschoppen van Nederland
gaven hun hoge goedkeuring en er is veel goeds van die vereniging te wachten,
ook en vooral in financieel opzicht.
De Geschiedenis van Okaba vervolgt dan:
Okaba heeft drie koppen, van straffen is geen sprake. Wambi is op sneltocht.
De planting is uitgebreid. We verspreidden reeds olienootjes... met dit tuinbebouwend
volk meeleven en hun aan goede nuttige planten en vruchten helpen, blijkt
142

niet alleen een stoffelijke weldaad, maar geeft ons vooral invloed, vertrouwen,
sympathie.
Bezoeken uit Merauek en de elkaar toegezonden "Blaadjes" verschaffen ons
wederkerig veel plezier en afwisseling.
De "Blaadjes" zijn in studie-opzicht niet zonder nut. Een Alfabet voor een juiste
schrijfwijze van de Marind taal is vastgesteld en het woordenboek bevat reeds ±
5000 woorden. Vertenten helpt de mensen met zijn schilderkunst. Hij versiert
o.a. hun "gari", het grote vlak van een halve cirkel dat het uitspansel voorstelt.
Dit wordt bij de dans op de schouders gedragen. Hij gaat even op vakantie naar
Merauke, zoals ook broeder Driek dat gedaan had. De planting heeft nu zowat
vijftienhonderd klapperbomen. De tweehonderd oude bomen leverden weer kopra
op. Maar in de lange droge tijd verdorde de aanplant bijna geheel. Sagotuinen
brandden af, en toen de regen inviel trad ons riviertje, de Koloi, buiten de
bedding en zette veel tuinen onder water. Erger was: Sangasee keerde met vijf
koppen en twee kinderen terug van een sneltocht; Alatip, dat nog pas twintig
koppen "roofde", ging er weer op uit; Mewi en enkelen van Okaba, die sinds wij
hier kwamen thuisbleven, gingen nu eveneens. Het was wel te voorzien, zolang
het snellen ongestraft blijft en de ruilers de koppenfeesten dapper meevieren. De
nieuwe a.-r., de heer Plate, schijnt echter flink te willen optreden. Pater Vertenten
besprak de situatie met hem te Merauke.
Ons nieuwe klokje luidde... maar de zondagvierders zijn het binnenland in. Mewi
komt terug met tien koppen, Okaba met vier. Vanaf de Maro tot aan de Baladip
(bij Wambi) bleef geen enkel dorp onschuldig; de koppen zijn zeker honderden.
Wat een wrede bloeddorst! 16
Over 1913 wordt in de Geschiedenis van Okaba door pater Van de Kolk onder meer
het volgende vermeld:
De maand Februari was van grote betekenis voor deze zuidkust. Eindelijk toch
(dinsdag 18 Februari) kwam a.-r. Plate met de stoomboot Albatros naar Okaba.
Hij had de commandant Boniface en ongeveer veertig oppassers 17 bij zich,
terwijl controleur Coenen dezelfde dag ook nog kwam met zijn nieuwe tweemaster
Nautilus, die voortaan de Okaba zal vervangen als kruiser voor de
Zuidkust. De dorpen vluchtten leeg, alleen de onschuldigen van Okaba bleven,
ofschoon met schrik. Het eerste optreden gold Sangasee, waar de heren met heel
de expeditie gedurende drie dagen bleven. Zij vonden het dorp nagenoeg verlaten
en onwillig. Eén jongeman die tartend stond te dansen, werd neergeschoten. Drie
mannen werden gevangen genomen, alle boten (zo'n tachtig, waarbij twintig a
dertig prachtige nieuwe, van twintig a vijfentwintig pas lang) werden verbrand,
alsmede het Imo-oha (het centrale huis van het Imo ritueel) en enkele mannenhutten.
In dat Imo-oha vond men een arm; de huid was gerookt, de arm afge-
l6 Kolk MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, I, pp. 52-60.
17 Oppassers is de naam voor agenten van de Gewapende Politie.
143

144
kluifd. Over de honderd oude koppen die men in de hutten vond werden verbrand.
Uit schrik bracht men drie koppen van de laatste sneltocht (ongeveer het
tiende gedeelte van de buit). Men toonde zich onwillig om meer te geven;
daarom werd besloten terug te keren en na enkele dagen de expeditie te hervatten
en een blijvende politiepost in Sangasee te plaatsen.
In Alatip hadden de lui vijf koppen op het strand gelegd (ongeveer het vijfde
deel van hun buit); heel het dorp was leeg; een paar mannenhutten, een feesthuis
en het jongelingenverblijf werden in brand gestoken. Tawala, Alakoe en Mewi
waren helemaal gevlucht. In Alakoe stak men twee mannenhutten in brand en in
Mewi het huis van Kalmoe.
Toen men in Okaba hoorde dat de a.-r. niet met mooie woorden was te bepraten
zoals zijn voorganger, toonde men zich geneigd te onderhandelen en de a.-r.
verzocht ons daarmee te beginnen. Spoedig bood men ons twee koppen aan,
doch wij gaven te verstaan dat zij alle koppen en ook de gestolen jongen
moesten brengen naar de a.-r. zelf. 's Avonds bracht men drie koppen; een
vierde kop en de jongen zou men de volgende morgen brengen. Alleen degenen
van Okaba die gesneld hadden, durfden nog niet in het dorp terug te keren. In
Mewi vonden we mensen die de boodschap aan de lui zouden overbrengen: als
ze alle koppen bij de assistent-resident brachten zouden zij niet gestraft worden.
De volgende morgen kuierden we met de a.-r. naar Makalin om ook daar te
onderhandelen; na wat treuzelen kwamen de mannen twee koppen brengen.
Juist toen de a.-r. weer naar Merauke wilde terugstomen, kwam een tweede
stoomboot, De Valk, in het zicht die zeker een dringende boodschap te brengen
had. Het effect was prachtig: de snellers kregen nog meer schrik. Es-Makalin
kwam gauw nog drie koppen aan een paal bij de Koloi hangen, waarna zij hem
smeerden. Mewi kwam bij ons aandragen met vijf koppen (van de vijftien die er
zijn). Wij wezen hen af. Toen gingen zij nog gauw twee koppen halen en stapten
naar Okaba. Door lui van Okaba lieten zij die zeven koppen naar de a.-r.
brengen. Deze nam ze aan, doch met de boodschap dat het met Mewi nog niet
in orde was, zolang de rest niet was ingeleverd. Okaba bracht de vierde kop en
de gestolen jongen, Wangei, een mager, zwak ventje van acht tot tien jaar, dat de
taal van de kust nog niet goed kende. Hij voelde zich goed thuis bij de a.-r. die
hem meenam naar Merauke om hem daar op de pastorie te bezorgen. De andere
gestolen kinderen in de overige dorpen zullen niet opgeëist worden, wijl zij of
reeds gewend zijn, òf zeer klein, òf meisjes, zodat zij moeilijk in Merauke goed
uitbesteed kunnen worden. De a.-r. vertrok met de Albatros; De Valk stoomde
weg; de commandant ging met de oppassers naar Sangasee en de controleur
volgde hem met de Nautilus. Zo liep Februari ten einde, met een gedeeltelijke
afhandeling van de strafexpeditie. Het optreden leek ons zeer geschikt, kalm,
ernstig en ferm. Als Sangasee tot bukken gedwongen wordt, zoals het plan is,
zullen de andere dorpen wel volgen en zal het barbaarse snellen een gevoelige
knak gekregen hebben. Ons prestige is bij dat alles gestegen en het vertrouwen
niet verminderd. Het dorpshoofd Baba-Géong werd meegenomen naar Merauke
en ook onder de overige nailers, wier gedrag soms ploertig is, is men van plan
een degelijke schoonmaak te houden. De ruilers zouden belasting moeten betalen

en een verbod krijgen om aan de Kajakaja dansen mee te doen en jenever te
verkopen. Al die bepalingen en heel het optreden verheugden ons zeer. Eindelijk
kunnen we dan eens ingrijpende veranderingen verwachten.
In de maand Maart betrokken de controleur en de commandant met hun oppassers
de nieuwe vesting middenin Sangasee en ontruimden heel het dorp, dat zich
onwillig toonde om meer koppen te geven. Tevens werden een viertal vermetelen
neergeschoten. Alatip was gewilliger en kwam met vrouwen en kinderen deemoedig
nog twaalf koppen brengen aan de controleur. Deze toonde zich voldaan
en sloot vrede met Alatip, dat weer in het dorp terugkeerde. Men vond er nog
een hand... iets van de Imo wreedheden.
In Okaba was de rust nog niet volkomen; spoedig verklapte men dat er nog
koppen waren; wij stelden de controleur ervan in kennis, die de koppen opeiste.
Men had ze in het binnenland, zei men; eindelijk bracht men er twee en "nu was
alles schoon op" heette het. In alle geval, de controleur was ermee tevreden, na
een man even te hebben geboeid om zijn leugentaal en na het groot nieuwe
mannenhuis en het jongelingenverblijf in brand te hebben gestoken. Men heeft
zodoende voorgoed een heilige schrik voor het snellen. Mewi en Alakoe toonden
zich onwillig; jammergenoeg vooral wijl het duidelijk is dat een paar koppige
drijvers de boel bederven. De ruilers moeten Sangasee en Alatip verlaten, mede
als straf voor de Marindinezen die niet meer zonder tabak kunnen.
Op het einde van de maand ging de controleur weer naar Merauke en bij zijn
terugkomst bracht hij voor ons ook een roeibootje mede, dat broeder Van Haren
te Langgoer voor Okaba had gemaakt. Controleur en commandant hadden er
genoegen in 's avonds op de pastorie te komen buurten.
In April kwam de a.-r. zelf de zaken afmaken: in Alakoe werden kinderen
genomen tot de koppen werden ingeleverd. Alatip kreeg een boete van twintigduizend
klappernoten voor het verbranden van kopra van een nailer. In Okaba
kregen de mensen bevel hout en bamboe aan te brengen voor het bouwen van
een brug. Makalin, Iwolje, Doev-mirav werden ook gestraft. Een man werd
gevangen genomen en toen hij wilde ontvluchten, doodgeschoten. Wambi gaf
zich netjes en gewillig over en verbrandde zelf het feesthuis. Stilletjes kwam zo
alles in orde. Ook Sangasee bukte zich ten laatste. Zo'n negentig verse koppen
haalden de oppassers op, hier en daar moeten er echter nog meer zijn. De a.-r.
was ermee tevreden en de les zal begrepen zijn.
Wij bezochten de dorpen weer en de mensen waren overal zeer vriendelijk en
gewillig en van snellen wilde men niets meer weten. Vele mensen stierven wel
ten gevolge van de doorgestane miseries in het natte binnenland.
In de Meimaand bracht Mewi de laatste kop. Commandant Boniface ging verder
met de Nautilus naar Eromka en haalde daar nog zes verse hoofden op met ±
honderdvijftig oude. Zodoende was tegen einde Mei heel de kust ten westen van
de Bian "gezuiverd".
145

146
Zo liep het derde jaar van ons verblijf in Okaba ten einde. Een terugblik geeft
alle reden tot dankbaarheid aan O.L. Heer in menig opzicht. Het eigenlijke
missiewerk echter kon nog niet veel vorderen; behalve de gewone moeilijkheden
toch stond in die drie jaren vooral het koppensnellen in de weg. Indien dit nu na
deze drie jaren is uitgeroeid, of tot een minimum teruggebracht, dan is het toch
ook grotendeels te danken aan de Missie, ten minste onrechtstreeks. En ook dat
is een mooie vooruitgang temeer nu de mensen na de bestraffing ons nog even
genegen zijn als tevoren.
Treurig echter is de indruk omtrent de toekomst van dit arme volk: het sterft uit!!
In Okaba en Mewi samen was de verhouding van sterfte tot geboorte: Juni 1910
- Juni 1911: 10 : 3, Juni 1911 - Juni 1912: 18 : 3, Juni 1912 - Juni 1913: 24 : 3.
Dat is toch wel sprekend. Als dat zo doorgaat zal het gauw gedaan zijn met de
Marindinezen, want die verhouding is in alle dorpen aan de zuidkust zowat
dezelfde. Slechts één redmiddel is er: n.l. de jongelui tot een geregeld familieleven
brengen en "nieuwe gezinnen" stichten. Dit is echter weer bijna onmogelijk
èn vanwege de ingewortelde gebruiken van de mensen, èn vanwege de grote
armoede van de Missie: want om dat doel te bereiken zou men aparte woningen
moeten bouwen en die geven aan de nieuwe, goedwillende gezinnen. Moge
St.-Paulus, de patroon van Okaba, onze voorspraak zijn om een spoedige en
gunstige oplossing te verkrijgen van deze "levensvraag".
Enkele "geklede" jongens van Wendoe kwamen bij een ruiler in Mewi wonen;
enkele jongens van Alatip kleedden zich ook. De "gotade" van Alatip verlangt
sterk naar kleding. In september kwamen die jongens van Wendoe vragen bij ons
te mogen wonen; ook een gezin uit Mboeti en een gezin uit Okaba vragen
daarom. We zullen drie nette hutten bouwen. We kochten voor honden een flinke
sagotuin en onbebouwde grond, alles bijeen voldoende bouwterrein voor een heel
dorpje. Zal het te zamen het begin zijn van iets degelijks? In Merauke wordt de
Missie een terrein toegewezen. Dus ook daar zal men denkelijk met een "modeldorpje"
trachten te beginnen.
De jongens hebben trouwplannen. De vrouwen en meisjes vinden ons plan
aantrekkelijk, de mannen en trouwrijpe jongelui, minder.
De planting levert kopra en die is gestegen in prijs, maar in November brandde
driekwart van de nieuwe aanplant af. Gelukkig bleef het oudste deel gespaard.
Nu zal de broeder het zaakje met goede moed opnieuw moeten beginnen.
Het plan is de nieuw geklede, apart wonende families geheel zelfstandig te laten;
zij moeten voor zichzelf werken in eigen tuinen en plantingen, alleen huis en
kleren geven we hun gratis. Tabak en rijst kunnen zij krijgen voor klappernoten,
vissen kunnen zij vrij met ons net. Condities zijn verder: de zondag vieren en
tamelijk braaf leven. Jongeren krijgen een school, allen krijgen godsdienstonderricht.
Stilletjes kan het zo een aardige statie worden. Nieuwe gekleden komen,
een katholieke ruiler wordt aangetrokken voor de gewone benodigdheden;
huwelijken vinden plaats; een kindje wordt plechtig gedoopt. Broeder Driek heeft
het druk met kleren naaien.

Einde 1913 zijn er negenentwintig parochianen, zij zijn allen van goede wil,
gevoelen zich tevreden en gelukkig, maken hun dorpje netjes in orde, hebben
hun nieuwe tuinen al verdeeld. De statie hoeft alleen voor kleren te zorgen. De
klapperbomen brengen jaarlijks nogal wat op (1913: ruim tweehonderd gulden).
Het schijnt nu ook wel te blijken dat de ingeslagen weg de ware is. Het is niet
onwaarschijnlijk dat Nieuw-Okaba spoedig groot zal zijn. De jongeren zien ons
graag, de oudere Marindinezen spreken zich er niet over uit. Er zal wel een
wrijving komen tussen oud en nieuw... moge Christus overwinnen. 18
Begin 1914 komt de Hoogeerwaarde pater Prefect, zo vermeldt de Geschiedenis van
Okaba. 'Het nieuwe dorpje van negen gezinnen stond hem goed aan. De methode
schijnt gevonden.'
Pater Van de Kolk gaat mee naar Merauke en daar wordt een Conferentie over de
Missiebelangen van Zuid-Nieuw-Guinea gehouden.
De hoofdpunten die behandeld en vastgesteld werden zijn:
1. Men zal voor de missionering het systeem volgen dat in Okaba al in werking is:
afscheiding van goedwillige jeugdige families in een nieuw dorp, met behoud
van eigen zelfstandigheid, tuinen, enz.
2. Een ruiler aan de statie verbinden (bijv. één voor vijftien families, later bij
uitbreiding meer, als het kan alleen katholieke).
3. Aan de komende families zal men geven: hut, deken, klamboe, lantaarn, rijstketeltje,
schop, en steeds de nodige kleren. Al het overige moeten zij zelf kopen
bij de ruiler. Stilaan kan men ook iets vragen voor de kleren.
4. Liefst de families in aparte hutten laten wonen; bij gebrek aan hutten, voorlopig
twee in één hut; later betere hutten bouwen.
5. Oudere gezinnen die willen komen, als het kan, wat op een afstand van de
jongere laten wonen.
6. Niet al te streng zijn in het begin, of te vlug met wegsturen.
7. Een jongenshuis houden: daarvoor subsidie vragen ad vijf gulden per maand per
jongen, tot een beperkt getal, bijvoorbeeld vijftien.
8. Aan de ouders van de bruiden geen cadeaux geven: die gewoonte bestaat niet en
het is niet gewenst ze in te voeren.
9. Zorgen dat elke familie dichtbij de statie voldoende klapperbomen, sagotuinen
heeft, dat gaat gemakkelijk indien of de man of de vrouw uit de buurt van de
statie is. Voor de anderen kan men plantingen en gronden afkopen.
10. Willen de families voor de missionaris werken dan kan men ze betalen met rijst,
tabak, etc.
11. De jongens zullen werken voor de statie en door haar onderhouden worden.
Tevens kunnen zij eigen tuinen aanleggen.
12. School zal gegeven worden aan de kinderen en ook aan de oudere jongens en
mannen om ze een en ander nuttigs te leren.
13. Godsdienstonderricht aan allen, aan de vrouwen apart.
18 Kolk MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, I, pp. 82-83.
147

14.
15.
16.
148
Termen voor godsdienstonderricht zullen worden vastgesteld: liefst Marindinese
of Maleise.
Wijl de gewone gebeden nog moeilijk vertaald kunnen worden, zal men voorlopig
andere maken, en ook een gebed opstellen dat kan dienen om de Mis beter
te laten volgen.
Men zou de gekleden die onderricht krijgen stilaan kunnen inwijden volgens
Marindinees gebruik. Bijvoorbeeld: eerste klasse: boelap (aspirant), tweede: nohserani
(catechumenen), derde: serani,... en daar ook rekening mee houden bij
voorrang etc.
De a.-r. gaf voor Okaba de grondconcessie (twaalfhonderd maal vierhonderd
meter) en voor Merauke de oude cultuurtuin, bovendien een subsidie van tien
gulden per maand voor het ziekenhuis.
In Maart komt a.-r. Plate de eerste 'Gezaghebber' (de heer Van Leenhof)
installeren in Okaba. Hij was vol mooie idealen, maar de bestraffing van Alatip
bedierf zijn enthousiasme. Het dorp bleek onbuigzaam, werd platgebrand,
sluipschutters bedreigden hem.
Ruilers "huurden" klapperbomen van de bevolking, hetgeen op diefstal neerkwam.
Zij hadden de pik op ons, omdat wij het recht van de Kajakaja's hadden
verdedigd en omdat de Civiel Gezaghebber deze manipulatie nu ook verbood.
De bevolking werd opgeschreven: in veertien dorpjes tussen de Bian en de
Baladip woonden 1856 Marindinezen en een aantal ruilers.
Nu wordt de paradijsvogeljacht geopend. Nieuw leven onder de ruilers. Ruiler
Julius kwam met zevenenzestig vogels terug. Twee Engelse heren met zeshonderd.
Dat zal trekken. Vertenten neemt Wambi op: negenhonderdnegentien inwoners.
Baba-Géong, vroeger afgezet als dorpshoofd van Okaba, komt nu terug
naar de modelkampong (nu zevenendertig inwoners). Wij denken aan een
tweede, bij het nieuw opgebouwde Alatip.
Einde Augustus kwam de assistent-resident van Merauke naar hier met de
treurmare, dat Europa in oorlog is, die vreselijke gevolgen kan hebben zeker
voor onze Missie, waarvan het inkomen (subsidies, giften, kopra) wel zal
afnemen en misschien verdwijnen, terwijl onze onkosten blijven. Uitbreiding?
Over tien jaar wellicht en wat is er dan nog van de bevolking over? Als de
Marindinezen eens wisten hoe de "blanken thans elkaar snellen", daar zijn hun
sneltochten nog maar kinderspel bij. In Sangasee werden enkele huizen in brand
gestoken wegens het niet betalen van belasting. Evenzo in Wambi I en II, zij
bepijlden de politie en waren op sneltocht geweest.
Het jaar 1914 loopt ten einde. De oorlog maakt de toekomst niet rooskleurig, met
gebrekkig personeel en middelen kan men nog eens tien jaar hier werken en dan
is het resultaat waarschijnlijk nog zeer gering, stel: drie modeldorpen (Merauke,
Wendoe, Okaba) met ieder hoogstens honderdvijftig gezinnen. Loont dat de
moeite??? Zal het minste en minst belovende deel (Zuid-Nieuw-Guinea) niet

moeten worden prijsgegeven? We kunnen slechts hopen, bidden, werken en
wachten."
In de Geschiedenis van Okaba vermeldt Van de Kolk in 1915 aanvankelijk de
gewone zaken:
Het burgerlijk bestuur probeert met een ordonantie de danswoede te beteugelen,
maar eist te veel herendiensten en geeft te zware boetes. Het bouwen van de
brug over de Baladip bij Wambi is mislukt omdat men niet naar de Kajakaja's
heeft geluisterd. Zij waarschuwden dat op de gekozen plaats een steenlaag in de
grond lag waar de palen niet doorheen te krijgen zouden zijn. De mensen hebben
veel vergeefs werk moeten doen!
Bepaalde politiemannen mogen als "verpleger" wonden verbinden in de dorpen.
De gekleden, nu vijfenvijftig, komen steeds meer op dreef. Zij beginnen de
gebeden te leren "in het Marindinees". Wij krijgen vijfentwintig gulden subsidie
van de Prefect voor de "geklede jongens" die bij ons inwonen. De gekleden
mogen hun "herendiensten" verrichten in hun eigen dorp. Zo voelen de gekleden
niet de vernedering van te moeten gaan werken bij de toean (Bestuur), zoals de
ongekleden dat sterk voelen. Men werkt aan de verbetering van wegen en de
bouw van nettere dorpen.
Na vijf jaren zien we dankbaar terug op het verleden; we bleven goed gezond en
we hielden de moed erin, ondanks het weinigbelovende werk. De doopsels in
stervensgevaar klommen op tot zevenentachtig, de gekleden in het district tot
over de honderd, het snellen hield op evenals de bloedwraak, kindermoord, en
levend begraven.
Pater Neijens vroeg ontslag in Rome als Prefect en wordt opgevolgd door pater
Nollen. Neijens komt voor enige tijd naar de Zuidkust. 20
De Geschiedenis van Okaba wordt nu overgenomen door Vertenten, die als eerste
mededeling vermeldt dat begin september 1915 pater Van de Kolk zijn benoeming
ontving tot Overste van de MSC (te Kei en in Zuid-Nieuw-Guinea) en naar Langgoer
moet vertrekken. 21
Wel viel het afscheid hard en voor eerw. pater Van de Kolk en voor ons. Wij
hebben hier toch vijf van de beste onzer levensjaren samengewerkt, alle lief en
leed gedeeld en niettegenstaande de weinig bemoedigende omstandigheden
leefden wij tevreden en gelukkig. Wij voelen ons wel wat eenzaam na de drukke
en gezellige dagen die vooraf gingen, allerlei bezigheden geven ons de nodige
afleiding. 22
19 Kolk MSC, J. van de, Geschiedenis van Okaba, II, pp. 2-10.
20 Kolk MSC, J. van de, Geschiedenis van Okabe, II, 1915.
21 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, p. 13.
22 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, p. 15.
149

Neijens en Van der Kooy zullen in Merauke blijven. Viegen (die ziekelijk is) komt
in Okaba uitrusten. Maar in oktober komt het nieuws: de oorlog in Europa belet de
komst van nieuwe missionarissen; Okaba moet voorlopig worden opgeheven. Pater
Van der Kooy moet naar Kei, pater Vertenten en broeder Van Santvoort zullen naar
Merauke gaan. Okaba zal 'zo geregeld mogelijk' vanuit Merauke bezocht worden.
Vertenten schrijft:
Onze gekleden zijn, de een meer en de ander minder, onder de indruk van ons
aanstaand vertrek. Wij hebben hun genegenheid gewonnen en zij vragen zich nu
af: wat zal het worden wanneer de toeans er niet meer zullen zijn? Aan Baba-
Géong laten wij het toezicht over Noh-Okaba over. Bij ons vertrek telt het
modeldorp zeventig zielen.
En hij vervolgt:
De zevende November, zondag. Na de H. Mis te hebben opgedragen, waarbij
allen tegenwoordig waren nemen wij afscheid van Okaba, ons dierbaar geworden
door een vijfjarig verblijf. Wij bevelen ons klein kuddeke aan de Herder bij
uitstek. Nu zij juist zoveel hulp nodig hebben, moeten wij hen verlaten. O.L.
Heer beware en zegene hen. Het is misschien goed dat zij een tijd zonder ons
zijn, zo zullen zij de missionaris beter leren waarderen.
Alle mannen en jongens vergezellen ons naar Sangasee, waar een boot van de
Meraukecompagnie op ons wacht. 23
De verhouding tot de Overheid in Nederland en op Kei
In deze jaren 1910 - 1915 kwamen conflicten in de verhouding van de pioniers tot
hun overheden tot uitbarsting. Daarom willen wij deze hier bespreken.
Er is een onderscheid te maken tussen de verhouding van de 'pioniers' tot hun
'kerkelijke overheid', als missionarissen in een bepaald gebied (de Prefectuur van
Nederlands Nieuw-Guinea) en die tot hun 'kloosterlijke overheid' als leden van de
Congregatie van de Missionarissen van het H. Hart. Beide overheden hebben nu en
dan een bezoek gebracht aan het werkterrein van hun onderhorigen.
De verhouding tot de Apostolische Prefect pater M. Neijens
Het is niet de bedoeling hier het conflict van pater Neijens met het Provinciaal
Bestuur te Tilburg te analyseren. 24
Hier is alleen van belang, wat dit conflict betekende voor de missionarissen (in het
bijzonder voor pater Van de Kolk) op Nieuw-Guinea. Het probleem lijkt te liggen
in het verschil van standpunt met betrekking tot de financiën, de gelden die in
Nederland bij het MSC-bestuur binnenkwamen 'voor de Missie'. Tilburg wenste het
23 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, p. 17.
24 Dit conflict wordt behandeld in het boek van dr. P.G.H. Schreurs MSC, Terug in het erfgoed van
Franciscus Xaverius. Het herstel van de Katholieke Missie in Maluku, 1886-1960. Uitgave Missiehuis
MSC, Tilburg, 1992, p. 137.
150

toezicht te behouden op de besteding daarvan in 'hun' Missie en de Prefect stond op
zijn rechten: gelden voor 'zijn' Missie zelf te beheren. Dit conflict liep hoog op.
Neijens ging ervoor naar Nederland en naar Rome. Het niet overmaken van gelden
en het niet sturen van nieuw personeel deed de missionarissen armoede lijden en
deed het werk in de missie schade.
Pater Braun die, zoals al eerder vermeld, na één jaar werd overgeplaatst naar Kei,
kreeg daar de administratie van de Prefectuur te verzorgen. Een brief van hem aan
het Bestuur te Tilburg kondigt al de komende moeilijkheden aan. Als namelijk de
eerste assistent van de Provinciaal hem schrijft:
Wij begrijpen niet goed hoe pater Prefect geld kan verwachten bij de aankomst
van nieuwe missionarissen,
dan antwoordt Braun:
Maar het ergste is de financiële nood waarin onze Missie verkeert. Zie, pater
Provinciaal, ik hoop dat ik met u vrijmoedig en open kan praten. Het is heus niet
een verkeerde geest van kritiek of ontevredenheid, die mij leidt... maar de
toestand waarin wij nu verkeren is zo allerellendigst dat ik geloof nu aan mijn
plicht te kort te komen indien ik u niet op de hoogte zou stellen van de toestand.
Volkomen op de hoogte der zaken, wijl ik pater Prefect tijdelijk vervang, kan ik
natuurlijk niets anders dan mijn eigen oordeel hebben over de gespannen toestand
tussen de Missie en de Congregatie. Welnu, de Missie staat op dit eigen
ogenblik voor een bankroet. De Prefect is aangeklaagd bij de Rechtbank te
Amboina voor een schuldvordering van een Chinees en hij heeft geen cent om
te betalen. Hij had stellig en zeker gehoopt dat de nieuwe missionarissen geld
voor hem meegebracht zouden hebben. En nu: geen cent is er meegekomen. Ik
weet positief zeker, dat al de schulden die de Prefect hier gemaakt heeft uitsluitend
voorkomen van bestelling voor het allernoodzakelijkste levensonderhoud der
missionarissen. De een of andere dag worden onze bestellingen op krediet bij de
enige leverancier die ons nog krediet verleent gestaakt en dan blijft ons niets
anders over dan bij de inlanders te gaan schooien om wat eten.
U zult misschien zeggen dat dit alles de schuld is van de Prefect. Ik denk er
anders over, maar dit lost de toestand niet op en er moet een oplossing komen of
de Missie gaat erbij ten onder. Of onze Congregatie in Nederland daar ook geen
schade bij zal hebben? Zie, dat leg ik aan uw oordeel voor. Vooral omdat ik
weet dat er geld en genoeg geld is dat voor de Missie bestemd is. 25
Pater Van de Kolk, te Okaba vanaf 1919, blijkt een zeer kritische geest. Zijn
opmerkingen over het beleid van de Prefect volgen hier.
- Merauke wordt nooit iets, nog in geen twintig jaar. De Missie ligt te ver weg
van de mensen. Gelukkig is Van der Kooy nu in Jobar gaan wonen, er tussenin.
- In Okaba wonen wij nu in een klein bamboehutje met gras bedekt. Maar het
is er niet goed uit te houden: regen, wind, stof, ongedierte. Met de bouw
raken we vast. Pater Prefect, altijd dezelfde helaas, vergeet alle bestellingen,
25 Braun MSC, Ph., Brief aan Pater Provinciaal, 4-1-1908. Archief MSC, Tilburg.
151

planken, zink enz. Het is treurig en schadelijk. Ik heb een altaarsteen gevraagd.
P. Prefect denkt er niet aan, al heb ik er vier of vijf maal om gevraagd.
En al heb ik er bij mijn aankomst in Langgoer twaalf meegebracht.
Heeft men dan vroeger allemaal zonder steen gelezen? Er wordt gelezen
zonder dienaar, zonder kaarsen (hetgeen ook niet te betalen is). Volgens welke
theologie is dat? En die "volmachten" die we krijgen... ik wou die wel eens
onderwerpen aan het oordeel van een deskundige. Men bewaart in Merauke
het Allerheiligste steeds zonder godslamp. P. Prefect weet het, laat het toe.
Dispensatie inzake de tonsuur wordt niet gegeven, toch genomen. Op vrijdagen
wordt gewoonweg vet gebruikt in de keuken...
- Er komt een pater uit Merauke naar hier om ons gelegenheid te geven tot
biechten. De vorige maal is pater Van der Kooy geweest en deed acht dagen
over de terugreis.
- Het is een diep gezonken volkje hier; alles even dierlijk en barbaars. Maar in
de grond zijn het goede kerels, die ons zeer genegen zijn.
- Gauw wat anders: zouden wij niet een eigen tijdschrift kunnen oprichten, een
wetenschappelijk tijdschrift...
(Hij werkt dit idee uit... en eindigt:)
U hebt toch niet vergeten hel fornuis met potten en pannen voor me te kopen? 26
- Van buitenaf hoorde ik, dat ik als spion naar de Missie werd gestuurd en daarom
door de Prefect onschadelijk werd gemaakt in de verre eenzaamheid van
Okaba. Belachelijk! Voel me best in dit "ballingsoord". Niets liever dan hier
stilletjes te mogen blijven zitten. Zo ergens dan kan hier mijn werk voor O.L.
Heer alleen zijn. Geen eer aan te behalen, geen rijkdom, geen schittering, geen
achting, geen dank, geen succes zelfs. En toch zou het duiveltje van de
ijdelheid soms nog ondeugend willen zijn. 27
Zijn correspondentie in 1911 vermeldt dat in november pater Prefect op bezoek is:
Deze is hier in zijn nopjes. De eerste morgen trok hij er al met een groot bot
kapmes op uit om ons bos om te kappen. Na een paar uur zweten had hij een
paar vierkante meter neergesabeld. Onze klapperplanting vond hij enig en zijn
ideaal is nu overal "klappers planten", op Kei, te Merauke, Jobar, Koembe. Voor
hier wil hij nog zo'n tien hectare meer vragen. 28
In maart 1912 horen we het vervolg op dit enthousiasme:
Wat we nou ook hier gekregen hebben is... hulp van twee Keiezen. Maar ik ben
er niks blij mee. Dat is weer zo'n typerend feitje. Toen de Prefect hier was
zeiden we hem: "Met de planting van klappers kunnen we niet verder gaan;
broeder Van Santvoort mag zich niet te zeer inspannen." Daar bleef het bij.
26 Kolk MSC, J. van de, Brieven aan Pater Provinciaal, 6-9-1910 en 15-10-1910. Archief MSC, Tilburg.
27 Kolk MSC, J. van de, Brief aan Pater Provinciaal, 18-1-1911. Archief MSC, Tilburg.
28 Kolk MSC, J. van de, Brief aan Pater Van Croonenburg, 1-11-1911. Archief MSC, Tilburg.
152

Toen kreeg ik later een briefje van pater Viegen: "Binnenkort kunt gij enkele
Keiezen verwachten." Ons was niets daarvan gezegd, geschreven of erover gevraagd.
Onverwacht komen er nu twee. We zitten immers midden in de regentijd;
een deel van het terrein onder water, de helft van de tijd regenbuien, veel
muskieten, het twee meter lange gras "grasgroen" en niet brandbaar, en begin
dan maar te planten!
Dat de Prefect zoiets niet inziet, of eerst informeert of waarschuwt! Wat in de
droge tijd prachtig gegaan zou hebben (met twee Keiezen in één maand alles
klaar) is nu een knoeiwerk of liever: geen werk. "Terugsturen", zegt pater
Vertenten, maar dan is de schade nog groter. Met kapmessen laten we nu banen
door het lange dikke gras kappen en zullen proberen te planten. Er zit niets
anders op. Ander werk hebben we niet voor hen.
Als de "grote" plantingen in spe ook zo praktisch worden aangepakt, dan belooft
het wat! 't Is zo dwaas als het groot is. Meen niet dat wij ons er zo bedroefd of
knorrig om maken maar het is zo spijtig zo'n kostbare dwaasheden te moeten
ondernemen. 29
In brieven uit Nederland werd Prefect Neijens voor van alles uitgemaakt. Men
randde zijn deugd en kloostergeest aan. De kardinaal van De Propaganda Fide wist
ervan en zei:
De leden van het Bestuur van de Congregatie van de MSC streven naar de fijnste
volmaaktheden en vergeten de gewone christelijke deugden.
Er kwamen verwijten over het niet snel beantwoorden van brieven, maar Tilburg had
geen idee van de afstanden en postverbindingen. Maar ook missionarissen ter plaatse
deden (onbewust) mede. Als zij hun zin niet kregen, schreven zij hun klachten tegen
de prefect aan de Provinciaal in Holland. Vooral brieven van de toenmalige Overste,
pater Viegen, maakten een serieuze indruk (en wij weten hoe eigenaardig zijn
volkenkundig onderzoek was).
Als Overste gaf Viegen ook geen cent aan de prefect. Neijens ging naar Tilburg.
Daar verdedigde hij zich en werd 'opruier' genoemd; hij zweeg en' kreeg te horen
'zich niet te kunnen verdedigen'.
In 1909 kwam een Visitator naar de Molukken en Nieuw-Guinea. Hij hoorde geen
klachten; er werd een Kapittel gehouden in Nederland, maar weer geen klachten.
Toch ging de campagne door: de aangeschafte zaagmachine bracht niets op; de
klapperplanting op Nieuw-Guinea werd niet bevorderd en Neijens had telkens
nieuwe plannen. Hij zocht zelf geld, kreeg subsidies van de Regering en men zei:
'Hij beroemt er zich op zichzelf te kunnen redden.' Hij gaf zelf alle retraites, 'maar',
zei men, 'hij doet niets voor paters, broeders, zusters enz.'.
In 1911 stelde Viegen voor om de Prefectuur op te splitsen. Pater Van de Kolk wist
dit te voorkomen.
29 Kolk MSC, J. van de, Brief aan Pater Provinciaal, 10-3-1912. Archief MSC, Tilburg.
153

In 1913 vaardigde Rome het decreet uit: Alle gelden 'voor de Missie gegeven'
moeten aan de prefect worden overhandigd. Deze betaalt een jaargeld aan de Missie-
Overste, per missionaris zo veel... Maar de Nederlandse Provincie hield toch de
gelden vast. Van de toenmalige Generaal is het gezegde bekend: 'Eh bien, périsse
la Mission, pourvu que fleurisse la Congrégation.' Er bleken twee richtingen bij de
MSC in Nederland, la congrégation pour la Congrégation, en: la congrégation pour
Dieu et les oeuvres. De eerste richting had de macht.
Toen voor- en tegenstanders zich minder om het 'juridisch gelijk' bekommerden dan
wel om de kwaliteiten en de persoon van Neijens, schreef pater Van de Kolk een
document onder de titel: Barbertje zal hangen, waaraan wij het volgende ontlenen:
Men heeft mij aangezocht klachten uit te brengen tegen pater Neijens, zelfs om
een campagne tegen hem op touw te zetten, een petitie. Daaruit meen ik het
recht te kunnen putten om niet alleen klachten tegen de prefect te bekijken maar
ook wat er te zeggen valt vóór hem.
Slechte gebreken van de prefect zou men gaarne van mij gehoord hebben en
geloofd: goede hoedanigheden werden mij verboden te vermelden. Daarom teken
: ik hier alles op voorzover ik me herinnerde en nog zag.
Reeds in 1905, twee jaar na de aankomst van Neijens te Langgoer verwijt pater
Generaal (uit Rome) hem de gelden "van de Provincie" te willen innen. De
gelden die de missionarissen ophaalden vóór hun vertrek kreeg Neijens niet.
Pater Nollen, die de Missie te Merauke opzette, wenste dit te doen zoals de MSC
dat in Nieuw-Pommeren gedaan had, waar hij eerst missionaris was geweest. Er
kwam een grote stal, dure paarden en koeien. De eerste drie jaren brachten de
koeien wat op, daarna niets meer; ze kostten veel geld aan voedsel dat uit
Soerabaja moest komen. In de droge tijd wist men er geen raad mee: van de
vijfentwintig gingen er dertien kapot; een paar trekossen liepen er voor niets. In
1906 brak het vee uit. Broeder Joosten stond er alleen voor, tuinen van de
mensen werden vernield. Met de tien paarden wist men ook geen raad. Verkopen
mocht niet. Van de tien paarden werd er één gebruikt; jonge paarden werden niet
ingereden. De prefect wilde de wei met klappers beplanten; het mocht niet. De
prefect werd verweten geen veestapel te willen; had gebrek aan administratie. Hij
moest toegeven op het stijf aanhouden van Nollen; hij had kunnen dwingen, hij
liet hem begaan, wilde geen tiran zijn. In Holland werd gezegd dat pater Nollen
van armoede verging; eieren moest verkopen om in leven te blijven. Pater
Generaal stuurde aan Nollen - buiten de prefect om - duizend gulden "tot steun
in de nood". In 1907 ontbood pater Generaal Neijens naar Rome, zogenaamd op
bevel van de Congregatie De Propaganda Fide (de hoogste instantie in missiezaken).
Neijens kwam, vernam de valsheid van deze oproep, verdedigde zich en
werd in het gelijk gesteld. Intussen profiteerden de protestanten van zijn afwezigheid
en openden hun Zending op de eilanden Tanimbar en Groot-Kei. Zo zijn
door het achterhouden van geld duizenden zielen verloren gegaan. 30
30 Kolk MSC, J. van de, Document Barbertje zal hangen. Archief MSC, Tilburg.
154

In 1914 zette pater Nollen een algemene petitie van paters en broeders op tegen de
Prefect; Van de Kolk weigerde mee te doen. De klachten waren:
1) geen goede administratie, schulden;
2) geen geestelijke zorg voor missionarissen;
3) geen zorg voor de christenen;
4) geen zorg voor het bekend maken van de decreten van Rome.
Neijens antwoordde; alle aanklachten werden vernietigd, maar hij diende tegelijkertijd
zijn ontslag in. De Congregatie De Propaganda Fide nam het ontslag aan en
benoemde pater Nollen als zijn opvolger (1915).
Pater Neijens zei na zijn aftreden: 'Het is goed dat er zoiets gebeurt, èn voor de
Congregatie, èn voor de Missie, èn voor de personen, èn voor mij; men doet
ondervinding op, men komt tot klaarder inzicht, men lijdt wat. Ik heb O.L. Heer
altijd gevraagd dat ik aan wal gezet mocht worden zodra de Missie goed op poten
stond.'
Maar onder Nollen ging de bemoeienis van Tilburg gewoon door; Van de Kolk volgt
Viegen op als Overste (1915) en steunt als Overste Nollen financieel.
In 1916 kwam de nieuwe Generaal op bezoek. Er kwam na veel geharrewar een
goede overeenkomst tot stand. Jammer, zo besluit Van de Kolk, dat zij enkele jaren
te laat kwam. Hij vond met anderen dat Nollen nog minder een administrator was
dan Neijens, en ging in 1922 verbitterd naar Holland. 31
Het voorafgaande geeft ons een kijk op wat zich 'in hogere kringen' heeft afgespeeld,
terwijl de vele missionarissen op Kei en Nieuw-Guinea eenzaam zaten te
ploeteren op hun verre staties. Zij werden indirect in het conflict betrokken, hun
uitspraken - een woord, een brief, een gesprek - hun vóór en tégen, alles heeft
invloed gehad op het uiteindelijke aftreden van pater Neijens en op het beleid daarna
van pater Nollen. Niet iedereen was zo met dit probleem bezig als pater Van de
Kolk (bijvoorbeeld Vertenten niet). Het werk werd doorgezet; bij ontmoetingen werd
de broederlijke samenwerking in een opgewekte stemming 'gevierd'. Men zag ook
elkaars al te menselijke tekorten en niet te corrigeren gebreken met alle, niet alleen
te verdragen onprettige gevolgen, maar ook met alle daardoor niet te bereiken
successen. Maar uit de reactie van Van de Kolk, die notitie nam van alle gegevens,
standpunten vergeleek, kerkelijk recht bestudeerde, vóór en tégen erkende, blijkt dat
hij en anderen geleden hebben onder de misverstanden, die volgens hen het werk
van de Missie hebben geschaad, aanwijsbaar hebben benadeeld en voor een deel de
sfeer hebben 'verziekt'... al liet men dit in de brieven in de Annalen niet merken.
Aller zorg was: hoe de Missie zou kunnen voortbestaan, de mensen zouden kunnen
worden gered en de Kerk zou kunnen blijven voortbestaan.
31 Kolk MSC, J. van de, Document Barbertje zal hangen. Archief MSC, Tilburg.
155

De verhouding tot de kloosterlijke Overheid
Naast de verhouding van de missionarissen op Nieuw-Guinea tot de Apostolische
Prefect op Kei, stond de verhouding tot de religieuze Overheid. In de praktijk
betekende deze verhouding een belangstellend bezoek van de pater Overste en de
beoordeling van zijn onderdanen in zijn verslagen aan het Provinciaal Bestuur in
Nederland. (In het dagelijkse leven fungeerde een pater te Merauke als waarnemend
Overste.)
- Viegen kwam in 1906, bracht pater Cappers mee en vertrok met broeder Dion.;
hij kwam terug in 1909 en hij bleef er tot 1915. Hij liet later terrein en huis van
het modeldorp in Merauke als eigendom opnemen van de MSC in plaats van
deze op naam van de Prefectuur te zetten.
- Nollen werd zijn opvolger als Overste, maar zonder een officiële benoeming. De
Generaal zei er huiverig voor te zijn een nieuwe Overste te benoemen omdat de
Prefect er door diens toedoen al twee had zien weggaan.
- In 1910 kwam Nollen met Neijens mee om een plaats te zoeken voor de missiestatie
over de Bian: dat werd Okaba.
- In 1915 werd Van de Kolk Overste en vertrok naar Kei.
- In 1917 kwam Van de Kolk naar Zuid-Nieuw-Guinea en betoonde zich heel
pessimistisch ten aanzien van de toekomst van dit deel van de Missie.
- In 1922 komt pater J. van de Bergh als opvolger van pater Van de Kolk en ziet
na de actie van Vertenten en het begin van de medische hulp 'de toestand
hoopvol in'.
Uit de verslagen van met name pater Van de Kolk halen we hier aan wat op de
Missie van Zuid-Nieuw-Guinea betrekking heeft. In 1915 schrijft hij:
Zuid-Nieuw-Guinea belooft niet veel meer, vooral nu de Missie zich daar heeft
moeten bekrimpen in plaats van uitbreiden. Als er nog iets blijvend komt van
Merauke, Okaba en Wendoe dan is het al mooi; een grote werkkring wordt het
daar nooit. Of Okaba weer bezet zal worden is nog twijfelachtig. De bevolking
op Nieuw-Guinea sterft schrikbarend uit. In het laatste jaar was de verhouding
van sterfte tot geboorte als van 20 : 1, en op heel de zuidkust wonen nog slechts
negenduizend mensen van wie volgens de dokter van Merauke negentig procent
syfïlitisch zijn aangetast... Moest nu de Missie daar nog begonnen worden, men
zou het niet meer doen. 32
In 1917 schrijft hij:
Het missiewerk op Nieuw-Guinea, zo het aangehouden wordt, zal zich ten slotte
moeten beperken tot de zorg voor enkele katholieke vreemdelingen in Merauke
(Manillarezen, Keiezen, Timorezen) en hier en daar op de kust een "klein" groepje
beterwillende en goedwillende geklede Marindinezen; werk voor één priester.
Vertenten staat feitelijk alleen voor het geestelijk missiewerk op Nieuw-Guinea
en kan het makkelijk af, ook Okaba, Wendoe, Koembe bezocht hij op geregelde
32 Kolk MSC, J. van de, Verslag 1915. Archief MSC, Tilburg.
156

tijden. Zijn ijver wordt nog steeds door zijn optimisme gesteund en dat is gelukkig,
want zijn werk is vrijwel succesloos en hopeloos. Als kloosterling gedraagt
hij zich ook stipt en is in de kleine communauteit van Merauke een voorbeeld en
een opwekking: verstandig, opgeruimd, gedienstig, bekwaam, liefdevol. Indien de
pater één opvallend gebrek heeft dan is het zijn optimisme, maar dit wordt in de
treurige omstandigheden van de werkkring een benijdbare deugd. De gezondheid
is zeer goed, zeven jaar werkzaam, drieëndertig jaar oud. 33
In hetzelfde verslag typeert Van de Kolk pater Van der Kooy als volgt:
Het treuzelachtige bederft veel in het werk en karakter van de pater. Overdreven
bezorgd, zich afslovend voor nutteloze dingen, onpraktisch, onbeslist. De
samenleving met hem is op den duur niet prettig, niet wegens norsheid of
onvriendelijkheid, maar wegens eigenaardige levenswijze, sukkelachtigheid in
alles. De bedoelingen en de ijver van de pater zijn heilig, de stiptheid voorbeeldig,
soms tot het scrupuleuze toe. De gezondheid is niet schitterend en de pater
diende zich meer te ontzien. 34
In zijn verslag van 1917 karakteriseert Van de Kolk ook broeder Van Santvoort. Hij
zegt:
Luchtig van karakter, kan hij kritiek en standjes soms zwaar opvatten, doch is
het aanstonds vergeten, vaak zonder verbetering. Wat week en vrouwelijk in zijn
gevoelens; met meer verbeelding dan verstand. Vandaar: licht wantrouwen,
onbedachtzaamheid in het spreken, wat hem in de geest komt, zegt hij, liefst nog
aangedikt en overdreven. Ook in het werk is hij luchtig en onstandvastig met een
grote, doch soms onbezonnen ijver. Hij heeft een te grote behoefte om te
"praten". Voor het overige een zeer trouw en voorbeeldig, stipt kloosterling,
vrolijk (als het hem goed gaat, wat meestal het geval is) en ijverig. De gezondheid
is zeer goed, maar ook de minste ongesteldheid maakt hem moedeloos;
zeven jaren in de missie, negenendertig jaar oud. 35
En aan een brief van broeder Van Santvoort aan de pater Provinciaal in Nederland,
voegt pater Van de Kolk toe:
Driek laat wel horen dat hij niets te lezen heeft en dat daar best iets vrolijks bij
mocht zijn.
Van de Kolk maakt dan zelf een lijstje van boeken, dat ons een kijk geeft op wat de
missionarissen toen graag lazen:
- Pater Bernard Hafkenscheid;
- Studiën en schetsen van Nieuwehoff (bekeringsgeschiedenissen);
- Martelaren van het Colosseum;
33 Kolk MSC, J. van de, Verslag 1917. Archief MSC, Tilburg.
34 Kolk MSC, J. van de, Verslag 1917. Archief MSC, Tilburg.
35 Kolk MSC, J. van de, Verslag 1917. Archief MSC, Tilburg.
157

- De Weg der Volmaaktheid, door P. Janssen O.Pr.;
- Pauselijke Zouaven;
- Mgr. Verius (nieuw werk als het af is; het oude van p. Vaudon hebben wij
ook niet);
- Het geloof onzer vaderen;
- Levens van heiligen (Franciscus, Theresia hebben we);
- Fabiola;
- Sobieski;
- Pater Damiaan;
- Heldengestalten (v.d. Lam);
- Kruistochten.
Voor een broeder vooral, die in zijn vrije tijd niet zo goed aan taal kan doen,
(correspondentie, volkenkunde, studie enz.) is een klein interessant bibliotheekje
een schat in de missie, anders verleert hij het lezen, verveelt zich of slentert rond
met zijn ziel. Intussen valt daarover niet te klagen wat broeder Van Santvoort
betreft. Ik had reeds vroeger een hoge gedachte van hem, maar die man is mij
nog vijftig procent meegevallen. Een ideaal missiebroeder: werkzaam, vrolijk,
gedienstig, zonder luimen, vol toewijding voor de mensen en met een degelijke
godsvrucht. 36
Aan het verslag over de personen voegt Van de Kolk enkele algemene opmerkingen
toe, die tekenend zijn voor hem en voor de situatie:
1 Voor het geestelijk leven wordt mijns inziens over het algemeen voldoende
door de missionarissen gezorgd. Maar niet alle wensen en regels van de Constituties,
ook niet van de laatste Visitatie, kunnen steeds of zelfs niet meestal door
allen onderhouden worden, bijvoorbeeld het uur meditatie van de priesters.
2 In de Missie lijkt mij de geestelijke lectuur een zeer voornaam iets, misschien
zelfs een van de krachtigste middelen om geestelijke opbeuring en ontspanning
op te doen. Daarbij houden goede boeken het verstand, de verbeelding, het
gevoel en het karakter gezond en voorkomen nog het best dat de missionarissen
"abnormale mensen" worden.
3 Een ernstige kwaal, die buiten iedere schuld ligt, ontstond en verergerde
steeds in de Missie, doordat verschillenden naar lichaam en geest rust nodig
zouden hebben, die zij wegens gebrek aan personeel en uitbreiding van de
werkzaamheden niet nemen kunnen. Feitelijk kwam de laatste karavaan missionarissen
uit Europa zeven jaar geleden. 37
In 1921 schrijft hij na de loftuitingen van de Visitatoren te hebben aangehaald:
Het enige wat al die jaren dat de Missie bestaat steeds moeilijkheden (en soms
zware, algemene en persoonlijke) heeft gebracht is de verhouding van de Missie
tot de Congregatie, die wat verbeterd is sinds de Visitatie in 1917, doch nog niet
36 Kolk MSC, J. van de, Brief aan Pater Provinciaal, 10-3-1912. Archief MSC, Tilburg.
37 Kolk MSC, J. van de, Verslag 1917. Archief MSC, Tilburg.
158

is wat zij zijn moest. Wat de kloostertucht in engere zin betreft, deze kan "in de
puntjes" alleen vrij volledig beoefend worden in de hoofdstaties waar een vrij
geregeld communauteitsleven wordt geleid: gezamenlijke oefeningen, meditatie,
gewetensonderzoek, geestelijke lezing, conferenties etc. De jaarlijkse retraite
werd in de afgelopen zes jaren trouw gehouden - door de broeders gezamenlijk,
door de paters ieder afzonderlijk meestal - omdat het praktisch niet anders ging.
De halfjaarlijkse "conferentie" werd trouw gehouden. Er was meteen een band
die de broederliefde en onderlinge belangstelling verhoogde. Een punt van
belangstelling zal intussen blijven dat het repatriëren niet worde verschoven doch
liever verhaast. 38
Na pater Van de Kolk werd pater J. van de Bergh als Overste aangesteld. In zijn
Verslag van 1924 is hij veel minder breedsprakig dan zijn voorganger. Zijn oordeel
over de verschillende personen komt overeen met dat van Van de Kolk; hij beklemtoont
de trouw van de religieuzen aan de geestelijke oefeningen, merkt op dat de
Listige kanten van sommigen door de confraters wel verdragen worden - ons kent
ons - maar dat sommigen, 'ouder geworden', echt wel aan vakantie toe zijn. Een
lijstje zegt: Neijens sinds 1903, Van de Kolk sinds 1909, Van der Kooy sinds 1905,
('uppers sinds 1906, Vertenten sinds 1910, Viegen sinds 1904, Van Roessel sinds
1905, Hamers sinds 1905, Joosten sinds 1907, Jeanson sinds 1908, Van Santvoort
sinds 1910. 39
38 Kolk MSC, J. van de, Verslag 1921. Archief MSC, Tilburg.
39 Bergh MSC, J. van de, Verslag 1924. Archief MSC, Tilburg.
159

VI Het dagelijkse leven van de Marind
Het leven van de wieg tot het graf
Een volledige studie van de Marind cultuur is voorhanden in het boek van prof. dr.
J. van Baal: Dema. 1
Van die beschrijving wordt hier zelfs geen ingekort overzicht gegeven, want het gaat
nù om de cultuur zoals de missionarissen die hebben gekend en beschreven. Het is
enkel de bedoeling het milieu weer te geven waarin zij hun missiewerk verricht
hebben en hun reacties aan te geven op de uitingen van deze cultuur en hun
opvattingen daaromtrent.
Om de Marind cultuur goed te kunnen zien kijken we eerst even terug naar wat wij
reeds over de landstreek waarin deze mensen woonden, verteld hebben. Dat was de
kust van Zuid-Nieuw-Guinea, dorpen op de strandwallen, onder een dichte strook
van kokospalmen. Vóór de dorpen lag de visrijke zee, achter de dorpen lagen de
tuinen en daarachter de grote vlakten, rijk aan wild. Deze kuststrook werd doorsneden
door de rivieren de Maro, de Koembe, de Bian en de Boelaka. In het
brongebied van die rivieren woonden de binnenland-Marind en heel het gebied werd
naar het noorden afgerond door de machtige Digoelrivier. De mensen aan de
overzijde van die rivier waren geen mensen meer, maar te snellen wezens. Dit Zuid-
Nieuw-Guinea kende een droge en een natte tijd, naargelang de winden waaiden uit
het zuidoosten of het noordwesten. Het klimaat kende een warmte tussen de tweeëntwintig
en dertig graden. De natte tijd bracht telkens de kwelling mede van de
muskietenplaag.
De Marind zelf beschouwden hun land als rijk en vruchtbaar. Zij vonden het
begrijpelijk, dat de vreemdelingen die denkelijk honger leden in hun eigen land, naar
hun paradijs toekwamen. 2
1 Baal, J. van, Dema. The Hague, 1966.
In de volgende beschrijving werden ook benut:
Baal, J. van, '36 Jaren' en
Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I, 1985, en II, 1989. Franeker; aangezien deze beide publikaties vaak
een beroep doen op gegevens van missionarissen.
2 Nollen MSC, H. Brief, in: Annalen, jg. 26, 1908, pp. 58, 75, 88, 106, 120.
Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, pp. 8 e.v.
Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 14 e.v.
160

Dr. Van Baal schrijft:
De Marind man is een indrukwekkende verschijning. Groot en krachtig gebouwd,
ziet hij er, met de varkensslagtand door het septum van het neusbeen, zijn talloze
versieringen, de grote verenkrans op het hoofd, met zijn grillige rood en gele
gelaatsbeschildering en de lange biezen haarverlengselen, waar de klapperolie
afdruipt, vervaarlijk uit. Kettingen met kralen van vruchtenzaden, rotanbanden
om armen en benen, waaraan gedroogde varkensblazen bevestigd zijn, een nauw
sluitende gordel, een schaamschelp en een staart van biezen completeren het
grillig geheel van zijn toilet.
Ondanks het ontbreken van enkele van de meest opvallende attributen van haar
echtgenoot, ziet de vrouw er niet minder wild uit dan deze. Gratie en schoonheid
ontbreken vrijwel al deze vrouwen, die van een uitgesproken grof en lelijk type
zijn.
Gigantisch inmiddels is de versiering van de mannen wanneer zij zich opmaken
tot deelname aan één der grote riten of ceremoniën en zij, behangen met tal van
symbolische ornamenten en uitgebreide verenversierselen, het toneel betreden. Eens
ben ik, waarschijnlijk als laatste, getuige geweest van Weiko-zi, waar de mannen
met metershoge en een halve meter of meer brede hoofdtooi ter feestplaats verschenen
en, bijgelicht door het schijnsel van talloze flambouwen hun plechtige rondgang
maakten bij indrukwekkend gezang en trommelslag. De geweldige hoofdtooi maakte
de kadans mee van hun lichamen en het schouwspel, dat deze groep mannen met
hun bizarre versierselen en wonderlijk gevarieerde zang vormden, was, in al zijn
plechtigheid en beheerstheid een toneel van de imposante schoonheid van het
absolute wilde. Het was het wilde op zijn schoonst, de uitdrukking van al wat er
aan groots leeft in deze cultuur van hartstocht en geweld.
De stam is verdeeld in een aantal totemclans en subclans, waarvan het getal tot
vier of vijf hoofdgroepen is samen te brengen, n.l. de Geb-zé met zon en klapper
als hoofdtotem, de vogelgroep, de sagogroep en de groep van varken en krokodil
die nu eens als één dan weer als twee onderscheiden supraclans dienen te worden
opgevat. In Sangasee uiteenvallend in twee exogame stamhelften, waarin de Gebzé
met de vogelgroep een duidelijk met de bovenwereld geassocieerde superieure
helft vormen en de sagogroep met die van varken en krokodil zijn verbonden
met de onderwereld, de zee, het boze en de dood, staan de vier groepen ten
oosten van de Bian geheel zelfstandig, terwijl ten westen van Sangasee varkensen
krokodillenclan elk als één afzonderlijke clan fungeren. Als speciale kenmerken
van de onderscheidene clans valt op te merken, dat de Geb-zé behalve met
zon en klapper in het bijzonder met de totaliteit geassocieerd zijn en de vogelgroep
met bovenwereld en zon. De sagogroep vertegenwoordigt het barend
aspect van de onderwereld, waarvan varkens- en krokodillenclan het dodend en
gevaarlijk karakter representeren.
Van suprematie van de ene clan boven de andere heeft men nimmer veel kunnen
merken; wel werd een zekere rangorde gesignaleerd doch van grote betekenis
voor het sociale leven was deze niet. Dit was door en door democratisch; alleen
161

de oude mannen genoten een meerder aanzien, dat overigens voor ieder werd
gemeten aan zijn persoonlijke eigenschappen.
De bovengenoemde supraclans zijn over het gehele gebied verspreid. In het dorp
(dat de eigenlijke territoriale eenheid is) heeft elke clan zijn eigen, omheinde, woonwijk,
bestaande uit een of twee mannenhuizen en twee tot driemaal zoveel vrouwenhuizen,
die de vrouwen van de clanleden met hun kinderen tot verblijf strekken.
Beide seksen wonen streng van elkander gescheiden: geen vrouw zal ooit het mannenhuis
betreden, terwijl de man hoogstens het huis van zijn eigen vrouw zal
binnengaan en daar in geen geval langer blijven dan bepaaldelijk noodzakelijk is. 3
1 let leven speelde zich af in de dorpen, in de tuinen en op de sneltochten, gevolgd
door de grote feesten. De kleine kinderen speelden op het strand, terwijl hun
moeders visten; de jongens verbleven overdag in het jongelingenverblijf, de gehuwden
leefden buiten onder de palmbomen. Niemand ontging iets van het openbare
leven, waaraan ieder op de eigen wijze deelnam, meestal in vrede, soms in ruzie en
gevechten. Het gezag lag niet bij traditionele hoofden, maar bij ouderen die zich een
positie hadden veroverd als sneller, tovenaar of als de brutaalste. 4
Geboorte
Een zwangere vrouw verricht haar gewone bezigheden, maar onthoudt zich van
allerlei 'verboden handelingen' die als voorafbeeldend precedent de bevalling zouden
bemoeilijken. Zij zal geen dubbele vruchten eten om geen tweeling te krijgen enz.
Wanneer zij hoogzwanger is, mag de man niet kappen of snijden, het kind zou
sterven. Miskramen kunnen afkomen; toverkracht of boze geesten hebben de vrucht
doodgeschoten. Een kwade droom is al gevaarlijk. Miskramen kunnen ook opgewekt
worden door het drinken van aftreksels van bladeren, door massage van een tovenaar,
door zware stenen op de buik te leggen of zich daarmee te laten slaan.
Misvormde kinderen worden aan zulke mishandelingen geweten.
De kleine Kajakaja wordt geboren in de open lucht aan het zeestrand buiten het
dorp, liefst in de schaduw van een boom of wat struikgewas. De vader heeft dan
reeds een kraamhutje gebouwd in het dorp, waar moeder en kind gaan verblijven
minstens een maand lang en de vader bij hen kan zijn. Een zus van de moeder kan
haar gezelschap houden. De man ontdoet zich van alle overtollige versierselen en de
moeder legt de hare alle af. Naaste vrouwelijke familieleden en kleine broertjes en
zusjes mogen vrij in en uit lopen. Niemand anders heeft er toegang; wie zich in de
buurt waagt, zal dikke benen krijgen. De moeder onthoudt zich van vlees en vis,
anders zou de kleine wonden krijgen. Zij eet alleen sago, kokosnoot, groenten en
vruchten. De navelstreng wordt afgesneden en kan in een bamboehuisje bewaard en
later om de hals gedragen worden. De nageboorte - mogelijk via massage of drankje
3 Baal, J. van, '36 Jaren', pp. 311-315.
4 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, pp. 8, 17; Kooy MSC, J. van der, Brief, in: Annalen, jg.
32, 1914, p. 26.
163

afgekomen - wordt ter plaatse begraven. De baby wordt dagelijks gewassen en krijgt
de eerste dagen al zonnebaden, die het fijnrozige-blanke huidje rood stoven. Na een
week is er een bronzen tint van blijvende aard. De vader mag ook niet van het
kraamhutje weggaan tenzij eerst zijn voetzolen met speeksel van het kindje worden
ingewreven. Sommige baby's waren ongewenst: een van een tweeling, onechte
kinderen, meisjes, gehandicapten. Dat waren kinderen van de dema's. Zij werden
gewurgd, levend begraven, op het zeestrand achtergelaten en overspoeld bij vloed.
Is de periode in het kraamhutje voorbij dan laten man en vrouw zich weer de haren
aanvlechten en zetten zich in de olie en de verf. Zij gaan met de kleine naar een kreek,
wrijven hun zwarte voeten en benen in met bleke klei. Ook het kindje wordt het
hoofdje met klei ingewreven. Alles wordt weer afgewassen en de intrede in het dorp
kan plaatshebben. Jonge vrouwen vormen een rij tegenover elkaar; ieder heft een stok
op en de moeder met haar kind loopt daar onderdoor. De kleintjes heten nu 'honahon',
zuigeling. Het kindje zelf krijgt nu meerdere namen, een eigen naam, later graag een
rake bijnaam, dan de naam van een gesnelde kop, de kop-naam, terwijl zij - men volgt
de vader - bij wijze van familienaam benoemd worden naar zijn clan. Typerend is
de opmerking: de familie van de man 'verwekt', de familie van de vrouw 'baart'. 5
Kleine kinderen
De jongetjes heten papes (1-5 jaar) en daarna: patoer, tot ongeveer hun twaalfde
jaar. De meisjes heten papoes (1-5 jaar) en daarna kivasom. Aan de hals dragen
zij allen een krans van paarlemoerscherven, gesneden uit de nautilusschelp; als
zij lopen klinken die als muziek. Allen dragen boven de polsen nauw sluitende
mofjes, gevlochten uit reepjes van Spaans riet. Aan de bovenarmen dragen zij
brede bandjes van hetzelfde fabrikaat. Daarin steken zij gaarne krotontakjes, fijn
geurend kruid en soms hele ruikers van malse, bleekblauwe of witte waterlelies
met gouden hart. De patoers dragen boog en pijlen. Zij schieten op allerlei klein
wild, maar vooral schieten zij vis. Zij stappen in de aanrollende golven van de
opkomende zee en schieten met veelpuntig uitstaande pijlen in de kammen van
de golven als zij daarin een vluchtende bende kleine visjes zien.
De kivasom vissen met de kleine visfuiken, die de vorm hebben van een omgekeerde
trechter. Zij slaan daar vis mee in het ondiepe water. Een andere keer
trekken zij, twee aan twee, het grote ronde visnet van moeder. 6
Van de Kolk observeerde blijkbaar vaak het spelen van de kleintjes. Hij noemt
achtendertig spelletjes, waarvan vierentwintig met de Marind naam, zoals:
5 Gegevens bijeengezet uit: Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 26, 1908, p. 156; Vertenten MSC,
P., Vijftien jaar, pp. 15, 46; Kolk MSC, J. van de, Nota I, pp. 9, 17, 18, Nota II, pp. 12, 13, Nota IV,
pp. 15, 24, 34, 58; Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 24; Geurtjens MSC, H., Zwangerschap,
map: Geschriften van pater H. Geurtjens. Archief MSC, Tilburg.
6 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 16.
165

- op de handen lopend over een ander heen stappen;
- huizen bouwen van leem, figuren maken van zand;
- met kluiten leem naar een voorbij rollende vrucht gooien of op afstand een houtje
raken;
- pijltjes afschieten als op varkensjacht met de jachtkreten erbij;
- oorlogje tussen twee partijen (kan er ruw aan toe gaan);
- tollen met doorstoken vruchtje;
- touwspelletjes met vingers van beide handen;
- verstoppertje spelen;
- vlieger oplaten;
en:
- nadoen: hoe meisjes lopen, gedrag van ouden van dagen, sago kloppen;
- bootje laten varen, enz.
Bovendien merkt hij op: deze jeugd mag overal met de neus bij staan en mag
spektakel maken... totdat zij hardhandig wordt weggejaagd.
Zijn de jongetjes een jaar of negen oud dan kan er een groot feest gevierd worden,
waarbij hen de oorlellen doorstoken worden om er een dun pijpje bamboe in te plaatsen.
Van de Kolk vertelt dat een halfjaar tevoren al een feestterrein wordt klaargemaakt
waarop afdakjes worden opgezet voor gasten. Uitnodigingen worden naar heinde
en verre verzonden. Kort voor het feest zingen de mannen onder tromgeroffel het
'jachtlied' en blijven daarop twee dagen in de bossen. Na hun terugkomst met de buit
begint de dans. Op de eerste dag van het feest zelf worden grote vuren aangelegd om
de sagokoeken te bereiden; de volgende dag krijgen de dansgroepen tegen zonsondergang
deze te eten. De jongens van wie de oren doorboord worden staan op een stapel
bananen en rondom hen staan nog torens van vruchten opgesteld. Voor de eigenlijke
dans begint worden op het strand toneelvoorstellinkjes gegeven, komedies uit het
dagelijks leven, zoals het vangen van vis, het zien van de geest van een dode, enz.
Voor de meisjes valt parallel aan de patoerperiode van de jongens: de tijd waarin het
meisje 'kivasom' mag zijn. Zij blijft dat langere tijd want voor haar is er geen
leeftijdsklasse die gelijkenis zou vertonen met het 'aroi-patoerschap' (zie verder) van
de jongens. In haar vrije jeugd draagt het meisje in het geheel geen kleding, heeft
kort geknipt haar met enkel een bandje haar van het voorhoofd tot de kruin. Aan de
hals hangt een snoer kleine kraaltjes of stukjes nautilusschelp. Aan de armen heeft
zij rotanbandjes, waarin zij graag bloemen of gekleurde bladeren steekt, om de
lendenen nog een koordje. Zij mag zich opschilderen zoals zij wil.
Zoals bij de jongens worden ook bij de meisjes de oorlellen doorboord rond een
leeftijd van acht jaar. En bij dat feestje krijgt zij een opsiering van kralen en
bloemen en wordt zij met kokosolie ingewreven. 7
7 Kolk MSC, J. van de, Nota II, pp. 22, 34, 35; Nota III, pp. 12, 13, 14, 23; Nota IV, pp. 10, 12, 14,
23, 26, 35, 56; Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 108.
167

Opgroeiende jeugd
Zo komt langzamerhand de tijd dat de hartstochten voorgoed beginnen te ontwaken
en de andere Kajakaja's oordelen het raadzaam de jongens van de vrouwelijke bewoners
te verwijderen. Er wordt een feest gehouden en de 'patoer' wordt 'aroi-patoer'
verklaard en verhuist naar de 'gotade', wat men kan vertalen door 'jongelingenhuis'.
Dit huis ligt meer het bos in, achter het dorp. Als kenteken van 'aroi-patoerschap'
wordt hij geheel met roet ingewreven, terwijl hij aan de armbanden stukjes varkensvlees
draagt. Al de bewoners van dit jongelingenhuis staan onder scherpe controle.
Alleen 's avonds en wanneer zij erg ziek zijn mogen zij in het dorp komen. Komen
zij onderweg een vrouw tegen, dan moeten zij zich verbergen totdat deze voorbij is.
De jongen groeit stilletjes aan op; was hij tot hier toe misschien nog niet helemaal
bedorven, dan wordt híer door de anderen de laatste hand aan zijn verdierlijking
gelegd. Ook hoort hij hier veel de heldendaden op het gebied van snellen, met geur
en kleur verhalen. Vol bewondering ziet hij tegen die woeste en wrede heldendaden
op en belooft de voetstappen van zulke kranige voorgangers te drukken. 8
Hun opsiering ziet er volgens Nollen aldus uit: kortgeknipt haar, zwart geverfd,
halskettinkjes van stukjes schelp, oren doorstoken, aan de armen rotanbandjes en
gedroogde pezeriken en om de pols een mofje van rotan, dat dient om de terugslag
van de boogpees op te vangen. 9
Van de Kolk beschrijft zulk een inwijding:
Het was Jawo dan ook aan te zien dat hij veel dierbaars ging verlaten en de lieve
vrijheid vaarwel moest zeggen. Men moest hem letterlijk naar het feestterrein
trekken, waar de familieleden en de belangstellende vrienden reeds vergaderd
waren. Het huilen stond hem nader dan het lachen: een zekere zenuwachtige
bedeesdheid om publiek het middelpunt der plechtigheid te zijn, kan daartoe
hebben bijgedragen, want een Marindinees is verlegen als hij voor aller ogen iets
bijzonders moet verrichten; misschien wel omdat zij, die bij dergelijke gelegenheden
zich wat onhandig tonen, stiekem door iedereen worden uitgelachen. Op
het feestterrein lagen in het vierkant (ongeveer twee meter breed en lang)
sagobrokken, aardvruchten, enz. opgestapeld en aan drie kanten hingen er trossen
pisang, wati, betel en siertakken, rondomheen. Jawo moest bovenop die stapel
sago gaan staan: een gebruik dat ook bij andere plechtigheden voorkomt en een
eigenaardig idee geeft van de levensopvatting en tevens van de vruchtenrijkdom
van dit agrarische volk. Aanstonds kwamen er een paar mannen naar voren, die
Jawo van top tot teen inwreven met uitgekouwd kokossap, zodat zijn donkerbruine
huid blonk alsof zij geolied was. Zijn beschermvader, de broer van zijn
moeder, wond hem een lang kralensnoer rond de hals en knoopte het vast.
Daarop kreeg Jawo een 'nieuw pak' aan, deftig in het zwart; met verkoolde
8 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 26, 1908, p. 157; Nollen MSC, H., Brief, in: Almanak, jg.
19, 1909, p. 70.
9 Nollen MSC, H., Anthropos, tome IV, 1909, p. 553.
169

170
sagobladstengels wreef men hem helemaal in, zodat er niets wits meer aan hem
te zien was dan zijn witte ogen, witte tanden en witte halskralen. In dat zwarte
pakje zal Jawo moeten blijven lopen, totdat hij na vier of vijf jaar "ewati"
(jongeling) wordt. Jawo snikte. Misschien omdat zijn moeder en zijn tantes die
zich ten teken van droefheid het gelaat wit hadden ingesmeerd, een hartelijk
afscheidsliedje zongen, want Jawo ging nu het dorp voorgoed verlaten en zou
nooit meer bij de vrouwen mogen komen.
Een eigenaardige plechtigheid volgde nu waarvan de betekenis echter barbaars is.
Drie mannen van het dorp traden naar voren. Met een lange werplans in de hand
ging de eerste vlak voor Jawo staan, die verlegen naar de grond bleef kijken.
Allen zwegen. De man hield een lange toespraak tot Jawo, langzaam, plechtig,
maar toch alleen voor de naaste omstanders verstaanbaar. De tweede "redenaar"
gluurde eerst wantrouwig rond en fluisterde eer dan hij sprak. Bij de toespraak
van de derde kon ik goed onderscheiden dat hij vijf of zes maal hetzelfde zei, en
bij elke herhaling stampte hij evenals de twee vorigen deden, telkens met de lans
op de grond. Daarna gaf hij de lans aan Jawo, die van de sago afstapte. Van de
sago tot op het strand waren beschilderde bladscheden van het klapperblad
neergelegd die voor Jawo dienst moesten doen als loper. Jawo stapte langzaam
met de lans in de hand van het ene stuk op het andere, "om geen voetspoor in
het dorp achter te laten", zoals men zei. Op het laatste stuk hield hij even stil en
alle jongemannen van het dorp - voor de gelegenheid in een feestpakje van olie
en verf en zwaar gewapend met knots, boog en pijlen - omringden hem. Opeens
wordt er een teken gegeven, en Jawo vlucht met de hem omringende mannen en
ijlt het bos in naar het jongelingenhuis. Men roept, schreeuwt en raast, slaat met
de bladscheden op de grond, gooit een kalkkoker "paf kapot, om wat knaleffect
erbij te hebben - en het is afgelopen, Jawo is "aroi-patoer".
De volgende dag vroeg ik in stilte aan een van de drie redenaars wat hij daar
eigenlijk uitgesproken had. Na voorzichtig rondgekeken te hebben of er niemand
in de buurt was, stak hij zijn speech af zoals de vorige avond:
- "Wangei heb ik gesneld toen ik "woklahedde" was...
- in het binnenland heb ik nog een ander gesneld...
- Wallabbe heb ik gesneld toen ik "woklahedde" was...
- in het binnenland heb ik nog een ander gesneld...
- Jangoebè heb ik gesneld toen ik "ewati" was...
- in het binnenland heb ik nog een ander gesneld...
- Halaouw heb ik gesneld toen ik "miakim" was...
- in het binnenland heb ik nog een ander gesneld...
- Bajew heb ik gesneld toen ik "anamgib" was... tieske:
'tis uit!!!!!"
Die speech was dus niets anders dan een opsomming van eigen heldendaden, en
daardoor meteen een aansporing voor Jawo, bij het overreiken van de lans om
eveneens dapper te zijn in het koppensnellen, en als eerstgeborene de eer van
zijn familie hoog te houden.

En zo worden onschuldige jongens hier al vroeg door de anderen aangespoord tot
het wrede bedrijf. Erger nog: al vóór zij "aroi-patoer" zijn, worden zij op de
sneltochten meegenomen om het snellen van nabij te zien en te leren. 10
De jongens verblijven overdag in de gotade, maar komen 's avonds als het donker
geworden is naar het mannenhuis naar een moeders-broer toe, die tot hun huwelijk
hun beschermvader zal zijn. 11 Ook in de 'gotade' staan zij onder het gezag van een
'wachter' en in die jaren maken zij de inwijding door in de Majo of Imorituelen, dit
is de opvoeding tot volwaardige leden van de stam.
Na een jaar of twee wordt de jongen van 'aroi-patoer' tot 'wokravid' (woklahedde)
verheven. Hij blijft onderworpen aan de taboe geen vrouwen te mogen zien of door
hen gezien te worden. Hij mag nog niet deelnemen aan de nachtelijke dansen. De
jongeman krijgt nu haarverlengsels aangebracht, bestaande in een lang afhangende
tros staartjes van gespleten pandanuswortel welke aan een dot haren op zijn hoofd
is vastgemaakt. Zijn lijf en zijn hele opschik is weer zwaar ingevet, en hij stinkt van
de ranzige olie, hetgeen nog versterkt wordt door de pezeriken in ontbinding. Nu
worden zijn neusvleugels doorboord, waarin later beentjes en vogelklauwen zullen
worden gestoken. De verhouding tot zijn 'beschermvader' wordt nu die van een
homoseksuele relatie van pederastie.
Parallel aan deze 'wokravid'-leeftijdsklasse van de jongen wordt het meisje nu in de
klasse van de 'wahoekoe' opgenomen; haar distinctief wordt gevormd door de van
het hoofd afhangende haarverlengsels eerst tot aan haar middel en dan deze weer
verlengd tot aan de knieholte. Van nu af draagt zij ook de schaambedekking, een
bundel vezels, welke van voren onderdoorgaande en van achteren over een koord
omgebogen zijn; van achteren bollen de vezels gezamenlijk op tot een kussentje;
zulk een schaambedekking draagt zij ook als gehuwde vrouw. Aan de hals heeft zij
op de borst schelpen of platte vruchten en over de borsten smalle bandjes. In de oren
heeft zij ringen, waar weer kraaltjes vanaf hangen. Aan de armen heeft zij de rotan
banden en aan de pols de mof zoals de jongens.
Pater Van de Kolk beschrijft het feest van een inwijding van een 'wahoekoe'.
Op het voorplein van een half-in-elkaar-gezakte vrouwenhut zitten een tiental
vrouwen rond Jagoa, een meisje dat twaalf of dertien jaren oud kan zijn. Jagoa
is de feestelinge van de dag. Zij doet n.l. de grote stap van de ene levensklasse
in de andere; zij wordt van 'kivasom' een "wahoekoe". Mocht zij tot noch toe
overal frank en vrij rondlopen als een echt wildemanskind, van nu af is zij
gebonden aan een heleboel strenge regels; zij mag geen jongelui meer zien, moet
vluchten als zij hen ontmoet, moet werken, moet een zware bos haarverlengsels
dragen, plus een aantal grote oorringen, halssnoeren, armen- en beenbanden. De
10 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 62.
11 Kolk MSC, J. van de, Nota II, p. 28.
171

"wahoekoe's" zijn de glorie van een dorp. De vrouwen daar zijn druk bezig met
de feestelijke opschik van Jagoa, die bewust van het grote feit in haar leven met
een blij-ernstig gezicht stil zit neergehurkt, gelaten afwachtende wat voor moois
men haar zoal aan het lijf zal hangen.
Alles is ongeveer klaar, alleen moet er de verfkwast nog bij te pas komen om het
gezicht wat te verven, rood, zwart en geel, alsmede een grote nap kokosolie en
kokoskauwsel om het lange haarverlengsel flink in te smeren, totdat alles blinkt
en druipt van vettigheid.
Naast de vrouwenhut ligt een hoop brandhout, ongeveer drie meter lang, drie
meter breed en een halve meter hoog, klaar om in brand gestoken te worden.
Daarop liggen pakjes sago in bladeren gewikkeld. Dat zal het feestdiner zijn.
Maar de gerechten zijn nog niet alle opgediend. Mannen en vrouwen zijn nog
druk bezig rondom die brandstapel palen te zetten, waaraan kolossale trossen
banaan en betel opgehangen worden. Voorts nog pakjes sago, stengels wati,
trossen aardvruchten, genoeg om een heel dorp gedurende een paar dagen te
voeden. Dat alles, werd me gezegd, was uit de tuinen van de oude vader en de
beschermvader van Jagoa.
Intussen begint het donker te worden en de grote plechtigheid neemt een aanvang.
Jagoa heeft nu genoeg gepronkt en is al genoeg bewonderd door tantes en
buurvrouwen; verder zal er weinig notitie meer van de feestelinge genomen
worden.
Daar begint de aanval: eenieder sleept een pak van het opgestapelde eten mee,
soms zoveel als hij maar dragen kan. Sommigen trekken een ontevreden gezicht,
omdat zij niet genoeg van de uitdeler krijgen of zelf niet genoeg machtig kunnen
worden. Na een kwartiertje zijn de karrevrachten van het feestdiner verdwenen;
de meesten zijn ermee naar huis gesjokt om weer gauw terug te komen tegen dat
de dans begint. Anderen kruipen met hun portie hier of daar neer, om aanstonds
ervan te peuzelen. De mannen vooral knauwen al gretig op een stengel wati, die
hen weldra half dronken zal maken. Hier en daar worden vuurtjes in het zand
aangelegd, die meer rook dan licht verspreiden, goed tegen de muskieten.
Groepjes in feestelijke stemming zitten daarbij neergehurkt.
Eindelijk komt de maan: de trommen komen in beroering; groot en klein naar het
strand. Vrouwen en kinderen in het midden in een langwerpig vierkant en de
mannen met hun trommen en zwiepende veren daaromheen. Tromgeroffel en
zang en dans heel de nacht door, totdat de zon aan de hemel komt. Zonder
ophouden, zonder afwisseling, immer en altijd hetzelfde, nog eens, en nog
eens. 12
De heerlijkste jaren van zijn leven beleeft de volwassen jongeman wanneer hij
'ewati' geworden is. Het feest heeft plaats op de graven van de voorouders. Daar
worden in het vierkante ruim afdaken gebouwd en in het midden van het omheinde
12 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 27; Kolk MSC, J. van de, Nota I, p. 1.
172

terrein staat een versierd en beschilderd huisje, waarop de sago neergelegd zal
worden die daarna met alle andere vruchten zal worden uitgedeeld. 13 Jong, stralend
gezond en beladen met opsieringen voelt hij zich de mooiste en belangrijkste
persoon van zijn land. Uren besteedt hij aan de verzorging van zijn uiterlijk, bewust
dat iedereen, maar vooral de jonge vrouwen om het hardst naar hem zullen kijken.
I lij moet de vrouwen nog wel ontwijken, maar men laat hem toch al zijn keuze van
een toekomstige echtgenote kenbaar maken. Hij geeft haar al kleine geschenkjes
(sieraden). Neemt zij die aan dan beschouwen zij zich als verloofd en geheime ontmoetingen
roepen geen opspraak op. Dit zijn de jaren waarin hij erop uit is zich te
laten zien, geprezen te worden, hij gaat mee op jacht met de gehuwde mannen en
gaat met hen op sneltocht. Komen er vrouwen langs het jongelingenverblijf dan zal
hij wel zorgen dat zij hem zien en over hem bewonderend praten. Zijn opsiering
wordt een complex van haarverlengsels met daaroverheen op het hoofd allerlei fijne
bandjes en steuntjes voor weer andere, voor een krans van kasuarishaar en voor een
pluim, die op en neer wipt bij elke beweging. Er zijn variaties en toevoegingen
overeenkomstig de jaren van zijn 'ewati-schap'. De oren hebben de ringen met
kralen van vruchtjes, in de neus steken de slagtanden van het varken, klauwen of
bamboepijpjes. Ook het neustussenschot kan doorboord zijn en van een uitgesneden
hot voorzien.
De jonge vrouw die van 'wahoekoe' nu 'iwag' wordt, laat alle haarverlengsels
afsnijden en zij draagt enige tijd kortgeknipt haar. Daarna kan zij kortere haarverlengsels
krijgen ofwel weer heel lange, die lijken op die van de wahoekoe. Zij komt
nu tot het huwelijk en wordt dan een 'sav'.
Het huwelijk
De Kajakaja trouwt niet zeer jong, meestal heeft hij al flink baard, de bruid is
ongeveer van dezelfde leeftijd: achttien a twintig jaar. Dat is zeker te oud voor
dit klimaat en deze mensen, maar het is traditie en men eerbiedigt de ongehuwde
meisjes.
Bij het trouwfeest is de bruidegom dikwijls afwezig! De pleegvader moet vaak
zijn pleegzoon vervangen. Het is mij herhaaldelijk opgevallen hoe bleu en
beschaamd de jongemannen bij zulk een gelegenheid waren. De bruid wordt door
de bruidegom of de pleegvader bij de elleboog genomen en naar het feestterrein
geleid. Zij gaat zitten bij het feesthuis. Daarvandaan de uitdrukking: "zij is gaan
zitten" voor: "zij is getrouwd".
Weldra komen alle verwanten en vrienden, zij stapelen eten rondom de bruid (die
aldus in een ringmuur komt te zitten) van banaantrossen, pakken sagomeel, zoete
aardappelen, aardvruchten (jams, taro), betel, suikerriet, wati enz., ook krotons
(sierplanten) en waterlelies ontbreken niet. Als er niets meer bij wordt gebracht,
reikt de bruidegom de bruid de hand om haar over de ringmuur van eten heen te
helpen.
13 Kolk MSC, J. van de, Nota III, p. 8.
173

Daama gaat heel de familie in een kring zitten rond bruid en bruidegom. Allen
drinken de bedwelmende drank wati en de nieuwe aanverwanten noemen voor het
eerst elkander met de naam van zwager, schoonzoon enz., termen die voortaan
verplicht zijn, want aanverwanten mogen elkander niet met hun naam noemen.
De Kajakaja is monogaam, slechts bij uitzondering komt bigamie voor en die is
meestal nog van korte duur, want dan vecht gewoonlijk de ene vrouw er de
andere uit, al is het haar eigen zuster. Zo herinner ik mij een geval in Okaba,
waarbij de eerste vrouw haar zuster met een bijl op de kop sloeg, zodat de
schedel bloot lag.
Een vrijgezel in de Kajakaja maatschappij wordt beschouwd als, en is feitelijk
meestal, een sukkel. Wie klopt sago voor hem? Terwijl de gehuwde elke avond
een smakelijke, versgebakken sagokoek krijgt moet de vrijgezel zich meestal met
een stuk drooggepoft meel tevreden stellen.
Als men de door 's lands gebruik gewettigde gewoonten door de vingers ziet,
leiden vele Kajakaja's een geregeld gezinsleven. De mannen zijn zelfs zeer
ijverzuchtig. Wil een man zijn vrouw verpanden, dan heeft hij daarover aan
niemand rekenschap te geven, maar ontrouw van de vrouw kan tot doodslag
voeren en tot een duel met scherpe pijlen komt het tussen bedrieger en bedrogene
allicht. Is de man ontrouw, dan zal zijn vrouw hem dat dikwijls betaald
zetten door niet voor hem te koken.
In het dorp is weinig huiselijk leven. De hutten dienen alleen maar om te slapen,
beschermd te zijn tegen regen, koude en wind en om allerlei huisraad, wapentuig
en versierselen te kunnen bergen. De huwelijksomgang geschiedt in de tuin.
Man en vrouw eten niet samen. De vrouw kookt vóór haar hut en brengt haar
man zijn stuk koek bij - of als het regent - aan 't mannenhuis. Als het goed
weer is eet iedereen in de open lucht vóór de hutten. Elke morgen gaan zij naar
hun tuin en blijven er een tijdje, soms heel de dag, samen. Er is altijd werk,
vooral voor de vrouw, die sago moet kloppen of de tuin wieden. Een stok met
daaraan een grasbundeltje doet desgewenst dienst als "Verboden toegang". 14
'Als men de door 's lands gebruik gewettigde gewoonten door de vingers ziet',
schrijft Vertenten, hij doelt daarmee op het gebruik, dat aan meerdere mannen van
de clan van de man in de eerste nachten na de huwelijksplechtigheid omgang met de
bruid wordt toegestaan. De man slaat de vrouw als zij er zich tegen verzet. 15
Nollen beschrijft de volwassen man als:
Iemand die in het dorp woont, meester is over zichzelf, meester over zijn vrouw
en meester over zijn heelal, d.w.z.: kunnen staan en handelen in heel de Marind
14 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 26-27.
15 Kolk MSC, J. van de, Nota II, p. 24; Nota III, p. 5.
174

wereld. Hij hoeft geen rekenschap te geven aan wie dan ook, komt zelf voor zijn
rechten op, voelt zich volkomen vrij, want er zijn geen 'hoofden' en geen
'rechters'; iedereen is de gelijke van iedereen. Zijn sociale plichten zijn voor
zover wij weten, klein in getal. Als hij zijn quotum aan vruchten bijdraagt aan de
feesten en zijn penis onder zijn buikband verbergt als hij vrouwen ziet aankomen,
heeft hij zich als een keurige Kajakaja gedragen. Vanzelf zijn er de
gewone gebruiken bij geboorten en sterfgevallen en is er de zorg voor zijn steeds
veranderende opsieringen, maar die voelt hij niet als verplichtingen, maar als
bezigheden.
De gehuwde vrouw is de slavin van haar man. Zij torst de zware lasten, terwijl
hij achter haar opgewekt meeloopt alleen met zijn tas, zijn boog en zijn pijlen.
Ik zou niet willen zeggen dat de man zijn vrouw overbelast bij het werk, gezien
hij zelf de zware grond omspit, terwijl zij plant, verzamelt of de oudere aanplant
schoonhoudt. Ik heb gezien dat zij samen de sloten groeven, de sagobomen
velden, of de bananenstruiken verzorgden. Wel hebben de vrouwen de sago te
kloppen en klaar te maken. Zij zijn het ook die op de vooravond van de feesten,
wanneer de mannen moe thuisgekomen zijn van de jacht, het vlees bereiden en
de grote sagokoeken bakken.
Het leven van de vrouw is heel draaglijk wanneer hun mannen niet al te driftig
van aard zijn, want dan kan luiheid of niet op tijd klaar komen met de etensbereiding,
of niet naar de zin van de man met hem samenwerken, hun duur te
staan komen. Zij kunnen een pijl door het been krijgen en allerlei littekens aan
hoofd of rug laten wel zien, dat er stokslagen aan te pas gekomen zijn.
Maar eigenlijk is voor de Kajakaja de vrouw geen levensgezellin, maar een zaak,
gezien het gemak waarmee hij haar uitleent om iets te krijgen: hulp bij tuinwerk,
het lenen van een bijl, of enkel als bewijs van goede vriendschap in gastvrijheid. 16
Vertenten vertelt:
De Marind-anim leven van de opbrengst van hun tuinen. Een goed tuinier is hier
in tel. Spitten beschouwt de man als een van zijn grootste levensplichten. Doet
hij dat goed, dan is hij de glorie van zijn vrouw en de blijdschap van zijn
kinderen. Vooral in de tweede helft van de oostmoesson wordt de grond bewerkt.
In het regenseizoen kan men niets doen omdat de polders en moerassen dan
onder water staan.
Als men een nieuwe tuin aanlegt, begint men eerst met het opwerpen van een
korte dijk, een langwerpig vierkant. Door het uitgraven ontstaat daarrond een
diepe gracht. In de regentijd ligt de dijk als een boot in het water en heet daarom
ook "javoen" (prauw). Rond die eerste gracht maakt men nog een ringdijk die
aan de buitenkant eveneens met een sloot wordt omgraven. Op die "prauw" plant
men gewoonlijk wati, op de ringtuinen: bananen, suikerriet, sirih-peper (om te
16 Nollen MSC, H., Anthropos, tome IV, 1909, p. 553.
175

176
pruimen) yams, groenten, en later worden die ringtuinen de plaats voor sagoaanplant.
Op de zijkant van de tuinen planten zij graag kleurige krotons, het oog
moet ook wat hebben. [...]
De sloten zijn de beste verwering tegen brandgevaar. In die sloten leeft veel
zoetwatervis. Ik heb er gezien die brabbelden van de honderden vissen. Zij
hebben veel soorten bananen; wij noteren negenenvijftig variëteiten. Zoals wij
van de blos genieten van appels, zo geniet de Kajakaja van de blos van zijn
bananen. Al zou de rest van de wereld hongersnood lijden, de Kajakaja zal er
niet minder om eten. Sago is zijn hoofdvoedsel en die groeit altijd. Als een man
sterft, dan zit de vrouw aan de voeten van het lijk, gans ingewreven met witte
klei, ontdaan van elk sieraad, haar sagoklopper in de hand. Sterft een vrouw, dan
staat naast haar lijk tegen de rugleuning haar sagoklopper. En zie de graven: die
van de mannen herkent ge aan boog en pijlen in het zand geplant; boven die der
vrouwen steekt haar trouwe sagoklopper. [...]
Alle bebouwbare gronden en tuinen zijn particulier eigendom. In grote lijnen zijn
de gronden volgens de totemgroepen verdeeld. Men trouwt met scheiding van
goederen, man en vrouw hebben ieder eigen kokospalm- en sagoplantages. Men
maakt reeds tuinen voor de kinderen als deze nog klein zijn. Sterft een man, dan
verdeelt zijn vrouw vaders eigendom onder de kinderen en neemt ook haar deel,
zij zelf trekt de grenzen. Zijn er geen kinderen, dan gaat het meeste aan broer,
zuster, van de man, maar de vrouw krijgt ook haar deel. Sterft een vrouw, dan
komt haar eigendom aan de man, die het onder de kinderen verdeelt. Sterft een
ongehuwde, dan worden de tuinen onder de familie verdeeld. [...]
Wapens, sieraden, prauwen, trommen, het is alles particulier eigendom. Goederen
van de gemeenschap zijn: de moerassen, het bos en de steppen, ook de zee en
het zeestrand; elk dorp heeft zijn vaste strook aangewezen. [...]
Een wild varken, een everzwijn, is een sterk, woest en - in het nauw gebracht -
zeer gevaarlijk dier; een dapper, onverschrokken man noemt men hier een
"basik" (varken). Dat is de schoonste eretitel die een Kajakaja u geven kan:
"Toean, gij zijt een varken, een echt, een groot varken." Niet allen zijn zo
moedig. Zij roepen hard en hebben veel praats zolang men de sporen volgt, en
er geen beest te zien is. Maar is het varken in de buurt, dan kijken sommigen
meer naar een boom dan naar het wild. Sommigen wachten zelfs niet tot er
gevaar is om erin te klimmen. Uit de hoogte kan men een goed woordje meespreken,
hard roepen, aanwijzingen geven... Hij die het varken schiet, krijgt de
kop; de schedel zal daarna met de bebloede pijlpunt boven de ingang van de
mannenhut prijken. De slagtanden steekt men in de doorboorde neusvleugels; bij
de verloving krijgt de bruid bij wijze van kleinood van de geliefde een platgeklopte,
roodgeverfde varkensstaart. [...]
Varkens zitten er veel, maar kangoeroes nog veel meer. Het vlees van de
kangoeroe is zeer smakelijk, van de staart kan men een krachtige soep koken. De
"saham" (kangoeroe) is een zeer bang en schuw dier. Vandaar komt het dat
"kangoeroe" overdrachtelijk betekent: "bangerik, lafaard". De grote vlakten zijn
het verblijf van deze dieren. Elke Kajakaja heeft minstens twee of drie honden.
Ik heb er gekend die er tien hadden. Die beesten zijn al even tuk op wild als hun

meester en bezorgen hem menig kangoeroeboutje. De gemeenschappelijke jacht
is een voorschrift bij het afsterven van een der inboorlingen en meer nog bij
grote feesten. Een groot feest werd steeds voorafgegaan door vier dagen jacht. 17
Van de Kolk, schrijvend, en Vertenten, tekenend en schrijvend, geven het leven van
de volwassen Marind weer door enkele typen van mannen en vrouwen uit te beelden:
BOKÉ
Bokè is een groot jager, een groot werker en een groot sjouwer. Hij heeft een hele
bende jachthonden, dat weten onze arme kippen en geiten ook! Hij heeft veel
tuinen en varkens en heet daarom "rijk". Zenuwachtig is hij in zijn beweging, vlug
in zijn gang, rap in zijn werk, maar toch altijd op zijn Marindinees! Een paar
bewijzen. Over zijn nieuwe mannenhut werkte hij met al de zijnen twee jaren. Een
tuin begon hij aan te leggen in de droge tijd, doch bleef ten halve steken; de natte
tijd zorgde dat er allerlei gras, onkruid en riet in groeide en... nu ligt het nog zoals
het was. Maar Bokè durft tenminste te beginnen; de meeste anderen zijn de moed
al kwijt vóórdat zij een werk aanpakken. Ook Bokè ontbreekt de volharding: in
een half uurtje sjouwt hij zich in het zweet en blijft dan weer een paar dagen plat
liggen. Als men hem ziet werken, staat men verbaasd over zijn kracht en werklust;
maar kom na een uurtje niet terug, want dan ligt Bokè al lang in de schaduw. 18
KOIMA
Dat had u zeker niet gedacht, dat men hier ook al "ceremoniemeesters" heeft.
Welnu, ik heb de eer u thans voor te stellen: Koima, ceremoniemeester van
Okaba, niet door benoeming, keuze of lot, maar uit vrije opofferende toewijding
en liefhebberij - zonder salaris, zonder eer.
Er zijn overal van die mensen die graag de boel regelen, die drukdoend heen en
weer lopen, die zich een air van voornaamheid weten te geven, die op vreemden
de indruk maken van alles te zeggen te hebben en door bekenden in het ootje
worden genomen. Tot dat genus behoort Koima.
In de Marindinese taal worden deze "druktemakers" zeer juist "voor-niemandallopers"
genoemd.
Koima, een klein, vlug mannetje van tussen de dertig en de veertig is gehuwd
met een meisje waarvan de verloofde was gestorven. Was dat niet gebeurd, dan
had Koima nooit een vrouw gekregen. Nu nog is hij altijd bang haar te verliezen
en hij past daarom braaf op en wil gaarne de vernedering ondergaan onder de
pantoffel of beter: onder de sagoklopper te staan.
Als er feesten zijn, is Koima in zijn element. Ijverig loopt hij dan heen en weer
om het feest voor te bereiden, de versieringen te regelen, de dansen aan te
kondigen en de gasten uit te nodigen. Liefst speelt hij daarbij de rol van de
17 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 20-25, pp. 28-33.
18 Kolk MSC, J. van de, De man Bokè. Brief, in: Annalen, jg. 33, 1915, p. 52.
177

"geheimzinnige", alsof hem de zwaarste geheimen waren toevertrouwd en heel
de goede gang van de Marindinese wereld van zijn boodschap afhing. Stil
fluistert hij ieder afzonderlijk in het oor wat er te doen is.
Moet Koima iets naar een ander dorp brengen, dan doet hij dat niet zoals gewone
stervelingen, maar hij zal zijn zaakjes zeer omslachtig inpakken opdat de mensen
die hem zien, zouden zeggen: 'Zie je dat? Daar gaat Koima weer. Wat heeft hij
toch in dat kolossale pak? Voor wie zou dat zijn? Waarvoor?' En Koima loert
schuin, of men zich lang met die vragen bezig houdt. Wie hem groet en belangstellend
vraagt waar hij heen gaat of wat hij daar onder de arm heeft, krijgt geen
antwoord of hoort stilletjes iets veelbetekenends in zijn oor fluisteren. Misschien
brengt hij maar een zoete aardappel naar een tante of een kameraad, maar
iedereen denkt: 't is iets heel bijzonders, iets geheimzinnigs en Koima is fier in
dat bewustzijn. Met dat al is Koima een gelukkige mens die overtuigd is alles te
regelen: hij voelt zich burgemeester van Okaba en is feitelijk toch maar een
"voor-niemandal-loper". 19
SAPAJAM
Dat oermensen ook beleefde mensen kunnen zijn had ge misschien niet gedacht.
Het staan, zitten, praten, eten, enz. moet geschieden volgens de bepaalde gebruiken
of men is onbeleefd, niet netjes. Een Marindinees zonder "manieren" is niet in tel.
Er zijn natuurlijk ook onbeleefde Marindinezen, Sapajam is er een van. Sapajam
is onbeleefd omdat hij blijft zitten met de rug naar u toe, omdat hij niet hard
roept bij het groeten en soms niets zegt, omdat hij niet gastvrij is en zeer inhalig,
omdat hij nieuwsgierig overal vooraan bij wil staan, omdat hij zijn pruim
uitspuwt zonder ze onder het zand te stoppen, omdat hij niemand en niets
uitbundig prijst, omdat hij u niet voorop laat lopen, omdat hij het gesprek telkens
onderbreekt, omdat hij een ander in zijn gezicht durft uit te lachen, enz. De
grootste onbeleefdheid van Sapajam is dat hij hoorbare buikpijn heeft! Dat is
bijna het ergste wat men kan denken. Doch de maag laten opstoten, vooral na
gulzig drinken, staat grote-mensachtig, vooral als men bij iedere oprisping een
leuk stopwoordje weet uit te gooien. Een tikje bedeesdheid staat fatsoenlijk.
Maar Sapajam is helemaal niet bedeesd. Hij loopt overal binnen zonder te
vragen; hij zit overal met de vingers aan, het woord "geef mij" ligt op zijn lippen
bestorven. Sapajam gooit er ook ongekookt uit wat hij u te zeggen heeft. Hij valt
met de deur in huis; is hij uw gezelschap moe, dan zegt hij ronduit: "ga maar",
hetgeen zeer onbeleefd is. Sapajam is een "schaamteloze". 20
Gebarentaal
Begroeten gebeurt door met de hand boven het hoofd te zwaaien; uit vriendschap
drukt men wel de neuzen tegeneen; de omhelzing vraagt de buiken tegen
19 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 57.
20 Kolk MSC, J. van de, Sapajam. Brief, in: Annalen, jg. 33, 1915, p. 230.
178

elkander te drukken en te schokken; wil men daarbij de verwantschap benadrukken
dan wijst men op de eigen navel. Om bewondering over iets uit te drukken
wordt de naam van de zaak op prijzende toon uitgesproken. Het hoofd wordt
scheef gehouden en men fluit op zachte toon. Ook wordt heel kort de neus
opgetrokken. Het teken om iemand te roepen bestaat in het wenken met de hand
met de rug naar boven; de vingers omlaag maken de beweging naar zich toe. Wil
men zeggen van verre gekomen te zijn dan slaat men met de rechterhand op de
linkerschouder of op de rechterdij en strekt dan de linkerarm ver uit naar de
plaats die bezocht werd. Om eeuwigdurende vriendschap te duiden, haken zij de
twee wijsvingers ineen en trekken die dan uiteen. Om uit te drukken dat men het
met het gezegde van de ander eens is, trekken zij het voorhoofd tot rimpels,
sluiten de ogen en maken met de lippen het geluid van een kus. Op een vraag in
ontkennende vorm antwoorden zij bevestigend. Vijandschap blijkt wanneer men
bij elkander de handen uiteen slaat. Als zij van iemand of iets vies zijn spuwen
zij op de grond. Bewijzen dat men de waarheid spreekt geschiedt door de
bewering in een kuiltje te leggen dat met de voet wordt dichtgeschoven. Bij
versprekingen steekt men de vinger in de mond. Tellen gaat op de vingers, zij
steken de rechterhand vooruit, tonen de duim en duwen de duim dan tegen de
wijsvinger enz; een hand is vijf, twee tegen elkaar is tien, een hand en een voet
is vijftien, twee handen en twee voeten is twintig en verder is alles: veel. Een
vuist maken en met de andere erop slaan betekent: zeer veel. Mannen zitten
graag als kleermakers. De vrouwen steken de benen recht vooruit en leggen de
ene voet over de andere. Hurken is verboden. Slaap verdrijven geschiedt door de
oude lui door zich met een grasspriet onder de oogleden te peuteren. 21
Humor
Het zou me niet verwonderen dat velen denken: die woeste, barbaarse, zwarte
koppensnellers van Nieuw-Guinea moeten toch wel echte norse, stroeve kerels
zijn voor wie je het liefst een paar passen opzij gaat. Bosmensen met sluwe
bloedogen, fors gespierde armen, een boog met een bundel pijlen, een tovernapje,
een zware knots, het lijf ingesmeerd met rode, gele en zwarte verf. Integendeel:
deze ruwe wilden zijn waarlijk vriendelijke, gezellige klanten al is hun hartelijkheid
soms wat lomp van vorm. De echte Marindinees is gezellig, vrolijk, guitig,
en lacht heel wat af in zijn leven. Ik zal niet beweren dat zijn vrolijkheid altijd
van de fijnste soort is. Als zij onder elkaar schaterlachen en gieren van de pret,
is er gewoonlijk een haakje los.
De humor van de Marindinees is de humor van de jeugd die ook niet aan woordspelingen
doet, maar meer houdt van beetnemerijen, uitlachen, schateren om een
ongeluk dat goed afloopt, gieren wanneer iemand er kluchtig uitziet. Het geven
van rake bijnamen, het maken van leuke opmerkingen, het nabootsen van
21 Kolk MSC, J. van de, Nota I, pp. 10, 18, 26, 36; Nota II, pp. 7, 9, 10, 15, 27; Nota III, pp. 15, 33;
Nota IV: p. 38.
179

iemands gebreken, hangt daarmee samen. Er zijn hier dan ook weinig mensen
zonder bijnamen. En onder elkaar gaat het heel gewoon: "Jij met je grote mond,
jij met je gescheurd oor, jij met je schurft, jij met je omgedraaide ogen" enz.
Iemand zo aanspreken heet geestig en amicaal. In het voorbijgaan wil ik wel
even aanstippen dat de Marindinezen reeds de volgende namen hebben gegeven
aan Hollandse heren die zij leerden kennen: "die met zijn tanden, die met zijn
oren, die met zijn dikke buik, die met zijn wrat, die met zijn draaibenen" enz.
De komedie, de uitwas van de humor, is hier ook al bekend. Eens heb ik zo'n
kluchtspel bijgewoond. Een zestal jonge mannen waren de komedianten en de
spelers vermaakten hun stem perfect tot schrille vrouwenstemmetjes, terwijl zij
de gewone praat van de vrouwen bij het vissen, kluchtig opdisten. Het zwakke
geslacht moest het ontgelden. Maar vooral in het gewone leven is de humor aan
de orde van de dag. Stel bijvoorbeeld, dat iemand over een boomstam loopt die
dienst doet als brug en per ongeluk mis stapt en in het water of de modder
terechtkomt, dan hoort men een kwartier ver het gejoel en gelach der omstanders.
Of stel dat iemand onverwachts verschrikt en het hazepad kiest of dat een
bekwame schutter een drijvend stuk hout voor een krokodil aanziet of dat een
lieve huisvader zijn wederhelft mores wil leren en per ongeluk zijn eigen mooie
kalkkoker kapotslaat, dan lacht heel de gemeente.
De beste manier om iemand die slecht geluimd is van zijn voorbijgaande kwaal
te genezen, is hem in alles na te doen: zuur kijken, brommen, de spullen heen en
weer smijten enz. Dan houdt de zuurpruimer zijn kwade muts geen twee minuten
op en lacht zelf het eerst of vliegt je van louter lol en vriendelijkheid om de
hals. 22
KEEMBI
Moeder Keembi is een bejaarde vrouw van Alakoe, een dikke dame met bolle
wangen en driedubbele kin; de kleine oogjes liggen diep maar kijken nog jeugdig
en scherp de wereld in.
Heel Alakoe schijnt één groot huishouden, waar Keembi het wakkere en gevierde
grootmoedertje is: zij bedisselt alles, regelt de gang van zaken, huwelijkt alle
jonge dochters uit, onderhandelt officieel met de regering, ruilers en buurtdorpen,
bezoekt alle zieken, zingt haar weeklachten bij alle doden, schommelt op haar
mollige armen alle kleinen, beëindigt alle vechtpartijen en familierelletjes,
ontvangt alle gasten - kortom: Keembi is dé oude vrouw van Alakoe. Bij haar
veelzijdige functies is natuurlijk welbespraaktheid een voornaam iets en met dat
talent weet zij te woekeren. De grote, rode betelpruim die in haar mond als
vastgeplakt lijkt, belet de rapheid van haar tong niet.
Natuurlijk hebben ook wij in Alakoe rekening te houden met Keembi; is Keembi
ons bevriend, dan is heel het dorp ons bevriend. Nu, daarover hebben we niet te
22 Kolk MSC, J. van de, Humor der Marindinezen. Bij de Oermenschen, p. 117.
180

klagen, Keembi is geen onhebbelijk mens: zij is een echt goedig moederke dat
heel gezellig kan praten en er absoluut op staat dat ge bij het heengaan nog een
trosje bananen of een brokje sago van haar aanneemt. Guitig is zij ook, zoals
trouwens de meeste Marindinezen.
Eens bezocht ik de Alakoërs in hun tuinen, zo'n uurtje achter het dorp: alle
mannen, vrouwen, kinderen, honden en varkens hadden zich daar tijdelijk
gehuisvest in tuinhutten.
Men zag mij van verre aankomen en Keembi wilde een lolletje hebben. Zij
kroop, zonder dat ik er iets van merkte, stilletjes weg in een donker hoekje van
de hut en liet de andere vrouwen aan mij boodschappen, dat Keembi dood was,
heus dood, plotseling in de nacht gestorven, door toverij.
Men kwam mij met die treurmare al tegemoet, en ik moet zeggen, het nieuws
trof mij. Ik vroeg waar zij was en zonder te jokken kon men zeggen: "Zij is naar
binnen gegaan", hetgeen ook kon betekenen: "Zij is begraven". Ik dacht al dat
men erg gauw was geweest met die begrafenis, maar dat gebeurt wel meer,
vooral op hete dagen en ik lette er verder niet op. Temidden van oud en jong,
allen met treurige gezichten, hurkte ik voor de hut neer en begon Keembi's lof
te verkondigen bij wijze van rouwbeklag. Ik prees moeder Keembi als een goede
vrouw, die altijd rechte woorden sprak. Het viel me niet moeilijk dit door
herinnering aan enkele feiten te bewijzen. Men liet mij maar praten en slaakte nu
en dan een zucht: "Arme Keembi!"
Plotseling stoof de dikke tante schaterlachend uit de hut en viel me letterlijk om
de hals. Ik was erin gelopen! De grap was kostelijk gelukt: heel Alakoe had er
plezier van en ik zelf ook, maar Keembi het meest van allen. [...]
Maar het lelijke ding dat hier altijd tussen ons en deze arme wilden komt in
staan - het koppensnellen - vervreemdde ook Keembi weer van ons. Onze beste
vrienden ontvallen ons zo. De Alakoërs gingen op sneltocht en de zonen van
Keembi behoorden tot de vurigste koppenjagers. Keembi met de andere ouden,
zieken en kinderen van het dorp, bleef thuis; maar als we het dorp naderden,
vluchtten allen weg: men voelde zich schuldig en durfde zich niet te vertonen.
Ten laatste konden wij toch weer bij hen komen; maar de verhouding was niet
zo vriendelijk meer als voorheen. 23
Vechten
Het vredige karakter van het dorpsleven is de ene kant van de medaille. De andere
kant is het ruzie maken en het vechten. De missionarissen die geregeld wonden
gingen verbinden, kwamen wel te weten waar die wonden vandaan kwamen. Van de
Kolk vertelt:
Er is een woordje dat de Marindinezen elektriceert: het woordje "nas" (vechten).
Wordt er ergens gevochten, dan is terstond heel het dorp erbij om dat geknuppel
(als er vrouwen vechten) of gepijl (als er mannen vechten) af te kijken en de
23 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 53.
181

partijen aan te hitsen. Maar zodra het "te erg" wordt treedt dat nieuwsgierig
publiek ook op als vredestichter. Dan klinkt het van alle kanten: "tieske! tieske!"
(genoeg! genoeg!). Mopperend en scheldend gaan dan de duellanten uiteen.
Mannen van eenzelfde dorp vechten hoogst zelden met elkaar: iets wat ons
steeds heeft verbaasd. Wel komt ooit een dorp in botsing met een buurtdorp,
maar meestal loopt de "oorlog" niet hoog en men is terstond weer de beste
vrienden. Maar het gewone "vechten" komt nogal veel voor onder vrouwen, of
tussen man en vrouw. Is er ruzie, dan is het altijd "chercher la femme". Maar
even makkelijk als er ruzie ontstaat, even gauw is de vrede ook weer gesloten.
Een "vechtersbaas" zijn is eigenlijk een eer; dan heet men "varken" (dapper).
Het strijden en vechten wordt al vroeg geleerd. De jongens van het ene dorp
trekken al gewapend ten oorlog tegen de jongens van het andere dorp. Maar dat
is slechts spel, en zo'n jongensoorlog begint nooit uit haat en is wel interessant.
Allen zijn dan gewapend met een boog en een bundel rietpijlen. De strijdlustigsten
hebben hun gezicht geverfd en hun bovenarmen versierd met takjes sierhout.
Het slagveld is het vlakke strand. De kleinste jongens moeten voortdurend
munitie aanvoeren; de grotere gaan dansend op de vijand in.
De pijltjes snorren over het strand onder wild oorlogsgeschreeuw. Sommige
pijltjes komen goed terecht, en jammer dat er ook wel eens aangescherpte
rietpijlen bij zijn, die flink verwonden.
Het eigenlijke "vechten" is hier meestal een gevaarlijke liefhebberij, want een
vertoornde Marindinees is verschrikkelijk al is hij laf. En het vechten is altijd publiek:
van "toneeltjes in huis" kan hier geen sprake zijn. Heel het leven is hier
publiek, en als bijvoorbeeld een man ruzie heeft met zijn vrouw, dan weet dat heel
het dorp en heel het dorp bemoeit er zich mee. Dikwijls echter is ook hier het
vechten een middel om de liefde te onderhouden, te herwinnen of te vergroten. 24
Ook Van der Kooy kwam per ongeluk in zo'n oorlogje terecht. Hij vertelt het
volgende:
Enige tijd geleden is er ook nog een oorlogje geweest tussen enige dorpen,
namelijk de dorpen Nowari en Boeti. Een huwbare jongeling van Boeti had een
vrouw uit Nowari gehaald tegen de zin van de lui van dat dorp. Men greep naar
de wapenen: de mannen naar pijl en boog, de vrouwen naar lange stokken.
Zonder dat ik van iets af wist, kwam ik die dag in Nowari: het dorp was leeg,
alleen zag ik een oudje. "Waar zijn de mensen?" vroeg ik.
Alsof het een doodgewone zaak was zei zij: "Die zijn aan het vechten."
Ik er gauw heen. In de verte aan het strand zag ik honderden mensen.
"Waar loopt ge zo hard naar toe?" vroeg mij het oude vrouwtje.
"Wel, natuurlijk wil ik verhinderen dat de mensen daarginds elkander doden of
verwonden", antwoordde ik.
"Och, laat ze maar hun gang gaan", zei zij, "het zijn maar onze mensen onder
elkaar. Zij zullen U, de vreemdeling, geen kwaad doen."
24 Kolk MSC, J. van de, Bij de Oermenschen, p. 107.
182

Ik kwam nog op tijd om de mannen van Nowari zegevierend te zien terugkomen.
Zij waren vol van hun heldenfeiten die zij mij met veel ophef wilden vertellen.
Maar zij zagen spoedig dat ik daar niet over te spreken was.
"Och!" zei men mij, "laat ons toch begaan: zo is onze manier van doen."
De vrouwen waren nog flink bezig. Zij hadden lange stokken, maar zorgden wel
dat zij elkaar niet raakten. Kwamen zij te dicht bij elkander, dan wierpen zij de
stokken weg en pakten elkaar aan, en wie dan het eerst de ander onder de knie
had, die had het gewonnen. Zij hadden een plezier van belang. Het was meer een
spelletje; er was volstrekt geen woede of kwaadheid te bemerken.
Het "spelletje" der mannen was niet zo onschuldig geweest: vier hadden een pijl
gekregen: een in de buik, twee in de armen, en een in de voet.
En zo liep deze "oorlog" nog betrekkelijk goed af. 25
Snellen
Tot 1913, toen eindelijk het Burgerlijk Bestuur - assistent-resident Plate - het
snellen aanpakte met name door zijn optreden rond Okaba, was dit snellen het
zwaarste probleem voor de missionarissen, hun grootste leed, omdat het telkens heel
hun opzet doorkruiste. Zij stonden er machteloos tegenover. Die bezetenheid van dit
volk riep iedere keer een sfeer op, die hen van 'wilden' deed spreken en de uiteindelijke
toegang tot het hart van 'hun' mensen steeds weer afsloot. Vertenten plaatste
de hem bekende gegevens als volgt bijeen:
De koppensnellers noemen zich wel "sok-anim": de mannen met het bamboemes.
Het snellen is een vreselijk, afschuwelijk, barbaars gebruik en toch is het woord
"sneltocht" voor deze wilden vol poëzie. De slachtoffers vangen, hun namen te
weten komen, de hoofden afsnijden en ermee wegsnellen, dat is het einddoel;
maar de reis op zichzelf is voor hen zeer interessant. Vreemde gewesten zien, de
geheimzinnige plaatsen: bossen, meren, rivieren, waarover zij zoveel hoorden.
Het dorp, het al te bekende, verlaten en een paar maanden uitgaan op avontuur,
waar men zich onderscheiden kan. Het gevaar weerhoudt niemand, integendeel.
Wat geeft meer de waarde aan van een mens dan zijn dapperheid?
Zij gaan op sneltocht om namen te halen voor hun kinderen. De echte, de grote,
de ware naam van elke Marind is zijn kop- of sneltochtnaam, de naam van een
binnenlander, die voor hem werd vermoord. Zij zijn fier op hun kopnaam.
Waar gaan zij op sneltocht? De grote snelterreinen waren de gebieden aan de
Digoelrivier en haar zijtakken en het land gelegen aan de oostgrens en de
Flyrivier. Zonder de minste overdrijving mogen wij beweren, dat één geslacht
van vijftienduizend Kajakaja's minstens dertigduizend slachtoffers vroeg.
Naar het Digoelgebied waar zij sago in overvloed vonden, trok men er rustig met
hele dorpen op uit; naar het Flygebied waar minder sago en kokospalmen
voorhanden waren, trok slechts een keurbende uit: jonge kerels, sterke vrouwen
25 Kooy MSC, J. van der, Brief, in: Almanak, jg. 26, 1916, p. 36.
183

184
(voor het dragen van de lasten), een paar ondervindingrijke, kranige ouden en
enkele jonge meiden, die trappelden van ongeduld en verlangen om de grote reis
mee te maken. Het droge seizoen was het meest geschikt, vooral de drie laatste
maanden ervan: October, November en December.
Het zijn gewoonlijk de mannen van één mannenhuis onder leiding van één
invloedrijke, die tot een sneltocht beslissen. Het voorstel komt in de dorpsraad:
al de mannen van het dorp zitten bijeen onder de kokospalmen. Alles wordt
gewikt en gewogen. Groot en klein spreekt alleen nog van het grote nieuws, aller
fantasie werkt. Het leven heeft een ander aanschijn gekregen. Eerst worden de
tuinen zoveel mogelijk afgewerkt; de vrouwen kloppen veel sago in voorraad; de
mannen maken nieuwe pijlen en bogen, waterkokers, roeispanen. Elke morgen in
de vroegte zingen de ouderen de ajasee, die indrukwekkende zang, begeleid door
de dreunende slag van de sonore trommen. Hij klinkt als een uitnodiging ten
strijde, men hoort hen héél ver, en men staat even stil: "Hoort ge de ajasee?,
sneltocht binnenkort!"
Het afscheid zet tranen in de ogen. Sommige achterblijvers leggen knopen in een
touwtje naargelang de dagen dat de tocht waarschijnlijk zal duren. Een der
snellers kreeg daarvan een duplicaat. Elke dag zullen beiden daarvan een knoopje
losmaken. Iedere dag brengt afwisseling, men vist, men jaagt en 's avonds is het
bivak spoedig klaar. Niemand ziet beter dan deze mensen waar een streek
bewoond begint te worden. Zij zien het aan riet en gras, waar prauwen voorbij
kwamen in de regentijd; zij zien het aan voetpaden in het bos, aan gebroken
takjes, aan een verlaten visfuik. Overdag mag geen vuurtje gestookt worden, de
lichtblauwe rook zou hen verraden. 's Nachts verbergen de struiken de kleine
vuren. Hij die de sneltocht uitschreef en nog een paar dapperen, moeten nu
aanstonds het terrein nader verkennen. Hun lijf is met kalk ingewreven, hun
hoofd bedekt met kransen van kasuaris- en paradijsvogelvederen, dat maakt hen
zo goed als onzichtbaar. Tovenaars prevelen formules; het is gevaarlijk werk.
Onderweg prevelen de verkenners geheime formules; zij blazen in hun vuist en
openen die in brede zwaai over het ongelukkige dorpje. Het zijn slaapformules,
die de arme mensen in diepe slaap moeten dompelen! Vrouwen en kinderen
blijven achter in het bivak die mogen het snellen niet zien. Wel mogen enkele
kloeke vrouwen mee, die gaarne een kindje willen roven of in ontvangst nemen.
Grotere jongens móéten mee, die moeten het leren. Aller gezicht is met kalk
ingewreven, opdat men in de hitte van de strijd niet op eigen kinderen zou slaan
of pijlen. In de grootste stilte nadert men het dorp en omsingelt het. Men wacht
tot het licht wordt. Alle paden en uitwegen zijn bezet. De aanvallers dragen de
knots over de schouder. Ze hebben de hand aan de pijl op de boogpees of aan de
lanswerper. De ogen staan strak, wild, groot, met bloed belopen.
Plots weergalmt een wild uitdagend gehuil. De aanvallers slaan zich op de borst
en schreeuwen vaders naam: de zoon van Widoe komt, de zoon van Mojoe, de
zoon van Kamenap, de zoon van Kalmoe... komt tevoorschijn, laten we vechten!

De overvallenen zijn radeloos, verliezen het hoofd, slechts één gedachte bezielt
hen: vluchten of wegkruipen in een hoek. Enkelen storten zich met de moed der
wanhoop in het gevaar. Als opgedreven wild vallen de meesten de belegeraars in
kinden. De bogen kraken, de scherpe pijlen en lansen vliegen naar alle kanten,
knotsen slaan. Boven alles uit klinken de jachtkreten van de snellers. Spoedig is
de strijd beslist. Soms laten ook een paar snellers er het leven bij. Wanneer zij
bij de Digoel hoge paalwoningen omsingelden, bonden zij brandende propjes van
kokosvezels aan hun pijlen. De dorre dakbedekking vatte spoedig vlam en de
belegerden sprongen letterlijk de moordenaars in handen. Al of niet gewond
worden de slachtoffers gebonden of vastgehouden, levend moet men ze vangen,
want men moet hun namen te weten komen. Al wat ongeveer dertien jaar oud is
en daarboven, wordt onbarmhartig gesneld: meisjes, vrouwen, ouden van dagen
evengoed als strijdbare mannen. Kinderen van twee tot en met zeven jaar worden
meegenomen naar de kust en in eigen stam ingelijfd, als eigen kinderen; men
overlaadt ze met goed eten en zoete woordjes. Zuigelingen laat men liggen naast
de onthoofde lijken van de moeders. Kinderen te groot om mee te voeren en te
klein om te snellen laat men lopen. Die komen later wel eens aan de beurt!
Hoewel de slachtoffers een andere taal spreken houdt de Marind vol dat dezen
om hun naam gevraagd, die ook zeggen.
Kalmoe van Mewi die in zijn glorietijd vijf mannen had gesneld heeft ons
aanschouwelijk voorgesteld hoe hij de naam van Wangei te weten was gekomen.
Hij had die jongeman gevat en rolde ermee over de grond. Enkelen van zijn
kameraden kwamen te hulp en hielden het slachtoffer vast aan armen en benen
met de rug tegen de grond. Kalmoe boog zich over hem heen en met een
vriendelijke tinteling in de ogen had hij hem heel kalm gezegd: "Mijn kind, wees
toch niet bang! Wij willen U geen kwaad, ik neem u aan tot mijn zoon. Wij
zullen samen naar de zee gaan. Daar is het goed en schoon." Zo praatte hij een
tijdje door en toen hij merkte dat zijn woorden de ongelukkige kalmeerden had
hij hem gevraagd: "Welk is uw naam?" De man had gezegd: "Wangei". Scherp
hadden de moordenaars toegeluisterd: allen mompelden en herhaalden tevreden:
"Wangei". De snellers zien elkander in de ogen, trekken de wenkbrauwen op, zij
weten het om het nooit meer te vergeten.
"Wangei hebt ge nog een andere naam?"
Toen het slachtoffer hierop niet reageerde, heeft Kalmoe hem met zijn bamboemes
dat hij tot dan toe achter zijn rug verborgen hield, het hoofd afgesneden en
wel zo diep mogelijk in de hals. Vlijmscherp is de sok en het onthalzen - met
een draai breken zij de nekwervels - is het werk van enkele ogenblikken. De
huichelachtige glimlach was nu van Kalmoe's gezicht verdwenen en maakte
plaats voor een harde grijns, terwijl hij voordeed hoe hij nog enkele pezen
doorsneed en de romp met een verachtelijke schop van zich afstampte. Het moet
een vreselijk gezicht zijn: de ogen puilen uit en de tong valt ver uit de mond. De
romp springt soms op en het gebeurt dat de armen in een laatste zenuwgreep de
moordenaar omvatten.
185

186
Zij gingen niet op sneltocht om mensenvlees te hebben. De tovenaars aten
mensenvlees, namen stukken mee en beweerden sommige bestanddelen nodig te
hebben als ingrediënten bij hun kunst. Alleen als zij lange tijd geen vlees meer
hadden gehad konden zij wel mensenvlees eten.
De dag zelf van het wrede gebeuren vluchtten de snellers zo ver tot zij zich
veilig voelden. De koppen moesten nog diezelfde dag geprepareerd. Men gaf een
snee in de hals tot op de hoofdkruin, maakte de huid aan de kanten los en
stroopte dan heel de scalp af. De scalp spande men op een kokosnoot, wreef die
in met wat olie en maakte de schedel schoon, ontdeed hem van alle vlees, stak
de ogen uit en haalde de hersenpan leeg. De ontbrekende neustop werd vervangen
door een kromgebogen latje van Spaans riet dat vast werd gemaakt aan de
neuswortel, en in de neusholte omgebogen. Boven de neuswortel deelde men het
latje in drie: het middelste legde men over voorhoofd en schedel, het werd in de
mondholte aan het andere uiteinde vastgemaakt. De twee zijreepjes legde men
boven de ogen en maakte ze vast aan het wangbeen. In oog- en neusholten stopte
men merg uit sagostengels. De holten der wangen vulde men op met klei. Men
droogde de schedels een tijd boven het vuur, omwond het kinnebak met biezen
en trok er zorgvuldig de scalp weer overheen. Later als men tijd had vlocht men
over het hoofd een band van rotanvezels en daaraan een netje met wel honderd
tresjes van jong palmblad. Opgesierd met pluimen en kraaltjes, het gezicht rood
en zwart geverfd, waren het volgens hen net levende mensen! De rotanlus door
de neus dient tevens om de kop op te hangen.
De terugtocht gaat veel sneller dan de heenreis. Koppen hebben ze nu. Ook
andere buit gaat mee: lansen, pijlen, roeispanen, stenen bijlen, paradijsvogels. De
nabije tuinen worden geplunderd.
Een paar dagen voor de aankomst brengt een boodschapper het blijde nieuws:
"Wij zijn terug met zoveel koppen!" De thuisblijvers halen volop vruchten,
bananen, kokosnoten en wati. Vlak bij het dorp wordt het pad dat de helden
zullen volgen met kleurblad versierd en met betelnootjes bestrooid. Bij de
aankomst is er algemene omarming, men wrijft de gezichten tegen elkaar, jonge
kerels smijten kalkkokers stuk die met een knal uiteenspringen, zodat de kalk als
een witte wolk uiteenstuift. Dat is hun vuurwerk. De koppen worden opgehangen
in het mannenhuis dat het initiatief nam tot de sneltocht. Men hangt er ook de
nekwervels. In die hut mag niet gesproken worden. Voortdurend, dagenlang is er
bezoek van belangstellenden.
Het wordt wel eens een jaar later, dan volgt het koppenfeest. De voorbereiding
vraagt veel tijd en werk. Op het feestterrein mag nu de ketapanboom niet
ontbreken, waarvan de takken in evenwijdige, horizontale lagen boven elkander
groeien. Men kapt de takken af op zekere afstand van de stam, bindt daarover
sterke sagostengels en krijgt aldus twee of drie platformen. De boom wordt
versierd met allerlei vruchten en bladeren, op de platformen legt men banaantrossen.
De sneltochtmik wordt er dichtbij geplant; het is een hoge, beschilderde
vork en daaraan schuift men de gesnelde koppen die er als een tros rond hangen.

Veel volk van heinde en ver. Eten in overvloed. De varkens zijn geslacht. De
reuzenkoek is verdeeld. De trommen brommen, zware mannenstemmen zetten de
plechtige ajasee-zang in. Het is van een sombere grootsheid. Achter de kring van
tromslagers staan in dichte rijen de zangers en achter hen vele zangeressen. Bij
elke tromslag knikt heel de groep veerkrachtig door de knieën en hun soms
metershoge pluimversieringen bewegen op dezelfde ritmes. Dat duurt zo tot de
zon opkomt. Overdag slapen zij. De tweede nacht bereikt het feest zijn hoogtepunt.
Nu is het de samb-zi: de grote zang. Een wild triomflied. Het wordt iets
duivels: razend roeren zij de trommen, steeds fanatieker klinkt de zang. Boven
de hoofdgroep rijst de ketapanboom; langs een sterke bamboe klimmen beurtelings
de meest gevierde jongemannen naar het hoogste platform. Zo heb ik
Kamogem van Okaba op de boom zien staan. Hij stond daar te dansen hoog in
de lucht met de hand aan de stam. Heel zijn slanke, opgesmukte figuur was één
met het ritme van de trommende en zingende troep onder hem. De fakkels van
beneden tekenden zijn kleurig silhouet tegen de fluweelblauwe lucht, rond hem
stonden de vonken-spattende sterren van Orion.
's Morgens heel vroeg is er optocht van fraai opgesmukte jongelieden; zij dragen
totememblemen of stellen dema's voor. Dat alles echter met weinig of geen
woorden. Na het feest worden de koppen in de respectievelijke mannenhuizen
opgehangen. Na een paar jaar was de scalp verweerd en opgevreten door de
mieren. Men hing de kale schedels in trossen in de huizen. Als de eigenaar dood
was, hadden zij niet langer waarde. De kinnebakken werden zorgvuldig bewaard
en bij de opening van een nieuwe mannenhut bond men een boog van kinnebakken
boven de deur. De schedels werden uit de oude hut overgebracht en elke
man spande boven zijn slaapbrits een snoer van nekwervels. 26
Ziekten en tovenarij
Tijdens hun bezoeken aan de dorpen was het de gewone bezigheid van de missionarissen
wonden te verzorgen en geneesmiddelen uit te delen. Zij zagen zieken die
verwaarloosd werden en aanhoorden de rauwe uitspraken van deze mensen. Medelijden
en zorg zagen zij zelden. Daarom is een verhaal van Vertenten belangrijk, omdat
hij juist de andere kant - wèl zorg, wèl toewijding - waar hij die vond ook vastlegde:
Op de lage, gele duinrug voorbij Sangasee heeft Jawiw een dichte omheining
gemaakt van kokosbladeren, drie meter in het vierkant, met de opening aan de
zeezijde. Binnen, rechts onder een klein afdak is de slaapbrits van Manila, zijn
zoon. Jawiw is een oud mannetje, maar krachtig nog. Zijn lijf is als oud brons,
het dicht kroeselhaar en dito baardje als ongewassen wol. Heel bezorgd is Jawiw
om zijn zoon, die zo ziek is. Zijn wonden willen maar niet genezen, worden
steeds groter. Het is goed dat men hem in het dorp niet ziet. Manila stond op
26 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 85.
N.B. Uit later onderzoek blijkt dat eenzelfde kop ook voor meerdere kinderen kon dienen. Dit getal
dat Vertenten vermeldt, is overdreven (Van Baal).
187

188
trouwen. Welk jong meisje zal hem nu nog willen? Zijn huid is vaal en dor, hij
is mager als een geraamte, en dan die erge wonden, waarover hij zich schaamt!
Gevolg van zedeloosheid, ja, wat wil men er aan doen? Voor Jawiw ligt de
oorzaak elders. Is hij geen tovenaar? En kan hij zich daarin vergissen? Zit er
geen toverij op die wonden? Heel zeker!
Alles heeft hij beproefd: geneeskundige kruiden velerlei, allerlei toverformules,
maar een tovenaar is niet almachtig. Wie is de schuldige? Hij weet het niet. De
kwade hand blijft rusten op zijn lieve jongen.
Manila komt buitengesukkeld, het is hem te benauwd in de omheining. 's Nachts
is dat goed, maar overdag moet hij lucht hebben, het zeestrand zien en de zee.
Jawiw spreidt zorgvuldig de mat van de zieke open, helpt hem neerzitten tegen
de ruwe rugleuning van stokken en boomschors. Hij plant palmbladeren aan de
zonzijde. Zo is het goed en Jawiw zal die bladeren verschuiven naargelang de
zon zich verplaatst. Zij hebben mij niet zien komen:
- "Toean!"
- "Jawiw, Manila gaat het beter?"
De oude schudt het hoofd.
Het bloed van Manila is slecht geworden, hij moet medicijn drinken die het
bloed zuivert. En zachte watten zijn goed om met zuiver water de wonden te
wassen. Ik doe het hem voor.
- "Mijnheer is een goed mens. Maar wat helpen zijn medicijnen tegen toverij?",
zo denkt Jawiw.
Als het zo doorgaat, zal Manila spoedig op de dodenmat zitten. Bitterheid groeit
in de oude en hij neemt zijn toevlucht tot een wanhopig middel: het brengt hem
zelf in gevaar. Als Manila maar leeft!
Diep in het Demabos weet hij de plaats waar de woeste Karar-Dema gebonden
ligt. Hij dreigt hem los te laten, hij, Jawiw, kan dat met zijn toverleuzen. Hij zal
hem losmaken als de betovering niet wijkt van de wonden van zijn zieke jongen.
Die Dema zal dood en verderf brengen over de dorpen. Als de schuldige tovenaar
dat hoort, wordt hij wellicht bang voor zichzelf of zijn familie en zal de
vloek opheffen.
Niet alleen Sangasee, ook Alakoe en Mewi zijn ontsteld en de mensen van
Okaba ontvluchten het dorp. De Gezaghebber wil de reden kennen van die grote
vrees. Twee gewapende politiedienaren gaan naar Sangasee en nemen de niets
vermoedende Jawiw gevangen. "Die tovenaar moet een gevoelige les krijgen. Als
men tovenaars laat begaan, komt er nóóit rust in het land!"
Jawiw is het slachtoffer van eigen bijgeloof en van het recht, maar meer nog van
zijn grote liefde voor zijn arme jongen, voor Manila die stervende is, waarvan
men hem los scheurt en die hij nu de ogen niet zal mogen sluiten.
Wat later werd hij met een paar andere gestraften ingescheept voor de gevangenis
van Merauke: een mat en een paar kokosnoten was heel zijn reisgoed.
Manila moest toch sterven... Jawiw is nu veiliger in Merauke dan in zijn eigen
dorp. En moest hij híer blijven en moest men hem met rust laten, dan was hij
zelfs in staat de dood van zijn jongen te wreken in bloed.

Hij zal strafwerk moeten doen zoals de andere gevangenen. Wat weet men in
Merauke van de innige liefde van die oude man voor zijn ziek kind? Ja, veel zal
hij lijden, veel hartzeer, vooral als hij horen zal dat Manila begraven is. Maar dat
leed zal slijten, heel zeker; leed slijt overal en hier eer dan elders.
Manila stierf drie dagen later. Jawiw was er niet om hem de ogen te sluiten en
hem daarna te bewenen, te klaagzingen bij het lijk, hem fleurig op te sieren als
jongeman en zo neer te leggen in het graf.
De oude zelf heeft Sangasee niet meer mogen weerzien. Niet lang heeft hij in
Merauke als gevangene moeten werken. Hij werd er ziek, kwijnde weg en ging
naar het verblijf der geesten. 27
Enerzijds blijken de Marind zeer gevoelig voor pijn, maar anderzijds verdragen zij
gelaten zware ziekte en dood. 28 Vanzelf kennen de mensen 'huismiddeltjes': bij
buikpijn: zichzelf masseren 29 ; bij hoofdpijn: het voorhoofd inkerven; sap van
planten als oogwater of als medicijn op wonden; schroeien van reumatische plaatsen
De hulp van de missionarissen werd begrepen en was heel welkom, maar vaak was
dat 'iets-erbij-doen', nadat de geneesheer-tovenaar zijn werk had gedaan. Het was
die tovenarij, het geloof aan geheime krachten dat een heel eigen sfeer legde op deze
dorpen. Dat is de donkere druk, zegt Vertenten, die als een vloek over dit volk
hangt. Men moet er jaren tussen geleefd hebben om dat te begrijpen. Op moeders
armen hebben de baby's de angst in haar ogen gelezen en de sombere klank in haar
stem gehoord, als zij het woord: kambara, toverij, uitsprak. Als kind zullen de
kleinen de grenzen van het dorp niet overschrijden: toverij dreigt daar. Kinderen en
ouden van dagen kunnen een natuurlijke dood sterven, maar mensen in de kracht
van hun leven - een zieke geneest niet, een wond droogt niet op - worden ziek of
sterven alleen omdat zij betoverd zijn. In hen is een boze geest (dema) gevaren of
op hen is de boze kracht van een vijandige tovenaar werkzaam geweest. Men vraagt
een bevriend tovenaar - de dokter - om raad. Kalm en waardig komt hij naar de
zieke. Hij vraagt wanneer de pijn of ongesteldheid begon en waar; hij betast het
zieke deel; hij verwacht dat men kokosmelk gekauwd heeft die nu als olie moet
dienst doen bij de massage. Hij wrijft de vette melk op de buik en begint te masseren:
met zijn twee duimen duwt hij steeds dieper, hij schijnt de ruggegraat te willen
voelen. Met een bundeltje gras, doordrenkt met kokosmelk beschrijven zijn duimen
symmetrische figuren. Hij krabt onopgemerkt eens aan zijn haarverlengsels of tussen
zijn buikband en hij ziet kans om iets in het grasbundeltje te schuiven. De patiënt
wordt na de operatie naar zee gedragen om gewassen te worden. De familie vindt in
27 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 40.
28 Kolk MSC, J. van de, Nota IV, p. 12.
29 Kolk MSC, J. van de, Nota I, p. 36; Nota II, p. 6; Nota III, p. 22.
30 Kolk MSC, J. van de, Nota IV, p. 37.
189

het grasbundeltje iets en dat gaat van hand tot hand. Dat is uit de buik gekomen. De
oorzaak is nu weggenomen, de zieke zal genezen. De massage kan gevaarlijk zijn,
bijvoorbeeld bij een door malaria opgezette milt, maar kan ook als een laxeermiddel
werken.
Dit bedrog kan ver gaan. Een vrouw uit Alakoe toonde de kinnebak van een
kangoeroe, zwart van gestold bloed. Maar niets doorbreekt hun vaste geloof. Geneest
de zieke niet, dan zullen veel tovenaars bij hem samenkomen, ieder zal zijn spreuken
spreken, sommigen zullen hem in de mond spuwen. Dat is krachtige medicijn.
De tovenaar wordt betaald met sago en wati.
Zo zijn er formules voor de vruchtbaarheid van de planten, dieren, mensen; voor het
verdrijven of oproepen van regen. Over verkregen, heel persoonlijk bezit (nagels,
haren, versiering) wordt de vloek uitgesproken en het kokertje wordt te rotten gelegd
in water. Aan deze praktijken komen kleine instrumentjes te pas: een misgroeide
kokosnoot, bijgesneden tot een slangekopje en een spatel tot een slangetje nagemaakt.
Algemeen bekend zijn de angstwekkende verhalen over geheimzinnige vermoording,
bijvoorbeeld: vijf tovenaars spreken vang-formules in het slangekopje of sturen het
slangespateltje als een pijl op het slachtoffer af. Deze komt als een slaapwandelaar;
zij openen zijn lijf, snijden hem spieren en ingewanden aan stukken en maken hem
weer dicht. Hij wordt wakker op zijn eigen slaapplaats; klaagt over inwendige pijnen
en de volgende dag is hij dood. Niemand twijfelt eraan wat er wel of niet gebeurd is.
Merkwaardig is nu dat tovenaars gevreesd zijn en toch weer geëerd worden. Het zijn
per se geen slechte mensen. Zij zijn ook niet onmisbaar in deze maatschappij. Elke
familie heeft haar eigen tovenaars, hun 'geneesheren'. Danken niet velen hun leven
aan de kunst van die bezweerders? Leren zij hun functie juist niet om te helpen? Dat
sommigen hun macht misbruiken, belet niet dat anderen goed zijn. Grote tovenaars
geven een sterk gevoel van veiligheid. Zij kunnen anderen weerhouden kwaad te
stichten.
Toch blijft na elk geval van sterven de eerste gedachte: kambara. Een tovenaar zal
men niets weigeren. Neem je voorzorgen: er zijn formules om je onkwetsbaar te
maken. Verberg, als je na bijvoorbeeld een ruzie iemand te vrezen hebt, onder het
zand voor je deur: afweermiddelen; maak boven je deur twee gaatjes, die dodelijk
bedreigend zijn. Blijf op feesten in een ander dorp dansen in je eigen groep. Mensen
uit Sangasee, de brutaalsten, de meest gevreesden, durfden in Okaba niets aan te
nemen en kwamen water drinken bij de toean padri. 31
De mensen weten ook dat er een opleiding bestaat tot tovenaar. De inwijding
verloopt als volgt. De kandidaten zijn meestal getweeën, soms gedrieën. De meester
wijst hun de plaats aan waar zij een hutje moeten bouwen voor de inwijding. Is het
op het zeestrand, ver van het dorp, dan zal men in de buurt stokken steken met gras
31 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 44 e.v.
190

of bladeren daaraan gebonden, dat is zoveel als: 'verboden toegang'; op dat gras of
die bladeren zit betovering en ieder zal een brede omweg maken uit vrees voor de
straf, die zeker de overtreder treffen zal.
In het verblijf in het bos, dan is het meestal ver van het pad en de wegen in de buurt
zijn van de nodige verbodstekens voorzien. Niemand zal de plaats der inwijding
naderen, tenzij de moeder - en dan nog op afstand - wanneer zij weer eten naar
haar jongen zal mogen brengen. De eerste dagen is dat overbodig.
I )c jongens zijn zenuwachtig en onder de indruk. De meester stelt ze gerust, zij
moeten dapper zijn, zij zijn geen kinderen meer. Zij gaan nu veel leren, en na de
inwijding kunnen zij wat niemand nog kan.
Nooit mogen zij de geheimen verraden die hen worden toevertrouwd, want dat heeft
de dood tot gevolg of in alle geval verlies van de geheime kracht. Eerst later, als zij
mannen zullen zijn van veel ondervinding, zullen zij op hùn beurt de kunst verder
mogen leren aan hun zonen.
Meermalen neemt hij hen mee in het bos of aan de waterkant op zoek naar kruiden,
die zij met hun eigenschappen moeten leren kennen. Giftige planten komen daar
zeker bij te pas. De inwijding begint met een vasten van vijf, zes, zeven dagen.
Water en jonge kokosnoot mogen zij tussendoor drinken en eten. Zij moeten allerlei
vreemde, bittere kruiden kauwen, bladeren en boomschors, dat kauwsel spuwen zij
in een kokosschaal, waarna zij het moeten opdrinken. Meer dan eens gebeurt het dat
zij er dan ziek van worden, heel soms sterven zij er zelfs door. In ieder geval
worden zij er misselijk van, maar kruiden om die misselijkheid weg te nemen,
kennen de tovenaars ook.
Al dat ongewone en ongezonde is echter méér reclame dan men wel zou denken:
hoe excentrieker, hoe effectiever. Dit alles werkt immers sterk op de verbeelding.
Moeten zij niet bezeten worden door de Dema's? Zij moeten ze zien en horen. Niet
alleen dieren, ook mensen - op sneltocht - hebben zij ontleed. Ademhalingsstelsel,
verteringsstelsel, hart en bloedsomloop, zij weten hoe en waar alles zit en geven er
hun eigen verklaring van. Gal en mensenvet en meer weerzinwekkende stoffen
worden gebruikt. Men zal er de novicen mee inwrijven, zij zullen sommige dingen
innemen, gebakken in sagokoek... Veel van dat alles leren zij nu als medicijn- en
ook als betoveringsmiddel kennen.
Valt de inwijdeling in zwijm, dan heet het: 'de Dema is in hem gevaren'. En wat
wondere dingen zien zij dan niet? Als zij ontwaken komen zij als van heel ver, uit
Dema-land. Soms zullen zij naar de rivierkant gaan en zo lang mogelijk zullen zij
het hoofd onder water houden tot hun bloed in hoofd en oren suist. Zij horen
wondere geluiden en zien vreemde dingen: de Water-dema's. Bedrog leren zij ook,
primitieve goochelkunst. Het zijn de uiterlijke tekens van het innerlijk proces, dat
hun toverspreuken uitwerken in het binnenste van de mens. Aan dat innerlijk effect
geloven zij zelf. Ontlenen zij hun kracht niet aan de Dema's?
Het is te begrijpen, dat de leerlingen in een overspannen toestand geraken. Op het
hoogtepunt laat de meester hun wild-citroenblad ruiken. Snuiven zij later de geur
van citroen dan zullen zij neervallen en zich een tijd lang op de grond wentelen. Een
feit is, dat zulke dingen indruk maken op het publiek: 'Ziet ge wel, de Dema was in
hem gevaren.'
191

Allerlei vreemde zaken worden door de meester verbrand en de leerlingen moeten
de as daarvan opsnuiven: afkrabsel van dodennagels, okselhaartjes van lijken; 'lijkvocht'
speelt een grote rol, krachtig is vooral het lijkvocht van een tovenaar. Zij
moeten dit drinken, gemengd met wati-uitkauwsel, het opsnuiven door lange, dunne
rieten pijpjes en de meester blaast het in hun ogen, die er bloedrood van worden.
Ten slotte vallen de inwijdelingen in zwijm en zij worden met vers gemberkauwsel
bijgebracht, dat de meester-tovenaar in brede straal over hen uitblaast. Als zij
eindelijk wakker worden weten zij, dat hun ziel uit een geheimzinnige wereld
terugkomt, dat zij een of meer Dema's hebben gezien. Nu zijn zij klaar om alle
geheimen van de zwarte kunst in zich op te nemen. Als zij in het dorp terugkeren,
zal niemand iets bijzonders aan hen zien, maar ieder weet het: zij zijn ingewijd. Bij
het afscheid is het laatste woord van de meester: 'Mijn kind, gij kent het nu, maar
maak nóóit misbruik van uw kennis en uw kracht, wend ze alleen aan ten goede.' 32
Sperma
Aansluitend bij de tovenarij en het magisch denken van de Marind ligt er het feit dat
het sperma, verkregen door masturbatie of uit de copula, veelvuldig werd benut: als
geneesmiddel, bij het verven van de tanden, bij de scarifïcaties van de meisjes, als
bescherming tegen dodengeesten, om de vruchtbaarheid van planten te bevorderen,
tijdens het Majo ritueel en bij de tovenarij. 33
Bloedwraak
Bovendien is er de bloedwraak. Er is iemand gestorven; men vermoedt gestorven aan
tovenarij. Het lijk wordt begraven, maar weldra weer blootgelegd. Met eigen ogen
hebben zij aan het opgezwollen lijf kunnen zien dat de dode stierf aan kambara. In
de kuil wordt een slaapplaats gemaakt; een verwant gaat daar de nacht doorbrengen,
de rechterarm onder het hoofd van de overledene. De ziel van de dode is nog niet
ver weg. In de droom gaat de ziel van de slapende 'broer' op zoek naar de ziel van
de vermoorde. Zij ontmoeten elkaar en de overledene vertelt wie hem heeft vermoord.
Er wordt raad gehouden... maar niemand zal de moordenaar waarschuwen. Vertenten
vertelt:
Enkele stappen achter een grote hut ligt een man in zijn bloed, met pijlen doorboord.
Ik ken hem: het is Siki, hij was in de kracht van zijn leven. De vorige
oostmoesson is hij nog op sneltocht geweest. In alle richtingen zitten pijlen in het
lijf, verschillende steken in de buik, één dwars erdoor. Eén heeft het hart doorboord.
Hij ligt daar als een neergeschoten dier en men laat hem liggen. Niemand
durft het slachtoffer te naderen uit vrees voor de verse ziel die in de buurt ronddwaalt.
De mannen zitten een eind verder onder de kokospalmen, vrouwen en kinderen
blijven vóór de huizen.
32 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 56. Kolk MSC, J. van de, Nota I, pp. 18, 25, 29; Nota II, pp. 1,
2, 3, 8, 10, 12, 13, 17, 25; Nota III, pp. 6, 21, 31; Nota IV, pp. 14, 39, 53, 57.
33 Cornelissen, J.F.L.M., Pater en Papoea. Kok, Kampen, 1988, p. 40.
192

Ik trok de pijlen zo voorzichtig mogelijk en niet zonder moeite uit het lichaam.
Toen ik de pijl uit de borst trok vloeiden donkerrode klonters uit de wonde,
water en bloed... en ik dacht aan Jezus op het Kruis.
De ogen waren gebroken. Siki lag met de rechterhand onder het hoofd, op het
achterhoofd had hij met een bijl de genadeslag gekregen, had naar de wond
gegrepen en terwijl hij wankelde hadden de bloedwrekers hem de pijlen in het
lijf gejaagd.
Ik ging naar de moordenaars, zij hadden de grote bogen nog in de hand, als
spoken stonden zij daar, gezicht en lijf, armen en benen ingewreven met witte
klei, onherkenbaar.
- "Lafaards, die onschuldigen vermoordt in de binnenlanden en in eigen dorp!"
- "Toean, wij nemen bloedwraak. Siki had Eembaaw vermoord."
- "Dat is niet waar. Eembaaw is van ziekte gestorven, hij is lang ziek geweest.
"Lafaards zijt gij! Waarom treft gij niet één der grote tovenaars? Kangoeroe's
zijt ge. Díe mannen durft gij niet aan, maar wel een man van weinig aanzien,
van wiens familie gij geen weerwraak te vrezen hebt. Wat had Siki tegen
Eembaaw?"
Ze zeggen niets. Weten geen antwoord.
Waske is de volle broer. Die heeft het lijkvocht van Eembaaw gedronken en hij
heeft Siki als de schuldige genoemd. Iedereen prijst nu Waske, die zijn broer
gewroken heeft. Het geeft een gevoelen van veiligheid aan heel het dorp. Er
stierven meer mensen de laatste tijd, natuurlijk door betovering. Nu viel een
schuldige. De andere tovenaars zullen nu wel op hun hoede zijn. Vele mannen
nemen het geval helemaal niet tragisch op, maar feitelijk versterkt niets meer de
macht van de toverij dan bloedwraak. Hoe zal een feit, dat met bloed gestraft
wordt niet echt zijn? 34
Rouw
Het rouwgebeuren wordt ons door de paters vanuit hun ervaring als volgt verteld.
Hij ligt op een mat op het zand aan de oever van de zee. Zijn echtgenote zit aan het
hoofdeinde van de stervende, een andere vrouw bij de voeten, verschillende nieuwsgierigen
staan rondom. Van medelijden geen sprake: men lacht, men praat. Nauwelijks
echter beginnen de ogen te breken of zijn vrouw heft de stervende omhoog, laat
zijn hoofd tegen haar borst leunen en begint met een in tranen verstikte stem een
somber, wild lied te zingen, terwijl zij hem steeds wilder aan haar hart drukt. Ook
twee andere vrouwen zingen afwisselend mee.
De stervende wordt in half zittende, half liggende houding tegen een rugleuning van
bamboevlechtwerk neergezet. Een groot stuk schors van de kajoepoetiboom wordt
under hem uitgespreid. Het onderlijf wordt met een oude, vettige mat bedekt, waarop
allerlei vruchten, pisangs, siertakjes, pruimgerei worden gelegd. Soms al vóór de
dood vlecht de vrouw mooie tressen in zijn haar. De mond wordt dichtgebonden, het
34 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 61.
193

gelaat wordt opgeschilderd met rode, zwarte of gele kleuren. Op het hoofd zelf
worden de veren van paradijsvogels aangebracht. Naast en achter de dode liggen
voorwerpen die hij gebruikte: zijn korfje, koker, toiletartikelen, wapens en jachtgerei.
Intussen praat zijn vrouw over de familieleden die moeten komen, over de sago die
geklopt, de bananen die uitgedeeld en over het graf dat gegraven moet worden.
Ten teken van rouw hebben de familieleden alle haarverlengsels afgesneden, zich
van alle versierselen ontdaan. Een paar biezen vlechtjes om de hals en in de oren,
dat is alles. De vrouwen hebben het hele lichaam, de mannen alleen de armen met
witte leem ingewreven. Het wachten is op verwanten, die nog aan zee zijn of van
nabije dorpen moeten komen. De treurzang duurt en duurt. Intussen zitten de
mannen op een afstand bijeen, de vrouwen bij de overledene, zij kouwen sirih en
betel. Sommigen zitten met betraande ogen te luisteren, en anderen liggen te dutten.
Het jongere volkje zit onder elkaar te giechelen, ouderen pakken de wati die zij
vanavond zullen drinken. Honden en varkentjes lopen rond. Laatkomers zetten zich
zwijgend bij de anderen neer, na eerst een siertakje van het lijk te hebben genomen,
dat thuis geplant zal worden om later de kinderen mee te versieren als herinnering.
De begrafenisplechtigheid kan nu beginnen. Gauw een bode naar de mannen en
jongens. De zoon en de aangenomen zonen van de overledene treden nu vooruit: in
de ene hand pijl en boog, in de andere een takje van de wati of van een krotonstruik.
Zwijgend en de ogen terneergeslagen (zij mogen n.l. de vrouwen niet zien) gaan zij
over het erf en stappen over het lijk, terwijl zij hun wapenen en de takjes op de
dode werpen. Een van hen doet dit zelfs tamelijk luidruchtig en verwijt in harde
bewoordingen de ontslapene dat hij gestorven is: 'Het is uw eigen schuld dat ge daar
ligt!' Dat zijn allemaal tekenen van droefheid en liefde.
Nu volgt een laatste afscheid van de familieleden. De zuster van de overledene
werpt zich hartstochtelijk snikkend op het lijk, slaat de arm om zijn hals als om hem
te beletten heen te gaan. Die aanval van droefheid duurt maar een ogenblik. Ongemerkt
ontdoet zij de dode meteen van verschillende versieringen, o.a. van enige
oorringen (schachten van kasuarisveren) die zij als souvenir wil bewaren.
Ondertussen heeft een andere vrouw de verschillende etenswaren, die over en om de
dode verspreid lagen, uitgedeeld aan de vrouwen die op de begrafenis gekomen zijn.
De broers, ooms, neven en de oude pleegvader nemen nu ook nog afscheid van de
dode, half knielend, half zittend; terwijl zij een arm van de overledene vasthouden,
snikken zij hun laatste vaarwel.
Het ogenblik om de dode grafwaarts te dragen is daar: de zon, reeds bloedrood,
zweeft nog juist boven de zeespiegel. Enige koorden worden onder de schors,
waarop het lijk ligt, geschoven en daarop rustend wordt het door zes nabestaanden
naar de begraafplaats gedragen.
Het graf is slechts enige passen van het huis verwijderd: bogen en pijlen die in de
grond steken, wijzen erop dat er nog méér aan de grond zijn toevertrouwd. Het graf
is ruim één meter diep. Daarin bevindt zich over geheel de lengte en breedte van de
bodem, het onderstel van een drie à vier decimeter hoge rustbank. De dode wordt in
het graf gelaten en geheel en al in boomschors gewikkeld, waarop het lijk van
194

tevoren rustte. Op het gezicht wordt een stuk sterke schors gelegd voorzien van een
opening ter hoogte van de mond. Die opening is er opdat de overledenen nog
kunnen spreken.
Toen het lijk geheel en al in de schors was gewikkeld, werd het bovenblad van de
rustbank eroverheen gelegd en daarover weer grote stukken boomschors, zodanig dat
de dode niet met het zand in aanraking komt. Nog een laatste vaarwel wordt hem
door de omstanders toegewenst: 'Nu ga maar, want wij "Marind-anim" zijn allen
reizigers hier beneden.' De zon ging juist onder, toen boog en pijlen in de grond
werden gestoken. De omstanders besluiten vervolgens om nu maar gauw naar huis
te gaan, daar spoken en tovenaars op dit uur van de dag vrij spel hebben! Ten slotte
heeft men veel bamboetakken over het graf gelegd, opdat de varkens het niet zouden
schenden.
De dag zelf van het afsterven haalt men nog eens volop kokosnoten van de bomen
van de overledene, daarna wordt er verbod op gelegd: alle bomen krijgen een ring
rode verf of een band gras. In de tuinen van de overledene plant men een dikke
paal, die beschilderd wordt met een menselijk motief. Er wordt een huisje gebouwd
en in dat huisje liggen veel rijpe kokosnoten. Men laat voortaan vallen wat valt en
met honderden schieten ze soms uit.
De dag na de begrafenis is er: 'jacht om de tranen te drogen'. De jacht is kleiner of
groter naargelang de leeftijd en de sociale waarde van de afgestorvene. In alle geval
is het een welkome distractie voor de mannen en een troost voor de familie, die
daarmee vereerd is en er goed haar deel van krijgt. 's Avonds is er dan een klein
rouwmaal waaraan alleen de naaste familie deelneemt.
Een der volgende dagen kan in het bijzijn van alle verwanten het graf weer geopend
worden en allen hebben bij het aanschouwen van dat rottende lijk gezegd: 'Kambara!
Aan toverij is hij gestorven!'
Een of twee weken nadien is er 'gronden-bezoek'. Vrouwen in rouw en meisjes
geheel opgesierd als 'ewati' (wanneer het de broer is die in die leeftijdsklasse
overleed) komen onder geleide en bewaking van een paar mannen processie gewijs
al de plaatsen bezoeken waar de overledene gewoon was te komen. Hier en daar
gaat men zitten om wat te rusten, men pruimt, strooit betelnoten, wat kalk en
sagomeel. Heeft de dierbare op die plaatsen niet gepruimd en sagomeel gepoft?
Dikwijls wordt er bij zulke gelegenheden oprecht geweend, een verlichting voor de
bedroefde gemoederen.
Ongeveer een maand later is er 'jamoe': een groot rouwmaal met veel en goed eten.
Hopen vruchten worden bijeengebracht, een grote jacht of visvangst gaat eraan
vooraf. Niet alleen heel de familie, maar vele vrienden en kennissen van heinde en
ver gekomen, nemen eraan deel.
Een klein feestje sluit de eigenlijke rouwtijd. De familie uit het dorp en vrienden uit
de buurt komen samen, zitten in een kring en er branden verschillende vuurtjes. Men
hakt en poft bananen en aardvruchten. Een klein gedeelte laat men verbranden, dat
is voor de ziel van de overledene. Nu kan de geest tevreden vertrekken naar geesten-
195

land. Maar eerst houden de mannen vannacht nog een 'gaga'. Een der ouden slaat
de maat op zijn kalkkoker, hij zingt voor en al de anderen vallen samen in. Het is
als een psalmodiërend gezang, dat religieus klinkt in de donkere, stille nacht. Veel
plaatsnamen hoort men, Dema-plaatsen en namen uit verre streken, namen, dierbaar
aan elke stamgenoot. Dat zal de overledene aangenaam zijn, want hij is bij de gaga
tegenwoordig. De gaga doet hem naderen, de geest komt in de nabijheid staan en
beweegt op de maat van de zang. De veer die hij draagt, hoog op zijn pluimhouder
beweegt op het ritme van de gaga. Als de wind de pluimkransen van de samenzittenden
doet trillen, menen zij dat de geest voorbij gaat. Op de paters maakte dit
dikwijls de indruk van een gebed.
Ten slotte wordt de overledene voor eeuwig begraven. Twee mannen zaten geknield
bij het graf en verwijderden voorzichtig de bovenste zandlaag. Toen de boomschors
bloot kwam, kwamen de vrouwen er bij te pas, 'vrouwenhanden zijn voorzichtig'
zeggen zij; heel zorgvuldig werd alles verwijderd, het zand, de boomschors, de
sagostengels en de stokken. Daar lag het geraamte.
Al de versierselen lagen kleurloos en half verteerd op en in het skelet. De flinke beenen
armbanden, die vroeger gespierde benen en armen omknelden, lagen nu om schrale
knekels. De kralen en schelpen, de krans van hondetanden en de varkensstaarten, die
eens de glorie waren van de overledene, lagen dof en beschimmeld tussen en over
de ribben, de schedel lag in een net van muffe haarverlengsels en dofzwarte, afgevallen
oorringen. Het sterke gebit grijnsde pikzwart in de doodskop.
Een vrouw daalde voorzichtig in het graf en legde allerlei kleinere versierselen, zoals
kraaltjes en krabbepootjes, midden in het geraamte. Met de beendertjes van handen
en voeten deed zij hetzelfde. Toen nam men het geraamte, liggend op de boomschors,
op en hief het uit het graf, om het op een laag nieuwe boomschors te leggen. De
schedel werd met kokosolie ingewreven en daarna met vuurrode verfstof. De vrouwen
staken verse krotons in de ledige armbanden, wierpen andere siertakjes los over het
geraamte en daarna werd nog wat rode verf over het geheel gestrooid. Een vrouw
bracht een groot stuk sagokoek en legde dat in de ribbenkast. Dat was voor de ziel.
De lange lappen boomschors werden over het hoofd- en voeteinde omgevouwen tot
over het midden van het geraamte, andere lappen werden er links en rechts omgeslagen.
Het geheel werd met gespleten rotan dichtgebonden. Nadat alle stengels en
stokken uit het graf verwijderd waren, liet men het pak met veel voorzichtigheid
daarin neer. Alles wat vroeger in het graf was, wordt er nu ook in gegooid - behalve
de trom - en het geheel wordt met zand aangevuld. Op het graf wordt een hardhouten
stok geplant, opdat men zou weten waar de overledene begraven ligt. Soms
zal de een of ander nog eens aan hem denken, maar treuren doet al lang niemand
meer. Hij is voor eeuwig begraven en zal weldra voor eeuwig vergeten zijn.
Het verbod op de klappers van de overledene houdt op als de noten rijp zijn en
vanzelf afvallen. Dan is er dans en de paal in de tuin wordt verbrand.
Twee sterke mannen met trommen en 'gari' (voorstelling van het hemelruim)
helemaal ingepakt in sierhout en veren, komen uit het dorp en dansen naar een hutje
196

(U-gen het mannenhuis gebouwd) waarin een andere, versierde man staat met het
hoofd van een reeds lang overledene. De dansers knielen telkens om te rusten en
buigen dan twee maal naar elkaar toe met de gari. Bij het hutje gekomen danst de
opgesloten man met het doodshoofd in de hand naar buiten en knielt tussen de twee
anderen: hij geeft het hoofd aan een van de tromslagers die er mee wegdanst. De
'ziel' is verdwenen! Afgelopen! De dansers ontkleden zich; de gari's worden
bewaard voor de volgende gelegenheid. 35
Eenmaal definitief begraven, wordt de overledene beschouwd voorgoed vertrokken
te zijn naar het 'heis-mirav', het verblijf van de doden. Waar of dit lag? De Marind
wees naar het westen, de handelaars suggereerden Soerabaja, de Missie verzette zich
tegen dit handelarenbedrog. Maar ook al vermeldden sommige missionarissen dat zij
wisten van een mythe over een van de eerste mensen, 'Worjoe' of 'Wolew', die
door toverij gedood, weer tot leven kwam 36 , toch hadden zij reeds alle moeite met
de woorden 'wih' (het levenselement?), 'gova' (de schim?) en 'heis' (de afgestorvene).
Zij zouden onderschreven hebben wat prof. Van Baal in zijn boek Dema
schrijft: 'Het denken van de Marind over de dood en over het hiernamaals had nooit
lot gevolg dat er een duidelijke en algemeen erkende opvatting tot stand kwam.' 37
Dat wil echter niet zeggen dat de mensen kort na iemands dood niet bang waren dat
de schim terug zou keren. 's Nachts kon elk vreemd geluid hun vrees oproepen. Zij
zouden in het donker nooit zonder vuur hun huis verlaten. Iets van een 'oordeel' bij
de intrede in het heis-mirav hebben de missionarissen in hun geschriften nooit vermeld.
Het milieu waarin de pioniers terechtkwamen
Het eerste deel van dit hoofdstuk heeft ons aangetoond wat de missionarissen
'gezien' hadden als resultaat van hun observatie en participatie in het dagelijkse
leven van de Marind. Het lijkt ons nuttig nu te rade te gaan bij prof. Van Baal die
in een uitgebreid artikel, geschreven na zijn boek Dema, aangeeft wat de pioniers
wellicht vermoedden en aanvoelden, maar zó nog niet konden formuleren. Het is
juist deze voor hen ongrijpbare, onbegrijpelijke achtergrond die hun werk zo
moeilijk, bijna hopeloos maakte. Zijn artikel wordt hier in hoge mate benut. 38
De leefruimte van de Marind stam bestond enerzijds uit een strook droog strand en
anderzijds uit een moerassig nat binnenland; in enerzijds een overvloed van klapperbomen
aan de kust en anderzijds een overvloed van sago-arealen in het binnenland;
in enerzijds een half jaar zuidoostenwind - de oostmoesson - en anderzijds een half
35 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 149. Cappers MSC, E., Brief, in: Almanak, jg.
20, 1910, p. 59. Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 71, 79. Kolk MSC, J. van de, Nota I, pp. 8, 15,
19, 21, 22; Nota II, pp. 16, 20, 29; Nota III, pp. 4, 5. 25, 34, 36; Nota IV, pp. 8, 25, 33, 37, 44, 54.
36 Vertenten MSC, P., in: Annalen, jg. 34, 1916, p. 148.
37 Baal, J. van, Dema. The Hague, 1966, p. 204.
38 Baal, J. van, 'The Dialectics of Sex in Marind-anim Culture', in: G.H. Herdt (ed.). Ritualized
Homosexuality in Melanesia. University of California Press, 1984.
197

jaar noordwestenwind - de westmoesson. Aan deze twee onderling tegengestelde
maar altijd samengaande delen, aan deze tweeëenheid van land, voedsel en klimaat,
associeert de Marind ook nog een indeling van het dierenrijk: enerzijds de vredelievende
dieren zoals de reiger, de kasuaris, de kangoeroe bij strand, klapper, oostmoesson,
anderzijds de gevaarlijke dieren zoals (de haai, de krokodil, de hond en het
varken bij binnenland, sago, westmoesson. 39
Op die tegenstelling en samenstelling bouwen zij hun idee van leiderschap in het
behoud van hun wereld, hun heelal. Bij de kuist behoort het leiderschap van de
opvoeding van de jeugd tijdens de initiatie; bij het binnenland behoort het leiderschap
van de oorlog (het snellen) en de viering 'van de overwinning. In deze rituele
opleiding en in deze vieringen beleeft men de waarde van de 'vruchtbaarheid', aan
de kust met de aandacht voor homo-, in het binnenland met de klemtoon op de
heteroseksualiteit. Zo staan het mannelijke en het vrouwelijke bij de omgang
tegenover en aanvullend bij elkaar. Zo staan de zon en volle maan (het licht)
tegenover de nacht en de donkere maan (duisternis). Zo staat het leven tegenover de
dood, de medicijnman tegenover de kwaadwillige tovenaar.
Even moet men hierbij bedenken dat de Marind steeds de feitelijke relativiteit van
de natuurgegevens en de feitelijke relativiteit van de sociale-rituele beleving daarvan
gezien heeft. Bij de kust vindt men soms ook sago, in het binnenland staan ook
klappers, dieren kunnen tam en tegelijk wild zijn. Zij zien er de 'humor' van.
Deze visie op de natuur en dit beleven van hun situatie hebben zij nu 'belegd' met
een religieuze levensbeschouwing, welke de oorsprong verklaart en het voortbestaan
moet garanderen. Die religieuze levensbeschouwing drukken zij uit in het woord
DEMA. Dat woord kan staan voor voorouderfiguren, voor natuurgeesten, voor zielen
van overledenen en voor alle geheimzinnige krachten. Zij hebben de verbinding van
deze 'boven-natuurlijke' wereld met het leven van elke dag neergelegd in het begrip
totem. Er is een mythische binding tussen dema's en de wereld van zee en land,
steen en water, planten, dieren en mensen en het is nu zaak via de verbondenheid
met deze totems de band met het dematische te beleven, te verzorgen, te behouden.
De hoogste vieringen zijn dan voor de kust: de Majo (met daarbinnen de Sosom),
waarvan het centrum te Boeti bij Merauke ligt en voor het binnenland: de Imo met
als centrum Sangasee.
Vanzelf zijn deze totems dan verdeeld volgens die oer-tweeëenheid over bepaalde
verwantschapsgroepen, die nog meer de onderlinge verbondenheid van de leden
beleven in hun verbondenheid met hun totem dan in hun bloedverwantschap.
In heel deze mythologie komt deze relativiteit van de vormgeving terug in hoofd- en
bijfiguren. En juist het samenspel van binnenland en kust bij de rituelen doet soms
39 Pater Viegen zou zeggen: enerzijds de volksplanters (immigranten) aan de kust en anderzijds de
oorspronkelijke bewoners in het binnenland; enerzijds de cultuurbrengers, anderzijds de grondbezitters.
198

een kustfiguur als een binnenlander fungeren en omgekeerd. De details ontgaan ons
daarom en er blijven onbegrijpelijke uitspraken. Het is echter deze 'super beleving'
van deze oorspronkelijke visie, waartegenover de missionarissenpioniers kwamen te
staan. Zij zagen het leven van elke dag, zij zochten naar de inhoud van de geheime
rituelen. Viegen had een aanvoelen van het bestaan van een grootse visie op de
achtergrond, maar de feitelijke excessen, beoordeeld vanuit een christelijke moraal
en de feitelijke ondergang door de epidemieën van het venerisch granuloom en de
Spaanse griep, beletten hen de oorspronkelijke diepe religiositeit van de Marind te
zien, namelijk: de eerbied voor het vruchtbare heelal dat hen was toevertrouwd om
het te beleven en door te geven aan een volgende generatie.
Kr zijn gezinnen, maar een woonwijk is opgedeeld in enkele mannenhuizen elk met
een of twee vrouwenhuizen. De bijeenwonende mannen bezitten eenzelfde stamboom.
Andere takken wonen in de nabijheid. Zij vormen te zamen clans en subclans. Zo
komt een gehucht tot stand. Van gehuchten komen dorpjes en daarin zijn altijd vier
hoofdgroepen aanwezig, bestaande uit twee maal twee clans die samen weer twee
helften uitmaken. Theoretisch huwen de mannen van de ene helft de vrouwen van
de andere helft, maar praktisch houdt deze indeling alleen zuiver stand bij de
functieverdeling in de rituele vieringen. Het is het spel van de Dema's (eigen aan
hun subclans, clans, helften) dat nagebootst wordt om zo het heelal in stand te
houden.
Tussen deze dorpen heerste gewoonlijk vrede. Viegen sprak wel van bepaalde
streken: oosten, zuiden, midden, noorden en het verre westen, zeker was er ook een
complementaire spanning tussen de Majo dorpen (de meerderheid aan de kust in
oosten en westen) en de Imo dorpen (binnenlanders die tot aan de kust kwamen)
maar het 'snellen' kwam onderling niet voor. Merkwaardig was ook dat deze
'seksuele wilden' weinig polygynie en weinig echtscheiding kenden, meestal toch
duurden de huwelijken (graag tussen leeftijdsgenoten naar eigen keuze gesloten)
levenslang.
I let is boeiend te bekijken hoe het 'hyperseksuele leven' van de Marind zich tussen
de mannen- en vrouwengemeenschappen afspeelde. De mannenhutten en de vrouwenverblijven
bewerkten een officiële seksenscheiding, maar zij lagen zo dicht bij elkaar
en de bewanding betekende zo weinig, dat iedereen op de hoogte kon zijn van wat
er bij de andere sekse in de huizen gebeurde. Alleen de huwelijksomgang geschiedde
In de eigen tuin en een teken van 'verboden toegang' werd dan aangebracht.
Het is de opvoeding van de jeugd, waarvan de missionarissen de publieke vieringen
bij de overgang van de leeftijdsklassen meemaakten. Deze konden zij analyseren en
beschrijven. Nollen gaf daarvan in 1909 reeds een uitgewerkt overzicht. 40 Bij de
40 Nollen MSC, H., Anthropos, tome IV, 1909.
199

jongens en de meisjes was parallel sprake van enerzijds: aroi-patoer, wokravid,
ewati, miakim, amnangib, en anderzijds van: wahoekoe, iwag, sav. Jongens en
meisjes kregen in die tijd een beschermvader en een beschermmoeder, een broer van
de eigen moeder en diens vrouw.
Wat deze functie voor de meisjes betekende werd nooit duidelijk, maar wat deze
functie van de beschermvader voor de jongens inhield was duidelijk de bevruchtende
taak van het sperma via anale omgang van oom en zuster's zoon (pederastie,
homoseksualiteit). Het was niet zozeer om de bevrediging van de oudere, het was
meer een plicht, een helpen volwassen worden ten aanzien van de jongere.
De Marind onderbouwde dit praktijkritueel met de mythe van Sosom en liet hem
werkelijk optreden in de oostelijke Majo dorpen. De komst van de reus werd
voorbereid met name ten aanzien van de vrouwen, door haar te imponeren (zijn
reuze voetstappen, zijn enorme hopen uitwerpselen) en door haar in angst op te
sluiten in de huizen. Deze dema Sosom - in tegenstelling tot de later te bespreken
Oeabafiguur - kreeg volgens de mythe toen hij een meisje lastig viel, zijn penis
afgehakt en deze stond als een versierde paal op het feestterrein van de rituele
viering, een mannenzaak. Daarbij had een vrije homoseksuele omgang plaats tussen
de volwassen mannen en de jongens.
Geleidelijk verandert het levenspatroon van de opgroeiende jeugd. De jongeman
wordt 'ewati', enerzijds nog gebonden aan de restricties van het jongelingenhuis,
maar anderzijds reeds deelnemend aan de nachtelijke dansen en voorop in de aanval
bij de sneltochten. Contacten met meisjes worden door de vingers gezien; een begin
van de keuze van een vrouw wordt gemaakt. De verhouding tot de beschermvader
wordt minder passief, hij krijgt van hem de penisschelpbedekking en een knots (een
fallussymbool), werkt met hem samen in de tuin, brengt de buit van zijn jacht bij
hem thuis en diens vrouw gaat zijn haar verzorgen, de opmaak voor de dans. Een
drie jaar later wordt hij 'miakim'. Hij verlaat de gotade, komt bij zijn eigen vader
in huis, hij mag zijn schelp afdoen en de voorhuid hoogop bevestigen onder de
buikband. Hij gaat huwen, de vruchtbaarheid van de man als de hoogste waarde mag
hij manifesteren.
Komt hij nu tot de viering van zijn huwelijk, dan laat hij al zijn groepsgenoten in de
eerste nacht omgang hebben met zijn bruid - otiv-bombari - desnoods twee nachten
lang onder dwang. Later, als gehuwde man, staat hij zijn vrouw af aan gasten of als
betaling voor diensten en benodigdheden (zoals wati) en bij rituele vieringen. De
gedachte is steeds: vruchtbaarheid wordt gegeven en versterkt door het mannelijk
zaad, maar zij zelf deden de ervaring op dat overdaad schaadt, misschien bij de
mannen zelf, maar zeker bij de vrouwen door de overprikkeling van hun geslachtsorganen.
Het gevolg was dat de Marind ook vóór de epidemieën al te weinig
kinderen bezaten. Zij zelf waren erop uit van de sneltochten alle baby's waarop zij
de hand konden leggen mee te brengen en deze als hun eigen kinderen op te voeden
en als zodanig volledig in eigen stam op te nemen.
200

Wordt van het homoseksuele gedrag gezegd dat het de indruk wekt meer plicht dan
genoegen te zijn, zo wordt van de otiv-bombari door hen zelf gezegd, dat het een
dom-bombari, een niet-bevredigende praktijk uitmaakte. Maar het blijft de opvatting
dat juist het vocht dat na de omgang van de vrouw af komt, de krachtige medicijn
vormt om het leven te bevorderen of om wat het leven bedreigt af te weren. Ogenschijnlijk
is het de vruchtbaarheid van de man - de aném ha - welke alles in stand
houdt, maar zij zelf voelen zich daarbij afhankelijk en gebonden aan de bijdrage van
de vrouw. Al lijkt het dat de vrouw enkel als 'hulpmiddel' wordt beschouwd en
behandeld, toch blijkt uit het dagelijkse en het rituele leven, dat haar positie volkomen
wordt erkend. Haar krachten en haar macht worden eerder gevreesd. Er is
sprake van een castratiecomplex bij de mannen, een frustratie die zij met een show
van hun mannelijke meerderwaardigheid trachten te compenseren.
De vrouw weet dat zij het meeste voedsel verzamelt, dat zij het kind negen maanden
draagt, dan baart en jarenlang grootbrengt. De man moet zeker instaan voor haar
veiligheid, heeft op te komen voor de vleesvoeding, maar in de paradijselijke
omgeving en de onderlinge vreedzame situatie is zijn taak niet spectaculair. Haar
aandacht voor hem heeft hij te hard nodig. Alleen wanneer zij met fakkels en met
de uitbeelding van vrouwelijke hulpdema's (nakari) zijn opvoeringen glans en glorie
geeft, kan hij in zichzelf geloven.
Het is dit dialectisch samenspel van de geslachten in het samenspel met de plaatselijke
natuur, dat de Marind-anim vieren en in stand houden via hun grote rituelen:
de Majo en de Imo. Deze vormen enerzijds de triomfantelijke manifestatie van hun
menselijk aandeel aan het dematische, de oorsprong gevende en alles bevruchtende
macht (Majo) en anderzijds vormen zij de krampachtige poging van de mens de
negatieve gewelddadigheid van die macht af te weren (Imo). Het is de kracht het
licht te stellen tegenover de macht van de duisternis, het overwicht van de vruchtbare
coïtus tegenover de huiver die de copulatie tevens oproept. Daarvan zijn de
initiaties, de sneltochten en de vieringen van de overwinning, de publieke manifestaties.
Daarbij juist krijgen de verschillende clans van de tweedeling hun eigen
specifieke functies, die dan weer teruggaan op de totems van hun dema's.
De term 'Majo' werd nergens verklaard, maar ritueel gesproken begint alles op een
eerste Majo feest. Wij krijgen daarbij een dubbel dema-verhaal te horen. Vooreerst
is er de dema-vrouw Oealiwamb, die van het feest in het oosten wegvlucht naar het
westen en wordt ingehaald door haar man Oeaba. Zij hebben omgang, maar de man
k;m niet van de vrouw loskomen. Bedekt met een mat (de duisternis van de nacht)
worden zij naar het oosten teruggebracht, waar de dema Aramemb Oeaba loswrikt,
waarbij uit de bevruchte Oealiwamb het vuur en de reiger ontstaan. Dit gebeuren
verzinnebeeldt enerzijds dat 's avonds de zon onder gaat en 's morgens, bevrijd, zijn
loop aanvangt en anderzijds dat de neofiet (telkens als de reigerfiguur uitgedost) zijn
loop begint om tot de volwassen Marind uit te groeien. Zon en mens maken telkens
hetzelfde procesgebeuren door. Uit de dood komt het nieuwe leven, hetgeen ook
gesymboliseerd wordt in de klappernoot die in de grond ontkiemt, en tot wasdom
komt, rijk aan vruchten.
201

Het tweede verhaal is ons door Vertenten al verteld: de dema's gaan in het westen
ondergronds en komen in het oosten eerst in visvorm voor de dag en worden dan
door Aramemb omgevormd tot mensen. Zij volgen de loop van de zon en bevolken
de kust van oost tot west.
De 'menswording' wordt op de jongere generatie herhaald bij de initiatie van
jongens en meisjes. Zij kunnen van zichzelf niets, moeten alles leren, krijgen de
onderscheiden nieuwe spijzen met sperma gemengd en toegelicht met het totemverhaal
van de bijpassende dema.
De afsluiting van deze initiatie verloopt aldus: aan het begin is er sprake van een
vrouwfiguur opgesteld als een reuzenpop midden op het feestterrein en van twee
mannelijke poppen (met aan hen op te hangen grote penissen) opgesteld aan de
beide ingangen van dat terrein. Aan het einde van het ritueel vindt men op dit terrein
een hoge stellage, welke, ingegraven, omringd wordt door een reuzenslang. Volgens
de ene uitleg wordt die slang dan opgegraven en verbrand of in stukken getrokken.
De coïtus van het mannelijke en het vrouwelijke wordt beëindigd. Volgens de andere
uitleg echter vlucht de slang als oermoeder met haar zoon en die zoon wordt
vermoord, maar Aramemb brengt hem opnieuw tot leven. Het is de slang die in een
nieuw huis in een nieuwe gestalte weer tot leven komt. Het cyclisch proces van het
leven, van de zon en de aarde en van het leven van de generaties duurt derhalve
oneindig voort. Hetzelfde wordt nog tot uitdrukking gebracht in de kokosnoot, welke
als het beeld van de gesnelde kop afvalt, opnieuw wortel schiet en opgroeit tot de
nieuwe volwassen vruchtdragende boom... Deze tweede uitleg, namelijk die van de
slang als de Majomoeder en haar zoon, ligt ten grondslag aan het Imo ritueel. Daar
is zij een jonge vrouw die met haar zoon in een prauw vlucht, westwaarts, en in
handen valt van de Imo mannen. Dezen doden moeder en zoon en eten hen op. Zij
besluiten hun daad te herhalen in hun viering. Hier is dan geen sprake van een
'herleving', maar van een doden en begraven als de mentale voorbereiding op de
eerstvolgende sneltocht. Het accent ligt namelijk op nacht, duisternis, begraven,
doden, verdelgen (met misschien een verwijzing naar: uit de dood spruit nieuw
leven).
Het negatieve aspect - de huiver, de afschuw van de man ten overstaan van afhankelijkheid
van de vrouw, een machteloosheid die omgezet wordt in agressie - komt ten
tonele bij de initiatie van de jongemannen (hier bij de Imo ewati) die eerst te maken
krijgen met een wrede man als de Oeabafiguur, en later met de oude Imo vrouw, de
Oealiwambfiguur. Zij blijft in haar hut op het feestterrein, de novicen worden naar
haar toe geslagen en bij de haren tot bij haar 'uitwerpselenhuis' gesleept. Daar
worden zij met stront, dat met sperma gemengd is, ingesmeerd. Zij blijven zo tot de
maden uit de vuilnis kruipen. Dan mogen zij baden en er volgt een opvoering door
de vrouwen, die in een volgende nacht zich allen laten gebruiken in een vrij seksueel
verkeer.
Van Baal verbindt aan dit gebeuren de gedachte dat zowel de vuile aspecten van de
homoseksuele praktijken als de uitputting van de man na heteroseksuele akten, hier
op de vrouwen worden gewroken met als dieperliggend motief de te overwinnen
frustratie van hun castratiecomplex.
202

Eenzelfde grondgedachte komt tot uitdrukking in het eigenlijke Imo ritueel. Het
hoofdmoment bestaat hierin, dat twee figuren, opgesierd als Oeaba en Oealiwamb in
een grote diepe kuil dansen. Rondom die kuil staan de mannen, die hun speerpunt
door een kleine opening in een groot schild gestoken hebben. Op een gegeven
ogenblik doet men een aantal klappers uit de bomen vallen, de figuren werpen hun
versiering af, springen uit de kuil en de mannen werpen er hun schilden en speren
in; de kuil wordt met man en macht dichtgeschoven. De dema's Oeaba en Oealiwamb
worden verondersteld ondergronds naar het oosten te zijn vertrokken.
De figuren in de kuil dansen en zijn niet in coïtus. Die akt wordt echter uitgebeeld
in de doorboring van de schilden met de speren. De speer is het mannelijke, het
schild is het vrouwelijke symbool.
Dit beeld krijgt een bijzondere betekenis door het feit dat het doorstoken schild dan
de naam krijgt van 'pahui' en de pahui is eigenlijk de heel aparte gevormde knots,
een ceremoniële knots, die door de leider van de sneltocht wordt gedragen. Onderaan
de van weerhaken voorziene lange punt is een opengewerkt blad aangebracht dat zelf
weer op een platte ronde steen staat, waarin van onderuit de schacht bevestigd is.
Deze knots-speer wordt niet gebruikt om een slachtoffer neer te steken, maar wordt
juist vóórdat het hoofd wordt afgesneden, op de grond stukgeslagen. De punt en het
blad breken af en de schacht met de doorboorde steen blijven als knots over. Deze
pahui beeldt de coïtus uit van penis en vulva. Is de pahui een lange penis in een
kleine opening, de pahui als schild vertoont een kleine penis (speerpunt) in een grote
vulva (schild). Zo worden Oeaba en Oealiwamb begraven en begint de historie
opnieuw in het oosten, maar dan opgevoerd door de Majo.
Hierna volgt nog een dans rond het nieuwe vuur tot uitputting toe en uiteindelijk een
processie langs de kust als een wegleiden van de Ziekte-dema.
Gezegd werd hierboven - en het pahui-element wees erop dat het Imo ritueel een
mentale voorbereiding wilde zijn op de komende sneltocht. Zulk een tocht is door
de missionarissen zelf uit de mond van de deelnemers beschreven. Het onderzoek
van de mythologie legt het verband tussen het koppensnellen en het overwinningsfeest,
dat daarna groots gevierd wordt. Het is alsof het geweld van de mannen - het
neerslaan van de pahui - gevolgd wordt door het besef, dat uiteindelijk de mannen
het verliezen tegenover de vrouwen, die na alles de hergeboorte van de stam hebben
te bewerkstelligen.
De mannen mogen op het feest - in prachtige uitdossing de dema-figuren opvoeren,
de vrouwen spelen dan mee in de bijrollen. Maar de eer geldt uiteindelijk de
oermoeder, de oerkracht van het leven, dat zij behoudt en bestendigt. Zij verpersoonlijkt
de verborgen krachten van de vruchtbaarheid, al laat zij de mannen trots zijn op
hun sperma. Zij mogen hun onmacht wreken in een overdrijving van hun krachten
tot in het koppensnellen toe.
Het is tegenover deze religie van de vruchtbaarheid, die cultureel vorm aannam in
de dialectiek van het mannelijke en het vrouwelijke, dat de missionarissen zich (min
of meer onbewust) gesteld zagen. Beide partijen voelden de onmacht elkaar te
benaderen. De Marind zeiden tegen pater Cappers, toen hij eens meedeed bij het
203

aanbrengen van de buikband bij een ewati: 'Word er een van ons, wij zullen u de
haarverlengsels aanvlechten', en pater Van de Kolk verzuchtte: 'Ons grootste kruis
is dat zij niet begrijpen waarvoor wij hier gekomen zijn.' De wezenlijke scheidingslijn
tussen een magische religie en een genadevolle godsdienst, tussen een immanentie
van goddelijke vruchtbaarheid en transcendentie van goddelijke liefde, bleek door
geen van beide wereldvisies te overschrijden.
De Missie predikte een feodaal verbond van schepper en schepsel, de Marind hield
het bij zijn eigen dematische voortzetting van een eeuwig gegeven dema-spel. Zo
was en bleef hij de aném ha, die er niets in zag een kind Gods te worden.
204

VII De dreigende ondergang
De situatie in het Meraukese
Even terug van 1915 naar 1902. Merauke werd gesticht bij de monding van de
Murorivier als bestuurspost van de Afdeling Zuid-Nieuw-Guinea, een zelfstandig
gewest met de assistent-resident de heer Kroesen als bestuurshoofd. De aanleg
bestond uit een vierkant terrein, waarop enkele bestuurskantoren en ambtswoningen
zeer sober van hout met een zinken dak - werden opgetrokken en waarbij zich
spoedig een aantal handelaartjes, afkomstig van de andere eilanden, vestigde.
Aanvankelijk deden de Papoea's een aanval op de vesting en vermoordden zij
mensen die zich daarbuiten ook veilig waanden. Het stillen van de ijzerhonger en de
mogelijkheid nieuwe zaken te kunnen krijgen bracht aanvankelijk rust. Het leger
werd weggehaald, de Gewapende Politie nam de zorg voor orde en tucht over. Het
wangedrag van de handelaren die zich in de dorpen vestigden, riep nieuwe geweldilmlcn
op. Strafexpedities, vestiging van politieposten in Oeroemb en later in Okaba,
brachten ogenschijnlijk rust in de kuststreek, maar de sneltochten van de Marind
naar het binnenland gingen gewoon door. Het Bestuur had eerst alle aandacht nodig
om het land te verkennen (middels de Militaire Exploratie) en om iets te weten te
komen over de leefwijze van de bevolking. Het waren daarnaast de handel om enige
export te verkrijgen en de pogingen om enkele produkten te kweken waar het kleine
getal ambtenaren het druk mee had. Een eerste reactie op de 'cultuuruitingen' van
de bevolking wordt vermeld wanneer in 1909 de laatste Majo viering plaats heeft en
het Bestuur de grote feesten begint tegen te gaan. De Missie, die sinds 1910 ook in
Okaba gevestigd was, was zeer ontevreden omdat het Bestuur niet krachtig tegen dat
koppensnellen optrad. Nu was dit in de eerste tijd ook niet gemakkelijk, daar men
niet over voldoende informatie beschikte, aangezien er te weinig personeel bij de
politie voorhanden was om inlichtingen te verkrijgen omtrent de snelplannen van de
bevolking. 1
Viegen echter vertelt ook een geval waarbij agenten beweerden dat de door hen
'betrapte groep' enkel op varkensjacht was geweest en ofschoon zij beter wisten
hesloten hadden de waarheid maar niet aan hun baas te vertellen, want het Rapport
aan Batavia moest de toestand als 'rustig' aftekenen. 2 Men bepaalde zich trouwens
1 Deze gegevens over het beleid van het Burgerlijk Bestuur werden ontleend aan: Baal, J. van, '36
Jaren', pp. 328 e.v.
2 Viegen MSC, J., Map Gegevens uit Nieuw-Guinea, Katerntje 10.
205

ij een strafexpeditie tot het vernielen van de grote snel-prauwen, liet het bij goede
raad of hoogstens bij een inbeslagneming van koppen en bij een veroordeling tot
betalen van een boete in de vorm van klappers of varkens. De moeilijkheid voor het
Bestuur lag ook in het gebrek aan wetgeving. De Ordonantie van 1908 stelde, dat de
bevolking in het genot van haar eigen rechtspleging werd gelaten. Maar de 'inheemse
rechtspraak' die daarbij hoorde, was ongeregeld gelaten. Derhalve diende berechting
te worden overgelaten aan Magistraat of residentie-rechter. a.-r. Plate heeft
daarvan noodgedwongen gebruik gemaakt ofschoon hij (terecht) de procesgang van
de residentie-rechter veel te ingewikkeld achtte. 3
De sfeer van die tijden kan men ook opmaken uit een verhaal, het verhaal over de
'Broekenboom', dat Van Baal nog eens ophaalt in zijn memoires. Hij schrijft over
Plate:
Deze voortvarende bestuurder had zich aanvankelijk niet door zijn echtgenote
laten vergezellen, maar toen zij besloot toch over te komen voelde hij, dat hij
iets moest doen om haar het verblijf draaglijk te maken. Hij hield zich verzekerd
dat zij ernstig gechoqueerd zou zijn bij het aanschouwen van zijn mannelijke
Papoea-onderdanen. Die woonden wel niet in Merauke, maar zij kwamen er toch
zo nu en dan kijken. Bij feesten kwamen zij zelfs met velen en dan op hun
fraaist uitgedost. Sommigen hunner plachtten alsdan hun genitaal op uitdagende
wijze ten toon te dragen, veel te uitdagend voor mevrouw Plate. Hij bestelde
daarom op een auctie te Ambon een honderdvijftig korte broeken. Die broeken
liet hij in een boom op de pasar ophangen. Tegelijk ging een oekase uit waarbij
elke Papoeaman die de stad wilde betreden, gelast werd eerst ter pasar te gaan,
zich onder de boom van een broek te voorzien en pas dan het stadje binnen te
komen. Bij vertrek werd hij verzocht de broek daar weer op te hangen. Het
systeem heeft, naar men zegt, voortreffelijk gewerkt. Toen de broeken door wind
en weer vergaan waren, was ook de tijd van Plate verstreken. Er is alleen wel
eens geklaagd over een gebrek aan broeken. Wanneer bij een Koninginnefeest
vele Papoea's naar Merauke kwamen, moesten de laatkomers nogal eens wachten
tot er een broekdrager terugkeerde, voordat zij zich naar het feestterrein konden
begeven. 4
Deze voorzichtigheid in Merauke belette Plate echter niet om krachtig in te grijpen.
Van Baal zegt van hem:
Voor alles nam hij het pleit op voor de invoering van werkelijk Bestuur en zo
wist hij door te zetten, dat het Exploratie-Detachement dat voor blijvende
pacificatie ondeugdelijk was gebleken, werd teruggeroepen en in 1914 Okaba een
Gezaghebber kreeg, terwijl te zelfder tijd te Koembe een bestuur-assistent
geplaatst werd. Na de door hem gehouden strafexpedities in de voorgaande jaren,
was door deze maatregel al zeer spoedig de rust geheel en voorgoed hersteld.
Men is sedert van de kust uit niet meer op sneltocht geweest. Van belang werd
3 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 338.
4 Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I, p. 106.
206

de bestuursuitbreiding echter eerst, doordat Plate het bij de bovenbouw niet liet.
In hetzelfde jaar 1914 wordt in iedere kampong een kamponghoofd aangesteld.
Weliswaar zijn die hoofden weinig waard, doordat hun alle adatgezag vreemd is,
doch men heeft thans overal een contactpersoon, die weet, dat hij bij voorkomende
moeilijkheden in eerste instantie de last te dragen zal hebben. Ook wordt in
dit jaar voor het eerst aanslag gehouden in de belasting, die in klappers betaald
moet worden. In dezelfde periode valt de invoering van herendiensten. Zo heeft
hij de bevolking in twee jaar tijds ingelijfd in het systeem van geregeld Bestuur!
Dat blijkt ook op ander gebied. Niet alleen wordt in 1914 een begin gemaakt met
de aanleg van begraafplaatsen buiten de kampong, maar zijn bemoeienis strekt
zich veel verder uit. Reeds bij zijn eerste tournee in 1912 merkt hij op, dat zeer
velen lijdende zijn aan venerische ziekten. Hoewel dit reeds voordien bekend
geweest moet zijn, was Plate de eerste bestuursambtenaar die het opmerkte en er
ook zijn conclusies uit trok. Zijn eerste werk was op te treden tegen de adatgebruiken
die de verspreiding van het venerisch granuloom in de hand werkten.
Van een streng verbod was weliswaar nog geen sprake, maar het begin van
controle kwam er en tegelijk een eerste poging tot beschavingsarbeid, vooral
uitkomend in intensievere propaganda voor het dragen van kleding. Hij heeft de
moed gehad om, overtuigd zijnde van het uitsterven van de bevolking, voort te
gaan met arbeiden en het Bestuur zelfs belangrijk uit te breiden. 5
Word hierboven reeds gewezen op de 'juridische' moeilijkheden om 'krachtig in te
grijpen', administratief was de overvloed van hen opgelegde taken voor de ambtenaren
geen eenvoudige opdracht. Van Baal geeft daar een overzicht van uit de tijd toen
hij zelf controleur te Merauke was in 1937. Eenzelfde situatie bestond vanaf de
stichting van de bestuurspost Merauke (1902). De ambtenaar was onderafdelingshoofd,
hoofd van het plaatselijk bestuur, hoofd van de politie, beheerder van de
onderafdelingskas, beheerder van de gevangenis, ambtenaar van de burgerlijke stand
voor respectievelijk Europeanen, Chinezen en Christen-inlanders, alleensprekend
rechter, hulpontvanger, vendu-meester, notaris, ambtenaar van de in- en overschrijving
van vaste goederen en schepen... enz. enz. Hij had daarvoor zijn ondergeschikten,
maar de opsomming geeft een beeld van de vele 'zorgen', die het Bestuur te
Merauke bezat en hen daar de meeste tijd vasthield. 6 Kort kan daarbij worden
opgemerkt dat er vóór 1915 te Merauke nog geen sprake was van elektriciteit of
waterleiding. Tourneren was al evenmin aantrekkelijk. Bij Merauke lag een zandweg,
langs de kust lag het strand, in het binnenland waren er de bevolkingspaadjes
en vóór het strand lag de zee met haar stille en stormachtige tijden. Soms kon gebruik
gemaakt worden van paarden, meestal echter had men te voet te gaan; over
zee was men afhankelijk van kleine zeilboten en de wind. Tijdens de tochten over
land had men telkens rivieren en riviertjes over te steken en de overtocht over de
1 Baal, J. van, '36 Jaren', pp. 338-339.
2 Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I, p. 150.
207

ede monding van de Bianrivier in prauwen van uitgeholde boomstammen was vaak
een hachelijke onderneming. 7
De missionarissen patrouilleerden in de streek rond hun vaste statie; zij kenden de
situatie ter plaatse en de mensen kenden hen, maar de bestuursambtenaren trokken
door voor hen onbekende gebieden en reisden onder dekking van de politie, die door
de bevolking werd gehaat en gewoonlijk 'ontvlucht'. De ambtenaren waren steeds
bijzonder welkom op de staties van de Missie. Er was wederzijds begrip tussen de
personen, maar het beleid werd door de missionarissen als zwak en laks ervaren. De
ambtenaren waren vaak geen Nederlanders, geen christenen, zelfs min of meer
'gedwongen' aanwezig. Bovendien gaf hun geregelde overplaatsing soms voordeel,
soms nadeel. Continuïteit in beleid ontbrak. Missie en Bestuur beide waren nog in
het experimenteel stadium.
Instructief is de beschrijving van prof. Van Baal over zijn optreden als bestuursambtenaar
ten aanzien van een groot ritueel feest en de daarbij opgevoerde weiko-zi
(dans). Dat optreden geschiedde lang na de hier behandelde periode (1937), maar
geeft prachtig weer wat de missionarissen in deze eerste tijd geregeld meemaakten.
Van Baal vertelt:
Bij de viering van Koningins verjaardag liet ik in een van de naburige kampongs
weiko-zi zingen, een prachtige oude dans van de Marind zelf.
De mannen sierden zich op in de klappertuin achter ons huis. Voor de dans
begon, moest een kleine dema-wir plaatsvinden, waarbij figuranten de totems
voorstellen van de voornaamste clans waarin de stam verdeeld is. Het zijn er
maar een stuk of vijf, zes, maar aan hun uiterlijk wordt alle aandacht besteed.
Het is al lang donker voor allen gereed zijn. Dan maken de dema-figuranten hun
korte rondgang over het veld. Die duurt niet lang. In het midden staat bij een
vuur een groep opgesteld met bijna manshoge trommen.
Daarheen begeven zich de dansers, prachtig versierde mannen in traditionele
dracht met een wuivende tooi van paradijsvogelveren op het hoofd. Zij groeperen
zich in twee kringen, waarvan er één in de richting van de wijzers van de klok
om het vuur met de tromslagers draaien zal, de ander in de tegenovergestelde
richting. Het dansen zelf is eigenlijk een soort lopen, waarbij men de knieën wat
optrekt, waardoor het lichaam en de tooi in een wiegende beweging komen. Een
derde kring vormt zich aan de buitenkant, rondom de dansende mannen; het zijn
de vrouwen, die met fakkels de prachtig versierde gestalten van hun mannen
bijlichten. Onderwijl zingen de mannen: oh, weiko, oh, het telkens herhaalde
refrein waaraan de dans zijn naam ontleent. De melodie is prachtig en klinkt als
een psalm.
Ik heb er in het donker uren naar staan kijken. Het is een feest voor het oog en
het oor. Langzaam, heel langzaam krijgt het eeuwig herhaalde, somber klinkende
'oh weiko' macht over mij. Het heeft iets sombers, iets dreigends. Als het al
7 Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I, p. 125.
208

over twee in de nacht is lijkt het, of die dreiging harder, duidelijker wordt en om
drie uur realiseer ik mij getuige te zijn van de beheerste vormgeving van een
mateloze agressie - het soort agressie dat zich eertijds uitwoedde in de omvangrijke
sneltochten op Australisch gebied, waarvan zij dan met koppen beladen
terugkeerden. Hoe langer de dans duurt, hoe dieper de impressie van agressie
zich van mij meester maakt. 's Nachts om vier uur heb ik de leiders overreed er
nu mee op te houden. Met tegenzin weliswaar, maar toch overtuigd dat de
herleving van deze traditie geen goed kon dienen. 8
Aansluitend, om de situatie te schetsen waarin Bestuur en Missie moesten werken,
noemen wij even de 'feesten-sfeer' waarin oorspronkelijk de Marind dag in, dag uit
leefden, met het gevolg dat noch de bemoeienissen 'ter beschaving' door het
Bestuur, noch de nieuwe religie 'ter heiliging' door de Missie hen konden interesseren.
Van Baal vermeldt:
Van de gezangen en dansen van de Marind moge hier allereerst de ngad-zi
genoemd worden: zij is de minst kunstvolle en ook de enige, die van elders
afkomstig is.
Het is de dans van de jongelui en zij wordt bij voorkeur gedanst bij de leeftijdsklassebevorderingsfeesten.
De dans heeft een geprononceerd erotisch karakter en
geheel in overeenstemming daarmede is dat bij de ngad-zi steeds seksuele
promiscuïteit plaats vindt.
De eigenlijke Marindinese dans is samb-zi of jaba-zi (grote dans), zeer wisselend
van aard, nu eens langzaam en ernstig, dan vurig en opgewonden, zo zelfs dat de
vrouwen, die bij deze dans niet mogen meedoen en terzijde staan, er eveneens
van in grote opwinding geraken. De samb-zi is sterk erotisch, sterker nog dan de
ngad-zi en gedurende deze dans heeft steeds seksuele promiscuïteit plaats.
Hetzelfde is het geval bij het sneltochtgezang en in zeer bijzondere mate bij de
door eenvoudige zang begeleide dans die de vruchtbaarheid der gewassen
bewerken moet en zich door grote seksualiteit kenmerkt. Grote overeenkomst
daarmede vertonen de koortsverdrijvingsceremonieën. Verder kende men nog
riten aan het begin van de droge tijd, inwijdingsceremonieën voor prauwen en
vele andere zaken meer, waarbij vooral de leeftijdsbevorderingsfeesten niet
vergeten dienen te worden, waaraan steeds ngad-zi verbonden was.
Er was in de Marindinese maatschappij altijd wel iets te doen en vooral in de
droge tijd was het soms avond aan avond zi, nu hier, dan daar, tot grote vreugde
van de jongelui, die nergens ontbraken. Wat dit inhield op seksueel gebied,
behoeft na het vorenstaande wel geen betoog meer.
Een bijzonderheid waren evenwel steeds de grote feesten. De beste aanleiding
daartoe was een geslaagde sneltocht en oorspronkelijk schijnen op alle grote
feesten koppen aanwezig geweest te zijn. Niettemin hield zulk een feest verband
8 Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I, p. 175.
209

met veel meer dan een sneltocht alleen. Op de graven werd een feesthuis
gebouwd met versierde palen. Deze feesten heetten ook basik-angei (varkensfeest)
omdat er varkens geslacht werden. Bij deze feesten, die tot vijf dagen en
nachten achtereen duurden, werden behalve ngad-zi en samb-zi zulke bijzonder
groots opgezette dansen en reien gehouden als weiko en war-ti-zi, terwijl overdag
soms Dema-wir vertoond werd, waarin de Dema's zelve met grote plechtigheid
het toneel betreden. 9
Voegen wij hier nog aan toe de reeds besproken Majo, Sosom, en Imo rituelen, dan
is de weergave van het milieu wel compleet.
In dit dagelijkse leven van de Marind bij hun werk in de tuinen, hun jachten, hun
feesten, hun rituelen, was nu naast Bestuur en Missie nog een derde 'macht'
binnengekomen: de handelaren.
Reeds vermeld werd dat er in 1903 in Merauke al twee Europese winkels en twaalf
Chinese toko's voorhanden waren en dat in de latere jaren tal van inheemse handelaartjes
zich tot op grote afstand van Merauke gevestigd hadden om kopra te ruilen tegen
ijzerwaren en kleding. Spoedig was hun aantal zo belangrijk, dat men zeilprauwen van
elders liet komen. In januari 1906 waren er reeds zes van zulke vaartuigen aanwezig. 10
Van Baal beschrijft de invloed van deze 'ruilers' op het leven van de plaatselijke
bevolking als volgt:
Het gemakkelijkst laten zich de veranderingen nog nagaan in de sfeer van de
materiële cultuur en het economisch leven. Op dit gebied is de eerste stoot op het
oude uitgegaan van de invoer van ijzerwaren. Stenen gebruiksvoorwerpen en
bamboemessen zijn thans volkomen verdwenen en hebben plaats gemaakt voor
bijlen, kapmessen en messen. Met de vloed van voor klappers te verkrijgen
waren, verdween ook het economisch belang van de sneltochten. Dat was een
kleine winst, maar een grondige verstoring van de arbeidsverdeling tussen de
seksen stond daar tegenover.
Vond de man vroeger, behalve in de jacht, een dagtaak in het kappen van
sagobomen, het hakken en uitslepen van hout voor huis en omheining, het maken
van prauwen, van bogen en van pijlen, dit werk is door de invoer van ijzer zo
gemakkelijk geworden, dat het als dagtaak nauwelijks meer meetelt. Ook het
spitten der tuinen is door de invoer van spaden aanzienlijk vereenvoudigd.
Daartegenover is de taak van de vrouw, vroeger reeds zwaarder dan de zijne,
geenszins verlicht. Zij klopt de sago nog op de oude wijze, kookt, verzamelt
brandhout, zoekt mosselen en schelpen precies als haar grootmoeder. Dat de
mannen wel eens herendiensten verrichten moeten, vormt daartegenover geen
voldoende tegenwicht. Deze diensten zijn in verreweg de meeste gevallen zeer
9 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 326.
Nota: Dat bij de ngadzi steeds promiscuïteit plaatsvond is later door J. Verschueren MSC weersproken
(Van Baal).
10 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 332.
211

licht. Ook het werk voor de betaling van de belastingpenningen is niet van dien
aard, dat het de mannen druk aan de arbeid zet. Terwijl de werkzaamheden van
de vrouw onverminderd zijn gebleven en soms verzwaard, heeft de functie van
de mannengemeenschap in het sociale leven aanzienlijk aan betekenis ingeboet.
Hun werk is verlicht, de belangrijke oorlogsfunctie, die de zenuwen staalde en
spanning bracht in hun leven, is verdwenen. Luiheid en vadsigheid trekken een
sluier over hun bestaan, dat in schrille tegenstelling is gekomen tot het leven van
de vrouwen, waarop nu het accent valt van moeite. 11
Van Missiezijde werd het volgende naar voren gebracht:
Deze vreemdelingen hadden als eerste doel: het slagen van hun handel. Om hun
handel te doen slagen moesten zij de bevolking op hun hand krijgen en zij
probeerden dan ook altijd de bevolking haar zin te geven. Waar Missie en
Bestuur probeerden de bevolking te dwingen bepaalde praktijken af te schaffen
en hun leven anders in te richten, hadden zij er alleen behoefte aan, dat de
bevolking hen hielp bij het verkrijgen van kopra, paradijsvogels en krokodillen.
Zij hadden geen boodschap aan de zondagsrust, zij hadden liever dat er dan ook
kopra gemaakt werd. Zij hadden geen bezwaren tegen vrij seksueel verkeer en
wilden daarin nog best meespelen ook, er zelfs voor betalen. Waar de macht van
de pastoor of het bestuur te sterk was, moesten zij zich hier en daar wel aanpassen
(bijvoorbeeld niet op zondag laten werken) maar uiteindelijk was het voor
hen belangrijker de bevolking achter zich te hebben. Hun kostwinning zat in een
goede relatie met de bevolking en die relatie beschermden zij bijvoorbeeld door
de 'geheimen' van de bevolking niet door te brieven aan pastoor of Bestuur.
Degenen van de bevolking, die zich afzetten tegen Bestuur en Kerk, konden
altijd op hun, minstens heimelijke steun rekenen. Het is geen wonder, dat wij
regelmatig klachten lezen in de dagboeken en verslagen over het feit, dat de
handelaren de vooruitgang van het geloof in de weg stonden.
De Marind hadden van oudsher een overvloed van klappers, maar daarnaast had
de bevolking ook andere voedingsmiddelen nodig. Er was sago-aanplant en er
waren ook tuinen voor yams, cassave en bananen; bovendien waren er de beddingen
voor de aanplant van wati en tabak. Met de komst echter van de handelaren
kwamen er nieuwe goederen, en dus nieuwe behoeften, zoals: rijst, pinang,
geprepareerde tabak, lucifers, zout, suiker, koffie, bijlen, kleren en flash-lights.
Al deze goederen waren te ruilen tegen klappers en door het uitsterven van de
bevolking kwam er nog een grotere voorraad klappers ter beschikking aan een
kleinere groep, met het gevolg, dat zelfs tuinieren helemaal overbodig werd.
Alleen wati moest nog steeds zelf gekweekt worden.
Enerzijds hadden de ruilers een machtspositie in de dorpen vanwege hun goederen,
maar anderzijds waren zij afhankelijk van de bevolking. Zij zaten op hun
eentje tussen de mensen in. De Marindinezen leerden snel deze positie uit te
11 Baal, J. van,'36 Jaren', p. 369.
212

uiten. Zij hadden wat de ruilers nodig hadden en profiteerden daarvan om hen
zo nodig te chanteren. Zij slaagden erin met heel weinig inspanning in hun
behoeften te voorzien. Op het hoogtepunt van dit spel waren er Marindinezen die
zelf thuis bleven en de handelaren hun klappers lieten verzamelen om daarvoor
alle pinang, tabak, rijst, koffie en suiker te ontvangen welke zij nodig hadden. De
gewoonte om te werken, zich in te spannen, verdween en de volgende generatie
had zelfs geen notie van het idee dat er ook nog gewerkt kon worden. 12
Later, in 1914 werd de paradijsvogeljacht geopend. Van de Kolk schrijft:
Nieuw leven onder de ruilers. Ruiler Julius kwam met zevenenzestig vogels
terug; twee Engelse heren met zeshonderd. 13
En Van Baal vertelt:
Een financieel succes was een tijd lang de vogeljacht. Paradijsvogelhuiden deden
toen fancy-prijzen. In 1919 waren ze te Merauke al opgelopen tot vijfenveertig
a vijftig gulden per balg. In dat jaar werden er te Merauke 16.388 balgen van
door jagers geschoten, en 2.788 van met de bevolking geruilde paradijsvogelhuiden
aangevoerd. Daar bovenop kwamen nog een 1870 huiden van kroonduiven.
Men vertelde dat bij terugkeer van de jagers de champagne stroomde. Geen
wonder dat vogeljagers van her en der het land binnenstroomden. Per motorboot
trokken zij langs de rivieren het binnenland in. Ook de Digoel en haar zijrivieren
behoorden tot hun jachtgebied. In 1920 registreerde men 820 jagers en 59 boten.
Die jagers waren natuurlijk geen lieverdjes. Hun optreden leidde tot allerlei
conflicten met de bevolking waarbij ook onder de jagers slachtoffers vielen.
Erger was dat ook het venerisch granuloom naar het binnenland werd overgebracht.
Mede om die reden werd in 1923 een einde aan de jacht gemaakt. 14
Pater Vertenten laat vanuit Okaba in 1918 horen:
Hier gaat alles zijn gewone Nieuwguinese gang. Alleen werd de vogeljacht
geopend. Een hele drukte voor deze negorij. Niet minder dan vierhonderd jagers
trekken er op uit, liefst naar de Digoelrivier. Arme paradijsvogels! Hoevele
zullen er weer het leven moeten laten! Vooral om de nukkige vrouwenmode. Dit
jaar zullen ze liefst zes maanden uitblijven. Ondertussen treurig, dat de eerste
aanraking van de beschaving met de mensen van het binnenland weer meer de
kiemen zal leggen voor die treurige ziekte, die de kust reeds zo jammerlijk
ontvolkte. Wel is men overdreven ethisch, als het er op aankomt de Papoea tot
eigen heil eens flink aan te pakken; maar dat hij zijn ondergang tegemoetgaat
door syfilis, schijnt de heren minder aan het hart te gaan. Zeker zal daarvoor wel
ooit iets gedaan worden, maar liefst niet als het te laat is. 15
12 Interview van i. Boelaars met pater P. van Mensvoort MSC. Merauke, 1987.
13 Cf. hoofdstuk V.
14 Baal, J. van, Ontglipt Verleden, I, p. 100.
15 Vertenten MSC, P., in: De Java-Post, jg. 16, 1918, p. 211.
213

In 1921 schrijft Vertenten:
De vogeljagers zijn er weer op uit. Niet met het enthousiasme van andere jaren;
de prijs van de vogels is veel gedaald. Meer dan ooit zijn Kajakaja's mee (vooral
gekleden), niet het minst uit onze modelkampong alhier. Zij worden daartoe
geprangd, omdat zij goede schutters zijn en niet zo veeleisend als andere jagers.
Ook voor onze jongelui heeft dat bosleven veel aantrekkelijks, maar ik betreur
het ten zeerste want dat neutraliseert gedeeltelijk de goede invloed van de Missie.
Voor hen zelf, voor vrouw en kinderen ware het veel wenselijker dat zij hier
bleven en hun tuinen beter verzorgden. Als zij hier ijverig spitten en planten,
kunnen zij zeker zo veel verdienen als met die vogeljacht. Maar aan werken
hebben zij van huis uit meer dan een broertje dood! "Porskot" (voorschot op de
betaling) kennen zij al heel goed en de Chinezen geven het graag. Verleden jaar
toen de jacht niet naar wens was kregen verschillenden van hen een schuldbrief
als betaling!
Dat zijn ongezonde toestanden, maar de handel is een afgod, wien ter ere men
gewoon is ongezonde toestanden toe te laten overal, niet het minst in nieuwe
landen als dit. 16
De zichtbare achteruitgang
Het is nu in deze omstandigheden dat wij het 'uitsterven' en de 'redding' van de
Marind stam moeten plaatsen. Uit het Dagboek van Merauke weten wij dat Van der
Kooy een hospitaaltje had op de Missie in Merauke. Het Dagboek vermeldt hoe dit
er uitzag:
In de droge tijd zitten de Marind, en de zieken al niet minder, liefst buiten bij
een vuurtje. Overdag moeten zij hun sago, pisang, vis en schelpdiertjes kunnen
poffen. Dat werd hun op de Missie toegestaan. Toch brachten de medicijnen
weinig heil, omdat men de aard van de ziekten niet kende. Het is gebeurd dat
zieken, die men voor hun welzijn wilde vasthouden, mensen die niet meer staan
of lopen konden, zich 's nachts tot aan de prikkeldraad sleepten en daar door hun
vrienden opgepakt en weggedragen werden. 17
Van der Kooy wist wel dat de 'tovenarij' meer vertrouwd werd dan zijn medicijnen.
Hij schrijft:
Dom-na anoem is een interessant oudje als ze maar niet ziek is. Zij is interne van
ons hospitaaltje: reeds meer dan vier maanden is zij hier. Een paar dagen geleden
werd zij 'betoverd' (een tovenaar heeft haar een hout in het lijf getoverd).
'Dom-na anoem', zei de pastoor, 'gij hebt koorts; ik zal je er wel eens even af
helpen.'
16 Vertenten MSC, P., in: De Java-Post, jg. 19, 1921, p. 296.
17 Viegen MSC, J., Dagboek van Merauke, 1913.
214

'Neen', antwoordde zij, 'ik ben betoverd. Jandoe zal dat hout er wel uithalen.'
Jandoe is een type van toverheks, met een lang, scheefgetrokken gezicht, zich
strompelend voort trekkende, een weinig voorovergebogen. 's Avonds toonde
Dom-na anoem mij het hout, dat de goedhartige Jandoe uit haar lijf gehaald had!
Nochtans, Dom-na anoem bleef ziek: er zat zeker nog ergens een 'hout' in haar,
ja, in haar buik, daar voelde zij het.
Jandoe kwam er weer bij te pas en betastte haar op de aangewezen plaats. Neen,
het was geen 'hout'. Met een overtuiging die geen tegenspraak duldde, zeide
Jandoe: 'Dom-na anoem, een Dema heeft je geslagen. Wacht even, ik zal die
Dema wel eens een andere plaats geven, zodat hij je niet meer zal kunnen
plagen.'
Want Jandoe is ook nog geestenbezweerster. Zij nam een vrucht, kauwde die,
smeerde er iets van op het hoofd van Dom-na anoem en spuugde ook iets ervan
in de hand van een ander oudje, die over haar gehele lijf begon te beven. Toen
namen Jandoe en dat andere oudje Dom-na anoem in haar midden en met haar
drieën hand aan hand gingen zij enige passen vooruit, terwijl Jandoe de gekauwde
vrucht voor zich uit wierp met enige hokus-pokussen.
Of Jandoe de Dema wezenlijk te pakken gekregen heeft moet de toekomst nog
leren, maar wat zij zeker te pakken kreeg, dat was een tros bananen, die de
dankbare Dom-na anoem haar uit erkentelijkheid gaf. 18
Van het begin af verzorgden de missionarissen zieken en gewonden in de dorpen,
maar zij moesten constateren dat het aantal zieken en gewonden voortdurend
toenam. Er was met de komst van de vreemden een bepaalde besmetting overgekomen,
de besmetting met een geslachtsziekte, maar welke dat was, dat bleek niet
te achterhalen. Pas in 1916 sprak dokter Sitanala het vermoeden uit, dat hier sprake
was van het zogenaamde 'venerisch granuloom'. Eerst in 1921 zou dit door dokter
Cnopius als de juiste diagnose bewezen worden.
'Deze ziekte', schreef Van Baal, 'moet in de eerste jaren van de vestiging in
Merauke, toen er geregeld contact met Thursday-Island bestond, door Australische
werklieden in Merauke zijn ingevoerd.' 19
Maar in zijn boek Dema vermeldt hij zijn twijfels in deze. 20
Vertenten vertelt wat deze ziekte in de dorpen gaat betekenen:
Hoeveel slechte praktijken de Marindinees er ook op na houdt, in het algemeen
gesproken blijft de ongehuwde jeugd kerngezond, ook in deze omstandigheden,
en dat wijst op een strenge wet (de Wahoekoe werden goed beschermd), die men
bij zulk een volk niet zou verwachten.
18 Kooy MSC, J. van der, Brief, in: Almanak, jg. 26, 1916, p. 42.
19 Baal, J. van, '36 Jaren', p. 341.
20 Baal, J. van, Dema. The Hague, 1966, p. 25; Comelissen, J.F.L.M., Pater en Papoea. Kok, Kampen,
1988, p. 6.
215

Velen die wij hier als kinderen hebben gekend, zijn nu opgesierde volwassenen.
Het is héél droef te moeten denken: nog een, twee, drie jaar dan komen ook zij aan
de beurt en zijn een prooi van de ontucht, het slachtoffer van de ergste ziekten.
Halisan en Wogil, wij hebben u gekend als jonge, frisse meisjes vol levenslust,
als het feest was blonkt gij van olie en rode verf, pluimen, wit met zwarte top,
trilden boven uw hoofd en in uw armbanden staken witte en blauwe bloemen.
Gij waart de trots en de blijdschap van heel de familie, van uw broer en vooral
van uw moeder. En nu!
Verleden jaar zijn beiden getrouwd en er was groot feest in Alakoe, de slechtheid
vierde er hoogtij. Gisteren is Halisan begraven en Wogil is als een levend
geraamte. Welke zeden! De Regering nam ook hiertegen maatregelen, maar men
stelt zich schadeloos in het geheim.
Eergisteren ben ik in Tawala geweest: Halisan leefde nog en was nog goed bij
kennis. Zij leed verschrikkelijk: hoe mager en vuil! Van het ongemak en de vele
pijnen had zij zich het kroeshaar bij de slapen uitgetrokken. Een gore deken
dekte haar walgelijke miserie. Zij gaf een lucht af als een lijk en was omgonst
door een zwerm blauwe vliegen. Haar moeder zat er bedrukt naast. Met een
bezempje van palmbladnerven sloeg zij de vliegen dood.
De moeder begon mij zacht te verwijten dat ik zo lang was weggebleven in
Merauke, dat ik niet meer dacht aan de oude moeder voor wie Halisan nu geen
sago meer kloppen kon. Ware mijnheer hier geweest toen de wond nog klein
was, dan zou Halisan zeker genezen zijn! Nu vraagt zij geneesmiddelen. Wat zal
ik haar geven? Watten: dat is zo blank en zo zacht om wonden te wassen.
De moeder raadt mijn gedachten: zij krijgt haar gemoed vol en de oude vrouw
begint zacht te weeklagen als voor een dode.
Halisan is de dood nabij. Ik spreek er haar over: die komt als een verlossing
voor de goeden, die opent de Hemel voor de mensen van goede wil. Halisan
heeft dikwijls met belangstelling geluisterd naar ons onderricht. Ik mocht haar
dopen, zij wilde het graag!
Oh, dat pijnlijke kreunen en die magere armen hopeloos uitgestoken en die ruwe
scheldwoorden waarmee zij haar gemoed luchtte!
Gisteren is Halisan begraven. Vijf, zes vrouwen tegelijk stonden op en sloegen
aan het jammeren. Terwijl zij de geliefde dode bij de hand namen of de voeten
streelden, druppelden haar oprechte tranen op Halisan. Zo jong verwoest! 21
De komst van dokter Sitanala was daarom temeer een weldaad om zijn actieve
samenwerking met de Missie. Hij bezocht geregeld het missiehospitaaltje en zag
waarom de mensen dat verkozen boven het gemeenteziekenhuis (door 't toestaan
namelijk van de vuurtjes bij de slaapplaatsen). Hij bracht dit idee over naar het
ziekenhuis, dat daarna geleidelijk de taak van de Missie overnam, zodat later het
missieziekenhuisje kon worden gesloten.
21 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 142.
216

Het eigenlijke antwoord
Het eigenlijke antwoord op de 'hopeloze' missiesituatie kwam met de aanvaarding
van een nieuwe missiemethode. Het was de methode van de zogenaamde 'modelkampong'.
Dat woord 'modelkampong' behoeft nu enige uitleg. Pater Vertenten vertelt in 1913
hoe de missionarissen op het idee kwamen en hoe zij deze nieuwe missiemethode
probeerden te benutten.
Om duidelijk te zijn, eerst een korte beschrijving van de toestand op Nieuw-
Guinea. Dit geheimzinnig eiland is, ten minste wat het Nederlandse zuidelijke
gedeelte betreft, nog slechts enkele jaren bekend en in verbinding gebracht met
de beschaving. De eerste jaren had de Nederlandse Regering werk om het land
te verkennen en aanraking te verkrijgen met de bevolking. En de katholieke
Missie had werk met het vertrouwen te winnen van de mensen, het aanleren van
de taal, enz. Dat alles moest noodzakelijk voorafgaan en had nog weinig directe
invloed op beschaving en bekering.
Maar nu zijn we gekomen aan het tweede stadium. Door het optreden van de
Regering in de laatste jaren en de invloed van de Missie, is er stilletjes aan een
heilzame werking gekomen in de maatschappij van de Marindinezen. Het
beruchte koppensnellen heeft eindelijk opgehouden; kindermoord, kinderroof,
bloedwraak, levend-begraven en meer dergelijke akeligheden verdwijnen of zijn
al verdwenen. De Marindinees begint te voelen dat zijn oude wildemansleventje
ingrijpende veranderingen ondergaat. Waar het heen moet met al die veranderingen
begrijpt hij nog niet best, al erkent hij nu en dan reeds dankbaar dat het
leven er toch maar veel vreedzamer en gelukkiger op geworden is. Tevens is het
stenen tijdperk voorbij en de Marindinees kan zijn messen en bijlen en schoppen
en dekens enz. niet meer missen. Hij is op de weg van de beschaving gezet en
moet voort, voort naar het nieuwe en het betere. 22
Alles wees er op, dat wij het stelsel moesten aanpakken dat in andere Missies
met goede uitslag is beproefd: het stichten van nieuwe dorpen. Twee schone
artikels in Onze Kongo verschenen van de hand van pater De Clerq over volk en
Missie in Kongo, bevestigden ons in ons inzicht en gaven ons moed, want daar
zagen wij hoe andere missionarissen dezelfde of ongeveer dezelfde moeilijkheden
kenden en toch zegevierden... liefde en volhardend geduld overwint het al. 23
Waarom zijn die nieuwe dorpen nodig? Omdat een onbeschaafd volk, dat nieuwe
wegen op gaat, het vlugst vooruit komt wanneer het breekt met oude, verkeerde
toestanden. Dat zulks nodig is, kan blijken uit het volgende: de Marindinezen
leven nog altijd in een ongeordende maatschappij; zij hebben zelfs geen hoofden.
22 Vertenten MSC, P., in: Annalen, jg. 32, 1914, p. 340.
23 Vertenten MSC, P., in: Annalen, jg. 32, 1914, p. 281.
217

Ook hebben deze wilden geen gezinsleven (de mannen wonen in mannenhutten,
de vrouwen in vrouwenhutten, de jongelingen in een afsluiting buiten het dorp);
zij dragen geen kleren; de opvoeding van de kinderen is allertreurigst; het
kinderaantal is zeer gering als gevolg van hun zedeloos en wild leven; hun
werkzaamheid kent geen orde en geen vooruitzicht, enz. Dat alles zal pas beter
kunnen worden als er nieuwe gezinnen gesticht worden, die gekleed gaan, die in
een kleine nette hut een eigen familieleven willen leiden; die ordelijk en geregeld
hun eigen tuinen bewerken; die zorg dragen voor de opvoeding van hun eigen
kinderen. Dit alles kan niet samengaan met hun oude manier van wonen en
leven. Dus: nieuwe dorpen zijn er nodig. Geschikt terrein daarvoor is er voldoende
langs de kust, tussen de oude dorpen in. Andere onoverkomelijke moeilijkheden
doen zich niet voor, nu deze beweging reeds uit het volk zelf ontstaan is
en de goedkeuring heeft van de Regering. De enige moeilijkheid is deze: hoe zal
de Missie de onkosten kunnen dragen die aan het stichten van nieuwe dorpen
verbonden zijn, want alle onkosten komen op rekening van de Missie. 24
Wij vertrouwden op de toekomst. Wanneer zou er een aanvang kunnen gemaakt
worden?... Kinderen zijn er weinig in de dorpen en die krijgt men niet in de
school, of er zou verplichtend onderwijs ingevoerd moeten worden. De ouders
zijn er tegen dat hun kleinen de kleding aannemen, zij hopen dat zij later
versierd zullen lopen als zij, met aanvlechtsels zo zwaar dat de hoofdhuid tot
rimpels komt te liggen, ingeolied en beschilderd dat men ze op een afstand
ruiken kan, bepluimd en opgetooid zoals alleen een Kajakaja dat zijn kan.
We hadden al eens kleren uitgedeeld en dat viel mee, maar niet lang. De
kleintjes liepen er gaarne mee, de groten trokken ze aan wanneer zij ons zagen
aankomen, maar de proef was mislukt en na een maand dienden die kleren nog
enkel om wat rommel in te pakken of om er de sagokoeken mee af te dekken,
die gepoft worden onder gloeiende stenen.
De nieuwe aanpak blijkt nu des te meer noodzakelijk omdat het inzicht rijpt dat
niet de verzorging van de zieken maar het behoud van de gezonden de voorrang
moet krijgen.
Het heil kwam van Merauke. Daar zijn reeds verscheidene jaren jongens op de
statie, nu eens meer, dan eens minder. Zij worden door de Missie onderhouden,
krijgen er onderricht van pater Van der Kooy en helpen broeder Joosten bij het
handwerk. Vier hunner poetsten de plaat en kwamen naar Okaba te Mewi (een
kwartier van hier) als knechten bij een ruilhandelaar... In het begin stond hun dat
goed aan, maar zij moesten daar nogal werken, kregen geen nieuwe kleren, de
rijstvoorraad geraakte op, en waar 'de spoeling dun is...' blijft de Kajakaja niet
lang. Dikwijls kwamen zij hier en ten langen leste bleven zij bij ons. Ons kleine
schooltje, dat drie jaar gediend had om allerlei rommel, kisten en kopra te
bergen, was hun eerste slaapplaats, zij vonden het puik logies.
24 Vertenten MSC, P., in: Annalen, jg. 32, 1914, p. 340.
218

Met verenigde krachten hebben wij toen een huis gebouwd, berekend voor twaalf
jongens. Zij kregen oude muskietnetten, een slaapdeken, kleren, tabak, dansten
en tromden veel, werkten nu eens hard, dan weer helemaal niet... Maar zij waren
tevreden, de koning te rijk.
Er kwamen meer liefhebbers, de oudsten trouwden de een na de ander en zo
hebben wij nu het begin van een nieuw dorp.
't Is alles nog onvast en voorlopig, de ondervinding zal ons nog veel leren, nog
menige teleurstelling wacht ons, maar Onze Lieve Heer heeft het boompje
geplant en groeien zal het.
En zodoende zijn deze weinige mensen met hun vele ingegroeide gebreken, de
grondleggers van een schone toekomst. Zij zijn er zich niet bewust van; toch is
het zo. 25
In Merauke en in Okaba is de Missie sinds enkele maanden begonnen met het
vormen van een nieuw dorp en de uitslag is tot nog toe zeer bevredigend. Jonge,
flinke gezinnen leven daar bij de missionaris en gevoelen zich zeer tevreden en
gelukkig. Elk gezin heeft een klein, net huis, heeft kleren en instrumenten,
ontvangt onderricht en bezoekt de kerk, blijft vrij en zelfstandig en hangt van
niemand af. De enige voorwaarde die hem gesteld wordt is zich netjes te
gedragen. Het laat zich aanzien dat na enige tijd deze beweging sterk zal
toenemen. Het is dus wel de aangewezen weg. 26
De stichting verliep echter niet zonder weerstand van de bevolking. Van de Kolk
vertelt:
Walaw was al opgenomen in de gotade van Sangasee. Op een regenachtige dag
kwam hij hier aangezet, van top tot teen zwart ingesmeerd met roet en olie, de
gewone "dracht" van de jongelui. Alvorens hem zijn eerste broek te geven
sneden wij hem zijn vettig haarverlengsel af, en de lapjes pezerik van zijn armen.
En toen stuurden wij hem naar de grote waskom, de zee. De bovenste dikke laag
verdween en de zwarte Walaw kwam lichtbruin uit het verkwikkend bad.
Zo'n overgang van ongekleed tot gekleed is altijd verrassend. Het persoontje
verandert er helemaal door: er ontpopt zich een heel ander wezen, een beschaafd
gezicht, een fraaie bronskleurige huid, heldere ogen, fijn kort kroeshaar.
Walaw was gelukkig. Maar de volgende dag had hij reeds een zware proef te
doorstaan. Zoals gewoonlijk kwam de familie af om de "overloper" weer terug
te halen. Luid wenende kwamen Walaws vader en moeder naar Okaba. "Toean",
zei Walaw, die hen zag aankomen, "zeg maar gauw dat zij naar huis moeten
gaan; ik blijf hier!"
25 Vertenten MSC, P., in: Annalen, jg. 32, 1914, p. 282.
26 Vertenten MSC, P., in: Annalen, jg. 32, 1914, p. 341.
219

- "Neen, Walaw, dat moet ge zelf zeggen. Wilt ge hier blijven, goed. Wilt ge
weer mee teruggaan, ook goed. Ge moet zelf beslissen."
- "Ik blijf', was het korte antwoord, en meteen ging hij vader en moeder tegemoet,
die nog harder begonnen te wenen en zingend weeklaagden, toen zij hun
lieve Walaw zagen naderen in zijn nieuw pak. De vader bleef op een afstand
zitten huilen met het gelaat afgewend. De moeder kwam nader en Walaw vloog
haar wenend om de hals. Het werd hem te machtig. Na een paar minuten luid
weeklagen wederzijds, vermande zich Walaw en zei: "Moeder, ga maar naar
huis; ik blijf hier!", en hij ging vlug van haar heen, blij dat het grote woord eruit
was.
Toen was het spel ook ineens afgelopen. Het weeklagen hield op. Vader en
moeder waren gekalmeerd en namen hun betelpruimpje. Ik meende hen wat te
moeten troosten, maar het was helemaal niet nodig.
- "Toean, onze Walaw moet bij U blijven, hij wil bij U zijn. Als de pisangs rijp
zijn, zullen wij er veel brengen voor Walaw; als het feest is moet hij komen."
enz. 27
Vertenten voegt hieraan toe:
De rasechte Kajakaja's klagen, wanneer hun kinderen beter willen, wanneer hun
zonen en dochters naar de Missie komen om zich te onttrekken aan de ellende,
die zeker over hen komt als zij opgesierd blijven en onder de macht van de
voorvaderlijke gebruiken.
Zeker, daar zijn er velen die klagen en liever hadden dat wij nooit hier waren
gekomen. Waar zijn nu de schitterende koppenfeesten van voorheen? De kranige
bloedwraak is verdwenen, oude sukkels en verworpelingen mogen niet meer
levend begraven worden en ongewenste kindertjes niet meer gewurgd. Die goede
oude tijd heeft uitgediend. 28
Toen brak de Eerste Wereldoorlog uit, 1914, en een jaar later moest de statie Okaba
worden opgeheven. De modelkampong (Noh-Okaba genoemd) werd onder de hoede
van Baba-Géong geplaatst en Vertenten die naar Merauke had moeten vertrekken,
kon enkel nog maar een paar maal per jaar naar Okaba gaan om te proberen de
modelkampong in leven te houden. Zijn verslagen in de Geschiedenis van Okaba
geven een overzicht van de ondergang van Noh-Okaba en van de Marind stam als
zodanig:
Eerste bezoek, Januari 1916: Alles nog redelijk goed.
Tweede bezoek, Mei 1916: In Alakoe zijn weer verschillende mensen door de
venerische ziekte aangetast. Ook een paar jongens liepen wonden op, gevolg van
pederastie. Eetbare rietstengels worden met sperma bereid. Hiertoe onaneren de
27 Vlamynck MSC, J., De Redder der Kaja-Kaja's. Lannoo, Tielt, 1949, p. 98. (Verder geciteerd als:
De Redder.)
28 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 144.
220

mannen in het bos. Een man van Okaba bewaart een stuk gedroogd mensenvlees.
Bij grote ziekte wordt een stukje daarvan in sagokoek gebakken, waarvan ieder
wat krijgt. Bij de rouwplechtigheid krijgen alle mannen een rode streep op
gezicht en lijf, gemengd met lijkvocht van de overledene. Een tovenaar haalde
een bebloede glasscherf uit het lijf van een zieke, geverfd met het bloed van een
varken dat Baba-Géong schoot. De scherf paste bij de fles die gevonden werd.
Wegens de financiële toestand van de Missie werd aan Baba-Géong gezegd enkel
op zijn maandloon te rekenen. Wij sturen geen rijst meer of petroleum. Algemene
indruk: uiterlijke groei is er niet, maar de mensen zijn gezond. Het
gezamenlijk gebed laat te wensen over, echter de gebeden kennen zij nog goed.
Derde bezoek, einde Augustus 1916: Twee overledenen. Men houdt het klapperbos
van de Missie bij. Ik mocht zes kleintjes dopen. Het binnenland gaat nog
gewoon op sneltocht.
Met behulp van Baba-Géong vertaalde ik de Maleise catechismus in het Marindinees.
Het kerkje moet opnieuw gedekt worden. In 1915-1916: elf geboorten in
Noh-Okaba. 29
In Merauke hebben we nu negentig gekleden die zich bij de Missie hebben
aangesloten. Hier hebben we dìt voor: dat ons volkje voortdurend het voorbeeld
van de vreemden voor ogen heeft die in het algemeen heel wat werkzamer zijn
dan zij, netter en gemanierder. 30
Pater Neijens die op eigen verzoek ontslagen was als Apostolische Prefect (te
Langgoer, Kei) kon vanwege de oorlog niet naar Europa en kwam terug naar
Merauke, waar hij als eerste het missiewerk had voorbereid. Hij zou zich vooral
inlaten met de Keiese christenen aldaar en voor het hospitaaltje zorgen. Pater Van
der Kooy was overgeplaatst naar Kei.
In zijn boek over pater Vertenten, De Redder der Kaja-Kaja's, schrijft J. Vlamynck
MSC:
Terwijl Nieuw-Okaba bij gebrek aan stuwende leiding niet vooruit ging, ontwikkelde
Merauke zich snel onder de waakzame zorg van de missionarissen. Het
missie-erf werd spoedig te eng voor het groeiend aantal Kajakaja gezinnen, die
zich bij de modelkampong aansloten. Er moest met plaats en behuizing handig
worden gewoekerd. De grote loods werd omgebouwd tot een complex kamers
waarin vele jonge gezinnen een onderkomen vonden.
Toen verkreeg pater Neijens van de regering het in de buurt gelegen terrein,
waarop jaren terug de groots opgezette cultuurtuin wegens de schraalheid van de
grond was mislukt. Zes ruime dubbelwoningen kwamen mee aan de Missie en er
kon naar hartelust worden bijgebouwd. Broeder Van Santvoort heeft daar zijn
sterke kracht aan besteed. Pater Neijens had de genegenheid van de zieken. Van
29 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1916, p. 22.
30 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 140.
221

het Bestuur kreeg hij alle nodige geneesmiddelen en zelfs een kleine, maar vaste
subsidie. Er kwam een cementen vloer, die hij zelf geregeld schrobde. Zijn
aanwezigheid gaf de arme sukkels een rustig vertrouwen in de voor hen vreemde
omgeving. Het nieuwe kerkje van Merauke, dat in die dagen kant en klaar kwam,
zag er netjes uit. Het kampongvolk woonde er graag de diensten en het onderricht
bij. Er werd gebeden en met gloed gezongen door de katholieke Keiezen en
ook door de Kajakaja's. Pater Neijens die met begrijpelijk pessimisme de
toekomst van Marindland beoordeelde, kreeg weer moed en bekende: "Pater
Vertenten, die jongelui zijn kloek en gezond en levenslustig. Het zal nog gaan..."
In het voorjaar van 1916 schreef de Prefect (pater Nollen): "Geen geld meer in
de kas, bestel alleen het hoogst noodzakelijke, eten en kleren voor de missionarissen
en tracht voor de rest zelf Uw plan te trekken. Hebt ge geen geld om
langer de internen te onderhouden, dan laat ze in Godsnaam naar huis gaan."
De internen naar huis sturen! Dat nooit! Dat ware de genadeslag voor het werk,
dat zoveel inspanning had gekost en zulke verwachtingen gewekt. De missionarissen
keerden zich met sterker vertrouwen naar de Goddelijke Voorzienigheid en
begonnen hun jaarlijkse retraite. De laatste dag van deze bidweek bracht een
Chinees een milde gift. Had de Grote Heer zijn vogeljacht niet overvloedig
gezegend? Mocht hij dan geen vijfhonderd gulden geven aan de Missie, "die niet
betaald wordt door de Staat en zoveel doet voor de inheemse bevolking."
Pater Vertenten scherpte zijn bedelpen en schreef aan De Java-Post: "Zijn wij
door gebrek aan middelen verplicht een deel van onze Missie op te geven, dan
komt natuurlijk Zuid-Nieuw-Guinea als zijnde het minst veelbelovend het eerst
aan de beurt."
De administratie van het tijdschrift gaf het voorbeeld: vijfentwintig gulden; de
goede mgr. Luypen deed er vijftig gulden bij. Elk nummer van De Java-Post
bracht nieuwe bijdragen, andere werden rechtstreeks naar Merauke gestuurd.
De missionarissen leefden zuiniger dan ooit en werkten met rusteloze ijver.
Broeder Joosten klopte sago met zijn jongens en plantte zoete aardappelen. De
missionarissen knipten en naaiden zelf kleren voor het modeldorp.
In die krappe oorlogsjaren bleef de toekomst onzeker. Het was niet de vreugde
om rijke garven, maar het zien kiemen en groeien van het lastig gestrooide
zaad. 31
Maar het liep ook wel eens anders. Vertenten vertelt:
Onze ijverige, offervaardige broeders hebben tegenslag gehad. Voor zes weken
hadden zij de hoofdstatie verlaten om in allerlei ontberingen ver op de Meraukerivier
hout te gaan kappen voor nieuwe woningen in het modeldorp. Alle jongens
en jongemannen gingen mee. Vierhonderd langere en kortere balken werden
gekapt en gevierkant. Zij werden bijeengedragen en gesleept en tot twee grote
31 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 111.
222

vlotten vastgebonden, rustend op een onderlaag van bamboe's. Dat vertegenwoordigde
een grote som van geduld en versterving. Drie dagen zou men er de
stroom mee afvaren, profiterend van het aflopende tij. De vlotten waren zwaar en
de stroom sterk, vooral bij de aankomst vóór Merauke. Het ene vlot is omgeslagen
en het andere, nog wel met twee ankers vastgelegd, is 's nachts losgerukt en
naar zee gedreven. Alles verloren: hout, ankers en touwwerk...
Binnenkort gaan we in Godsnaam weer opnieuw aan het werk, het moet. Het
Bestuur had medelijden en hielp krachtdadig. 32
Op het missieterrein verwildert de veestapel. De broeders hebben al hun best gedaan.
De dieren vonden niet voldoende eten en drinken binnen de omheining. De omheining
was versleten en het vee brak eruit.
Ken heel ander probleem bedreigt het modeldorpen-idee. Vertenten schrijft:
Van de gekleden zijn enkele mannen met de ruilers op paradijsvogel jacht
geweest. Dat wordt een grote bekoring. Zij krijgen voorschot, leren jenever
drinken en de vrouwen blijven hier maanden alleen achter, terwijl de jagers zelf
in het binnenland herhaaldelijk in moreel gevaar komen. De vreemdelingenjagers
zijn meestal geen voorbeelden. 33
Einde 1916 kon men toch Kerstmis vieren. Vlamynck citeert Vertenten:
Toen middernacht de kerkdeur openging, was het een lust voor de ogen: alles hel
verlicht, vooral het hoogaltaar met daarboven het schilderij van de Aanbidding
van de Drie Koningen en links het kribbetje. In een grot de H. Familie, onderaan
enkele schaapjes onder een engel met 'Gloria in excelcis Deo!' en daarboven een
flikkerende ster.
De beeldjes waren wel uit plankjes gezaagd en uit karton geknipt, maar het
voldeed goed, het was kleurig en het sprak tot deze mensen meer misschien dan
een preek dat doen kan...
Wierook krulde op uit het wierooksvat, wentelde boven in het koor en vulde het
kerkje. Onze jongens zongen een kerstlied in Kajakajataal op de wijze van "Stille
Nacht" (tekst van pater Vertenten). De eenstemmige Mis Janua Coeli van
Griesbacher voerden zij goed uit onder leiding van pater Neijens, die ze hun met
veel geduld en moeite geleerd had. Na het H. Evangelie een korte preek over de
grote gebeurtenis. Onder de stille missen een ander Kerstlied in de landstaal en
"Venite Adoremus".
'Het was waningap ha!', zeiden ze, 'prachtig!' Onder de H. Mis gingen verschillenden
ter H. Tafel, zelfs ook één christen Kajakaja. ... Jongens, die met vader
nog meegingen op sneltocht, zelfs mensenvlees aten, zongen nu ter ere Gods en
baden. Een der voorzangers, Deemoel van Sangasee, maakte drie jaar geleden de
32 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 148.
33 Vertenten MSC, P., Dagboek van Merauke, 1916.
223

wreedheden nog mee. Hij heeft een mooie sopraanstem. Het is een goede, vlugge
jongen, ik hoop hem hier te houden, later kan hij dan zijn kennis meedelen aan
zijn gewezen speelkameraden van Sangasee. Natuurlijk mocht ook de meer
stoffelijke kant van het feest niet ontbreken. Onze jongens hadden het beter dan
anders en op Tweede Kerstdag waren er volksspelen met allerlei prijzen, door
een goede weldoener uit Indië ons bezorgd. Allen waren er zeer over voldaan.
Het volgend jaar zullen zij meer dan ooit verlangen naar Kerstmis."
Er was vooruitgang die nieuwe moed schonk, al maakten de missionarissen zich
geen illusies. Die hoop zal pater Vertenten recht houden als in de volgende jaren
alles rondom hem dreigt weg te zinken en zelfs zijn naaste medewerkers zijn
optimisme als een naïeve vlucht uit de werkelijkheid afwijzen. 34
De Geschiedenis van Okaba vervolgt:
Vierde bezoek, Januari 1917: Alles in Noh-Okaba ziet er zo vies en verlopen uit.
't Kerkje is door de zorg van Baba-Géong wel gedekt, maar vóór ik op het
terrein kom hoor ik reeds klachten over hem. Na ernstig onderzoek blijkt dat de
man op gemene wijze misbruik heeft gemaakt van ons vertrouwen. Hij trad soms
als een echte tiran op. Ook zijn vrouw geeft een slecht voorbeeld, vooral
wanneer zij dronken is, wat hem en haar nogal eens schijnt te gebeuren. Ik kon
niet langer met hem onder één dak wonen, stuur hem weg met het verbod nog
een voet in Noh-Okaba te zetten. Een bericht naar Merauke en als de Nautilus
komt brengt de boot Liberato, Cornelia en hun twee kinderen mede. Zij nemen
de leiding over. O.L. Heer heeft ook híer weer alles ten goede gekeerd.
Vijfde bezoek, April 1917: De reis... de zee werd steeds woester en het bootje
ging verschrikkelijk te keer. Het zeil moest gestreken worden. Er is weinig of
geen comfort op zo'n bootje; beneden is het niet om uit te houden en boven zit
men in de onmogelijkste posities. Wij moeten ons met handen en voeten stevig
vasthouden om niet over boord te vallen. In Noh-Okaba is veel veranderd, huis
en kerk zien er goed uit. Cornelia leert de gebeden aan de vrouwen.
's Avonds zongen wij liederen in de landstaal. De Gezaghebber begon scholen
te stichten. Al laat het gehalte van de goeroe's veel te wensen over, toch stond
ik verwonderd over de vorderingen van de kinderen. Willen wij hier interesse
wekken dan moeten wij die scholen aanpakken.
Zesde bezoek, November 1917: De huizen zijn steeds meer vervallen. De
Gezaghebber voelt niets voor de modelkampong. Heel de kust is in rep en roer,
vol vrees voor een Dema. De Kondo-anim hebben een vrouw gedood en die is
Dema geworden. Die reist nu langs de kust van oost naar west. Baba-Géong
heeft zijn vrouw verstoten en ontneemt haar alle kinderen.
Noh-Okaba heeft vierentwintig gezinnen met vijftien kinderen en vijf mannen
zonder vrouw. 35
34 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 114.
35 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1917, pp. 25-29.
224

In 1917 (aldus J. Vlamynck) bracht de Missie-Overste, pater Van de Kolk, een
bezoek aan Zuid-Nieuw-Guinea. Beter dan wie ook kon deze oud-pastoor van
Okaba over de toestanden op de zuidkust oordelen. Hij had dit volk nog gezien
in volle wildemansglorie; hij had in zijn priesterhart de hoop gedragen dit volk
op te tillen en te kerstenen. Enthousiast had hij te Okaba het werk aangepakt,
maar spoedig ervaren dat hier alleen met veel geduld en na veel tijd iets te
winnen viel. Toen de achteruitgang van dit volk zich met de dag duidelijker
aftekende, was het modeldorp verrezen als een lichtpunt in de donkere werkelijkheid.
Maar wegens de oorlog moest Okaba worden opgegeven en de Missie werd
op haar vertrekpunt Merauke teruggeworpen.
Na twee jaar afwezigheid sloeg hem met ontzetting de snelle curve van de ondergang.
In zeven jaar tijd is een derde van de hele kustbevolking weggestorven en het
geboortecijfer is bijna nul. Wat zal er na zeven jaar nog over zijn van heel de
Kajakaja wereld van de zuidkust, die nu reeds geslonken is tot nauwelijks achtduizend?
'De enkele nieuwe dorpjes, die de missionarissen met heldhaftig geduld trachten
te stichten, zullen het enige zijn dat weldra overblijft van dit verdwijnend volk.
Enkele gezonde en volgzame gezinnen en jongelui sluiten zich aaneen, nemen de
kleding aan, bouwen fatsoenlijke huizen en laten zich leiden tot een beter en
netter leven. De overigen zullen wegsterven in verderf en ellende gelijk er reeds
honderden wegstierven. Ik heb verbaasd gestaan hoe mannen en vrouwen, die
twee jaar geleden nog flink en gezond waren, nu door de vreselijke volksziekte
waren aangetast; levende geraamten met afzichtelijke wonden en bijna onkenbaar.
Een jongeman, vroeger een prachtkerel, zag ik terug en herkende hem niet;
een gelaat waarin slechts vier akelige holten ogen, neus en mond aanwezen.
Spreken kon hij bijna niet meer: het voedsel moest men hem in de mondholte
leggen op de zichtbare tong. Afschuwelijk!
En zo zag ik vele jonge levens half of heel verwoest door de straffende gevolgen
van de bandeloosheid. Men noemde mij zovelen die reeds bezweken waren: die
en die en die, een paar jaar geleden nog zo flink, zij stierven de een na de ander,
Slechts een paar kinderen waren in die tijd nog geboren. En toch gaat het oude
wilde leven door; nam de Regering geen strenge maatregelen om de maatschappelijke
instellingen van dood en bederf te bestrijden, de kwalen zouden in niets
worden gestuit. Maar ook nu nog is het tevergeefs, te laat."
Een doffe moedeloosheid overviel de oud-missionaris van Okaba. Met een
schrijnend weegevoel ging hij door dit land van de dood. Pessimistisch besloot
zijn verslag: "Met de treurige overtuiging, dat dit eens zo sterke, belangwekkende,
veelbelovende volk na enkele jaren in hoofdzaak zal zijn verloren voor de
toekomst, voor de beschaving en voor God, verliet ik Nieuw-Guinea weer met
een diepe weemoed in de ziel. Maar des te heldhaftiger leek me het leven en
werken van de missionarissen die op hun post blijven aan het sterfbed van een
wild volk om nog enkele zielen te winnen voor de hemel."
225

Er was inderdaad bovenmenselijke moed nodig om in dit stervend land nog
langer de nutteloze wacht op te trekken. Het optimisme van pater Vertenten was
niet blind voor de treurige werkelijkheid, die dagelijks iets van de kleine,
koppige hoop wegknaagde. En toch gaf hij de worsteling niet op om het tengere
leven dat nog opschoot tussen de vele graven, te beveiligen en te redden. Zijn
priesterwoord troostte en zalfde en als uit die wrakken van mensen een rein
gewassen ziel ontsnapte naar het betere leven, sloot hij hen de ogen en herbegon
zijn liefdewerk bij een volgende sukkelaar. 36
Vertenten schrijft:
Zevende en achtste bezoek 1918: Er zijn kinderen gestorven en twee vrouwen
baarden een dood kind. Eén man is voor zijn dood nog gedoopt. .Het kerkbezoek
laat heel veel te wensen over. Het is te begrijpen dat de mensen nog zo onverschillig
zijn op godsdienstig gebied. Heel hun opvoeding en hun leven staan in
de weg. Als wij ons hier niet weer vestigen, komt er niets van terecht. Toen ik
in December in Merauke terugkwam heerste er volop Spaanse griep. Alles was
doods en verlaten. Als men enige beweging zag, werd er een dode weggedragen."
En Vlamynck beschrijft:
Het werd een ramp voor dit verzwakt en wegkwijnend volk. De mensen stierven
als vliegen. Een panische schrik sloeg de bevolking. De Kajakaja's vluchtten weg
uit de dorpen, naar het zeestrand of diep de bossen in. De modeldorpen liepen
leeg. De drang naar zelfbehoud riep het brutale egoïsme van de primitief wakker:
vaders en moeders lieten hun stervende kinderen aan hun lot over; kinderen
bekreunden zich niet om hun zieke vader of moeder, maar vluchtten voor de
dreigende dood. Er bestond geen bloedverwantschap meer. Geen familie, geen
vriendschap: alleen de waanzinnige vrees voor de besmetting en de zucht om te
ontsnappen.
Als barmhartige Samaritaan trokken de missionarissen rond en predikten overal
met de daad het Evangelie van de liefde. Het heeft bij sommige inlanders een
diepe indruk nagelaten. "Als allen ons verlieten, bleeft gij bij ons!" zeiden ze
later tot pater Vertenten.
In een brief heeft deze missionaris zijn treurige gang door het stervende land
getekend: het is in al zijn soberheid een schrijnende bladzijde uit het grote
lijdensverhaal van Marind land:
"12 December 1918: - De Spaanse griep is in het land, ik kom in Boeti.
Ingra ligt te hijgen achter een kleine omheining van dor klapperblad, zoals zo
vele anderen!
36 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 120.
37 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1918, p. 30.
226

En Poegan ligt dood op zijn mat. Zijn vrouw is ook gestorven: zijn grote zoon,
waarop hij zo fier was, waarvan hij mij telkens zei mijnheer, bezie hem eens
goed! Wat een kerel! Bonang trekt zich niets aan van de oudelui. Hij lijdt aan
syfilis en wellicht ook aan de nieuwe ziekte.
Poegan ligt daar, de knieën opgetrokken, de mond vol droge sago!
De mensen zijn als door de hand Gods geslagen. De meesten zijn ziek en de
gezonden blijven liever elk op hun plaats, bekommerd alleen om de naaste
verwanten; aan deze kant van het dorp weet men niet wie er aan de andere kant
gestorven is.
Twee oude sukkels, een man en een vrouw, willen Poegan begraven. Maar het
gaat niet. Ik stel voor hen te helpen wat zij gaarne aannemen. "Mijnheer, gij zijt
sterk, draag vóór, wij tweeën achterna." Zo doen wij. Het zand brandt, het is
heet om te stikken, nu en dan moeten wij rusten. De vrouw had reeds een kuil
gegraven, maar te kort, ik maakte hem iets langer. De mat van de dode en wat
boomschors leggen wij over het lijk en vullen de kuil met mul zand.
Arme Poegan, blind naar lichaam en ziel! Laatst heb ik nog met hem zitten
praten over de eeuwige waarheden; hij luisterde graag, ik hoop dat zij licht
hebben gebracht in de duisternis van zijn geest en in zijn hart verlangen ontstoken
naar God, die Zich over hem ontferme!
14 December 1918: - De mensen zijn radeloos. Onze modelkampong is leeg;
allen gevlucht, sommigen in de bossen, de meesten naar het strand.
In Nowari sterven de eersten. Men begraaft de doden en ontvlucht het dorp.
Links en rechts op het zeestrand liggen de mensen achter een of twee klapperbladeren,
die hen wat beschermen tegen de zon.
16 December 1918 - Weer sterven er en de meesten vluchten de tuinen in. Ook
daar blijft men ziek, sommigen varen de rivier op, zieken meevoerend, anderen
keren weer naar het strand.
Ik doopte enkelen van onze catechumenen. Anderen, die reeds beter zijn knielen
naast mij in het zand, wij bidden samen, de stervenden bidden hardop mee,
hoewel het hun veel moeite kost en ik hun gezegd heb dat bidden "met het hart"
voldoende was.
In Nowari sterft de kleine Pius, enkele maanden oud. Een engeltje in de Hemel!
Naar landsgebruik wordt de kleine in het kindermandje begraven waarin moeder
hem droeg; het mandje wordt niet in het graf gezet, maar opgehangen aan een
stevige stok.
Achter Sopadem heeft men een dode onbegraven laten liggen, de roofvogels
trekken het lijk aan stukken. Elders hadden de honden het lijk van een vrouw
reeds gedeeltelijk weggevreten. [...]
18 December 1918: - In Jobar sterft Wani, een jonge vrouw uit onze modelkampong
en haar kindje Basilius. Enkele dagen geleden waren beiden nog kerngezond.
Het graf is nog niet dicht en reeds komt men met het lijk aandragen van de
zuster van Wani, een stevige jonge meid. In Boeti in het zand onder de klapper-
227

228
bomen liggen zieken links en rechts. Midden onder hen slapen op één mat
Johanna en haar zusje Christina, twee kleine meisjes van zes en vier jaar oud.
Vader en moeder zijn pas gestorven. De kindertjes zijn ook zwaar ziek geweest,
maar nu aan de beterende hand. Ik maak ze stilletjes wakker en stop ze de
handjes vol biscuits. Zij gaan zitten op de gevouwen knietjes, eten, kijken mij
aan met grote ogen en zeggen niets. Morgen krijgen zij weer. [...]
Verzorging, hoofdzaak in deze ziekte, hebben de mensen hier zo goed als niet.
Een stuk suikerriet, een gepofte aardappel of pisang is alles, en nog is er niet
altijd iemand die het hun geeft. Met een blik biscuits kan men hier velen
gelukkig maken. Toen de wd. directeur van de Merauke Co. zulks vernam,
stuurde hij mij aanstonds een mooie bezending. God lone hem!
In al die miserie heb ik verscheidene mensen in goede stemming kunnen dopen
en enkele heel zwarte engeltjes de Hemel binnengesmokkeld.
4 Januari 1919: - Juiste gegevens over heel de kust heb ik nog niet, maar ik
schat dat een vijfde van de Kajakaja's het slachtoffer wordt van de Spaanse
griep. Aan deze kant van de Meraukerivier is het zeker zo, en ook tussen
Koembe en Merauke.
In Borem en Sarira stierven reeds zevenentachtig van een kleine driehonderd
inwoners en het zal wel honderd worden. Sterke jongelui vallen evengoed als
sukkels, alleen de kinderen blijken meer weerstandsvermogen te hebben.
Het is niet zonder zorg dat wij de toekomst tegemoet zien. Ook onze modelkampong
moet er aan geloven, achttien van de honderdertig stierven.
En nu de strandkampongs zo klein worden, vragen de overblijvenden aan onze
gekleden in het dorp te komen en te blijven. Enkelen luisterden daar reeds naar
en keren niet naar de modelkampong terug. Vroeg of laat is het hun ondergang,
ook lichamelijk, maar daar denken zij nu niet aan. Hun bloedverwanten zijn blij
en prijzen ze, en... het is altijd gemakkelijker en meer volgens de ingeroeste
natuur zich maar te laten gaan, aan wet noch regel gebonden te zijn, naar
hartelust te dansen en te slapen, halve en hele dagen."
Langzamerhand nam de ziekte af en keerden de mensen uit de verschrikking en
uit de bossen naar de dorpen terug. Maar de epidemie had een vreselijke gaping
in de al dunne gelederen geslagen. Van april 1914 tot mei 1919 was 40%
gestorven en de overlevenden werden bedreigd door de langzame maar zekere
ondergang aan de gevolgen van bandeloosheid en bederf.
De modelkampongs - de anker van vertrouwen bij het ongenadig wegspoelen
van het leven - waren leeggelopen. Menselijkerwijze gesproken was de toestand
hopeloos geworden. Is het te verwonderen dat de Overheid eraan dacht heel deze
uitzichtloze Missie op te geven?
Ook volgens pater Neijens betekende de Spaanse griep de genadeslag voor Zuid-
Nieuw-Guinea. Hij was zó pessimistisch dat pater Vertenten hem beleefd maar
beslist moest tegenspreken, alleen reeds om het moreel van de broeders op te
houden, die zo diep leden onder de drukkende toestand. Toen pater Vertenten

hem in alle ernst vroeg, welke beslissing hij zou nemen, indien hij ervoor stond,
antwoordde hij: "Merauke zou ik in elk geval aanhouden..." "Toen moest ik toch
in mezelf glimlachen", schrijft pater Vertenten, "want Merauke behouden, was
alles behouden wat er op dat ogenblik was en later zou men verder zien. Praktisch
waren we het dus eens, alleen: ik had altijd nog moed en vertrouwen in de
toekomst." 38
In 1919 schrijft Vertenten in de Geschiedenis van Okaba:
Negende bezoek, Mei 1919: Noh-Okaba is er niet op vooruitgegaan. Liberate
klaagt: zij willen niet luisteren. Dagoe heeft zich weer laten aanvlechten, Jandel
ook, vier anderen zijn al niet meer hier, drie gezinnen zijn bij ruilers gaan
inwonen.
Aan de Spaanse griep stierven zes mensen, twee zonder doopsel. Het aantal
inwoners is zesenveertig. In Okaba stierven aan de griep een dertig mensen, te
Mewi vijftien, te Alakoe zevenendertig, te Tawala zeventien.
Ruilers gaan zogenaamde huurcontracten aan met Kajakaja's om zelf klappernoten
op te halen, met het gevolg dat de mensen er grof inlopen en nu zelfs geen
jonge klappers van hun bomen mogen halen. 39
Aan de Gezaghebber in Okaba schreef Vertenten toen de volgende brief:
Weledelgestrenge Heer,
Okaba, 16 Mei 1919
Alvorens de terugreis te aanvaarden meen ik u in kennis te moeten stellen van
het volgende:
1 Wijl u niet gediend schijnt te zijn van Liberate als tussenpersoon, vind ik het
beter dat hij ook niet meer als zodanig optreedt. Hij zal dus niet meer nagaan of
de huizen, het terrein, de weg over ons erf in orde zijn. Gelieve dat voortaan -
alsook alle herendiensten - zelf met of zonder het dorpshoofd te regelen.
2 Willen de gekleden zich weer op zijn Kajakaja's tooien en leven dan mogen
zij niet langer hier wonen. De modelkampong is niet voor opgesierden. Dat
terrein is door de Heer assistent-resident Plate afgestaan voor Noh-Okaba, niet
voor anderen. Trouwens de meeste huizen heeft broeder Van Santvoort zelf nog
gezet en de nieuwe zijn op onze kosten door Liberato gebouwd.
3 Wanneer gekleden weer terug willen keren tot het oude leven, hoop ik dat u
ze de goede raad zult geven zulks niet te doen. Steeds meer word ik in mijn
overtuiging bevestigd dat alleen in modelkampongs heil is te zoeken voor dit
volk, onder vaderlijke, maar vaste leiding. Gisteren was ik in groot-Sangasee,
daar stierf in vijf jaar tijd 43% van de bevolking. En onder de overblijvenden
38 Vlamynck MSC, J., De Redder, pp. 122-127.
39 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1919, p. 32.
229

hoeveel sukkels nog! In de andere dorpen is het iets, maar niet veel beter.
4 Wijl ik weet dat u beseft dat de sterke drank een verderfelijke invloed heeft
op de inlandse bevolking, zo hoop ik dat u middelen zult weten te vinden om het
schenken van sopi aan gekleden (en anderen?) tegen te gaan. Dat gebeurt in
Okaba. Dat is één van de redenen waarom sommigen liever bij andere ruilers
dan bij Liberato werken, die geen sopi schenkt.
Zonder aanleiding tot meer.
Met verschuldigde eerbied, Uw d.w. P. Vertenten MSC. 40
40 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1919, p. 35.
230

VIII De redding
De redding medisch en sociaal
Om de betekenis van deze redding van de Marind stam te kunnen aanvoelen is het
goed hier enkele gegevens te ontlenen aan een onderzoek dat vele jaren later, in
1953, op initiatief van de South Pacific Commission 1 werd ingesteld.
In augustus 1905 begon de R.K. Missie haar werk op de zuidkust van Nieuw-
Guinea... Door de nog geheel ongeordende toestanden, maar vooral ook door de
sterk seksuele cultuur van de Marind stam, had haar werk in de eerste jaren
weinig invloed. De missionarissen begonnen de dorpen in de omgeving van
Merauke te bezoeken.
Intussen openbaarde zich in Zuid-Nieuw-Guinea een vreemde geslachtsziekte die,
eerst voor syfilis aangezien, later venerisch granuloom bleek te zijn.
Nu is het uit de door de missionarissen bijgehouden dagboeken duidelijk, dat in
de eerste twee jaren van hun verblijf ter zuidkust bedoelde ziekte nog nergens
voorkomt, de ziekte, die in de thans volgende jaren Zuid-Nieuw-Guinea zo sterk
zou teisteren. Eerst in het begin van 1908 wordt min of meer duidelijk op het
reeds menigvuldig voorkomen van venerische ziekten gezinspeeld.
Het staat daarom wel vast dat de mening van sommigen, als zou het venerisch
granuloom reeds op de zuidkust zijn geweest vóór de komst van de Europeanen,
niet steekhoudend is. Daartegen pleit bovendien het feit dat de ziekte tot op
heden toe vaak als de "ziekte van Merauke" wordt betiteld en in de taal van de
mensen geen andere naam heeft. 2
Het begin van deze ziekte onder de Marind ligt waarschijnlijk rond het jaar 1905.
Wie de ziekte gebracht heeft en waar zij vandaan kwam is niet bekend, maar het
is onwaarschijnlijk dat de Europeanen, Chinezen of Indonesiërs deze ziekte
zouden hebben ingevoerd, daar zij bij deze bevolkingsgroepen in Indonesië niet
bekend was en ook op Nieuw-Guinea zelden of nooit bij hen werd waargenomen.
Het venerisch granuloom is over verscheidene tropische gebieden verspreid en in
het bijzonder inheems in de Zuidelijke Verenigde Staten (vrijwel alleen onder de
1 South Pacific Commission, Population Studies — S 18 Project. (Rapport van het bevolkingsonderzoek
onder de Marind-anim van Nederlands Zuid Nieuw-Guinea. 1953; verder geciteerd als: Population
Studies -S 18 Project.)
2 South Pacific Commission, Population Studies - S 18 Project, pp. 82-83.
231

negerbevolking), Midden- en Zuid-Amerika, India, Ceylon, China, Noord-
Australië en de Melanesische eilanden. Hoogstwaarschijnlijk is het vanuit de
beide laatst genoemde streken naar Nieuw-Guinea gebracht, doch bewijzen
daarvoor ontbreken.
In Australisch Nieuw-Guinea werd de ziekte op sommige plaatsen veel gezien:
het ziekenhuis in Samarai vermeldde in het jaar 1917 125 opnamen aan venerisch
granuloom. Ook hier neemt men de import door vreemdelingen aan. Rond
Port Moresby was de ziekte zeldzaam, doch naar de grens van het Nederlandse
deel van het eiland nam de frequentie toe (in 1917), echter ontbreken betrouwbare
cijfers geheel. 3
In de loop van 1907 pas wordt de ziekte genoemd, in begin 1908 wordt gesproken
van het voorkomen van veel gevallen: in deze jaren moet dus de eerste
uitbreiding hebben plaatsgevonden. Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat een groot
feest in augustus 1905, waaraan alle mensen aan de oostzijde van de Bianrivier
deelnamen, de oorzaak van de eerste grootscheepse besmetting is geweest. Dit
feest werd gehouden te Nowari, een dorp vlakbij Merauke, van waaruit in ieder
geval de besmetting uitging. Met het vreemde conglomeraat van allerlei landaarden
dat zich juist toen te Merauke had neergezet, kan dat ook helemaal niet
verwonderen.
Als in 1910 de Rooms Katholieke Missie zich ook te Okaba westelijk van de
Bianrivier gaat vestigen, valt het de missionarissen op dat de ziekte hier nog
nagenoeg niet voorkomt; twee jaar later echter is ook daar de ziekte algemeen.
Gezien de gewoonten van de Marind-anim moet een snelle verspreiding van deze
geslachtsziekte als normaal worden beschouwd. De vogeljagers zijn vaak
aansprakelijk gesteld voor het brengen van het granuloom naar het binnenland,
ons inziens echter ten onrechte. Het zal namelijk wel sporadisch zijn voorgekomen
dat door deze ziekte aangetaste vreemden zich waagden aan de moeilijkheden
en lasten van de vogeljacht. Bovendien wordt door dr. Thierfelder uitdrukkelijk
vermeld dat hij het venerisch granuloom nooit bij niet-autochtonen heeft
aangetroffen.
Nadat zich in de dorpen oostelijk van de Bianrivier in 1908 steeds meer gevallen
van venerisch granuloom hadden voorgedaan (men kende toen nog niet de ware
aard van de ziekte; zelfs omtrent het feit dat het een venerische ziekte was tastte
men nog in het duister) ging men op de Missie te Merauke over tot de oprichting
van een klein, uiterst eenvoudig ingericht ziekenhuisje, waar het al gauw vol lag
van zieken die allen venerische zieken bleken te zijn. Wel was er in het ondertussen
reeds aanmerkelijk uitgebreide Merauke een gouvernementsziekenhuis,
maar hierin lieten de Marind-anim zich ongaarne opnemen, want de inrichting
ervan was van dien aard dat geen enkele Marind-aném zich er op zijn gemak
3 South Pacific Commission, Population Studies - S 18 Project, p. 138.
232

voelde. Zo kreeg de Missie door haar werk het duidelijkste inzicht in de ernst
van de toestand, waarin de bevolking door het granuloom geraakte, en zij was
het ook die gedurende de volgende jaren een uitweg voor de Marind zocht. In
1912 en 1913 begon men, respectievelijk in Okaba en Merauke, met de inrichting
van de zogenaamde 'modeldorpen', waarin het gezonde, nog niet aangetaste
deel van de bevolking werd geconcentreerd en waar de rituele promiscuïteit niet
werd bedreven. Aanvankelijk waren deze dorpjes onaanzienlijk en klein en ze
bleven dat zelfs tamelijk wel tot de grote bestuursinmenging. Ze toonden echter
aan dat in gezinswoningen bijeen levende mensen, die zich van hun verderfelijke
stamzeden hadden afgewend, ook weer, als gezonde mensen, kinderen kregen,
normale en levensvatbare kinderen zoals er, toen eenmaal de ziekte algemeen
was, in de dorpen maar heel weinig meer geboren werden. De opzet van de
modeldorpen is vrijwel het enige positieve wat er in deze periode gebeurde. Het
begrip van het gevaar waarin de Marind verkeerde, drong slechts langzaam tot
de plaatselijke leiders door. Met de komst van assistent-resident Plate in 1913
werd wel een begin gemaakt met het brengen van de Marind onder geregeld
bestuur: hoofden werden in de dorpen aangesteld, belasting werd ingevoerd en
zowel te Koembe als te Okaba werden districtshoofden aangesteld. Wegen
werden verbeterd, er werd voor het eerst een algemene volkstelling gehouden,
allemaal zeer te prijzen zaken, maar dat het hier ging om het al of niet voortbestaan
van de Marind zag men voorlopig nog niet in. 4
In 1913 werden officieel in de rapporten van de Dienst voor Gezondheidszorg
rond Merauke talrijke gevallen van "n op lues lijkende' geslachtsziekte gemeld,
niet alleen onder de Papoea's maar ook onder het politiepersoneel en de uitheemse
ruilers. De diagnose was nog niet nader gesteld. Men sprak van "grote
ulcerende granulerende genitale infecties die maar niet willen genezen". De
bevolking liet zich daarvoor niet behandelen, een beperkt aantal lijders werd, zij
het niet afdoende, geholpen door verpleging in een noodhospitaaltje van de
Missie, waarbij in later tijd door de gouvernementsarts aanwijzingen werden
gegeven. Ofschoon wèl begrepen werd dat de ziekte een venerische was, veranderde
dit niets in doen en laten van de bevolking. Nog in 1928 werd beschreven
dat vrouwen met duidelijke afwijkingen door venerisch granuloom, als zodanig
in het dorp bekend, ook deelnamen aan de rituelen en dat ruimschoots cohabitatie
met hen plaatsvond. 5
In een plan dat Plate in 1915 indiende over de medicinering van de bevolking,
wordt inderdaad van venerische ziekte gewaagd, maar de malariabestrijding
vormde het voornaamste deel.
In deze zelfde tijd zien wij de gouvernementsarts Sitanala ook aan de geheimzinnige
geslachtsziekte zijn bijzondere aandacht geven. Hij ziet het ziekenhuisje
4 South Pacific Commission, Population Studies - S 18 Project, pp. 83-84.
5 South Pacific Commission, Population Studies - S 18 Project, pp. 138-139.
233

van de Missie als de juiste methode om de ernstige patiënten in een hun vertrouwde
omgeving op te nemen. Toen hij zelf aan het gouvernementsziekenhuis
in deze trant de nodige uitbreiding gaf, gingen de zieken gewillig hierheen over.
Daar de gebruikelijke geneesmiddelen geen baat brachten, kwam Sitanala ten
slotte op de gedachte hier met venerisch granuloom van doen te hebben. 6
In 1916 stelde dokter Sitanala de waarschijnlijkheidsdiagnose op venerisch
granuloom. Vanaf dat jaar worden enige cijfers gegeven omtrent de frequentie
van de infectie: in de dorpen rond Merauke werd rond 50% van de gehuwden
besmet gevonden met manifeste verschijnselen, van de andere 50% had vrijwel
elke man littekens die wezen op een "genezen proces". Bij de vrouwen was dit
aantal aanzienlijk minder, maar dit is waarschijnlijk een gevolg van de anatomische
verhoudingen die inspectie bij hen bemoeilijken. Toen de ziekte dergelijke
afmetingen had aangenomen was de bevolking wel bereid om zich te laten
behandelen door de officiële Gouvernementele geneeskundige dienst. Het ziekenhuis
te Merauke bleek na enige maanden al te klein om alle aanvragen voor
opname te verwerken. In het land van Koembe en Okaba zou de toestand nog
veel ernstiger zijn.
Een uitgebreid bestrijdingsplan werd ontworpen en voorgesteld, maar kwam niet
tot uitvoering. De diagnose was nog steeds niet geverifieerd, de therapie (vermoedelijk
hoge doses jodetum kalicum per os en calomelpoeder lokaal) gaf niet
het door de bevolking gewenste snelle resultaat. De arts werd overgeplaatst en
het gevolg van dit alles was dat rond 1919 weer veel minder Papoea's zich lieten
behandelen, terwijl van degenen die nog kwamen een groot percentage bestond
uit ongenezen vroegere patiënten. 7
Tot zover de aanhaling van het Rapport. De geschiedenis verloopt dan als volgt. In
april 1918 stelde de Burgerlijke Geneeskundige Dienst aan de R.K. Missie de vraag
of zij de medische verzorging, in het bijzonder de stelselmatige bestrijding van deze
ziekten onder de Kajakaja's, ter hand zou kunnen nemen. 8
Dit verzoek stemde de missionarissen bitter. Hoe vaak hadden zij al niet laten horen
dat men zich voorlopig tot het afdammen van de besmetting moest beperken: het gezonde
gedeelte van het volk, vooral de jeugd, vrijwaren tegen de kwaal. De verzorging
van de zieken kon enkel verlichting brengen, geen genezing. Het eerst noodzakelijk
waren niet gelden voor een ziekenhuis, maar gelden voor modelkampongs. En
maatregelen niet van de Missie, maar van het Bestuur. Nog eens moest de Regering
gewaarschuwd, maar nu met een felle stem, die durfde bezweren en dreigen.
Vlamynck beschrijft deze episode als volgt:
Pater Vertenten besloot de publieke opinie wakker te schudden. Van op het
zinkende schip wierp hij zijn noodkreten over Indië. In De Java-Post verschenen
6 South Pacific Commission, Population Studies - S 18 Project, p. 84.
7 South Pacific Commission, Population Studies - S 18 Project, p. 139.
8 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 153.
234

verscheidene artikelen, die een scherpe aanklacht bevatten en klare cijfers naast
een praktisch actieplan voorlegden: "Zuid-Nieuw-Guinea sterft uit" (1919, p. 302),
"Jeremiade" (1920, p. 13), "De ethische richting als moordenares op Nederlandsch
Zuid-Nieuw-Guinea" (1920, p. 181). We laten hier het eerste artikel volgen: het
is een welsprekend document dat als hoofdartikel in De Java-Post verscheen:
'Zuid-Nieuw-Guinea sterft uit'.
"De bevolking van Zuid-Nieuw-Guinea sterft uit, dat is een feit. Weet de
Regering dat? In alle geval, er wordt niets gedaan om daartegen doeltreffende
maatregelen te nemen.
Eerst een paar statistieken. De volgende cijfers zijn juist in zoverre een menselijke
berekening in casu juist kan zijn. Ik heb hier mijn zakboekjes naast mij
liggen met al de namen van groot en klein van de verschillende dorpen van de
Wambi-groep en van alle plaatsen gelegen tussen de Bian- en de Baladiprivier,
zoals wij die optekenenden in April 1914. Op de dienstreizen hierheen heb ik
reeds met weemoed de namen doorgestreept van de velen die gestorven waren.
Hoevele bekenden zijn heengegaan in de bloei van het leven, aangetast door
venerische ziekten.
Deze keer heb ik vele namen moeten doorschrappen, slachtoffers van de Spaanse
griep. Maar men vergete niet dat velen daarvan venerisch ziek waren in hoge
graad of dat vroeger geweest waren, waardoor hun gestel ontegenzeglijk blijvend
aan weerstandsvermogen verloren had. Deze ziekte heeft een niet te miskennen
invloed gehad op het grote sterftecijfer in de Spaanse griep-tijd: 20 tot 25 % van
de toenmalige bevolking (December 1918).
235

Gemiddeld stierf hier dus in vijf jaar tijd 40% van de bevolking. 't Geboortecijfer
is daarenboven (behalve bij de gekleden in onze twee nieuwe kampongs)
zo laag, dat men het gerust verwaarlozen kan. Ook dit komt op rekening van
deze ziekte.
Ziehier de cijfers van de Merauke- en Koembe districten:
Ik zou nog vroegere statistieken kunnen opmaken, maar deze gegevens zijn ruim
voldoende om aan te tonen dat het volk reeds jaren uitstervende is. De Spaanse
griep versnelde slechts tijdelijk het tempo. Wat moet er gedaan worden? Theoretisch
beschouwd zou men zeggen: 1) de zieken genezen en 2) de gezonden
vrijwaren.
1 De zieken genezen
Anderen beschouwen dit als het eerste wat men doen moet en tot nog toe was dit
het enige waar men iets voor deed. - Ik beschouw het helemaal als bijzaak.
Waarom?
In het gemeentehospitaal te Merauke is een ruime afdeling voor de zieke Kajakaja's.
Er staan twee grote rijen bedden met muskietennetten. De patiënten
hebben vrijheid van beweging, kunnen (zoals zij dat zo gaarne doen) rond en
onder het huis op vuurtjes hun eten poffen: pisang, oebi, vis, etc. Maar die
afdeling is leeg. Met zachte dwang zijn er een tijdje patiënten geweest. Zodra zij
mochten, wisten dat ze mochten, keerden allen naar de dorpen terug. Sommigen
hielden het in het hospitaal van de missie iets langer uit; maanden bleven zij
soms, maar niet zodra gingen de wonden wat aan het genezen of zij gingen heen,
met de belofte terug te zullen komen, zodra de wonden weer groter werden! Wil
men dus zijn hoop stellen op dokters en hospitaal, dan zou men met dwang
moeten werken. Maar, afgezien van de grote onkosten, welke de verpleging van
zovele zieken zou meebrengen, cui bono? wat nut? Want:
237

238
1 radicale genezing is onmogelijk
Vraag aan de inlandse artsen J.B. Sitanala en Raden Mohamed Stamboel, die
zoveel voor de Kajakaja's voelden, ze met voorliefde behandelden, of ze ook
maar één patiënt blijvend hebben genezen.
De Heer Sitanala heeft een man van Nowari, Seroe, naar Ambon gestuurd ter
behandeling. Men heeft hem behandeld met 666 (een in de laatste tijden uitgevonden
medicijn). Seroe kwam terug dik en glanzend, zijn wond was uiterlijk
wat dichtgegroeid, maar de dokter moest ze spoedig weer openen om de etter
een uitweg te geven. Na een paar maanden was Seroe zieker dan ooit en stierf.
2 tijdelijke genezing
Is wel mogelijk in sommige gevallen, maar:
a) Raden Mohamed Stamboel was zelfs van mening dat velen, als er genezen aan
is, spoediger herstellen in het dorp aan het strand, waar zij zich thuisvoelen, dan
in het hospitaal, waar heimwee en verveling hen overvallen.
b) Zijn zij (tijdelijk, altijd) van hun wonden genezen, dan zijn zij gauw overmoedig,
beginnen weer het wilde leven van voorheen en zijn een groter gevaar voor
de anderen dan toen zij zich schaamden wegens vieze wonden.
Zó is de werkelijkheid en daarom beschouw ik medische hulp als bijzaak.
Zieken verzorgen is schoon, 't is een werk van barmhartigheid, zèlf behandelen
wij alle zieken (en welke wrakken soms!) die naar ons hospitaaltje komen, maar
dat kan het volk niet redden. Er blijft dus alleen over:
2 De gezonden vrijwaren
En al aanstonds maak ik hier onderscheid: men heeft de ouderen en men heeft de
jeugd.
1 De ouderen
De weinigen die tot noch toe immuun bleven of de zieken, die uiterlijk althans
genezen zijn, die late men in de oude dorpen. Die mensen zijn niet meer voor
verandering vatbaar. Die leven toch als vroeger, zo niet bij weten van het
Gouvernement, dan zeker in het geheim. Zij zouden slechts remmend werken,
wanneer men hen met de jongeren redden wou.
Gezien dus de fysische en morele toestand van deze maatschappij blijft praktisch
alleen dit over:
2 De jeugd
(En hieronder versta ik alle jongelui van beider kunne en ook de jonggehuwden,
vooral de gekleden, die nog niet aangetast zijn). De jeugd dus (weinig talrijk
maar gezond) redden, het jong geslacht afzonderen in nieuwe kampongs. Onze
twee kleine modelkampongs (Merauke en Okaba) leveren het bewijs dat dáár de
jonggehuwden gezond blijven en een gezond kroost verwekken.
De Missie kan enkelingen redden die vanzelf tot haar komen, en dat zijn bijna
uitsluitend jongelui uit de onmiddellijke omgeving; de anderen, dus verreweg de
meesten, ontgaan onze invloed, omdat zij willen blijven bij hun eigen sago- en
klappertuinen.

Dwang alleen kan hier redding brengen en dwingen kan alleen de Regering.
Dwang dus? Natuurlijk. Aan een kind dat aan het verdrinken is, vraagt men niet
of het gered wil worden, en of vader en moeder dat wel goed vinden. Men redt
het en daarmee uit.
De Regering zou over heel de kust op de meest geschikte plaatsen nieuwe
dorpen kunnen stichten onder toezicht van de gezaghebber of bestuurs-assistent.
Nu zoveel klapperbossen en terreinen in concessies worden afgestaan, zal men
toch nog wel hier en daar een goede strook kunnen afzonderen voor de natuurlijke
eigenaars zelf."
Dit artikel sloeg in. Dag- en weekbladen op Java en in Nederland namen het in
zijn geheel over.
En Vlamynck vervolgt:
En in Tweede Kamer interpelleerde de heer J.H.T. van Zadelhoff, sociaaldemocraat,
de Regering over de toestand op Zuid-Nieuw-Guinea. In zijn antwoord
deelde Minister De Graeff mede "dat het in de bedoeling van de Regering
lag verdere pogingen tot redding van de bevolking in Zuid-Nieuw-Guinea op te
dragen aan de Rooms-Katholieke Missie, welke genegen is met de steun van de
Regering op de ingeslagen weg voort te gaan. Een specialist zal naar Zuid-
Nieuw-Guinea worden gezonden, teneinde meer zekerheid te verlangen omtrent
de aard van de in Nieuw-Guinea heersende ziekte en in overleg met het bestuur
van de Missie maatregelen te beramen tot bestrijding daarvan." 9
Maar in dat jaar 1919 gebeurde er ter plaatse niets. Pater Vertenten doet zijn werk
in Merauke en gaat weer naar Okaba. Over dit bezoek schrijft hij in de Geschiedenis
van Okaba:
Tiende bezoek, Mei 1919: Liberato kan niet langer in Noh-Okaba blijven
vanwege het wangedrag van zijn vrouw die hij op overspel betrapte.
Bandoi Anitoe met vrouw en kind komen zijn plaats innemen. De modelkampong
verloopt. Vijf gezinnen en twee mannen nemen de opsiering weer aan en
keerden naar het oude leven terug. Er zijn in Noh-Okaba nog vijftien mannen,
zestien vrouwen en elf kinderen.
Een vrouw van Mewi lag als een kreng door iedereen verlaten in het zand te
sterven. Blauwe vliegen vlogen in en uit haar afzichtelijke wonden. Ik heb haar
nog gedoopt. Er zijn steeds nieuwe slachtoffers van de vreselijke ziekte. De
Gezaghebber heeft het zó druk dat hij zelfs des Zondags doorwerkt. En NIETS
wordt gedaan tot redding van het volk. 10
'In Maart 1920', schrijft Vlamynck, 'richtte het hoofd van de Geneeskundige
Dienst te Batavia een brief tot de Apostolische Prefect waarin hij de zienswijze
van de Missie bijtrad: "Met grote waardering nam ik kennis van het reddings-
9 Vlamynck MSC, J., De Redder, pp. 128-133.
10 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1919, p. 34.
239

werk, dat blijkens Uw schrijven van 12 April 1918 nr. 14, door de Rooms-
Katholieke Missie op Nieuw-Guinea ondernomen is om de Kajakaja's aldaar
moreel op te heffen en een einde te maken aan de gebruiken van die volksstam,
welke de verspreiding van verwoestende venerische ziekten in de hand werken.
De weg die de Missie daartoe heeft ingeslagen, namelijk de oprichting van de
modelkampongs waarin het nog gezonde gedeelte van de Kajakaja bevolking
wordt ondergebracht met verbod van verdere gemeenschap met hun zieke
stamgenoten, komt ook mij in de gegeven omstandigheden als de juiste voor en
gaarne ben ik dan ook bereid aan die maatregel mijn volledige steun te geven.
In verband daarmede verzoek ik U, hoogeerwaarde, beleefd mij door tussenkomst
van de nieuw benoemde Resident van Nieuw-Guinea te Merauke te willen
meedelen, zo mogelijk onder overlegging van een omlijnd plan, welke steun van
Regeringswege de Missie zich voorstelt voor haar arbeid nodig te hebben.
Verder bestaat dezerzijds het voornemen om ter onderzoek van de juiste aard van
de venerische ziekte welke genoemde bevolking van Nieuw-Guinea decimeert en
tot het beramen in overleg met de Resident en met Uwe Missie, van de verdere
maatregelen tot beteugeling van die ziekte, een geneeskundig specialist zo
spoedig mogelijk derwaarts te zenden.'" 11
Pater Vertenten tekent hierbij aan:
Nooit hebben wij in de modelkampongs verboden dat de bewoners gemeenschap
mochten onderhouden met hun familie waaraan zij zo gehecht zijn. Dat ware het
onmogelijke vergen. Afzonderlijk wonen in gezinswoningen op zekere afstand
van de oude kampong, het aannemen van kleding en last but not least godsdienstonderricht,
bleken voldoende om schadelijke gemeenschap te weren.
Elfde bezoek, Mei 1920: Noh-Okaba blijft ongeveer status-quo. Zeven christenen
hielden hun Pasen. Het Missieterrein wordt opgemeten en in erfpacht aangevraagd.
12
Pater Van de Kolk, de kloosteroverste van de MSC te Langgoer, nodigt pater
Vertenten uit om op Kei 'op adem en onder mensen te komen'. Een omreis langs de
confraters... en hartelijk vooral was het weerzien ook met pater Van der Kooy, pater
Viegen en broeder Jeanson e.a. Het verslag van Vertenten spreekt diens vreugde uit
en ook diens nostalgie omdat er niets van het ideaal dat hij op Kei ontmoet in
Nieuw-Guinea werd bereikt. Bijzonder oog had hij voor de zware lichamelijke
inspanning die dit werk zijn collega's op Kei gekost had. Hij kon ervan meepraten.
Hij vertelt:
Wat mij aanstonds opviel, een indruk die later nog steeds versterkt werd: de
mensen staan niet als vreemden tegenover ons, zij voelen zich één met hun
pastoor niet alleen, maar met alle missionarissen; zij interesseren zich ten zeerste
voor alles wat Kerk en godsdienst aangaat.
11 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 134.
12 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1920, p. 37.
240

's Avonds was er Lof. Toen kreeg ik een gevoel over mij, dat ik jaren niet
gekend heb, ik dacht terug aan het Vaderland, aan onze dorpskerk, aan het
klooster, ik voelde me als iemand die uit de woestijn komt! Zeker, in Merauke
hebben wij ook een kerkje en 's zondags is het ongeveer vol, maar er zijn nog
slechts een paar volwassen christenen onder de Kajakaja's, de rest van de
kerkgangers is catechumeen en de meesten zullen dat voorlopig wel blijven. Híer
is alles katholiek, de jeugd is opgegroeid in ons heilig geloof, alles bidt en zingt
mee, de heldere kinderstemmen klinken boven alles uit, orgelspel begeleidt de
zang. Heel het kerkelijk jaar beleven zij mee. De kerkelijke feesten zijn hùn
feesten geworden. Op 31 Mei, feestdag van O.L. Vrouw van het H. Hart zong ik
de Hoogmis. Keurig was de uitvoering van de nieuwe Gregoriaanse muziek. Ik
reikte aan ongeveer tweehonderdvijftig christenen de H. Communie uit, dat greep
me in de ziel, vooral toen ik de Hostie reikte aan vier kleinen van Merauke, nu
hier op school, vroeger opgegroeid in de wildernis en die daar nu als engeltjes
knielden aan de communiebank. De kleinste, Mia, ontving staande O.L. Heertje,
zij was te klein om te knielen op die grote bank.
Het huisje van pater Van de Raad in Sathean is zeer nederig, te nederig. Zo, en
met veel minder nog hebben de eerste missionarissen zich jaren moeten helpen.
Lateren zullen de vele miseries niet beseffen die door hun oudere confraters hier
in allerlei opzicht geleden zijn. Hier is in armoede begonnen. Als alle goed werk
in het Kruis geplant moet worden, voor het Missiewerk geldt die regel heel in
het bijzonder. Ik bleef overnachten bij pater Van de Raad. Het was juist Eerste
Vrijdag van de maand. Na de Uitstelling hield ik het Lof. Zang en gebed van de
christenen en de onberispelijke houding van de zwarte misdienaartjes in hun rode
toogjes, hebben mij gesticht. [...]
Langs heel de oostkust van Groot-Kei ligt een weg. Die gaat op en neer langs de
soms steile rotswand, hier en daar buigt het pad het land in om gauw weer op de
zeekant uit te komen. Vroeger moest men per bootje en als dat niet ging (en heel
de lange oostmoesson ging dat niet) dan moest men maar geduldig wachten op
laag of aflopend water en over de ronde losse keien en gladde rotsschijven langs
het strand voortsukkelen. [...]
Ik ben nu weer op Merauke terug. Toen we met de boot de rivier in voeren,
voelde ik me thuiskomen. 't Is hier zo'n heel ander werk: veel kleiner, veel
primitiever, nog steeds pionieren bij een uitstervend volk. Maar wij hopen met
Gods genade nog een kern te redden. 13
Tijdens zijn verblijf op Kei stelde Vertenten met de Prefect (Nollen) en de Overste
(Van de Kolk) het plan van de Missie op dat in september 1920 aan het Gouvernement
te Batavia werd aangeboden. 14
13 Vertenten MSC, P., 'Naar Klein- en Groot-Kei'. In: Almanak, jg. 31, 1921, pp. 40, 44, 48, 68, 82,
14 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 135.
241

In de Geschiedenis van Okaba schrijft Vertenten:
Twaalfde bezoek, October 1920: Weer hebben enkelen de oude aanvlechting
aangenomen en vier mensen zijn nu ook ziek, drie anderen zijn gestorven. 15
Bij Vlamynck lezen wij:
Eindelijk in November 1920 kwam de nieuwe Resident voor Zuid-Nieuw-Guinea,
de heer N. Lulofs, te Merauke aan. Onmiddellijk stelde hij zich op de hoogte van
de toestand en nodigde pater Vertenten uit naar Batavia te gaan waar voor
Januari een Bestuursvergadering van Residenten van Nederlands-Indië was
belegd. Daar zou ook de toestand op Zuid-Nieuw-Guinea worden besproken, en
pater Vertenten zou gelegenheid krijgen de plannen van de Missie aan Z.E. de
Gouverneur-Generaal zelf voor te leggen. De Resident hechtte er aan dat niet de
Apostolische Prefect maar pater Vertenten zelf de zaak zou bepleiten, daar deze
reeds zolang in Nieuw-Guinea verbleef en er de laatste jaren als plaatsvervanger
van de Apostolische Prefect was opgetreden. Bovendien was pastoor Vertenten
door zijn artikelen en brieven in De Java-Post en andere bladen geen onbekende
meer voor het publiek. Na ruggespraak met zijn Overheid, nam pater Vertenten
dit aanbod met beide handen aan. 16
Het Onderzoeksrapport van de South Pacific Commission vermeldt:
Eind 1920, juist als pater Vertenten naar Java vertrekt voor de conferentie met
de Gouverneur-Generaal, komt dr. Cnopius naar Merauke. In de vier maanden
dat deze medicus op de zuidkust vertoefde, is hij er niet slechts in geslaagd de
ziekte definitief als venerisch granuloom te diagnostiseren en een geslaagd begin
te maken met haar bestrijding door de toepassing van tartaras emeticus. Uit het
rapport dat hij na afloop van zijn onderzoek opstelde, blijkt duidelijk dat deze
man zich in zeer korte tijd een scherp en juist beeld van de toestand heeft weten
te vormen. Op grond van zijn ter plaatse verrichte onderzoekingen komt hij tot
de conclusie dat het te gronde gaan van de bevolking niet op de eerste en enige
plaats kan worden toegeschreven aan de gevolgen van het venerisch granuloom,
maar dat ook de hyperseksuele cultuur van dit volk hierbij een factor kan zijn en
met name oorzaak kan zijn van de kinderloosheid van een deel van de vrouwen.
Vandaar dat ook dr. Cnopius de juiste medicinatie van de bevolking slechts één
aspect van de te nemen maatregelen acht; ook hij pleit, als even noodzakelijk,
voor een ingreep in de volksgewoonten. 17
Op voorstel van Resident Lulofs werd de pastoor van Merauke telegrafisch gemachtigd
tot een dienstreis naar Batavia, dit bezoek beschrijft Vlamynck als volgt:
Op 17 December scheepte pater Vertenten in en kwam na een vlotte reis, over
Langgoer, Ambon en Soerabaja, op 11 Januari te Batavia aan. In afwachting van
15 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1920, p. 38.
16 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 137.
17 South Pacific Commission, Population Studies — S 18 Project, p. 85.
242

de Bestuursvergadering voerde hij besprekingen met verscheidene vooraanstaande
persoonlijkheden die hij inlichtte over de toestand op Nieuw-Guinea en voor zijn
plannen zocht te winnen. Te Weltevreden, Buitenzorg en te Batavia hield pater
Vertenten lezingen over de Kajakaja's. Alle bladen van West-Java brachten
verslag uit over deze indrukwekkende causeries.
Op maandag 17 Januari gaf pater Vertenten in de Katholieke Sociale Kring te
Batavia een voordracht, die door de Gouverneur-Generaal en vele hoge ambtenaren
werd bijgewoond. In een uitstekend gestelde rede, die door lichtbeelden en
inlandse liederen werd opgeluisterd, hing de missionaris een schilderij op van
Marind land met zijn interessante bewoners en hun schrijnende ellende. Hij
besloot met een hartstochtelijk beroep op de Landvoogd om hulp voor dit volk,
dat zijn ondergang tegemoet ijlde als niet spoedig met sterke hand werd ingegrepen.
Anderhalf uur had de zaal geboeid geluisterd. 'Een zeldzaam lang en warm
applaus', schrijft de verslaggever van De Java-Post vertolkte de diepe indruk die
dit heerlijk pleidooi op de aanwezigen gemaakt had. Eenieder was vol van die
prachtige avond.
De sympathieke persoonlijkheid van pater Vertenten had reeds tevoren de slag
voor Nieuw-Guinea gewonnen. De Gouverneur-Generaal wenste nader kennis
met hem te maken en nodigde hem uit op de thee. De leidende kringen stelden
er een eer in pater Vertenten te ontvangen en hem hun steun toe te zeggen.
Op 29 Januari 1921 had in het paleis op het Koningsplein de lang verwachte
bespreking plaats, die over de toekomst van Nieuw-Guinea zou beslissen.
Aanwezig waren: Z. Ex. de Gouverneur-Generaal, de Directeur van Justitie, het
Hoofd van de Burgerlijke Geneeskundige Dienst, het Hoofd van het Bureau
Buitenbezittingen, Resident Lulofs en pastoor Vertenten. 18
Op 16 februari 1921 schrijft Resident Lulofs het volgende aan de assistent-resident
te Merauke:
Weltevreden, 16 Februari 1921,
Op de 29e Januari j.l. heeft de Landvoogd gunstig beschikt op de U Edelgestr.
bekende voorstellen van de Missie om door oprichting van modelkampongs etc.
de Kajakaja stam voor uitsterving te behoeden. Het werd onwenselijk geacht
voor de uitvoering daarvan wettelijke voorschriften in het leven te roepen,
behoudens voor de te verlenen subsidie.
Alle benodigde orders wenst de Landvoogd gegeven te zien bij wijze van, uit een
oogpunt van hygiëne, nodige bestuursmaatregel, gelijk er ter bestrijding o.a. van
de pestepidemie zovele getroffen zijn, die diep ingrijpen in het volksleven en de
persoonlijke vrijheid beperken.
Ik draag U op aan de Missie de meest mogelijke medewerking en steun te
verlenen, ook waar dwang of bestraffing nodig is. Bestraffing voor niet opvolging
van gegeven bevelen ten deze gelieve U te zoeken in extra herendiensttaken
e.d. (geen gevangenisstraf). Mede zal het van groot belang zijn dat U en de
18 Vlamynck MSC, J., De Redder, pp. 137-138.
243

gezaghebber door veelvuldig toemeren onder en besprekingen met de bevolking
bijdraagt tot voorkoming van misvattingen omtrent de bedoelingen van Regering,
Bestuur en Missie.
Afschrift dezes is verleend aan de Vicaris te Langgoer.
De Resident N.G.
w.g. Lulofs. 19
Op 27 maart schrijft Vertenten zelf aan pater Viegen:
Merauke, 27 Maart 1921,
Bemind zij overal het H. Hart van Jezus!
Zeereerwaarde en dierbare Pater Viegen, Zalig Paasfeest! Die wens komt zeker
te laat, maar een goed gebed voor de vervulling daarvan is op tijd, dat beloof ik
U! Moge O.L. Heer Uwe gezondheid weer aansterken om nog veel te Zijner ere
voor onze dierbare Missie te doen.
Dat ik naar Java geweest ben, weet U al. Resident Lulofs had mij door de
Regering doen oproepen en ik werd in December telegrafisch door de Landvoogd
ontboden.
Wij mogen O.L. Heer wel danken. Het werk op Nieuw-Guinea was te goed in
het kruis geplant om failliet te gaan. Wij hebben dan ook steeds met Gods
genade goeden moed gehouden. Hierbij sluit ik voor U in ons plan zoals ik het
de Gouverneur-Generaal voorlegde en dat dan ook gans is goedgekeurd. Alleen
voor de geldelijke steun moest een request worden ingediend, wat dan ook een
paar dagen later gebeurd is, dat request had de volle goedkeuring van de Resident,
die in deze voor advies moest dienen.
Plan
a) Vooreerst beperken wij ons tot de kustbevolking en wel tot het grootste en
voornaamste gedeelte: vanaf de kampong Borem tot en met de Wambi-groep.
Vier hoofdpunten moeten dan bezet worden: Merauke, Koembe, Okaba, Wambi.
In elk van deze plaatsen komt een pastoor en een broeder. Onder leiding van
deze laatste kunnen de scholen, huizen, etc. opgetrokken worden. Een twaalftal
scholen wordt gesticht op de meest geschikte punten en elke school kan het
centrum worden van een modelkampong.
b) Opmerkingen:
1 Voorafgaand plan is een algemeen plan. Voorlopig zal de Missie het niet
ineens kunnen uitvoeren, ook wegens gebrek aan personeel. Men zou echter
alvast met twee standplaatsen kunnen beginnen, bijvoorbeeld Merauke en Okaba.
2 Alle kinderen van de respectievelijke dorpen moeten in de voormiddag de
school bezoeken. Na schooltijd keren zij terug naar hun families.
3 De jongelingenhuizen (gotade), kweekscholen van luiheid en ontucht, worden
opgeheven. De jongelui moeten helpen bij de opbouw van scholen en huizen,
19 Afschrift van het Schrijven van de Resident Lulofs aan de assistent-resident te Merauke, 16-2-1921.
244

moeten in de buurt tuinen aanleggen en onderhouden. 's Avonds keren zij naar
hun familie terug.
4 De gekleden en jonggehuwden moeten de nieuwe gezinswoningen betrekken
(te verstaan: zij die niet door venerische ziekten zijn aangetast), en vormen de
eerste kern van de modelkampong. Deze jongemannen, evenals de jongelui onder
nota 3) zouden ontheven zijn van andere herendiensten, maar moeten werken aan
opbouw en onderhoud van nieuwe kampongs.
5 De jonge meisjes laat men voorlopig in de families tot zij in het huwelijk treden.
6 Zij die in het huwelijk treden moeten zulks aangeven op het Kantoor. Zij
móeten zich aanstonds vestigen in de modelkampong.
7 Al die besmet zijn worden onverbiddelijk uit de modelkampong geweerd.
8 Streng worden zij gestraft die jonggehuwden lastig vallen volgens de oude
adat, vooral wanneer zij dreigen met toverij.
9 Internaten voor jongens en meisjes zouden aanbevolen worden.
N.B. Wat betreft de nummers 2 en 5: een buitenstaander zou geneigd zijn te
denken dat strengere afscheiding noodzakelijk ware. Dat is echter niet het geval.
Het is een feit dat kinderen en jonge meisjes zelfs nú in de kampong niet worden
besmet, op enkele weinige uitzonderingen na. En wat de jongelui betreft, door
het opheffen van de gotades wordt het grootste gevaar gekeerd. Toezicht en
praktisch onderricht in hygiëne zullen de gevallen van besmetting tot een
minimum reduceren, vooral wijl de jongelui dan niet zo lang zullen wachten om
in het huwelijk te treden, wat zeer wenselijk mag heten.
Zo hopen wij een geleidelijke maar zekere overgang te krijgen. Na enkele jaren
zullen de oude kampongs zo goed als verdwenen zijn en plaats hebben gemaakt
voor de nieuwe gezonde dorpen van een herlevend volk.
Wat de KERK EN DE GODSDIENST aangaat wordt natuurlijk ieder volkomen vrij
gelaten.
c) Wat betreft de financiële hulp: de Missie stelt zich voor dat de Regering de
volgende tegemoetkoming zou verschaffen:
- voor het onderhoud van de kinderen in de Internaten: 8 gulden per kind en per
maand;
- de broeder: 100 gulden per maand;
- de pastoor: 100 gulden per maand;
- de goeroe's zouden gesubsidieerd worden (3 gulden per maand).
Het onderricht moet, althans de eerste tijden, niet zozeer beogen zoveel mogelijk
bij te brengen, dan wel de verstandelijke vermogens geleidelijk op te heffen en
te ontwikkelen. De Missie zelf kan de meest geschikten voor goeroe uitkiezen,
een diploma is niet nodig, het moeten vooral moreel hoogstaande mensen zijn.
De gebouwen zouden ten laste van de Regering komen, al kunnen zij dan ook
door het personeel van de Missie worden opgetrokken.
De gewenste terreinen voor de arbeid van de lui en de ontwikkeling van de
kampongs zouden toegewezen moeten worden.
245

Wij mogen O.L. Heer danken voor de steun en sympathie die ons werk mocht
vinden èn bij de Hoge Regering èn bij het publiek; de besprekingen van mijn
lezingen in de pers waren buitengewoon sympathiek en waarderend. Bij mijn
eerste lezing waren de Gouverneur-Generaal en de Gravin zelf tegenwoordig. Z.
Excell. had de wens te kennen gegeven daarbij te zijn, wat natuurlijk voor
gevolg had dat allerlei autoriteiten uit de hoofdstad ook aanwezig waren, o.m. de
Residenten van Batavia en Nieuw-Guinea, de Directeur van O. en E., het Hoofd
van de Geneeskundige Dienst etc... 't Is werkelijk providentieel gegaan, men
stond daar enkele dagen in het teken van de Kajakaja's (wat véél beter klinkt dan
Marind!), daarna móest de conferentie wel slagen. Ik hield de lezing drie maal
op Weltevreden, verder in Buitenzorg, Bandoeng, Djokjakarta, Magelang,
Semgarang en Soerabaja.
Gevolg van een en ander was o.m. de oprichting van een steuncomité met als
Ere-Voorzitter Z. Excell. Luitenant Generaal H.N.A. Swart (Vice-President van
de Raad van Indië) en als Voorzitter: Mr. Dr. Schumann.
In Buitenzorg alleen haalde men reeds meer dan 800 gulden op met intekenlijsten.
Persoonlijk nam ik - cadeaus in natuur meegerekend - meer dan 3000
gulden mee naar de Missie.
Met het feest van St.-Jozef heb ik hier onze eerste wensen aan het plaatselijk
bestuur voorgelegd, ik had meer moeilijkheden van die kant verwacht. De H.
Jozef hielp en alles werd goedgekeurd. Stilaan zal met Gods Zegen bijgaand plan
verwezenlijkt worden, de eerste vijf goeroe's zijn reeds in gesprek. Blijf goed
bidden voor ons en Uw werk.
Met de hartelijkste groeten van alle huisgenoten, t.t. in C.J.,
P. Vertenten. 20
De financiële regeling waarover Vertenten schrijft aan Viegen, houdt Vertenten nog
wel bezig. Hij schrijft in maart 1921 aan pater Provinciaal in Nederland een verslag
van zijn reis en zegt daarin:
Wat de geldelijke steun betreft, daartoe is een request ingediend reeds een
paar dagen na de Conferentie ten Paleize Weltevreden (29 Januari); antwoord
daarop zal wel niet lang uitblijven, want het had de volle goedkeuring van de
Resident, die er dezelfde avond dat ik het hem bracht, nog werk van maakte.
Resident Luiofs is ons zeer genegen. Hij had mij beloofd gaarne het zijne te
zullen doen tot bereiking van een zó sympathiek doel! Ka de Conferentie maakte
hij, in het paleis zelf, nog een klad van het request voor me klaar. 21
20 Vertenten MSC, P., Brief aan pater J. Viegen MSC, 27-3-1921. Archief MSC, Tilburg.
21 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater Provinciaal, 29-3-1921. Archief MSC, Tilburg.
246

Het officiële besluit kwam in april en luidde als volgt:
Uittreksel uit het Register der Besluiten van den Gouverneur-Generaal van
Nederlandsch Indië,
Buitenzorg, den 27 April 1921
Gelezen
1 Het verzoekschrift, gedagtekend Batavia 31 Januari 1921 van P. Vertenten,
handelende voor en namens den Apostolische Prefect van Nederlandsch Nieuw-
Guinea;
2 De brieven
a van den Resident van N. Guinea van 3 Febr. 1921 letter N;
b van den Directeur van Onderwijs en Eeredienst van 25 Febr. 1921 No. 7471/1;
c van den Directeur van Binnenlandsch Bestuur van 14 Maart 1921 No. 2694/AI;
De Raad van Nederlandsch Indië gehoord
(Advies van 8 april 1921 No. XXIII); Gelet op den B.G.S. van heden No.'s 1450
f./III A 2 dn 1450 g/III A 2;
Is goedgevonden en verstaan:
Eerstelijk: Bij wijze van tijdelijken maatregel aan den Apost. Prefect van
N.N.Guinea gerekend van 1 Jan. 1921 toe te kennen de navolgende tegemoetkomingen
ten behoeve van door de Roomsch-Katholieke Missie in de afdeling
Z.N. Guinea opgerichte en op te richten Scholen en Internaten van de inheemsche
bevolking:
a voor de met de leiding en het toezicht belaste geestelijken ƒ 100,- per persoon
per maand tot een maximum van ƒ 800,-;
b voor inlandsche onderwijzers ƒ 35,- per persoon per maand, met dien verstande,
dat geen bijdrage wordt verleend voor méér dan één onderwijzer per School, indien
het aantal geregeld de School bezoekende leerlingen niet meer dan 50 bedraagt;
c voor elk in een Internaat opgenomen kind ƒ 8,- per maand, als bijdrage in de
kosten van levensonderhoud;
d voor de oprichting en inrichting van School- en Internaatsgebouwen een nader
te bepalen bedrag overeenkomende met de werkelijk daaraan bestede kosten,
indien uit een daaromtrent door den betrokken besturenden ambtenaar af te geven
verklaring blijkt, dat met gepaste zuinigheid is gewerkt;
met bepaling, dat na verloop van vijf jaar te rekenen van de dagteekening van dit
besluit, het bedrag van den op vorenstaanden voet te verleenen geldelijken steun
zal worden herzien;
ten tweede: den Directeur van O. en E.:
a/ uit te nodigen etc.:...
Stemt overeen met voorn. Register
De Gouvernement Secretaris
w.g
22
22 Uittreksel uit het Register der Besluiten van de Gouverneur-Generaal van Nederlandsch Indië.
Buitenzorg, den 27 April 1921.
247

In een brief aan pater Provinciaal schrijft Vertenten:
Na die Conferentie vroeg Zijne Excellentie mij of ik even kon wachten, dat de
Gravin mij gaarne nog eens spreken zou. Welnu, haar eerste vraag was: "Pastoor,
zijt U tevreden over de Conferentie?" Ik had mijn tekenalbum bij mij en zij vond
het buitengewoon interessant nog meer details over land en volk te vernemen. 23
Hij uit in die brieven gevoelens van dankbaarheid:
Wij mogen dus O.L. Heer danken. Alles is Zijn werk. Ik was verder blij op Java
wat propaganda te kunnen maken voor onze dierbare Missie. Ik mag de Z.E.
Paters Jezuïeten wel dankbaar zijn. Overal was de ontvangst even gul en hartelijk!
Ik was overal werkelijk "en familie". Ik was bescheiden, zoals het past, en
deed niets en vroeg niets zonder hen daarin te kennen. Dat heeft mij geen kwaad
gedaan. 24
Ik heb de Resident C. Lulofs (aan wie wij zoveel danken) een vrij groot schilderij
cadeau gedaan, voorstellende een opgesmukte Ewati. Hij was daar zeer mee
ingenomen. 25
Maar uit diezelfde tijd stamt de mededeling dat toen Vertenten in Merauke aankwam,
de kleine ambtenaren hem niet zo enthousiast ontvingen. Vertenten had hun
ambtelijke rust verstoord. Een van hen zei: 'Pastoor, als ik U vragen mag: zachtjes
aan alstublieft!' 26 Bovendien leest hij in de correspondentie met Nederland dat de
Belgen, en hij was een Belg, een eigen Provincie in de Congregatie hadden opgericht
en een eigen Missie hadden aangenomen in Afrika, namelijk: de Kongo. Hij
schrijft aan de Provinciaal:
Dank voor al het goede nieuws van onze Belgische Provincie... Ik blijf natuurlijk
Belg en ter beschikking van onze Provincie, maar verder maak ik mij helemaal
geen zorgen voor de toekomst. Ik voel mij hier gans op mijn plaats, heb steeds
volle sympathie gehad voor mijn beste en zo degelijke Hollandse confraters en
verlang alleen de H. Wil Gods te doen, waar is op slot van rekening bijzaak. 27
Later schreef hij nog eens:
Ik schreef U: ik blijf ter beschikking van de Belgische Provincie. Dat is meen ik
volgens de H. Wil Gods, maar daarin ligt absoluut geen verlangen naar een
andere werkkring. Ik heb slechts één verlangen, wil er geen ander kennen dan
een gewillig werktuig te zijn in de hand van mijn Overheid. 28
23 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater Provinciaal, 29-3-1921.' Archief MSC, Tilburg.
24 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater Provinciaal, 29-3-1921. Archief MSC, Tilburg.
25 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater Provinciaal, 12-9-1921. Archief MSC, Tilburg.
26 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 143.
27 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater Provinciaal, 29-3-1921. Archief MSC, Tilburg.
28 Vertenten MSC, P., Brief aan Pater Provinciaal, 12-9-1921. Archief MSC, Tilburg.
249

Dertiende bezoek, Mei 1921: In Noh-Okaba dien ik één H. Doopsel toe en reik
dertien H. Communies uit. De eerste dag al kwamen een veertigtal Marind-poeanim
naar de kerk en het onderricht. De gezaghebber is vol sympathie, heeft met
grote belang stelling in de kranten de besprekingen gevolgd van mijn lezingen op
Java! Is blij, dat de Gouverneur-Generaal schooldwang noodzakelijk acht... De
school voor Alakoe, Tawala, Mewi, en Okaba zal wel ± 50 kinderen tellen.
Gaarne was ik spoediger naar Merauke teruggekeerd, maar storm op zee en geen
boot. In Sangasee probeerde ik het op een eenmastertje maar wij werden op het
strand geslagen. Er bleef niets anders over als in een Kajakaja prauw de Bian
over te steken en te voet naar huis te gaan. 29
Tot zover de bezoeken van pater Vertenten aan Okaba.
In 1922 kwam dokter Thierfelder met zijn echtgenote, ook arts, en in elf maanden
behandelden zij achttienhonderd zieken, per dag gemiddeld vijfenveertig. Dit
betekende eenentachtigduizend behandelingen met meer dan veertigduizend injecties,
bij zes uur onafgebroken werk per dag. Daarnaast waren er de vele operaties,
verpleging, verstrekken van medicijnen, reizen naar het binnenland. 30
Vertenten schrijft:
In 1924 mocht ik schrijven: dokter Thierfelder is hier ongeveer twee jaar
werkzaam. Reeds werden vijfendertighonderd patiënten behandeld en gezond
ontslagen. Toen in 1926 dokter Thierfelder Merauke verliet, had hij de besmetting
van 23% naar 3% teruggebracht. Mevrouw Thierfelder heeft haar man al die
jaren met haar veelzijdige kennis en edelmoedige toewijding dapper bijgestaan.
Beiden hadden een hoge opvatting van hun ambt en een grote genegenheid voor
de arme Kajakaja's. Ondertussen is de gezinswoning algemeen geworden, over
heel het zeestrand en ook reeds op menige plaats in de binnenlanden, dank zij
het energieke optreden van het tegenwoordig Plaatselijk Bestuur. De nieuwe
dorpen zijn anders ingericht dan de Missie zich in haar plan had voorgesteld:
héél de bevolking is er zonder onderscheid in opgenomen. Als het goede maar
gedaan wordt. Dit was mogelijk nu de genezing alom een feit werd. De doorvoering
van de gezinswoning was zeker wel de meest ingrijpende maatregel tegen
de slechte adat. 31
De mannen- en vrouwenhuizen werden gesloopt, de jongelingenhuizen omvergehaald.
'In anderhalfjaar', zegt pater Vertenten in mei 1923, 'werden er langs de kust
door de inlanders meer dan elfhonderd gezinswoningen opgetrokken onder leiding
van de Missiebroeders. Het was verblijdend te zien hoe, met het leven ook het
29 Vertenten MSC, P., Geschiedenis van Okaba, II, 1921, p. 39.
30 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 143.
31 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 155.
250

vertrouwen in de dorpen terugkeerde. Van heinde en verre kwamen inboorlingen
naar Merauke om er verpleegd en genezen te worden. De doffe gelatenheid week
voor hoopvolle vreugde. Er kwam weer kinderzegen in de dorpen.' 32
Kort geeft Vertenten nog eens een verslag van de Redding, onder de titel 'Zuid-
Nieuw-Guinea herleeft!', en daarin voegt hij nog één nieuw gegeven toe, namelijk
het optreden van de Regering tegen de ruilhandelaars:
Het was hier in menig opzicht een Augias-stal. Wat de bepalingen betreft,
daaraan wordt nu streng de hand gehouden en sommige zijn verscherpt.
De ruilhandelaars en handelaartjes waren hier in de loop van de jaren op heel de
kust neergestreken. Enkele goeden niet te na gesproken was hun invloed allesbehalve
verheffend. Zij woonden letterlijk overal tussen de Kajakaja's in. In een
dorp van nog geen driehonderd inwoners heb ik dertig huizen van zogenaamde
'ruilers' geteld! Ik zeg niet zonder reden zogenaamde. Daar waren er bij die heel
hun rijkdom aan ruilartikelen gemakkelijk in een petroleumblik konden pakken!
Ik heb er één gekend die niets bezat als een paar kippen en wat potten en
pannen. Een ander, wiens enig bezit bestond uit een stel honden, magere scharminkels
- een oor naar boven en een naar omlaag - samen gingen zij op
kangoeroejacht, hun enig middel van bestaan. De bevolking werd op allerlei
manieren lastig gevallen en bedrogen. Honderden varkens werden aan de
Kajakaja's uitbesteed om ze vet te mesten. Daarvoor kregen de mensen een bijl
of een deken of wat tabak; was het beest groot en vet, dan werd het opgeëist en
alleen de kop was voor hem - meest voor haar - die het beest had verzorgd.
Al de ruilhandelaren zijn op de voornaamste punten - in de nabijheid van de
hoofdkampongs - geconcentreerd. Van daaruit kunnen zij in de andere dorpen de
kopra ophalen, maar daar wonen mogen zij niet meer. Dat was geen kleine
verlichting voor de man van het land! 33
De redding religieus gesproken
Zo werden de nieuwe omstandigheden in het leven geroepen maar voor Vertenten
ging het om iets diepers. Hij vertelt:
Een grote vreugde vervult mij, nu ik dit schrijven mag, een diep geluk, dat het
hart heel ruim maakt en tranen in de ogen zet.
Na zeventien jaar dat de Missie hier werkzaam is, hadden wij het eerste Plechtig
Doopsel van volwassenen (17-4-1922).
Negenentwintig uitverkorenen: vijftien mannen en veertien jongens, ontvingen wel
voorbereid het H. Doopsel en naderden ter H. Tafel.
Als men de toestanden kent welke de Missie hier bij de stichting meemaakte en
de vele lijdensjaren die volgden, dan begrijpt men dat wij wel zo lang móesten
wachten. En dan zal men ook iets vatten van het groot geluk, eindelijk de eerste
32 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 144.
33 Vertenten MSC, P., 'Zuid-Nieuw-Guinea herleeft', in: Onze Missiën in Oost- en West-lndië, jg. 1923.
251

vruchten te zien rijpen, ze te plukken en ze te mogen beschouwen als de eerstelingen
van een nog vrij grote oogst.
Het is een verblijdend feit dat deze gelukkige gebeurtenis samenvalt met de
radicale ommekeer in deze maatschappij, begonnen met de ondersteuning en het
controlerend gezag van het Gouvernement: het oprichten van modeldorpen,
scholen en de verplichting van gezinswoningen. Mgr. J. Aerts had ons gezegd dat
we nu niet langer mochten uitstellen. In zijn naam wierpen wij het net.
Het volk is nog vruchtbaar, de jeugd nog gezond genoeg om vaste hoop te geven
tot heropleving van de stam. Kinderzegen ontbrak in de oude dorpen en rust zó
zichtbaar op de nieuwe dat iedereen er van spreekt. Voor buitenstaanders klinkt
het zo onbeduidend: negenentwintig Kajakaja's gedoopt. Maar dit begin is een
belofte, het Evangelie heeft machtiger en weerspanniger rijken overwonnen dan
Kajakajaland. Hier werkt iets dat menselijke kracht en inzicht te boven gaat: een
bovennatuurlijke invloed: het levende woord Gods. Daar kwam een stille wijding
over die negenentwintig in de voorbereidingstijd, men voelde de genade werken
in die simpele harten.
Eindelijk kwam de grote dag.
Kerkje en kerkpad waren feestelijk versierd. De Catechumenen, in het wit
gekleed, werden afgehaald onder een baldakijn in de vorm van een kapel (dat was
het werk van onze Keiese christenen).
De stoet volgde de kruis- en lichtdragers onder het zingen van de psalm: "Zoals
het hert verlangt naar de waterbronnen, zo verlangt mijn ziel naar U, O God!".
Onder de plechtige en roerende plechtigheden van het Doopsel voor volwassenen,
was ons kerkje propvol. Buiten aan de open vensters volgden vele belangstellenden
de plechtigheid. Ook vele opgesierde Kajakaja's. Na het H. Doopsel: plechtige
Hoogmis.
Toen ik de H. Communie uitreiken mocht aan onze jonge christenen, kreeg ik zelf
het gemoed vol. Ik wist het zo heel zeker: Jezus nam zijn intrek in reine Kajakaja
harten. Ook zij waren zeer onder de indruk en vele aanwezigen met hen.
Met trom en gong en dans werden de nieuwe christenen langs een kleurig
versierde weg naar ons eenvoudig internaat gebracht, waar een feestelijk ontbijt
hen wachtte.
Europese kindertjes strooiden bloemen voor hun voeten. En Europese dames
dienden hen aan tafel.
Heel Merauke nam deel in de vreugde, Chinezen en Islamieten betoonden veel
belangstelling.
Eten, goed eten! Dat is nummer één in het Kajakaja leven. Maar vandaag hebben
ze voor het eerst iets veel beters geproefd. Ze hebben geen honger. Na het ontbijt
hadden zij slechts één verlangen: dicht bij ons te zijn.
Ze omarmden ons - zoals alleen een Kajakaja dat kan. Tranen ribbelden uit hun
ogen en zij konden slechts herhalen: "Vader ons hart is nu ook heel gelukkig!"
De lucht hing heel de dag vol feestgeluiden van zang en dans, van sonore trommen
en koperen gongs. Des middags te drie uur plechtig Lof, Danklof. Des
252

avonds in alle eer en deugd: blijde dans. Dat was nu eens een feest zonder zonde,
en volgens aller getuigenis waningap ha: buitengewoon mooi. 34
In stijgende heerlijkheid zouden de doopfeesten elkander opvolgen langs de zuidkust.
Op 15 augustus 1923 werd het tweede doopfeest te Merauke gevierd: negenentwintig
nieuwe christenen, onder wie acht vrouwen en drie meisjes. Acht kinderen deden op
die dag hun Eerste H. Communie.
Pater Nollen, die op 15 augustus 1905 de eerste H. Mis in Marindland had opgedragen
verrichtte de plechtigheid. De grootvader van een van zijn dopelingen, de kleine Clara
Soekei, was vroeger zijn grote vriend. Haar vader was eens de meest gevierde jongeman
en koppensneller van Jobar. Ook op de andere posten jubelde weldra de vreugde
om de eerste oogst. Op 7 juni 1924 mocht pater Van der Kooy te Wendoe het H.
Doopsel toedienen aan zestien jongens en achttien meisjes. Verscheidene andere
kandidaten, die te licht werden bevonden, wachtten met ongeduld hun beurt af.
Het volgend jaar vierde pater Geurtjens te Okaba zijn eerste Doopfeest. Wambi,
Koembe en andere dorpen zouden weldra aan de beurt komen.
Vele moeders boden haar kleintjes aan om te dopen. Te Noh-Otiv kerstende pater
Van der Kooy op één dag achttien kinderen.
Er klinkt jubel in de jaarverslagen van de Apostolische Vicaris nu hij, na zovele
onvruchtbare jaren telkens nieuwe veroveringen mocht melden.
In september 1922 kwam de Missie-Overste uit Langgoer (Kei-eilanden), pater J. van
de Bergh, naar Merauke op een 'visitatiereis'. Hij schrijft in zijn verslag het volgende:
Zondag om vier uur 's namiddags in Merauke aangekomen werd ik bij de steiger
afgehaald door de p.p. Vertenten en Geurtjens, we gingen samen naar de Pastorie
alwaar de broeders Van Santvoort en Vincent me met een welgemeend "welkom
in Merauke" en met een hartelijke handdruk ontvingen. Diezelfde avond mocht
ik nog de voldoening smaken om het grootste gedeelte van de pas gedoopte
Kajakaja's en de vrouwen en kinderen uit de modelkampong in de kerk bij het
Lof, en daarna voor de Pastorie verenigd te zien.
Daags daarna werd eerst een der oude Kajakaja dorpen, Boeti, ten oosten van
Merauke bezichtigd. Wat een aanblik! Wat een hoopje ellende overgebleven van
die vroeger zo talrijke, brutale, trotse, verdierlijkte kampongs, die zichzelve
alleen als 'de echte mensen' beschouwden, met minachting van Europeanen en
ruilhandelaars. Nu nog enkele hutten, tegen de zandverstuivingen langs de kust
aangeleund, of er half onder bedolven, met enkele in wind en zon vadsig en
onverschillig, of ziek en lusteloos daar neerliggende oude en jonge, mannen en
vrouwen. Veel varkens, een paar mensen, en geen kinderen! Boeti, het oude
Kajakaja dorp en het nieuwe catechumenendorpje, een tegenstelling van dood en
leven, ziekte en gezondheid, jeugd en ouderdom, wanhoop en hoop.
Nergens klonk mij het "Tabé Toean" van kind en moeder zo aangenaam en weldoend
in de oren als juist hier, waar het onbewust en bewust een groet en een
34 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 170.
253

dankbaarheidsbewijs gold jegens de mij begeleidende pater Vertenten, en in hem
aan allen, ambtenaren, pastoors en broeders, die hun weer hoop op leven hebben
gegeven.
Met ondersteuning van de Regering zullen twaalf dergelijke modelkampongs langs
de kust gevormd worden, alwaar al wat nog hoop op leven geeft n.l. jongelui van
beider geslacht, die nog niet door de ziekte zijn aangetast, in geregeld huwelijk
zullen gehuisvest worden, in door hen zelf onder leiding van de broeders gebouwde
huizen. Naar school gaan of in de modelkampong inhuwen betekent vaarwel zeggen
aan de oude adat en verplichte onzedelijkheid; het verplichte afleggen van adatsversierselen,
speciaal het afknippen van het haar en het aannemen van klederdracht
is géén zinloze willekeurige dwang, maar het bewust verlaten van vroegere praktijken
en het gewilde overnemen van een nieuwe beschaving. Met pastoor Vertenten
bracht ik ook nog een bezoek aan de kampongs Borem en Sepadem, waar onder
toezicht van de assistent-resident en de civiel Gezaghebber de lui juist bezig waren
met het schoonmaken van het terrein voor de nieuwe modelkampongs.
Dat niet alles uit overtuiging ging, al was het die dag uiterlijk een echt gezellig
en jolig werkfeest, blijkt wel hieruit, dat een veertien dagen later drie inlandse
soldaten van over de Engelse grens het volkje van Borem ompraatten en meetroonden
naar hun Engelse stamgenoten waar ze niet zo hard zouden hoeven te
werken. De week van Hemelvaart brachten pater Vertenten en ik door aan de
overkant van de Meraukerivier in de dorpen Wendoe en Koembe. Wendoe laat
reeds iets merken van het lange intense verkeer met de missionarissen en zal zich
weldra zonder moeite gaan aanpassen aan het nieuwe leven. Noh-Otiv gaat ook
de goede kant uit; het deed anders wel vreemd aan, die opgesmukte en toch naakte
Kajakaja's te zien slepen met de schoolbanken en schoolborden voor hun kinderen
en kleinkinderen. Koembe, aan de overkant van de Koemberivier, zetel van een
bestuurs-assistent, is in zijn geheel al reeds bijna een modelkampong. De Heer
Pelamonia, bestuurs-assistent, komt eer toe voor zijn werkzaamheid. Aan de
linkerkant van de rivier waren een paar honderd mensen, mannen en vrouwen uit
de dorpen in het binnenland opgecommandeerd om in de vorm van herendienst
te werken aan een nieuwe, brede dijk, die de verbindingsweg zal vormen tussen
Merauke en Koembe en later tot de Bianrivier en Okaba. Men kan zeggen dat de
weg langs het harde zeestrand ook goed is en bij eb en stil weer zelfs wenselijker
is wegens afwezigheid van muskieten, het is ook waar, dat werken nooit kwaad
kan voor het Kajakaja volk en dat noch de ambtenaar op dienst, noch de missionaris
op tournee moet kunnen tegengehouden worden door wind en zandvlaag, door vloed
en golven. Is deze weg klaar, dan is de verbinding per wagen en te voet, te paard
en te fiets verzekerd.
Konden toch gauw de vroegere missionarissen van Z.-Nieuw-Guinea, bekend met
land en taal en zeden gezond en fris van hun vakantie terugkeren om dit afgelegen
hoekje van 's Heren akker weer flink aan te pakken. Mocht het ons gegeven zijn
de nodige krachten te kunnen besteden en met de Regering mee te werken. 35
35 Bergh MSC, J. van de, Kort verslag Visitatiereis in September 1922. Archief MSC, Tilburg.
254

In 1923 werd mgr. Aerts in triomf op de zuidkust ontvangen. Te Merauke en te
Koembe diende hij het H. Vormsel toe aan de eerste christenen. Ook Wendoe en
Okaba ontvingen het vererend en bemoedigend bezoek van de bisschop. Er was
een grote vreugde in het hart van de bisschop, er was een ontroerende dankbaarheid
in het hart van de "Apostel der Kajakaja's", toen hij zag hoe de genade van
Christus heel de zuidkust overstroomde. 36
Pater Vertenten schreef ook over zijn eerste biechtelingen en over hun aandacht voor
'Arm Rusland':
Kajakaja's en biechten, hoe rijmt men dat te zamen? En toch, het is een feit:
onze pas-gedoopten komen nu geregeld hun biecht spreken aan de priester.
Sommigen hadden er helemaal geen moeite mee, het was alsof zij het al meer
gedaan hadden; anderen, meer zenuwachtig van natuur, konden er de woorden
bijna niet uit krijgen. Maar zij waren gauw die eerste moeilijkheden te boven.
Met veel geduld en liefde moet men de zielen vormen, dan krijgt men er ook
smaak in. De groei van een ziel is veel belangrijker en interessanter dan de
wording van een kunstwerk.
Meer malen reeds hebben onze jonge christenen mij gesticht door hun eenvoud
en oprechtheid.
Allen zijn wij zwak. Zou dan een pas bekeerde natuurmens het niet zijn?
Vroeger vielen zij telkens en telkens weer in het kwaad, zonder tegenstand te
bieden. Nu, na hun doopsel, zijn zij verwonderd over een val. Zijn zij nu geen
christenen? Hadden zij zich niet vast voorgenomen nooit meer kwaad te doen?
Voortaan zullen ze niet meer voortleven in zondensleur, doch inkeren in zichzelf,
berouw hebben over hun fouten en er zich van beschuldigen; telkens weer: wil
en hart richten naar reiner, beter en hoger leven.
Reeds trof mij de teerheid van geweten, die men bij zo opgevoeden helemaal niet
verwachten zou. Laatst kwam er een bij me die heel leuk de voorbiecht veranderde:
"Ik belijd aan de Alwetende God en aan U, Vader, dat ik níet gezondigd
heb." Als ge dan weet en voelt dat zo iemand de volle waarheid spreekt, dan
juicht ge omdat eindelijk onze H. Godsdienst vat krijgt op de zielen, hun hoger
leven brengt en dieper geluk. Dat is verreweg het meest belangwekkende, het
diepst ingrijpende van het missiewerk.
Onze christen Kajakaja's en Arm Rusland.
Het is het verlangen van onze bisschop dat al onze christenen iets - hoe weinig
ook - bijdragen voor de van honger stervende Russische kinderen. Het geld zal
opgestuurd worden aan het Pauselijk Hulpcomité voor Arm Rusland.
's Zondags preek ik over de deugd van barmhartigheid en Arm Rusland.
Geen eten hebben, onkruid en vuilnis verorberen van honger, sterven van honger,
dat is volgens een Kajakaja toch wel het allerergste wat een mens overkomen
kan. Dat begrepen ze helemaal. Natuurlijk zouden ze helpen, groot en klein!
36 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 150.
255

's Avonds reeds komt een jongen bij me en brengt - ietwat verlegen - zestien
koperen centen, het is alles wat hij voor het ogenblik heeft.
- "Toean, morgen zal ik meer brengen, ik zal kokosnoten verkopen voor "wit
geld"."
Twee van onze kleinste jongens hadden in Merauke elk een cent gekregen, een
derde, vertelden zij verontwaardigd, had zijn cent versnoept! Zij telden hier hun
cent op mijn tafel neer: voor de kinderen van het land Rus.
Er waren er die een gulden gaven, anderen zeventig, zestig, vijftig centen. Voor
elk gedoopt kind wilden de ouders iets bijdragen.
Boegis stopte zijn zoontje de vuistjes vol koperen duiten. Kleine Pius met
stralend snoetje liep zo hard naar me toe dat hij bijna viel, hij riep maar: "Doe,
doe, toea doe". Daarmee bedoelende: doewit (duiten) voor mijnheer. Nu was hij
eens gever en geen ontvanger. Wij zenden van arm Zuid-Nieuw-Guinea ruim
tweehonderd gulden naar Arm Rusland. 37
De nieuwe toekomst
Nu de Wereldoorlog voorbij was kwamen nieuwe missionarissen naar de Prefectuur
van Nederlands Nieuw-Guinea en deze werd in 1920 verheven tot Apostolisch
Vicariaat (bisdom). De eerste Apostolische Vicaris werd mgr. J. Aerts, de pater
Overste van de MSC-missie op de Filippijnen. Vandaar kwamen nu ook paters en
broeders naar Merauke. Pater H. Geurtjens heropende Okaba, pater Van der Kooy
kwam terug naar Wendoe en pater Tijburg stichtte een nieuwe post te Wambi. Uit
Nederland kwam rechtstreeks pater Nicolaus Verhoeven, die te Merauke pater
Vertenten kwam helpen en hem als de vertegenwoordiger van de Vicaris zou
opvolgen. Broeder Joosten bleef te Merauke, broeder Van Santvoort keerde naar
Okaba terug en broeder Van Hest kwam van Kei over met Keiese timmerlieden en
onder leiding van dit drietal werden de gezinswoningen langs de kust opgetrokken.
In 1924 hadden Merauke, Okaba, Wendoe en Sepadem reeds een eigen kerkje.
Overal werd de schoolplicht ingevoerd. Alle grote dorpen bouwden achtereenvolgens
hun schooltje, waarin de jeugd van heel de omtrek onderricht ontving. De
kleine dorpen zouden volgen naarmate personeel en middelen het toelieten en de
noodzakelijkheid zich opdrong. De grote school van Langgoer op de Kei-eilanden
stond in voor de nodige goeroe's (onderwijzers). 38
De eerste onderwijzers die overkwamen waren:
Cassianus Maturbongs, schoolhoofd te Merauke;
Hiëronymus Talaut, schoolhoofd te Wendoe;
Martinus Rettob, schoolhoofd te Koembe;
Augustinus Tuju, schoolhoofd te Keiboersee;
Thomas Rettob, schoolhoofd te Noh-Otiv.
37 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 173-175.
38 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 145.
256

Een interview in 1988 met de dochter van goeroe Hiëronymus Talaut, geeft een
indruk van wat de jonge Keiese gezinnen meemaakten toen zij omstreeks 1921 deze
voor hen nieuwe wereld binnenkwamen. Zij vertelt:
Bapa en Mama vertrokken met de vier kinderen van Kei en kwamen te Merauke
aan. De pastoor-beheerder zei dat vader goeroe werd in Wendoe.
De mensen van Wendoe kwamen ons afhalen. Het huis van de goeroe had een
vloer van zand, de wanden waren van bamboe en het dak van bladeren. (N.B. In
Kei waren de huizen van een degelijke houtconstructie; de Keiezen hadden een
naam als timmerlieden; die huizen stonden op palen, iets boven de grond en de
vloeren en wanden waren van planken.) De school was een noodgebouw, juist
zoals het huis. Wij konden niet slapen, omdat wij bang waren voor de mensen.
Zij schilderden hun gezichten met rode en witte verf. Hun schaamdeel bedekten
zij met een schelp. Wij waren bang, maar Bapa en Mama deden niets dan
bidden. Zij hadden een rozenkrans en een klein kruisje; dat waren hun enige
wapens. Zij spoorden ons aan om niet bang te zijn. Bapa had van de beheerder
de instructie gekregen alleen Maleis te spreken en niet de taal van de kust te
gebruiken. De schoolkinderen moesten Maleis leren. De volwassenen kenden wel
al enige woorden Maleis en de tussen hen in wonende handelaars, die vroeger al
op vogeljacht waren geweest, kenden al wat van de taal. Zij hielpen ons. Vader
schreef om de taal te leren, woorden op en al gauw durfden wij met de kinderen
te spelen, want die hadden graag met ons te doen. Woordjes als: "kom" of "ga"
begrepen zij al. Toen begon Bapa godsdienstles te geven, aan allemaal. Op
school waren niet alleen kinderen, maar ook volwassen mannen en vrouwen. 39
Bij Vlamynck lezen we:
In 1921 waren er drie scholen met hun onderwijzerswoning in aanbouw, terwijl
voorbereidingen werden getroffen tot het oprichten van drie andere scholen. In
1922 schreef pater Vertenten over de school van het nieuwe Wendoe: "De school
is klaar met plaats voor zestig kinderen en ze zal goed bezet zijn, want ze is
berekend voor alle dorpen in de omgeving. Ook de school van Oeroemb, Noh-
Otiv en Jatoembe is gereed, met banken en al." In 1923 werkten er vijf scholen
met een tweehonderdzestig leerlingen. Drie andere wachtten op hun goeroe.
Een jaar later waren reeds twaalf onderwijzers aan de arbeid in twaalf dorpen
langs de kust. Begrijpelijkerwijze was het begin zeer primitief. Alleen het allernoodzakelijkste
schoolgerief was voorhanden en dikwijls moesten de onderwijzers
al hun vindingrijkheid aanspreken om het gebrek te verhelpen. Het
aanvankelijke onderwijs omvatte godsdienstonderricht en de eerste beginselen
van lees- en rekenkunde, naast enkele praktische lessen.
De algemene schoolplicht bracht mee dat elke onderwijzer voor een zeer verscheiden
gehoor stond, van dreumesen tot jongens die reeds de baard voelden
kietelen. Vruchtbaar kon het onderricht in dergelijke omstandigheden niet
39 Interview J. Boelaars met de dochter van Goeroe Talaut. Merauke, 1988.
257

genoemd worden, maar de jeugd werd onttrokken aan bederfelijke invloed en
stilaan doordesemd met nieuwe gedachten. Dat was de grote winst, die rijkelijk
de goedheid en het eindeloos geduld beloonden, waarmee deze kinderen van
koppensnellers en oermensen moesten worden aangepakt. 40
Vlamynck vervolgt:
Intussen zon de Missie op verdere veroveringen. Eromka, twintig uren boven
Okaba, werd thans ook in het reddingsplan opgenomen. In 1925 zou een onderwijzer
er een schooltje openen, in afwachting dat een vast missionaris de nieuwe
post kwam bezetten en uitbouwen.
Met pater Geurtjens en pater Tijburg voer pater Vertenten uit naar Wamal en
Eromka om er een terrein voor de missiepost te zoeken. Hun boot had een lading
hout, stenen, dakijzer en proviand aan boord. Een gedeelte werd aan de Zewarivier
een uur ten oosten van Wambi afgeladen. Vóór de kampong zelf kon er
vanwege de felle branding niet gelost worden. Toen de motorboot de Zewa uit
voer, stond er een geweldige deining. De boot stampte en stak haar neus herhaaldelijk
in de hoge golven. Zware rollers sloegen over boord, zodat pater Vertenten,
die wegens onverbeterlijke zeeziekte in de kajuit was gevlucht spoedig als
in een badkuip lag. Achter het Vleermuizen-eiland buiten de wind, werd het
anker uitgeworpen en behalve de kapitein, gingen allen aan land om onder
geïmproviseerde tenten te overnachten. Eten en kleren werden aan wal gebracht.
's Nachts wierp een geweldige storm de boot op het strand. De volgende morgen
zette de hoge zee de boot nog verder op het droge. Vier dagen en vier nachten
leefden de missionarissen op het kleine eiland dat een vijftal meters boven de zee
uitsteekt. Eindelijk bedaarde de storm. Bij hoog water kwam de boot weer vlot.
Met flink pompen bleef men het inlopende water baas en kon de reis worden
voortgezet. Het avontuur liep nog gelukkig af, al was een deel van de lading
door het zoute water bedorven.
Ook in deze verre uithoek van Marindland begon het volk zich te herstellen. Met
vreugde schouwde pater Vertenten terug op de weg die sedert 1921 was afgelegd:
overal vooruitgang en herleving. 41
De assistent-resident K. van Haasterd, wilde in 1923 nader kennismaken met het
verre binnenland. Dokter Thierfelder en Vertenten werden uitgenodigd om hem te
vergezellen.
De eerste avond, 4 October, (schrijft Vertenten) sloegen wij ons bivak op te
Senajoe. Maandag 8 October arriveerden wij in Boepoel. Onderweg zagen wij de
overblijfselen van een huis, waarin vroeger een heel dorpje onderdak vond. Er
hing nog een vijf meter hoge trofee van schedels en allerlei menselijke beenderen.
Hier zijn wij reeds in het volle kannibalenland. Onderweg ontmoetten wij
ook de Detachementscommandant met goed aan een touw een twintigtal mannen
40 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 145.
41 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 147.
258

van Miel, die ten strijde getrokken waren tegen lui van Kowa, en er twee mensen
hadden onthoofd. Wij kwamen te Moeting en bleven daar een paar dagen. Het
viel ons op hoe ook deze mensen zich reeds getrokken gevoelen tot de missionaris.
Hun taal is met de Marindinese verwant. Wat waren zij blij toen ik hun zei
dat wij later ook bij hen zouden komen wonen. Velen wilden ons vergezellen
naar Kapifako.
Zo kwamen wij te Assike aan de machtige Digoelstroom. Daar ontmoetten wij
de heren Rock en Jackson. Beiden hebben de tranen in de ogen: zij hebben hun
trouwe makker George Penrose verloren. Samen togen zij uit op vogeljacht en op
de veertiende Juli vroeg in de morgen, werden zij overvallen en werd hij gedood.
Gevraagd of zij nog verder mee wilden gaven de dragers van Kapifako een
bevestigend antwoord. Met hen gingen wij op de Anna, de boot van het Gouvernement
die ons de Digoelrivier op zou brengen. De derde dag bereikten wij de
Moejoerivier.
Nog twee dagen stoomden wij tegen de zware stroom op, drie maal liepen wij
vast op een zandbank en drie maal werden wij door onze Kapifako mannen weer
losgetrokken.
Bij Bian-Kapa gingen wij voor anker, hoger was de rivier voor onze motor te
onveilig door ondiepte en omgevallen bomen. Op de oever stond een hoge
paalwoning. Het blijft een interessant gezicht, niet het minst 's avonds, wanneer
daarboven de flikkerende vuren branden.
De Digoelbewoners hier zijn kleine, gedrongen kereltjes, over het algemeen goed
geproportioneerd. De meesten hebben kort kroeselhaar, enkelen binden witte
veren aan kleine vlechtjes op het achterhoofd. De neusvleugels van de mannen
zijn doorboord en daarin steken zij bij voorkeur roofvogelnagels. Een fraaie
indruk maakt de brede band van witte kralen die de meesten op het hoofd
dragen. Aan de hals dragen velen ivoorkleurige varkenstanden en enkelen dragen
reepjes, waarop kleine witte schelpjes zijn genaaid die hier een grote ruilwaarde
hebben. Als zij ten strijde gaan omwinden zij heel de borst en de buik met lange
rotan repen als een harnas. De meesten dragen aan de schouder of om het
voorhoofd een net met fijne mazen waarin zij eten en rookgerei meenemen. De
vrouwen zien er in hun vezelrokjes heel wat gekleder uit dan haar zusters aan het
strand.
Vrijdag 26 October vroeg in de morgen gaan wij op stap naar Ogemkapa. Met
handen en voeten klauteren wij in het zweet van ons aanschijn tegen de stijle
heuvel op, de grond is glibberig door de 's nachts gevallen regens. Het hoge
bospad volgt een smalle heuvelkam, nu en dan moeten wij afdalen in een
terreinplooi door een fris stroompje, dat er lustig heen kabbelt over gele en
bruine keien. 's Middags om vier uur bereiken wij Ogemkapa aan de Kao.
Eens waren hier vele paradijsvogels, er zijn er nog, maar de winst loont niet
meer de onkosten. Mooi heuvelland, vruchtbaar en gezond, de schitterendste
vogels en de meest variërende vlinders... Maar de mensen kennen geen vrede,
leven in voortdurende onrust, bekampen elkaar, verslinden elkaar, welk een
259

schrijnende tegenstelling! Elke dag kan men zeggen, wordt op een of meer
plaatsen van het enorme Digoelgebied mensenvlees gegeten. Geen ander recht als
dat van de sterkste. De mensen zeiden het zelf: er zijn weinig vrouwen en weinig
ouden van dagen. Hoe dat kwam?
- Opgegeten, omdat vooral ouderen en vrouwen gemakkelijk ten prooi vallen,
zich niet weren kunnen, niet zo gemakkelijk uit de voeten kunnen! 42
Krachtig zou pater Vertenten bij de Regering aandringen op een spoedige
vestiging van bestuursposten in het binnenland. Het zou echter nog enkele jaren
aanlopen vóór de Missie in staat zou zijn haar zegenrijke werking tot het
Digoelgebied uit te breiden.
Te Assike wachtte de Anna de reizigers op om hen langs de Digoel terug naar de
kust te brengen. De reis had een bewogen slot. Op een stormachtige nacht, even
voorbij Wambi, verspeelde het schip zijn laatste anker. Door een defect aan de
motor had het de rivier niet kunnen halen en moest buiten blijven. De boot was
zó lek, dat men er ruim negentig petroleumblikken water per uur moest uitscheppen
en de matrozen konden niet meer. Toen liet de assistent-resident de boot stranden:
een gebonk en geschok van een andere wereld in die hevige branding. Er stond
een meter water in de boot. 's Nachts regende het en toen de passagiers doornat
en verkleumd aan wal geraakten was hun eerste werk zich te warmen en te drogen
aan een groot vuur van klapperblad en... een bakje koffie te zetten.
Te voet - vijfentwintig uur ver - keerden de schipbreukelingen naar Merauke
terug. 43
'Volledigheidshalve', schrijft Vertenten, 'moet ik hier een woord reppen over de
gewezen Maatschappij Kelapa. Wij constateren alleen het feit, dat de Kajakaja's
sommige gronden, kokosplantages vooral, ook konden missen maar dat men hoe
langer hoe verder ging, morele dwang uitoefende en de mensen gronden en
kokosbomen ontnam, die ze absoluut niet kwijt wilden zijn. De inboorlingen
klaagden steen en been maar konden in hun onbeholpenheid niets doen om hun
rechten te doen gelden.
Toen hebben zij hun nood aan ons geklaagd en de Missie heeft hun rechten
verdedigd. Wijl vertrouwelijke actie niets hielp, zagen wij ons gedwongen
publiek te ageren. De zaak is zelfs herhaaldelijk in de Volksraad van Nederlandsch
Indië besproken.
Het was geen klein kruis voor ons, jarenlang machteloos onrecht te moeten zien,
de heilige plicht te hebben, het Gezag hoog te houden en als aanklagers te
moeten optreden tegen vertegenwoordigers van dat Gezag, die verkeerd handelden.
Jaren en jaren heeft het geduurd eer er recht geschiedde, maar Goddank:
recht is geschied. Uit Amboina werd assistent-resident Van Klaveren in 1925
naar Z.-N.-Guinea gezonden met opdracht, die kwestie te bestuderen en een
42 Vertenten MSC, P., Naar de Kannibalen van de Boven-Digoel. 1923. Archief MSC, Tilburg.
43 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 157.
260

oplossing voor te bereiden. Gouverneur Van Sandick zelf is naar Z.-N.-Guinea
gekomen om tot ieders tevredenheid de zaak haar volle beslag te geven. De
bevolking vooral was zeer verheugd en zal de Regering en Missie steeds dankbaar
blijven omdat zij het eigendom onvoorwaardelijk hebben teruggekregen.' 44
Afscheid van Vertenten
Eindelijk in 1925 kon Vertenten eraan denken op vakantie te gaan, terug naar zijn
oorsprongsland Vlaanderen. Maar in datzelfde jaar zou de subsidieregeling van 1921
opnieuw bekeken worden. Vanuit Merauke kwam van bestuurszijde een rapport dat
zich verzette tegen een voortzetting van deze subsidie aan de Missie, gezien haar
werk deze gelden niet waard was.
Onder de titel 'Minachten en waarderen' schrijft Vertenten het volgende:
Mensen die toch beter moesten weten, schreven achter onze rug om: "Invloed
der Missie? Nul. Waarom ze dan verder geldelijk steunen?" Altijd hadden wij
tegenwerking van alle kanten. Nu dat nog, van mensen die wij om hun vele
verdiensten zo dankbaar waren. Dat heeft ons véél pijn gedaan.
Zeker, daar ontbrak nog zo veel, wie wist het beter dan wij? Men breekt geen
ijzer met handen.
Van huis uit geen zindelijkheid kennend, gewend woest te ravotten en te spelen,
alles uit de hand etend, met hun kleren lopend en zittend bij hun van olie- en
verf druipende landslieden, niet gewoon voortdurend hun vuile handen te wassen,
zag ons volkje er in de week soms onooglijk uit. Wij hadden dat alles zo gaarne
anders gezien. Moesten wij niet jarenlang — uit armoede — zelf de vele broeken
maken en lappen?
Men vond dat de Missie de jongens geen opvoeding gaf, dat deze veel te veel
deden wat zij wilden. Ze waren niet weg te houden van de nachtelijke dansen,
enz. Dat alles was waar, maar zij die zo gemakkelijk met zachte dwang hadden
kunnen helpen, deden het niet. Wij wilden zo gaame strenge controle van het
Bestuur op ons volkje op het onderhouden van huizen en erf. Men scheen er
genoegen in te vinden juist de modeldorpjes van de Missie aan hun lot over te
laten en sprak dan van "rotkampongs". Men meende geestig te zijn.
Het ware veel gemakkelijker geweest de winkel te sluiten, maar dat deden wij
niet. Zij die tot ons gekomen waren bleven niettegenstaande alles de ons toevertrouwde
schaapjes en wij wilden geen huurlingen zijn. Een jongen gered, was
een gezin gered voor de toekomst.
Uit al dat tobben zijn de eerste kleine modelkampongs gegroeid met gezinswoningen.
Dat alles vóór wij enige noemenswaardige steun kregen van de
Regering. In die kleine kampongs van Merauke en Okaba kwamen - relatief
genomen - veel kindertjes. De kleine statistieken die ik ervan bij hield, noemde
de heer Tillema verblijdend. Met deze in de hand hadden wij kunnen zeggen:
"Zuid-Nieuw-Guinea, dat uitsterft, kan gered worden en hier is de weg."
Sedertdien is de beweging over heel de kust uitgegroeid.
44 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 177.
261

Wij erkennen het dankbaar: het Plaatselijk Bestuur ijverde voor de gezinswoning,
die algemeen werd doorgevoerd. Dat was de grote stoot in de goede richting.
Zeker is er ook bij onze eerste christenen nog zo veel dat aan de oude mens
herinnert, wie weet het beter dan wij? Is dat niet de grootste beproeving van het
missionarisleven steeds een heerlijk ideaal voor ogen te hebben en voortdurend
te moeten ondervinden hoe ver men er beneden blijft en blijven zal?
Absoluut genomen is het bereikte resultaat hier gering; maar relatief beschouwd,
durf ik het wonderbaar noemen.
Het vertrouwen en de genegenheid van deze mensen hebben wij gewonnen. Men
weze niet streng in zijn oordeel, een streng oordeel is meestal - zo niet altijd -
onrechtvaardig. Kan men veel zelfopoffering verwachten van een kind? En is dit
volk geen kind? Zijn onze eerste christenen nog niet zeer kleine kinderen in
Gods Kerk?
Minachtend spreekt men over de Missie. Het getuigt niet van ernst. Maar dat
neemt niet weg dat zulk oordeel over het Werk, waaraan hij heel zijn leven
geeft, de missionaris hard valt, want het Werk zou er kunnen onder lijden.
Ondertussen moet hem dat noch verwonderen, noch ontmoedigen, De leerling is
niet beter dan de meester. In die miskenning moet hij eer een reden vinden tot
deemoed, tot besef van eigen nietigheid en onvolmaaktheid. Want, dat is waar:
uit zichzelf kan hij niets. De ommekeer van de zielen is het werk van Gods
genade. 45
Het geheime rapport van Merauke aan de Gouverneur in Batavia werd door hem aan
mgr. Aerts doorgestuurd. Deze stuurde het door naar Merauke en ook aan dr.
Schmutzer van de Volksraad. De geheime stukken werden publiekelijk voorgelezen.
De pers deed er zich te goed aan. De assistent-resident Van Klaveren gaf na zijn
bezoek te Merauke een zeer gunstig rapport. De subsidie werd verlengd. 46
In November 1925 kon pater Vertenten eindelijk naar Hamme het blijde nieuws
van zijn afreis seinen. Van heinde en verre kwamen Kajakaja's afscheid nemen.
Zij gunden toean Petloes best een reis naar zijn land, maar toen zij er lucht van
kregen dat hun toean wellicht niet zou terugkeren, protesteerden zij met ontroerende
aanhankelijkheid.
Op de vooravond van Kerstmis 1925 scheepte pater Vertenten zich te Merauke
in. Op Java ontving hij het droeve nieuws dat zijn moeder op 30 December
overleden was.
Op 17 Februari ging pater Vertenten aan boord van de Tjerimai, die hem op 13
Maart te Marseille aan wal zette. Hij ging over Parijs naar Antwerpen, waar de
missionaris zich bij zijn Overheid aanmeldde. Fier en gelukkig loodsten zijn
zusters hem naar Hamme mee. Er lag een schaduw over het blijde weerzien:
45 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 163-165.
46 Verhoeven MSC, N., 'Dagboek van Merauke', 1925.
262

Moeder was er niet meer, maar in het stille huisje achter de kerk herinnerde nog
alles aan de lieve dode.
Intussen had de nieuwe Belgische Provincie van de Missionarissen van het H.
Hart missiewerk in de Kongo op zich genomen. De Overheid kende alle bezwaren
wel, maar meende een man van zijn gehalte nu nodig te hebben voor die
jonge en zware missie. Op 26 juni 1926 werd hij benoemd tot de eerste Overste
van de Missie in Kongo. 47
En Vlamynck vervolgt:
Met voorliefde zouden zijn herinneringen in latere jaren teruggaan naar Nieuw-
Guinea. De ontroerende woorden waarmee hij zijn boek Vijftien jaar bij de
koppensnellers afsloot, getuigen van zijn heimwee naar het land van zijn hart en
van zijn oprechte genegenheid voor zijn kinderen, de Kajakaja's: "Mijn laatste
woord is voor U, mijn dierbare Kajakaja's, die U zelf, mijn broers, mijn kinderen
en kleinkinderen noemde. Als de maan blinkt boven de zee van de zuidkust dan
spreekt gij, meer dan eens met tranen in de ogen, de taal van verlangende
genegenheid tot Uw dierbare afwezigen. Ik ben er zeker van dat ge dan soms
nog de naam prevelt van toean Petloes. Wananga, mijn dierbare kinderen uit
Marindland, God zegene U allen." 48
'In Augustus 1933', schrijft Vertenten, 'had ik het grote geluk pater Geurtjens
weer te zien, zo pas terug uit Nieuw-Guinea.
Het volk is gered!
Over héél de zuidkust is weer kinderzegen.
Families met vijf, zes kinderen zijn helemaal geen zeldzaamheid. Het bewuste
granuloom is langs de kust zo goed als verdwenen. Wie had zulks ooit durven
denken? De school heeft op korte tijd grote uitbreiding genomen: er zijn nu ruim
veertig scholen op Zuid-Nieuw-Guinea en twee internaten: een voor jongens en
een voor meisjes. Dit laatste staat onder leiding van drie eerwaarde zusters.
Er zijn scholen, niet alleen aan de kust maar op de Merauke- en Koemberivieren
tot ver in het binnenland op de Bianrivier tot in het Digoelgebied.
Er zijn reeds zeven scholen op FrederikHendrikEiland. De Statistieken van 1930-
1931 heb ik bij de hand, zij geven aan voor Zuid-Nieuw-Guinea: 1924 christenen
in leven. Dat jaar werden gedoopt: 157 kinderen en 52 volwassenen. Catechumenen
waren er toen 200.' 49
47 Vlamynck MSC, J., De Redder, pp. 167-173.
48 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 174.
49 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 179.
263

IX De missiemethode
Zoals te verwachten was blijkt de missiemethode een zaak van leren kennen en
uitproberen, van mogelijkheden zien in concrete omstandigheden en van correctie na
ervaring. Men kan maar niet zeggen: de pioniers waren zó, deden zó... De persoonlijke
karakters, de ervaringen en inzichten verschilden en daarbij was er het onderlinge
overleg dat aanvulde, verbeterde of afwees. Gemeenschappelijk was het doel van
de komst, de aanwezigheid, het doorzetten, het blijven, het missionaris zijn, maar
ook daarbij verschoven de aspecten. Men kwam wel om zielen te redden, mensen te
bekeren, heidenen het ware geloof te brengen, maar de omstandigheden dwongen
eerst mensen te redden van lijfelijke ondergang en tegelijkertijd te proberen hen door
een beter moreel leven gelukkig te maken, hen te brengen tot eeuwig leven ten
slotte.
Wat bij herlezen van de eerste hoofdstukken van dit boek en van het hoofdstuk over
De Redding opvalt is: wat deze pioniers ervoor over hadden om door een goed mens
te zijn onder en tussen de medemensen, erbij te zijn, bij hen te zijn, voor hen er te
zijn. Zij voelden zich de 'blijvers', niet zozeer persoonlijk, als wel als leden van de
club, de MSC, blijvers met een opdracht.
Een Nollen, die reeds in Nieuw-Pommeren het idee en de praktijk van self-supporting
had opgedaan, begint met een blijvende vestiging op te zetten even buiten
Merauke (1905), maar pater Van de Kolk (tien jaar later) zag het als een fout dat de
eerste statie te ver verwijderd lag van de dorpen van de stam zelf. Hij vond dat er
veel geld, veel tijd en veel werk verloren was gegaan in deze opzet te Merauke. Hij
zelf kon beginnen te Mewi-Okaba tussen de mensen in, maar benutte evengoed zijn
kans van self-supporting via een klapperplanting. De financiële steun van de Prefect
(te Langgoer) leek Nollen onvoldoende, maar Van de Kolk gaf de schuld aan de
Overste, pater Viegen, omdat deze uit zijn kloosterkas de missiekas van Neijens niet
aanvulde. Van de Kolk, eenmaal Overste, zou dit aan Nollen, die Prefect geworden
was, wel doen.
Nollen en Cappers schreven in die eerste tijd in De Java-Post, want elk artikel
bracht ook financieel wat op. Vertenten zal later dit 'bekend geworden zijn' uitbuiten
bij zijn bedelacties op Java.
Bij de missiemethode behoorde dat paters altijd broeders bij zich hadden voor het
werk met de handen, deze broeders echter hoog waardeerden en volop de kans
gaven om 'pastoraal' mede werkzaam te zijn. Het zijn de jongelui die bij de
264

oeders werkten, die de eerste bewoners werden van de modelkampongs en de
eerste dopelingen op het grote feest in 1922.
De paters dachten aanvankelijk aan kerkjes en schooltjes als centra van de geloofsverkondiging.
Broeder Hamers moest in Okaba ook onmiddellijk een kerkje bouwen.
Schooltjes bleken niet aan te slaan. Wat men wel probeerde te benutten - met
voldoende humor om de relativiteit daarvan te zien - was het organiseren van
feestjes en daarbij aansluiting te zoeken bij Marindse feesten. Het ging er steeds om
menselijk contact op te bouwen.
Voor die 'prediking' was de studie van de taal en de adat nodig. Er zijn niet enkel
de studies overgebleven in de publikaties van Nollen, Cappers, Viegen, Van der Kooy,
niet enkel de boekjes van Van de Kolk en Vertenten, maar in het Archief te Tilburg
liggen nog exemplaren van De Volksmissionaris en De Volksvriend, de met de hand
geschreven blaadjes die van Okaba naar Merauke en van Merauke naar Okaba werden
gestuurd. De hoofdaandacht daarin gaat telkens uit naar de taaistudie van de termen
die nodig waren voor de gebeden en de catechismus in het Marindinees. 1
Het is zeker waar, dat zij de ziekenverpleging beoefenden om er bij de mensen in te
komen, hun 'anders zijn' dan de overige vreemdelingen te laten blijken en daarom
op bijzondere wijze aanvaard te worden. Zeker zat daarbij de gedachte voor stervenden
heel elementair op de 'hemel' voor te bereiden en hen daarvoor te kunnen
dopen, maar zij hielpen evengoed hen bij wie er weinig hoop was hen te 'bekeren'.
Dat was het werk 'op lange termijn'. De een zaait, de ander maait.
Of er een meerwaardigheidscomplex als Europeaan of blanke bij paters en broeders
voorhanden was, is niet zo eenvoudig te beantwoorden. Men kwam niet als Europeaan,
zette zich eerder af tegen 'kolonialen', Neijens ging onmiddellijk in toog;
men kroop in ver ondermaatse behuizingen. Die geweldige baarden duidden meer op
een 'ouder' willen zijn, op een behoefte aan een vaderfiguur-schap bij jonge mensen,
die kwam om een nieuwe wereld op te zetten. Een statussymbool. Hun harde uitlatingen
over het 'dierlijke niveau' van de mensen, tekenden hun afschuw van het
voor hen al te immorele in mensen die zij als medemensen wel mochten. Dat
publieke en geheime immorele maakte het hen schijnbaar onmogelijk om de taak uit
te oefenen waarvoor zij gekomen waren. Het was wel frustrerend, maar niet beledigend
voor hen persoonlijk. Ofschoon zich bewust zelf ook geen 'heiligen' te zijn,
achtten zij zich wel beter, menselijk beter, als christenen en als beschaafde mensen.
Er werden volgens hen oerwetten geschonden door gedrag dat iets minderwaardigs
had bij medemensen, hun 'naasten'. Zij kwamen hen dat zeggen, leren, en in die zin
waren de mensen voor hen te 'beleren kinderen'. Zij vonden echter deze mensen wel
primitief maar niet kinderlijk. Een Marind in vol ornaat riep ook niets 'van een kind'
op. Zelfs was er niet iets van een klerikale gewijde superioriteit (ook niet ten
aanzien van de broeders), geen gedrag als iets van de tovenaar, eerder iets van de
verpleger dan van de dokter.
1 De Volksmissionaris en De Volksvriend. Archief MSC, Tilburg.
265

De reactie van de mensen beantwoordde daaraan. Werden zij in het begin soms
gelijk geacht aan de 'vreemdelingen' (Bestuur of handelaars), deed hun witte kleur
hen soms gelijkstellen met 'schimmen', vrij spoedig kregen zij de naam 'barmhartige
mensen' te zijn en toch ergens over bijzondere gaven van genezing te beschikken.
De mensen verbaasden zich dat pater Cappers ziek werd en blijkbaar toch door de
Dema Brawa was aangepakt. Paters en broeders werden, hoewel niet almachtig,
'vertrouwd' en daarom ingeroepen om hen tegen het Bestuur te beschermen en hun
zieken te genezen. Typerend - maar pas na jaren - is de vraag van de Somb-aném
van Alakoe aan Vertenten om nu ook zíjn oorsprongsverhaal te vertellen. Men had
spijt dat deze goede mensen zich niet tot Marind lieten aanvlechten. Van de Kolk
getuigt dat zelfs het krachtdadig optreden van de a.-r. Plate tegen de koppensnellerij
de band van vertrouwen ten aanzien van de toean padri niet had verbroken.
Om de sfeer te proeven waarin een Vertenten omging met de Papoea's, geven we
hier enkele alinea's van zijn artikel: 'Wij en Zij':
Wij oordelen over anderen, anderen oordelen over ons. Wij lachen met anderen,
anderen lachen met ons. Wij oordelen over de Kajakaja's, zij oordelen over ons.
Zij verven hun gezicht zwart en rood, dat doet ons lachen. Zij lachen als ze
horen dat er vreemdelingen zijn die hun lippen rood verven en hun haar zwart
maken om jong te schijnen. Wij lachen om hun haarverlengsels, zij lachen om
een hoge hoed. Wij lachen om hun ongekamde baarden, zij vinden de stukjes
snor van sommige heren bespottelijk.
Wij kunnen de lucht die zij afgeven niet goed verdragen; zij vinden dat kleren
een eigenaardige geur hebben. Een Kajakaja heb ik zijn grote neus zien optrekken
voor een handelaarskindje dat eau de cologne gebruikt had; hij vond dat
onhebbelijk, en zelf stonk hij naar ranzige olie waarvan zijn hoofdtooi droop!
Wij zijn vies van hun eten, zij waren het van het onze. Als een blanke in de zon
gelopen heeft, noemen zij hern lachend "roodhuid". Wij lachen om hun brede,
grove, verweerde voeten. Zij lachen wanneer zij de onze zien: klein en min of
meer vervormd door de schoenendracht. Zij lachen wanneer zij een heer of
dame zien stil staan voor een onnozel beekje. Wat moet er dan al niet gebeuren
om hem of haar daar over te krijgen zonder schoenen of kleren te bevuilen! Zij
vinden dat een mens, ook een vrouw, benen heeft gekregen om ze te gebruiken.
2
Het Dagboek van Merauke en de Geschiedenis van Okaba beschrijven tot in details
de verhouding van de MSC tot het Burgerlijk Bestuur. Het is moeilijk een juiste
beoordeling van het bestuursbeleid te geven. Er was steeds samenwerking en er was
ook tegenwerking. Dit boek is een Missiegeschiedenis en benut de gegevens van de
kant van de Missie. Er wordt niet gezegd dat de Missie altijd 'gelijk' had en alleen
de Missie het 'juist' zag. Een volledige studie zou ook uit de documenten van
2 Vertenten MSC, P., 'Uit de Missie van Nederlandsen Nieuw-Guinea', in: Onze Missiën, jg. III-IV,
1919-1920, p. 52.
266

estuurszijde de visie, de mogelijkheden en de moeilijkheden van de ambtelijke
wereld moeten bekijken.
In de voorafgaande hoofdstukken komt enerzijds de hulp naar voren welke de Missie
van het Bestuur ontving, met name bij de stichting, bij de uitbreiding, de exploratie
van nieuwe gebieden, de hulp via de scheepvaart, de militairen en de Politie. De
volle aandacht verdient daarbij de uiteindelijke redding van de Marindstam door het
effectieve optreden van het Bestuur tegen de adat (het snellen en de otiv-bombari)
en het medisch ingrijpen. Toen was er de volle medewerking, politiek en financieel,
aan het missiereddingsplan dat na de Conferentie te Batavia met kracht ter hand
werd genomen.
Anderzijds is evenzeer de kritiek van missiezijde op het bestuursbeleid begrijpelijk.
Volgens de missionarissen liet dit beleid zo langzaam en zo laat zijn effectieve hulp
tot ontwikkeling komen. 3
De moeilijkheden van het ontdekken en het openleggen van dit zo onbekende en zo
lastig te doordringen land, de moeilijkheden vanuit het feit dat ambtenaren telkens
verplaatst en weer door andere nieuwelingen vervangen werden, het verschil ook van
landaard van de lagere beambten, het verschil van levensvisie en de onderlinge
spanningen binnen hun corps, maakten dat van de uitvoering van een continu beleid
vaak geen sprake kon zijn, terwijl de Missie eensgezind wist wat zij wilde en dat
liefst zo snel mogelijk gerealiseerd wenste te zien. Ook de afhankelijkheid bij het
plaatselijk Bestuur van de beslissingen van hun hogere overheid (Ambon, Batavia),
een overheid die weinig of niets afwist van dit meest verafgelegen stukje van heel
Nederlands-Indië en daarbij zelf nog afhankelijk was van de rapporten van ambtenaren,
die soms met tegenzin in Nieuw-Guinea werkten. Deze wederzijdse afhankelijkheid
belette een bekwaam en consequent optreden in die uiterst moeilijke
omstandigheden bij een bijzonder moeilijk volk.
Pater Van de Kolk geeft samenvattend het volgende te lezen in een rapport van 1915:
De verhouding tot de regering is officieel, tot sommige ambtenaren meer
vertrouwelijk, met andere enigszins gespannen. Doordat de ambtenaren meestal
spoedig van plaats en bediening veranderen, zijn noch de voordelen, noch de
nadelen die daaruit tijdelijk kunnen volgen, heel groot. Goede ambtenaren
kunnen soms wat helpen buiten hun plicht om, minder goede wat tegenwerken,
maar dat weegt tegen elkaar op. 4
Ook de beoordeling van de aanwezigheid en het optreden van de handelaars-ruilers,
eist enige voorzichtigheid. Duidelijk is de uitgesproken, vaak onmachtige afkeer van
3 Nota: prof. Van Baal merkt hierbij op: 'De koloniale Overheid respecteerde de adat en de vrijheid
van het individu; de Missie streefde naar volledige onderwerping van de inlanders. Zij dacht veel
kolonialer dan het Bestuur, dat met mensenrechten meer ernst maakte.'
4 Kolk MSC, J. van de. Verslag van de Missie-Overste over de Prefectuur Nederlandsch Nieuw-
Guinea. 1915. Archief MSC, Tilburg.
267

de missionarissen ten aanzien van het slechte gedrag van ruilers, die van de hartstochtelijkheid
van de Marind enerzijds en de domheid in zaken anderzijds, misbruik
maakten. Maar ook moet worden gezegd dat de Missie mede profiteerde van hun import
aan goederen en dat zij bereid was goede handelaren in te schakelen, waar deze het
werk van de Missie konden steunen (een Baba-Géong, Liberato, Bandoi Anitoe).
De missiemethode van de pioniers werd bekritiseerd in de pers van Nederland en
door sommige geleerden, etnologen. Men sprak over die 'gelukkige natuurmensen',
die in hun geluk gestoord werden door die vervelende Missie. Men trok het geven
van kleding in het belachelijke, wilde daar zelfs een gevaar in zien voor deze
mensen. Vertenten zegt daarop:
Elk normaal mens noemt de opschik van deze wilden: vuiligheid. Buitengewoon
schilderachtig zijn zij, dat is waar, maar heel die bonte opsmuk is te vies om met
een tang aan te pakken. Muffe, roodgeverfde en geoliede varkensstaarten op de
borst, om de nek: hele ponden kralen, die kleverig zijn van oude olie en vuiligheid,
mensenlichamen, die weken, maanden soms helemaal niet worden gewassen,
dat het vuil er met korsten op zit. Muffe haarverlengsels die er aan blijven
tot zij uiteen rafelen, elke dag worden zij weer opnieuw met vieze olie ingesmeerd...
om van het ongedierte niet te spreken...
En toch gaat men door met te schrijven over die gelukkige natuurmensen. Dat
dierlijkse wulpsheid en kannibalisme bij hen samengingen, moest men beter
weten. Men zou die oude maatschappij als een soort natuurmonument willen
bewaren ten koste van véél slechts en véél wreeds.
Sommige kranten komen geregeld terug met dat thema van de gelukkige natuurmens
zonder kleren, dat staat zo ruimdenkend en wetenschappelijk zelfs, het
getuigt van oprechte liefde voor deze oermensen, wier geluk door de kleding
wordt bedreigd! Men heeft een medelijdende minachting voor de missionarissen,
die het wel niet slecht menen, maar zo vooringenomen zijn, zo bekrompen en
dweepziek en die vooral geen begrip schijnen te hebben van hygiëne en van de
treurige invloed van de kleding op de gezondheid van een oervolk. 5
Van de Kolk schrijft daarbij:
Wij proberen zoveel mogelijk te voorkomen dat men het goede van het vroegere
Marindinese leven met het kwade verwerpt: dans, feesten, gezamenlijke tuinarbeid,
gezamenlijke jacht, eigen gebruiken, taal, manieren, enzovoort, trachten wij zo
veel mogelijk ongeschonden te bewaren. Het moeten op de eerste plaats Marindinezen
blijven met hart en ziel en zeden; er is genoeg goeds in hun karakter en hun
leven om erop voort te bouwen. Alleen het slechte en barbaarse moet verdwijnen:
koppensnellen, mensen eten, kinderroof, toverij, bloedwraak, ongebonden huwelijksleven,
zedeloosheid enzovoort... Die grote ongerechtigheden moeten verdwijnen
en dat is al een hele schoonmaak. Heel de mens verandert er door. 6
5 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 143.
6 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 100.
268

In verband hiermede denken we ook even terug aan het verhaal van Van de Kolk
over Walaw, de jongeman die naar de modelkampong kwam, maar door zijn ouders
bijna werd teruggehaald. Hem werd de volle vrijheid gegeven terug te gaan en hij
zelf moest aan zijn ouders gaan zeggen wat hij wilde. 7
Zelf schrijven de missionarissen over hun missiemethode, wanneer zij tot het inzicht
komen dat het nodig zal zijn van een curatieve aanpak naar een preventieve over te
gaan. Van de Kolk gaf het op de oudere generatie nog te bekeren. Hij wilde hen
alleen desgewenst in stervensgevaar nog wel dopen. Een missietijdschrift dat over de
Kongo vertelt, hoe men daar ter voorbereiding van de bekering de welwillenden
tijdelijk laat samenkomen en een nieuw dorp laat stichten rond het missiecomplex,
bracht hen op het idee van de modelkampong. Het wel en wee daarvan zagen we in
de hoofdstukken VII en VIII. Daarbij moeten we wel aantekenen dat Missie en
Bestuur toch op verschillende wijzen het Plan Vertenten hebben gezien, een verschil,
dat aantoont waar het de Missie uiteindelijk om te doen was. Het Bestuur heeft
namelijk het zogenaamde modeldorp, dat de Missie had opgesteld voor haar werk,
op eigen initiatief omgezet van 'modeldorp-bij-de-Missie' tot 'modelkampong-voorallen'.
Geen christelijk staatje in een oude, adatvriendelijke gemeenschap, maar een
gesaneerd dorp voor allen, voor mensen die christelijk wilden leven èn voor hen die
dat niet wensten. Omdat in die nieuwe dorpen alle kinderen naar school moesten
gaan, kon langs die weg de Missie haar doel ten aanzien van de volgende generatie
toch bereiken. Die scholen kwamen namelijk in handen van katholieke Molukse
onderwijzers en zoals we in een volgend boek zullen zien, bekeerden die onderwijzers
èn de jeugd èn de oude lui bovendien.
Op twee onderdelen van de missiemethode willen we hier nog nader ingaan,
namelijk de taaistudie en de catechese. Vertenten geeft ons een goed voorbeeld van
de studie van de Marind taal, een taal, die veel ingewikkelder bleek te zijn dan men
bij 'primitieven' voor mogelijk had gehouden.
Men moet het zelf beleven om te begrijpen wat het is: een gans onbekende en
onbeschreven taal op te tekenen uit de mond van de inboorlingen. Zo lang het bij
het opschrijven van zelfstandige naamwoorden blijft, is het niet erg bezwaarlijk.
Maar het Marindinees bleek hoe langer hoe meer een taal rijk aan allerlei
vormen en van alles voorzien: geslacht - getal verbuiging - verkleinwoorden -
trappen van vergelijking - alle mogelijke voornaamwoorden - verwantschappen
(veel meer dan wij) - en het werkwoord: met soorten en tijden en vele wijzen:
onbepaalde, aantonende, voorwaardelijke, gebiedende, wensende, verbiedende,
vragende, twijfelende, ontkennende, nadrukkelijke, gebeurlijke, onwezenlijke,
scheidende, plaatsaanwijzende, herhalende, betrekkelijke, uitsluitende, aanvoegende.
Dan heeft men nog zeven soorten bijwoorden, acht soorten voegwoorden,
plus bijwoordelijke uitdrukkingen en tussenwerpsels.
7 Vlamynck MSC, J., De Redder, p. 98.
269

Wat hebben wij schriften en notaboekjes versleten op die taal! Zo lang men ze
niet goed spreekt, blijft men in de ogen van het volk een sukkelaar. 8
In De Volksmissionaris schrijft Van de Kolk over de rijkdom van de Marind taal:
We hebben (al vóór 1915) een totaal van 4970 woorden opgetekend. Ik wou dat
ik ze allemaal van buiten kende! En zouden we nu de helft al hebben? Ik geloof
het niet; in alle geval iedere dag vindt men nog nieuwe. De rijkdom van een taal
ligt verder in de grote keus van woorden en uitdrukkingen voor eenzelfde of
ongeveer eenzelfde idee alsmede in het nauwkeurig aangeven van een heel klein
verschil in de gedachte of de voorstelling. Welnu, ook in dit opzicht lijkt de
Marindinese taal niet arm. Hoe dikwijls hoort men de lui eenzelfde gedachte niet
op drie, vier, vijf verschillende manieren uitdrukken. Daarin hebben ze zelf
plezier en met een zekere trots laten zij er dan gewoonlijk nog op volgen:
'Marind-meen sombke', Marind taal is groots. 9
Elke aflevering van De Volksmissionaris geeft een alfabetische lijst van 'Onderrichttermen',
een voorgestelde vertaling van vaktermen, waarbij de andere missionarissen
een kruisje kunnen plaatsen als zij het ermee eens zijn of een ander voorstel doen.
Merauke stuurde dan weer De Volksvriend naar Okaba. Het valt op dat beide
blaadjes in hun titel het woordje 'volks' bezitten. Men is er geheel voor het volk!
Bekijkt men nu deze lijsten, dan blijken de gezochte woorden betrekking te hebben
op: de zeven sacramenten, de feesten van het Kerkelijk Jaar, het Lijdensverhaal en
op de religieuze termen voor: geloven, hopen, beminnen, beloven, danken, hemel,
hel, vagevuur, Onbevlekte Ontvangenis, onthoudingsdag, zonde, catechumeen.
Het blijkt dat de uitwisseling geschiedt tussen Van de Kolk, Vertenten, Viegen en
Van der Kooy. Telkens heeft men moeite met de aanvaarding van Maleise woorden,
aangezien samenstelling van woorden in het Marindinees op een andere wijze
geschiedt dan in het Maleis. Vooral echter is het lastig termen te vinden voor
abstracte begrippen zoals: deugd, naastenliefde, berouw, hoogmoed, onkuisheid
(kortom de zeven hoofdzonden), gehoorzaamheid, hulpvaardigheid.
Niet enkel de taal, ook het gedachtenleven van de Marind bestudeerden zij. Viegen
geeft de redenen daarvoor op:
Onnodig te zeggen, dat de kennis van het bijgeloof, de zeden en gewoonten van
de hem toevertrouwde wilden voor de missionaris van het hoogste belang is.
Meer dan eens immers zullen hem die zaken een aanknopingspunt geven met de
leer van ons heilig geloof, waardoor die verheven waarheden voor de inboorlingen
niet alleen gemakkelijker te begrijpen zijn, maar ook een zekere aantrekkelijkheid
krijgen. De eenvoudige inlander toch, zelfs de meest woeste menseneter,
blijft niet ongevoelig voor uw woorden wanneer ge hem zegt dat hij niet geheel
8 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 118. Cf. Boelaars MSC, J., The Linguistic Position of Southwestern
New Guinea. E.J. Brill, Leiden, 1950.
9 Kolk MSC, J. van de, in: De Volksmissionaris, jg. 2, nr. II.
270

en al gedwaald heeft. Het is dus zaak voor de geloofsverkondiger om die
goudkorreltjes van waarheid, welke onder een dikke, harde laag van bijgeloof
haast onherkenbaar zijn, te ontdekken en voor zijn onderricht te benutten.
Maar onder een ander opzicht nog is voor de missionaris de kennis van het
bijgeloof, de zeden en de gewoonten van zijn volkje nuttig. Niet alleen kunnen
wij dan de inboorlingen op hun wanbegrippen en verkeerdheden wijzen, maar
door het feit alleen dat zij bekend zijn, verliezen ze reeds van hun macht op de
arme wilden. Al die dingen immers worden door de zwarten met een heilige
sluier van geheimzinnigheid omhangen. Ik heb me al eens afgevraagd of wij
daarin geen bewijs mogen zien, dat de natuur ook bij het diepst gezonken volk
werkelijk beter is dan de leer.
Doch er is nog een derde reden waarom bovenvermelde kennis voor de geloofsverkondiger
zo nuttig is. Is hij verplicht de katholieke leer in de taal van zijn
volk op te stellen, moet hij dan niet elk begrip met het juiste woord kunnen
weergeven? De mate van taalkennis die daarvoor nodig is, zal hij echter nooit
bezitten zo hij niet geheel en al is doorgedrongen in het gedachtenleven van het
volk dat die taal spreekt. 10
Viegen erkent en onderkent een hele 'overlevering' en is daar voortdurend mee
bezig. Hij zegt:
Tatit-mehèn betekent 'overlevering', de godsdienstleer, zoals ze van geslacht tot
geslacht werd overgeleverd. Zij die over die leer waken zijn stamhoofden. Zij zorgen
voor de trouwe overlevering: vooral moeten zij acht slaan dat het geheim van
de leer door niemand aan oningewijden wordt verraden, waarop de doodstraf door
onthoofding staat. Het is om de kern van godsdienst, dat wij die leer met de naam
van godsdienstleer bestempelen. De voorgeschreven dienst op zichzelf is erger dan
dierlijk. Slechts in gelijkenissen wordt ze geopenbaard. Die gelijkenissen, beeldspraak,
legenden, beschouwen zij als de schaal, het omkleedsel van de leer. Die
mag ieder kennen, de kern echter wordt slechts langzamer geopenbaard.
Telkens als de kleine - jongen of meisje - een sport van de maatschappelijke
ladder beklimt, wordt hem iets meer van de geheime leer bekend gemaakt. 11
Van de Kolk schrijft in De Volksmissionaris hoe belangrijk legenden zijn:
Bij wilde volkeren zijn de legenden, hoe onredelijk en onnatuurlijk ook, meestal
de beste bron om hun godsdienst, hun geschiedenis en hun opvattingen van de
natuur en het leven, te achterhalen.
Met de meeste zorg worden daarom tegenwoordig de legenden alom verzameld,
bestudeerd en vergeleken. De missionarissen zijn wel de beste en meest vertrouwbare
verzamelaars bij de wilde volkeren, en pater Van der Kooy is in dit
punt de pionier in Zuid-Nieuw-Guinea. 12
10 Viegen MSC, J., Brief, in: Annalen, jg. 31, 1913, p. 83.
11 Viegen MSC, J., Brief, in: Annalen, jg. 33, 1915, p. 197.
12 Kolk MSC, J. van de, in: De Volksmissionaris, jg. 2, nr. I.
271

Vertenten bespreekt zelfs 'De Gebeden' van de Marind in een aflevering van De
Volksmissionaris:
Alleen de moderne ongelovige bidt niet. Ook de Marindinezen bidden. Bidden in
zijn eenvoudigste vorm is het aanroepen van hogere wezens om een goed te
verkrijgen of aan een kwaad te ontkomen. De twee hogere vormen van gebed:
aanbidding en dankbetuiging, die niet zo egoïstisch zijn als de vraag om de
afweer, heb ik bij de Marindinezen nog niet aangetroffen; het is echter best
mogelijk dat zij die edeler vormen eveneens kennen. De Marindinees bidt vooral
als hij een kwaad wil verwijderen, zodat bij hem gebed, uitschelding of bezwering
zelfs bijna synoniemen zijn. Dat gebed bestaat hierin dat zij bidden voor de
groei van aardvruchten, pisang, wati enz., voor het welslagen van kalkbereiding,
jacht enz.
Ook bidden zij om regen en onweer te verdrijven, ziekten en geesten te bezweren
enz. In dat alles ligt de uitdrukkelijke erkenning dat zij zich afhankelijk gevoelen
van hogere wezens, die zij 'dema's' noemen en die volgens hen macht hebben
over het aardse. Wij noemen dat bijgeloof. Voor hen is dat hùn geloof. En dat
geloof lijkt me geen hinderpaal, maar veeleer een krachtig middel om de weg te
openen tot het ware geloof. 13
Alles staat dus in dienst van de catechese. Zo komen wij vanzelf aan de vraag: wat
stond er in hun catechismus, wat vertelden zij bij hun onderricht? In De Volksmissionaris
vinden we het volgende ontwerp:
Eerste les: Toean Allah: wie is God? Waar? Hoedanigheden, Schepper,
Goedheid.
Tweede les: Tiga Oknoem: één God, drie personen, welke? Gelijkheid.
Tweede mens geworden.
Derde les: Malaikat: voornaamste schepselen. Waar? Veel? Hoedanigheid.
Engelbewaarder. Gevallen engelen. Duivel.
Vierde les: Anim: schepping, eerste mensenpaar, paradijs, ziel, lichaam,
graf, ziel eeuwig naar hemel of hel.
Vijfde les: Hevai-end-dosa: Adam, Eva, vrucht, slang, zonde, erfzonde.
Dood, vergiffenis, Maria onbesmet.
Zesde les: Toean Jezus: verlosser, profeten, mens geworden, Maria,
Jozef. Leven, dood, verrijzenis.
Zevende les: Kadis Gredja: door Christus ingesteld: apostelen, Petrus, paus,
bisschoppen, priesters, serani. Vijf geboden van de H. Kerk.
Achtste les: Kadis Indjil: Bijbel, evangelisten, openbaring, overlevering.
Leer der Kerk. Joden, heidenen, ketters, bijgeloof.
Negende les: Tien Geboden: eerst laten opzeggen. Korte aanvulling ter
verklaring van elk gebod.
Tiende les: Kadis Sakramen: eerst zeven laten opzeggen. Korte verklaring
van elk.
13 Vertenten MSC, P., in: De Volksmissionaris, juni 1912, nr. 11, 3e blad.
272

Elfde les:
Twaalfde les:
Dertiende les:
Veertiende les:
Vijftiende les:
Zestiende les:
Zeventiende les:
Achttiende les:
Negentiende les:
Twintigste les:
Missa: verplichting van mishoren, delen van mis, communie,
eerste communie, paascommunie, laatste communie.
Dosa: voornaamste zonden, gevolgen, duivel, bekoringen, gelegenheden,
heidense gebruiken, snellen, toverij enz.
Vergiffenis: door Jezus' bloed, doopsel, biecht, oliesel. Laatste
biecht, hoe dikwijls. Delen van de biecht. Manier van biechten.
Doa: voornaamste gebeden laten opzeggen. Kruisteken maken,
pater, ave, credo. Vier akten, twaalf artikelen.
Kadis-anim: heiligen, Maria, zielen in het vagevuur, verdoemden.
Isi-anim: plichten van ouders, kinderen, jegens evennaasten,
medelijden enzovoort.
Levensdoel: God kennen, dienen, beminnen, braaf leven, hulp
der genade, sacramenten, beloning.
Uitersten: dood, oordeel (bijzonder en laatste), hel, hemelse
glorie.
Hari mingo, pesta: zondagen (sabbath), welke verplichte heilige
dagen, voornaamste: mishoren, niet werken, biecht en
communie.
Rubrieken: voornaamste dingen om te verklaren wat is: een
kruis, wijwater, heilige olie, kelk, missaal, misgewaden, altaar,
tabernakel, rozenkrans, kruisweg, lof, enzovoort. 14
Over de toepassing in de praktijk van het dagelijkse leven vertellen de pioniers zelf.
Nollen zegt bijvoorbeeld:
Er was enige dagen tevoren een oude gestorven en daar hadden zij het over.
Toen ik vroeg wat zij meenden wat met de mens gebeurde na de dood, vertelden
zij dat na de dood de schim ook in de aarde gaat, maar diep, diep, diep en voor
altijd.
"Maar", hernam ik, "die komt toch wel eens terug niet? 's Nachts bijvoorbeeld
om rondom het dorp te dwalen, of eten te zoeken, of misschien om je bang te
maken?"
"Neen", zeiden ze, "die blijft daar in het binnenste van de aarde, voorgoed, voor
altijd!" "Zijt ge dan niet bang, des nachts?" "Neen, waarom? Ze komen niet
terug."
Een oude die naast me bezig was een nieuwe boog met een schelp glad te
krabben, staakte een ogenblik zijn werk en vroeg: "Maar gij, wat meent gij dan?"
De vraag stond me aan en ik antwoordde: "dat boven in de Hemel, ver boven de
wolken, ver boven de sterren, een grote Heer woont die alles gemaakt heeft. En
Hij maakte de mensen ook. En Hij, Hij ziet ons altijd en wij zien Hem niet. Nu,
als iemand sterft, dan gaat zijn schim naar die Heer en deze onderzoekt hem. Is
14 Kolk MSC, J. van de, in: De Volksmissionaris, 2e serie, nr. 4.
273

die man goed geweest en heeft hij niet gemoord, geen vrouwen gestolen enz. dan
heeft die Heer hem lief en doet hem ingaan in Zijn woning, in Zijn dorp dat
prachtig is en waar niemand meer sterft, geen honger heeft, geen pijnen ondervindt.
Is de mens echter slecht geweest, dan is die Heer boos en sluit die ziel op
in een plaats van vuur, en daar blijft zij altijd en lijdt vele pijnen."
Toen vroegen me een paar: "En wij?"
"Gij ook. Wij blanken, gij zwarten, allen zullen we na de dood voor die Heer
komen en Die zal ons onderzoeken."
"En die (hier noemden zij de naam van de afgestorvene) ook?" "Ook die is naar
die Heer gegaan en is nu bij Hem als hij goed was; in het vuur als hij slecht is
geweest."
Toen volgde er een ogenblik van zwijgen, terwijl zij me aankeken en een paar
het hoofd schudden. 15
Nollen vertelt ook:
Tot hier toe hebben onze Kajakaja's nog niet veel over godsdienst gehoord en
over God. Doch wanneer wij er hun over spreken dan stellen zij zich die heer
voor als een van hun geesten, misschien nog reusachtiger. Daar kwam ik
natuurlijk tegenop en zei dat die dema een wezen was gelijk de ziel. Daartoe
gebruikte ik het woord "gova". Gova noemen zij wat van de mens blijft leven als
het lichaam gestorven is. Maar hoe stellen zij zich dat voor? Toen ik eens zei dat
God geen armen, geen benen, geen lichaam heeft, maar dat hij een gova is, toen
hoorde ik iemand tot een ander zeggen: slechts beenderen, een geraamte. Ook dat
wees ik van de hand en zeide dat een gova geen beenderen heeft, gelijk een
schaduw geen beenderen heeft; dat de beenderen in het graf achterblijven. Zulk
een ziel is ook God.
En dat zij over alles wat zij horen later nog denken, getuigt wel het feit dat zij
het aan elkander oververtellen, zelfs van het ene dorp naar het andere. 16
Pater Nollen vroeg om een platenboek als hulp bij zijn onderricht. Uit die tijd is
bekend de Catechismus met platen opgeluisterd van Maison de la Bonne Presse. 17
Nollen vertelt later dat vooral de plaat van de duivel met de verdoemden in de hel
een diepe indruk maakte op zijn gehoor. Plaat 17 van genoemd boek lijkt de
bedoelde plaat te zijn.
Van der Kooy vertelt:
De mensen hier zijn zeer weetgierig of noem het nieuwsgierig en zo komt het
dat zij gaarne over de godsdienst horen spreken. Zij zien dat de toean padri geen
mensen zijn die kokosnoten willen hebben, dat wij niet voor ons tijdelijk gewin
hier zijn en krijgen daarom meer vertrouwen in ons. Gesprekken als het volgende
15 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 182.
16 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 302.
17 Maison de la Bonne Presse. Paris, 1909.
274

doen goed aan het hart van de missionaris, die werkt onder mensen welke zo
diep gezonken zijn en anders nog zo weinig troost geven. Gisterenavond was ik
in Jobar... Na het avondeten moest ik de jongens naar huis brengen (zij durven
niet alleen in het donker naar huis te gaan) en volgens gewoonte bleef ik enige
uurtjes met de lui in het dorp praten. Bij een groepje mensen bleef ik zitten: men
bood mij een klapper aan en na een algemeen inleidend gesprek, bracht ik het op
de onlangs overleden Ngouwodde.
"Weet ge waar Ngouwodde nu is?", vroeg ik aan Mazoe, een babbelachtig
vrouwtje. "Ja, zeker weet ik dat; dat hebt ge immers zelf gezegd. Die is nu
daarboven, bij "Toean Deo" (Heer God).
Daar blijft hij nu altijd. Wat is die oude man nu gelukkig." "Dat komt omdat hij
met water van de Toean Deo is gewassen. Allen die nu hierboven zijn, zijn voor
altijd gelukkig; honger, dorst, ziekte, wonden en al wat een mens niet graag
heeft, is daarboven uitgesloten."
"Zeg Woget", zei Mazoe tegen haar man, "dáár moeten wij ook trachten te
komen. Mijnheer, mijn man en ik willen ook naar Ngouwodde. Waar is het water
waarmee gij hem hebt gewassen? Stort het ook over onze hoofden uit." "Dat kan
ik nou nog niet doen. Toean Jezus heeft gezegd, dat de mensen eerst iets van
Zijn leer moeten weten, alvorens de toean padri het water over hun hoofd kunnen
uitstorten om zo hun ziel te zuiveren. Maar als nu iemand zwaar ziek is en met
dat water wil gewassen worden, is het voldoende dat hij enige waarheden van
Jezus' leer wete en het kwaad van zijn vorig leven betreure. Als ge dus weet dat
iemand in het dorp zwaar ziek ligt, zeg het mij dan spoedig en, ben ik niet hier,
laat mij dan roepen: ik zal terstond komen al was het middernacht. Wij, toean
padri, zijn hier niet om uw klappers te hebben, maar alleen om u gelukkig te
maken." "Ja, dat zullen we doen", zei Tagoesof, "ik ben al oud, en ik zeg u nu
al vast dat, wanneer ik ziek mocht zijn en niet meer zou kunnen spreken, gij toch
het water over mijn hoofd moet storten en mijn man zegt hetzelfde, nietwaar
Jako?"
"Ja", zei deze, "hierboven willen wij ook te zamen zijn; maar... zullen we daar
ook kleren moeten dragen net als gij en de poe-anim?"
"Wees maar niet bang, Jako, het gaat wat dat betreft op z'n Marinds. De kleren
die wij aan hebben zijn om het lichaam te bedekken. Als we sterven, gaat ons
lichaam in het graf, maar de ziel, die naar het beeld van God is geschapen, heeft
geen klederen nodig."
Babobbe, een oudje, had aandachtig zitten luisteren. "En gij moeder", vroeg ik,
"wat zegt gij ervan?"
"Ik wil ook wel daarboven zijn, maar als ge van die goede plaats spreekt, wijst
ge naar omhoog, heel hoog. Hoe zal ik daar komen? Ik ben al zo oud. Ik zal
zeker vallen." Ik kon mijn lachen niet bedwingen. Mazoe was mij al voor met
een antwoord: "Wilt ge dan naar beneden in het vuur? Als mijnheer ons gewassen
zal hebben, zoals de grote Heer beveelt, dan zal Hij ons toch wel bij het naar
boven gaan vasthouden, opdat we niet vallen." "Maar ik ben zwart en zo
gerimpeld lelijk", waagde Babobbe nog te zeggen. Algemeen gelach. Zij schaamde
zich nu dat zij zo min van haarzelve gesproken had. "Wees gerust, moeder",
275

zei ik, "oude zielen zijn na het wassen met het water even schoon, misschien nog
schoner dan de jongeren." Zo ging het gesprek nog een tijdje door. 18
Van der Kooy gaat verder:
In Nowari zijn in de laatste tijd (1915) veel mensen gestorven, meest aan een
hun onbekende ziekte. Zulke ziekten worden toegeschreven aan de tovenaars.
Nu werd bevonden dat de schuldige tovenaars mensen van Birook waren. Daarbij
kwam nog dat er veel uit de tuinen gestolen werd, wat óók al op de rug van die
tovenaars geschoven werd.
Op een morgen kwamen alle strijdbare mannen van Nowari in Merauke, gewapend
met pijlen en boog. Het gold de mensen van Birook, maar alvorens de
rivier over te steken dacht men er goed aan te doen de controleur op de hoogte
te brengen. Hoe verwonderd waren zij toen hen zelfs ten strengste verboden werd
de rivier over te steken. In ons hospitaaltje waren enige mensen van Birook; bij
dezen gingen zij hun gemoed luchten, maar hen werd beduid dat zij niet te
luidruchtig moesten doen. Enfin, zij vonden het best maar terug te keren; de eer
was gered; zij hadden zich tenminste moedig getoond en het lijf hadden zij er
niet aan behoeven te wagen.
Maar de zaak was hiermede nog niet uit; er werd een vergadering aangezegd,
waarop de mensen zouden moeten verschijnen om over de zaak van de tovenaars
te spreken.
Vrezend dat die vergadering niet erg vreedzaam zou verlopen, begaf ik mij op de
bepaalde dag naar Nowari.
Op de vergadering bleek dat het nu niet meer de lui van Birook waren die
beschuldigd werden, maar die van Jobar. Hoe in die weinige dagen de mening
ten gunste van Birook en ten nadele van Jobar veranderd was, weet ik niet; waarschijnlijk
was er weer een nieuwe "ziener" opgestaan. Toen meende ik dat het
ogenblik daar was ook eens een woordje in het midden te brengen.
Ik zeide: "Zij zijn "zieners" zegt gij, maar ik zeg u dat ik evengoed "ziener" ben
dan zij. En ik heb anders gezien. Ik heb u meermalen gesproken over de grote
Heer, die overal tegenwoordig is, die alles hoort, alles ziet. Hij hoort de slechte
taal welke gij spreekt", Hij ziet de slechte zaken die gij doet; voor Hem is niets
verborgen. Hij straft de kwade mensen en beloont de goede. En nu heb ik gezien
dat Hij het is die de mensen van Nowari en de andere dorpen straft en hen met
sterfte treft. Laat uw slechte gewoonte varen en Hij zal zich een goede Vader
tonen. Gelooft mij, het zijn niet de tovenaars die u treffen, ook niet die van
Jobar, het zijn de mensen van Nowari zelf, het zijn de Marind-anim die zich de
straffen van de grote Heer door hun slecht gedrag op de hals halen."
Of mijn woorden uitwerking hadden?... Het kan nu wel gebeuren dat vandaag of
morgen iemand van Jobar als slachtoffer van die dwaze bijgelovigheid valt. 19
18 Kooy MSC, J. van der, Brief, in: Annalen, jg. 29, 1911, p. 23.
19 Kooy MSC, J. van der, Brief, in: Annalen, jg. 25, 1915, p. 35.
276

Van de Kolk schrijft over zijn onderricht:
Wij zijn al zoetjesaan bezig de waarheden van de H. Godsdienst te onderwijzen
aan de Marindinezen van Okaba en omstreken. Over de leergierigheid of liever:
nieuwsgierigheid van de mensen valt waarlijk niet te klagen. Gelukkig bezorgde
een brave weldoenster ons prachtig gekleurde onderrichtplaten die meestal
duidelijker voor de lui zijn dan onze woorden. Het eerste onderricht ging over de
Schepping, zeer interessant voor die mensen, maar totaal vreemd. Het meeste
bekijks had... de hond, die in een hoekje op de grote plaat ook stond afgebeeld!
Dat de zon, de maan, de sterren geen levende wezens zijn, maar grote vuur- en
lichtbollen, klinkt ongelooflijk voor een Marindinees oor. Dat de wereld ooit níet
bestaan heeft, is al even wonderbaar. Dat er behalve hun land nog vele andere
landen zijn, moeten zij onderhand wel geloven. Nochtans zo'n land en zo'n zee
als de hunne vindt men toch wel nergens ter wereld.
De schepping van het eerste mensenpaar wekt bijzondere belangstelling en dat
alle mensen in verre graad broers en zusters zijn - van één vader en één moeder
- daar staan zij eenvoudig van verbluft en ieder smeedt een kleine apologie van
zíjn afkomst: ik stam af van de klapperboom, ik van de krokodil en ik van het
varken en ik van de kangoeroe, enzovoort. Preek dan maar dat God in de
beginne Adam en Eva schiep en dat alle mensen, ook de klapperboommensen en
de krokodilmensen en de vreemdelingen, kortom alle mensen van Adam en Eva
afstammen.
De H. Drievuldigheid, de Menswording van Christus, Christus' Lijden, Verrijzenis
en Hemelvaart, lijken hen nog raadselachtiger. En dat al die dema's waarvoor
zij zo bang zijn, niet bestaan!...
Het beste van al snappen zij nog de vergeldingsleer en de waarheden over de
hemel en de hel; dan komt er geen einde aan hun uitroepen, een stellig bewijs
dat het er in gaat. En dan weten ze tenminste ook eens waar hun afgestorvenen
blijven. Na de waarheden komen de zedenlessen als gevolgtrekkingen: niet
stelen, niet liegen, niet op sneltocht gaan, geen bloedwraak uitoefenen, niet
toveren, zijn vrouw niet verstoten, rein leven enzovoort. Dat zijn evenzovele
spijkers met harde koppen die in het hartje van heel hun wildemansleven doordringen.
20
Van de Kolk deed een poging om zijn liturgie aan te passen bij de Marindse adat.
Hij vertelt dat hij een nog volledig opgesierde oude man, die hij in stervensgevaar
gedoopt had naar de kerk liet brengen en er een plechtige uitvaart bij vierde. 21
Vertenten beschrijft in 1913 de concrete toestand:
Men stelt zich gaarne de missionaris voor met het kruis in de hand, predikend
voor een kring welbepluimde en geoorringde, maar toch zedig geklede en
aandachtig luisterende wilden, al te braaf om echte wilden te zijn. Anderen
20 Kolk MSC, J. van de, Brief, in: Annalen, jg. 29, 1911, p. 307.
21 Kolk MSC, J. van de, Brief, in: Annalen,277 jg. 29, 1911, p. 324.
277

stellen zich de missionaris voor met het kruis in de ene, de wijwaterskwast in de
andere hand, de heidense dorpen doortrekkend... hier een klets en daar een klats
en de duivel is er uit! De werkelijkheid is anders.
Gaat maar eens mee met ons naar de dorpen. In plaats van een wijwaterskwast
nemen wij onze reiszak mee. In plaats van een kruiske, vragen de kinderen
kraaltjes en de groteren een pruimpje tabak. Zeker zijn velen ons genegen, maar
er zit nog een grote haak aan die genegenheid. Altijd met een preek aankomen
zou hen gauw vervelen, maar dikwijls geven zij aanleiding om te spreken over
de grondwaarheden van ons H. Geloof. Het is echter nog enkel blote nieuwsgierigheid.
Hebben zij hun inlandse borrel op, dan hebben zij liever dat ge doorgaat,
en ze kunnen u onrechtstreeks op hun manier zeer beleefd verzoeken verder te
gaan. 22
Over zijn werk in de school vertelt hij:
Bij de huisjes is ook een school verrezen. Er zijn twee halve deurtjes in (we
hadden geen planken voor hele) die draaien op flessen en het venster is niets
meer dan een vierkante opening. Het geraamte is van bamboe, de wanden van
sagostengels en het dak van sagoblad.
Het regent er hier en daar wel door, maar dan gaat men maar naast de drup
zitten.
Doorluchtig is de school in letterlijke zin: de wind heeft er vrij spel en men kan
er langs alle kanten in en uit kijken. Het is er fris en dat is het voornaamste. Zelf
heb ik uit oude vermolmde planken vijf banken gemaakt, zij zijn aan een kant
veel dikker dan aan de andere, daar was geen schaven aan. Wij doen het ermee
en zij zijn tot nog toe niet bezweken.
Tegen de wand staat een kist met leien en griffels. Verder is er nog een schrijfbord,
ook zeer primitief, en een oude kist is mijn leraarsstoel.
Daar geef ik school, drie maal in de week. Het moet hen natuurlijk zo interessant
mogelijk gemaakt worden, met veel afwisseling hoop ik er de goesting bij hen
en bij mij in te houden, zonder dat worden hun oogleden gauw te zwaar, zij zijn
geen geestesinspanning gewoon.
Als er gebeld wordt komen zij aangesukkeld, want deze moet nog eten, gene ligt
een dutje te doen, een derde is even naar zijn tuin geweest.
De school begint met het H. kruisteken. Nu kunnen zij het al goed maken, maar
in den beginne werkten zij het op alle manieren af: van rechts naar links, van
onder met een draai naar boven, met de linkerhand enz...
Dan komen enkele vermaningen, waarbij zij zelf nog meer vermaningen geven
dan ik, want zij weten het zeer goed als dit of dat niet in de haak was. Dan vraag
ik of zij het verstaan hebben. - "Ja, mijnheer, zeer goed!" Zij zullen het niet
vergeten! Dezelfde dag echter ondervinden zij al dat de wil goed is, maar het vlees
zwak. Hoofdzaak is dat zij zodoende langzamerhand goede manieren leren.
22 Vertenten MSC, P., Brief, in: Annalen, jg. 32, 1914, p. 54.
278

Daarna maak ik op het bord een zeer eenvoudige, schematische tekening van een
vliegende vogel, een krokodil of iets anders; daar zijn zij fel op, want tekenen
doen zij gaarne en dan leren zij meteen de griffel hanteren die zij nu "penna
batoe", stenen pen noemen.
Daarop volgt rekenkunde, d.w.z. tellen. Wij zijn al tot veertig. In hun eigen taal
kennen zij slechts drie telwoorden, verder hand, twee handen, twee handen en
een voet, twee handen en twee voeten. Daarom waren wij genoodzaakt de
Maleise getallen in te voeren. Ge zoudt denken: daar is niets vervelender dan dat,
maar zij hebben er veel leut in, vooral als zich iemand vergist, en ge kunt ze
gemakkelijk een kwartier met teilen bezighouden.
Daarna vertel ik hun een en ander over een onderwerp dat hun belangstelling
gaande maakt: bijvoorbeeld de zon, de maan, de sterren, dat de wereld rond is,
waar het ijzer vandaan komt en hoe het gemaakt wordt tot bijlen, messen, enz...
Hoe een stoomboot eruit ziet van binnen, enz... enz... dat horen zij gaarne en zij
zouden allen gaarne een reisje maken naar het blanke land; dat het er koud is
schrikt hen niet af, zij zullen veel kleren aantrekken maar ik moet meegaan.
Een voornaam iets is het aanleren van wat Maleis, dat de voertaal is voor heel
Oost-Indië. Zij kennen reeds enkele woorden en raden naar andere... Zij onthouden
tamelijk wel, vooral de woorden met opvallende klank.
Het leste is het beste: geloofsonderricht met platen. Nu blijven zij niet op hun
plaatsen, maar gaan op de eerste bankjes zitten of komen bij het bord staan. Op
allerlei vragen moet ik dan voorbereid zijn, want op de plaat met Adam en Eva
bijvoorbeeld interesseert hen niet alleen Vader Adam en Moeder Eva, maar al
het gedierte, het geboomte en het gebloemte van het Paradijs.
Als zij de zondvloed afgebeeld zien, dan sidderen zij als zij een man en een
slang samen een boom zien beklimmen om zich te redden!
Satan vinden zij een gemene kerel, maar zij vinden óók iets in hem belachelijk
en aantrekkelijk tegelijk. Als de duivel erbij komt, al staat hij nog zo verdekt
opgesteld, dan hebben zij hem in de gaten; wat is hij toch tuk op mensen! Zie
hem eens trekken met die touwen en kettingen! Daar zit in dat wilde en woeste
iets aantrekkelijks voor hun wilde natuur en zij hebben voor geen halve cent
medelijden met de verdoemden.
Zij kijken dan ook altijd met nieuw genoegen naar de plaat die de hel voorstelt.
Dan moet ge ze horen: zie hem daar eens zitten. Satan met zijn staart en zijn
vleugels als van een vliegende hond! Hij is toch niet mis, die Satan!
Zie die "duvel" eens trekken en sleuren. En slangen zitten er ook al! En overal
is er vuur!
Als ik er hun dan bij vertel dat Satan zelf vreselijk gepijnigd en gekweld wordt,
altijd, en dat ook alle slechte mensen, alle koppensnellers, ontuchtigaards,
bloedwrekers en andere schelmen daarheen moeten, dan verliest Satan van zijn
prestige en zij krijgen een heilige schrik voor de hel waar vuurpijn is en altijd
279

honger en dorst. Als de school uit is, komen zij nog eens dichter bij de plaat,
vooral als Satan er op staat. De afbeelding van God de Vader, van Jezus en
Maria, vinden zij zeer sympathiek, en steeds hebben zij uitroepen van bewondering
voor hen over. Is dat niet reeds een genade? 23
De godsdienstles verloopt als volgt:
Ik hang tegen het bord een van de platen van de Catechismus. Deze geeft het
Laatste Avondmaal te zien. In het kort volgt het verhaal van wat er in die heilige
nacht gebeurde. Over toean Jezus spreken zij met veel eerbied, Sint-Pieter en
Sint-Jan kennen zij ook, maar beter nog Judas, Judas met zijn afstotende tronie.
Zie hem daar eens zitten! Hoe omknelt hij vast de geldbuidel!
In de hoek van de plaat is Judas voorgesteld, hangende aan een boom. Dat is
voor hen het interessantste van heel die plaat. Ze stoten elkaar aan en beginnen
te lachen. Zij lachen er zelfs zó om, dat de tranen hen uit de ogen rollen. Wat
een stommerik, die Judas met zijn lelijk gezicht! Zichzelf te moorden! Zich op
te hangen!... Het domste wat men uitdenken kan. Wanhoop is bij hen zo goed als
onbekend en van zelfmoord hoort men hier zelden of nooit.
Hoe zou het die Judas toch hebben aangelegd om zich zo op te hangen? Volgens
hen heeft Judas eerst het touw aan de boomtak gebonden, daarna aan zijn hals en
is zo naar beneden gesprongen.
Als ik hun dan vertel dat Judas, indien hij aan Jezus vergiffenis gevraagd had,
die zeker verkregen zou hebben, roepen ze: och kom, toean, met zo'n vent moet
je geen medelijden hebben.
Maar zelf zijn zij op een sneltocht wreed. Alleen bij de herinnering aan de laatste
wanhopige pogingen van de slachtoffers tot redding, lachen zij om hun woede,
om hun schrik; lachen zij wanneer zij eraan denken hoe een man een pijl dwars
door de nek kreeg en zó, het hoofd stijf van de pijn nog een eind verder liep...
Aan deze oermensen valt nog heel wat te beschaven. 24
Bij de lezing van de artikeltjes van de missionarissen in de Annalen of de Almanak,
valt het op dat zij nooit over 'exorcisme', duiveluitdrijving, spreken, noch over
ziekenzegening, de zegening van huis, prauw en tuinen. Verondersteld mag worden
dat wat het exorcisme betreft de missionarissen zich bewust afzetten tegen een
'machten-spel', zij laten immers voortdurend horen dat 'toverij' berust op een
toekenning van macht aan de geesten/dema's. Tegenover de waardevolle cultuuruitingen-jacht,
landbouw, visserij - stonden zij wel waarderend, maar voortdurend
angstig-kritisch, omdat alle uitingen in verband stonden met de feesten, de geheime
rituelen en de daarbij te plegen 'ontucht'. Als zij al de zorg van de Marind via hun
totemisme voor het behoud van heel het natuurlijke bestel hebben gezien, dan was
de kern van die zorg (namelijk het behouden en bevorderen van vruchtbaarheid)
feitelijk te zeer verbonden met de excessieve uitingen daarvan, waartegen heel hun
23 Vertenten MSC, P., Brief, in: Annalen, jg. 32, 1914, p. 283.
24 Vertenten MSC, P., Brief, in: Annalen, jg. 36, 1918, p. 197.
280

opzet zich keerde. De ommekeer ten goede verwachtten zij van de modelkampong,
maar deze werd niet alleen opgebouwd om het restant van gezonde mensen te
behouden, maar om hen in vruchtbare 'gezinnen' en gezinswoningen onder te
brengen, in nieuwe dorpen, waar kerken en scholen gebouwd zouden worden en de
'wilden' beschaafde mensen zouden willen zijn.
Een meer algemene opmerking mag hieraan nog worden toegevoegd. Het lijkt erop
dat de pioniers, overeenkomstig de catechese van hun tijd, gewerkt hebben met een
Godsbegrip dat de almacht, alwetendheid en alomtegenwoordigheid benadrukte als
de 'voorwaarde' voor een God, die gezien werd als de beloner van het goede en de
straffer van het kwade. Hemel en hel kregen de volle aandacht. Christus kreeg dan
het model van de Verzoener, die met zijn kostbaar bloed een verbolgen God
verzoende. De God van liefde brachten zij door hun praktijk van begrip, barmhartigheid
en toewijding.
Opvallend (en tevens begrijpelijk) hebben zij weinig gedaan en kunnen doen voor de
vrouwen en meisjes als zodanig. Er waren in deze periode ook nog geen zusters en
op het einde van deze eerste periode kwamen pas de eerste 'njora's', dit zijn de
echtgenotes van de onderwijzers, die in de dorpen de zorg voor moeder en kind op
zich namen en daarbij door woord en voorbeeld de vrouwen tot christen maakten.
Het is na dit alles wel duidelijk dat de catechese van deze pioniers gelegen heeft in
hun 'voorbeeld': hun gastvrijheid, hun bezoek aan de dorpen, de ziekenverpleging,
hun openlijk verzet tegen toverij, de opleiding van jongens door de broeders in
Merauke, de enkele mooie vieringen in de kerk en uiteindelijk de actie voor de
modeldorpen, waarbij studie van taal en adat als noodzakelijke voorwaarden tot
apostolaat veel tijd en intense aandacht vroegen.
281

X De spiritualiteit
Aan het einde van dit boek dat het werk van de MSC behandelt in de Missie van
Zuid-Nieuw-Guinea over de periode 1905-1925, kan de vraag gesteld worden: wat
bezielde eigenlijk deze pioniers om vol te houden bij deze moeilijke taak. Wij spraken
hierboven over de geest van de tijd waarin zij stonden. Dit was de tijd van een eerste
opbloei van een wetenschappelijke en technische aanpak van de wereld en van de
emancipatie van het katholieke volksdeel in de Lage Landen aan de Noordzee. Wij
vroegen naar de levenswijze en levensbeschouwing van de Brabantse gezinnen waaruit
zij voortkwamen. Dat milieu kenmerkte zich bij een dorpse of begin stedelijke
traditionele sobere levenswijze met een toen vanzelfsprekend rotsvast katholiek geloof,
dat vaak een defensieve houding aannam tegenover de dreigende gevaren vanuit die
nieuwe wereld. We zagen ook de vorming die zij meekregen van hun Congregatie,
welke hen tot mannen maakte met een actieve inzet ten aanzien van het geloofsindifferentisme
- le mal moderne - in het Europa van hun tijd en tot een missionaire
activiteit ten aanzien van de ongelovigen in de verre landen. De basisgedachte daarbij
was dat Gods liefde, getoond in het hart van de Godmens, door hen zou verkondigd
en nagedaan worden. Hoe zij dit feitelijk probeerden werd nagegaan in het overzicht
van hun werkmethode. De vraag blijft wat zij zelf getuigden in hun geschriften over
hun beleving van deze 'geest' in de praktijk van hun missieleven.
Nollen besluit in het Dagboek van Merauke zijn verslag over de ontvangst in
Merauke (1905) met de woorden:
Dankzij de goede God, die ons hier zo voorspoedig heeft geleid en bij onze
vestiging de genegenheid van de blanken reeds heeft verzekerd, mogen we hier
voorgoed blijven ter ere Gods en het heil van de zielen. 1
Hij vermeldt:
17 Augustus: Vanmorgen voor het eerst hier de H. Mis gelezen.
6 October: (na de verhuizing): Huizen en grond gezegend. 2
Toen we onze definitieve gebouwen op ons terrein betrokken, was het eerste werk
een altaar te maken. Maar daar was een moeilijkheid: O.L. Heer moet in een
tabernakel zijn met zijde bekleed en van waar halen we die? 3
1 Nollen MSC, H.,'Dagboek van Merauke', 14-8-1905.
2 Nollen MSC, H., 'Dagboek van Merauke', 17 augustus en 6 oktober 1905.
3 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 131.
282

19 November: Vandaag daalt O.L. Heer voor goed op het altaar neer. Geen
Kajakaja verwelkomde Hem, maar moge God weldra het wonder verrichten en uit
deze stenen kinderen Abrahams wekken. 4
Bij het overlijden van broeder Oomen (1906) schrijft hij:
Toen volgde er een dag dat de koorts onder de veertig graden bleef en we waren
wat gerustgesteld. Ik verwittigde echter broeder Oomen dat er gevaar bij was, en
dat hij het beste deed om te biechten. Daarna zou ik hem de H.H. Sacramenten
toedienen. Hij toonde niet de minste verrassing en was zo kalm en zo gelaten dat
ik meende: "Zou hij zijn leven opgeofferd hebben aan O.L. Heer voor de
bekering onzer Kajakaja's, en nu tevreden zijn dat O.L. Heer zijn offer heeft
aanvaard?"
Beproeving moest er komen, opdat wij beter overtuigd zouden zijn èn dat O.L.
Heer ons beschermt, èn dat alle welslagen van Hèm afhangt. Nu Hij het offer
heeft aanvaard van het leven van een van de onzen, hopen we dat ook weldra de
genade zal dalen in de harten van onze wilden. 5
In het In Memoriam voor broeder Verhoeven zegt hij:
Wat we toen gevoelden zult u enigszins begrijpen als u weet hoe lang we
gewacht hadden op deze hulp. Enfin, O.L. Heer weet wat Hij doet en voor onze
Kajakaja's hebben we een voorspreker méér; want de overledene was een heilige
broeder, en hij beloofde vast goed voor hen te zullen bidden. Ik hoop dat deze
dubbele slag, de dood eerst van broeder Oomen en nu die van broeder Verhoeven
noch onze jongere confraters, noch de broeders zal afschrikken. De heren
hier vroegen of men het in Merauke nu zou opgeven? Och, zij kennen de
drijfveren niet die de missionaris zijn leven doen veil hebben voor de zielen van
die arme heidenen. 6
Wanneer de muskietenplaag over hen komt, is zijn commentaar:
Ook maken we van de nood een deugd en offeren voor het heil van de zielen de
last van die plaag aan O.L. Heer op. 7
Tekenend voor de afhankelijkheid van de bisschop en de geest van gehoorzaamheid
is deze mededeling meer dan een jaar na aankomst:
Vandaag voor het eerst "Lof. We hebben permissie gekregen "zo dikwijls als
wij willen". 8
4 Nollen MSC, H., 'Dagboek van Merauke', 19 november 1905.
5 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 375.
6 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 115.
7 Nollen MSC, H., Brief, in: Annalen, jg. 24, 1906, p. 10.
8 Nollen MSC, H., 'Dagboek van Merauke', 2 december 1907.
283

Cappers besluit een verslag van het bezoek aan de dorpen met te zeggen:
Wat er ook van zij, al mogen de Kajakaja's nog zo smerig zijn, en al zouden zij
nog duizend maal meer geuren, ik houd er toch van en zal ervan blijven houden,
want het zijn mensen met een onsterfelijke ziel en die ziel moeten we trachten
voor God te winnen. 9
Zo beleefden zij de eerste jaren, maar toen enig succes uitbleef formuleerde Van de
Kolk wat er bij hem en bij de anderen (al schreven zij dat niet zo formeel) omging.
Het is dan tien jaar later. In een artikel onder de titel 'Een hopeloos werk?' vertelt
hij:
Een hopeloos werk! Het schijnt zo tenminste. Scheiding van dierbaren, scheiding
van al wat beschaafd is, ongewoon klimaat, onvoldoende voedsel, slechte
behuizing, voortdurende eenzaamheid, herhaalde ziekten, een vroege of gewelddadige
dood misschien, dat alles voorzag de missionaris.
De grootste moeilijkheden echter zouden komen in en door het missiewerk zelf.
Lage zeden, grove manieren, afschuwelijke wreedheden, gesloten harten, raadselachtige
gemoederen, onbegrijpelijke lichtzinnigheid, gebrek aan elk edel of hoger
begrip, volslagen onkunde van God en het bovenzinnelijke, een hopeloos werk!
Ja, het schijnt zo. Hoe kan een mens er aan beginnen?
Of is dit misschien te zwart getekend? Neen, in grote lijnen ìs het zo, maar
gelukkig ziet en voelt de missionaris het zo niet, althans niet voortdurend. Gelijk
hij de eerste dag al blij is een enkel woord van de nieuwe taal te hebben opgevangen,
zijn betekenis gegist en in het geheugen geprent, de tweede dag vriendelijkheid
te hebben gelezen in de ogen van één wilde, de derde dag een zieke
heeft kunnen helpen en een daad van liefde en toewijding heeft kunnen stellen
die de wilden verbaasde - zo heeft hij elke dag, maand na maand, jaar na jaar,
zijn kleine blijheden en vertroostingen. Het gaat vooruit, hij ziet het vooruitgaan,
meer nog in verbeelding dan in werkelijkheid. Eindelijk kan hij zich al behelpen
met de taal, de mensen kent hij bij naam, hun grove gebreken en kleine hoedanigheden
bespiedde hij in stilte; hun vertrouwen en de liefde heeft hij van dag tot
dag gewonnen, niet door woorden maar door daden; de eerste lessen van beschaving
en bekering heeft hij meegedeeld zonder te rekenen op gevolg; een stille
inwerking daarvan meent hij echter hier en daar reeds op te merken uit een
enkele vraag of een enkele daad van de wilden; enigen geven meer vertrouwen
en naderen dichter; een kleine groep verbindt zich al aan hem... Zo gaat het
langzaam, bijna ongemerkt voort: en dat alles geeft voldoening zoveel als een
mensenhart kan bevatten. Elk offer heeft zijn troost, waarom dit grote offer niet?
Wat nog geen werkelijkheid is, leeft reeds in de verbeelding van de missionaris,
want ook de verbeelding is vaak een levenskracht bij werken van lange duur.
Maar niet alles is louter verbeelding, er is ook zeer veel werkelijkheid. Wat de
missionaris door die langzame, dagelijkse voortgang bereikt, is beschavingswerk.
De ruwe naturen worden van lieverlede zachter, althans in zijn bijzijn; het
9 Cappers MSC, E., Brief, in: Annalen, jg. 25, 1907, p. 85.
284

aanpassings- en leervermogen dat begint te werken, maakt de hoofden klaarder,
de harten weker, het leven beter. Na jaren vraagt de missionaris zich met
verbazing af: waar zijn het koppensnellen, het menseneten, de mensenoffers, de
kindermoord, de kinderroof, de bloedwraak, het levend begraven, de monsterachtige
zedeloosheden gebleven?
En ziet, ook het nederig voorlopig kapelletje staat niet meer leeg. De wilden die
er zondags in komen, zitten niet meer ongemanierd en onwetend te kijken, maar
zij bidden reeds een "Onze Vader" en "Weesgegroet". Als de dag er is dat
enkelen van zijn mensen willen bidden, dan vooral voelt de missionaris dat zijn
werk níet hopeloos is.
Zeker, er is een offer nodig om jaren te werken aan een "begin", terwijl men
weet nooit het "einde" te zullen zien, zelfs niet het "midden". Maar is heel het
missieleven niet een offer: is dat niet zijn innerlijkste wezenheid? Toch is er voor
de mens vaak iets menselijks nodig om de moed tot het offer te verhogen. En dat
ontbreekt ook hier niet. De missionaris voelt zich één met zijn opvolgers, hij is
maar een schakel van de lange keten. Zijn taak is de nederigste, de onaanzienlijkste,
de minst troostgevende, maar zij schijnt toch nodig; God vroeg ze van
hem; zijn opvolgers bouwen er op voort.
Weten dat er veel moed en taai geduld nodig is, geeft ook kracht. De missionaris
heeft een volhardingsgeest voor jaren, omdat hij voorziet dat er jaren werk en
toewijding nodig zullen zijn. De mensen tot wie hij gezonden wordt, zijn nog
barbaren. - 't Is niets: hij zal ze beminnen en zij zullen hem beminnen. Zij zijn
woest en onbeschaafd, - hij let er niet op: zij werden hem toevertrouwd als zijn
kinderen. Zij zijn wreed en zedeloos, - hij zal er een leven van liefde en barmhartigheid
tegenoverstellen. Zij zijn dom en onwetend, - hij zal zijn best doen
om hen te onderrichten.
Veel werk en geduld zal er inderdaad nodig zijn. Want het heidendom van wilde
natuurmensen is geen toevallig iets. Sinds eeuwen woekerde het voort, door
niemand bestreden, door niets belemmerd. Het zit sinds eeuwen ingedrongen en
vastgegroeid in ziel en lijf van de wilde, van vader op kind. Het zit in al de
gebruiken, in heel het denken, in heel het voelen, in heel het leven, in heel de
taal. Hun voorouders leefden en stierven zó: zij leven en sterven zó en zij
vermoeden niet anders of hun kinderen en kleinkinderen zullen ook zó leven en
sterven. Zucht naar verheffing, verbetering, veredeling is hen vreemd, wijl het
bestaan zelf van dat alles hen vreemd is.
Tegenover die harde rots staat de zachte missionaris. Teleurstellingen zullen hem
harden en de rots zachter maken.
Wat komt die blanke man hier doen? Die vraag leest de missionaris het allereerst
op het verwonderde gelaat van de wilde: en dat ìs reeds een teleurstelling, een
lijden. Hij, die uit medelijden kwam en met een hart vol liefde welke hij wenste
285

ond te strooien, hij voelt vanaf de eerste dag dat die liefde niet begrepen wordt.
Men vraagt niet eens of hij uit liefde kwam, men vraagt: is hij misschien een
verstotene van zijn eigen volk? Zoekt hij hier voedsel of voordeel? Is hij een
dwalende zwerveling? Ontvlucht hij familie of land of vijand? Zoekt hij vergetelheid
in verre afzondering? Komt hij kinderen roven of een vrouw?
Maar ook de wilde is mens, en al spoedig leert hij de missionaris kennen als een
"echte mens", meer nog als een "goede mens". Hij bestudeert in hem wat hij
doet, wat hij zegt, wat hij kan, wat hij beoogt. De harde waarheden geloven, de
moeilijke plichten aanvaarden, aan de geliefde zonden verzaken, neen... dat is
nog te veel gevraagd; maar in het verborgene is er reeds een stille invloed.
Alleen het verschijnen van de missionaris wordt een levendige prediking, al voelt
hij soms een machteloosheid die een kleinere moed dan de zijne zou neerdrukken.
En zijn werk wordt gezegend. Feitelijk had hij zelfs geen recht om dit van zijn
arbeid te verwachten, wijl hij slechts een nietig instrument is van Gods genade,
die dat instrument niet eens nodig had.
Verheugt u dat uw namen staan opgeschreven in de hemelen, - dat is tenslotte
de enige troost, de enige vreugde die Christus aan zijn missionarissen volkomen
en zonder mate gunt. Zij alleen kan de missionaris sterk genoeg maken om nooit
de moed te verliezen. 10
Vertenten werkte met pater Van de Kolk in Okaba en toen deze statie door de
oorlog 1914-1918 moest worden opgegeven, werkte hij in Merauke en ging hij op
bezoek in Okaba. Stilaan rijpte het plan van de 'modelkampong' en mede door zijn
invloed op het Bestuur kwam de verwerkelijking tot stand en werd de Marindstam
behouden. Terugdenkend aan de eerste nadere kennismaking schrijft hij:
Het Kerstfeest van 1911 konden wij heel alleen vieren met ons drietjes. Terwijl
pater Van de Kolk de H. Mis deed, speelde ik op een citer en broeder Van
Santvoort zong kerstliederen.
Dagelijks studeerden wij de zeer moeilijke taal en al ontbrak ons nog een
duidelijk inzicht in de vormenrijkdom van de vele woorden en samenstellingen
die onze hulpwerkwoorden vervangen en tevens tijd, wijze, modus, getal,
betrekking enzovoort aangeven, wij wisten door omschrijving in korte zinnen
toch ongeveer alles te zeggen wat wij wilden. De gebeden werden opgesteld en
de hand gelegd aan de eerste catechismus. Nog wel twintig maal in de loop van
de jaren zou ik hem omwerken en verbeteren. We leerden hoe langer hoe meer
mensen kennen met naam en toenaam. Stilaan interesseerden wij meer de lui, ze
vroegen steeds meer om geneesmiddelen, wij kregen allerlei boodschappen mee
wanneer wij verdere dorpen bezochten. Wij waren geen vreemden meer als eerst
en meer dan eens hoorde ik nu met overtuiging: "Mijnheer, gij zijt een echt
mens!" [...]
10 Kolk MSC, J. van de, Brief, in: Annalen, jg. 34, 1916, pp. 18, 37, 67, 100.
286

Samoei zat een tijdje met mij te praten.
"Toean, waarom trouwt ge niet?"
"Samoei, ik ben een padri en die trouwen niet!"
"Toean, gij houdt zoveel van kindertjes, ge moet trouwen! Daar zijn nog veel
jonge meisjes in ons land."
"Samoei, zoudt gij met een vreemde vrouw willen trouwen? Had ik willen
trouwen, dan ware ik in mijn land gebleven en had een blanke vrouw genomen.
Daar zijn veel goede en schone vrouwen in mijn land."
"Toean, het is een zo groot geluk kinderen te hebben!" Samoei staart voor zich
uit en fluit zachtjes, hij fluistert de naam van Nalwo, zijn jongen, zijn schat.
"Samoei, vader en moeder hadden veel kinderen: elf. Toen ik nog een knaap
was, heeft God in mijn kinderhart het verlangen gelegd priester te worden, padri.
De toean-padri wijden zich gans aan God en de zaken Gods, zij leren Zijn leer
en verkondigen Zijn wet, zij hebben de leiding in het Huis Gods voor het gebed
en de ceremonies. Zij verlaten alles om beter, om gans aan God te kunnen zijn."
Samoei staart voor zich uit, een zacht gefluit moet zijn verwondering uitdrukken.
Samoei fluit niet meer, zijn ogen staan strak en groot. Hij, de primitief, Samoei,
staat hier voor iets machtigs, dat nooit in het brein van een Kajakaja is opgekomen.
"Gij lieden hebt grootse onthouding."
"Samoei, als ik getrouwd was, dan ware ik nooit naar hier gekomen, dan was ik
met vrouw en kinderen in mijn land gebleven, mijn schoon land, bij vader en
moeder en familie. Dan zoudt ge mij nooit hebben gekend!"
Met dieper genegenheid is Samoei die morgen van mij heengegaan. [...]
Van het begin af heeft in dit zedeloze land ons celibaat ons als een zegen
omgeven. Het was niet het minst daarom dat men ons van het begin af de eretitel
gaf van 'Samb-anim'. De samb-anim dat zijn de wijzen van het dorp. Mannen,
rijk aan ondervinding, bedaard, verstandig, kalm en bezadigd, mannen op leeftijd,
maar krachtig nog.
Wij zijn hier gekomen om de leer van Jezus Christus te stellen in plaats van hun
opvattingen. Het moet en zal lukken! Maar veel geduld zal het vragen, veel
miskenning en veel lijden. Menselijkerwijze gesproken staat men machteloos.
Nog zal het lange jaren duren eer er succes is en meer dan eens zal de toestand
hopeloos schijnen. 11
Na het eerste ingrijpend optreden tegen het snellen zegt hij:
Wij zijn de apostelen van de vrede, maar toch zijn we blij dat er een tijd schrik
heerst, het enige middel hier om ware vrede te vestigen. 12
11 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 114.
12 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 109.
287

Nadat de eerste modelkampong was gesticht, schrijft hij:
Het is alles nog onvast en voorlopig. De ondervinding zal ons nog veel leren,
nog menige teleurstelling wacht ons maar O.L. Heer heeft het boompje geplant
en groeien zal het. 13
Onder de Eerste Wereldoorlog schreef de Prefect:
Hebt ge geen geld om langer de internen te onderhouden, dan laat ze in godsnaam
naar huis gaan.
Vertenten reageert:
De internen naar huis zenden? Dat nooit, want dan ligt er heel ons werk! Wij
vertrouwen op de Goddelijke Voorzienigheid. Eerst bidden. Wij hielden onze
retraite. Toen bracht een Chinees ons een milde gift omdat de Grote Heer zijn
vogeljacht gezegend had. 14
En hij vervolgt:
Zij die op de Missie verblijven, ondergaan die invloed en hun opvattingen
wijzigen zich allengs. Zij vrezen de straffen Gods en dat is het begin van de
wijsheid, het begin van de liefde Gods die stilaan in hen wordt geboren. De
devotie tot het H. Hart komt ons hier goed ter hulp. Vooral de beeltenis. Hun
uitdrukking voor liefde, is: "Mijn hart is gans voor u." Is het beeld van het
goddelijk Hart niet de schoonste uitbeelding daarvan? 15
Toen de broeders de vlotten met hout verloren hadden voegt Vertenten aan het
verhaal toe:
Niet alleen houtvlotten; zoveel, zo heel veel dat men verzorgde, moeizaam
bijeenbracht en opbouwde, is verloren gegaan, althans voor het oog van de
mensen. Maar het beste van een goede daad, de verdienste, blijft. Die wordt zelfs
groter naarmate er menselijkerwijze gesproken meer verloren gaat, als men dat
verlies weet te dragen met de geest van geloof, in volle onderwerping aan Gods
wonderbare Voorzienigheid. Dat geloof - en dat alleen - geeft de nodige moed
tot volharding. 16
Aan Viegen schreef hij na de overwinning in Djakarta:
Wij mogen O.L. Heer wel danken. Het werk op Nieuw-Guinea was te goed in
het kruis geplant om failliet te gaan. We hebben steeds met Gods genade goede
moed gehouden. 17
13 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 105.
14 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 141.
15 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 148.
16 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, p. 149.
17 Kooy MSC, J. van der, Brief, in: Annalen, jg. 29, 1911, p. 23.
288

Merkwaardig blijft dat hun eigen H. Hartdevotie en de devotie tot O.L. Vrouw van
het H. Hart in hun brieven zelden of nooit vermeld wordt. Zij kenden het woord
voor 'hart' in de Marind taal, zij hebben ook wel gezien dat de Marind soms een
goed hart bezat. Maar de hyperseksualiteit van deze stam bedierf de mogelijkheid
om een entree te zoeken langs de erotiek; evenzo hebben zij de diepe zin voor
'vruchtbaarheid' zoals de Marind die bezat, geestelijk niet kunnen vertalen. Hun
praktijk bewees dat zij missionarissen waren van het H. Hart.
Samenvattend kon Vertenten schrijven:
Een jong missionaris weet eigenlijk niet wat hij begint. Hij stelt zich de zaken en
toestanden heel anders voor dan zij zijn. Hij moet ze beleven om ze te begrijpen.
De materiële kant van het missieleven valt hem in veel opzichten mee; met een
gezonde dosis levensmoed is het ontbreken van velerlei comfort heel best te
dragen. De eigenlijke moeilijkheden zijn heel anders dan hij ze zich gedacht had.
Het is het Kruis dat hij omhelst. Het Kruis is niet zonder reden hèt teken van het
Christendom. De Meester is er op gestorven, door het Kruis moet ook de
zendeling zegepralen, een andere weg is er niet. Lijden onthecht van het vergankelijke,
lijden verdiept, lijden loutert, lijden maakt ons beter, leert ons zelfopoffering
en medelijden, leert ons goed zijn. Die zichzelf verliest, zal zichzelf vinden.
Men heeft veel verlaten en men vindt een achterlijk land en volk. Een groot
geluk is het goede confraters te treffen, die elkanders lasten dragen, die elkander
verstaan, elkander het leven aangenaam maken. Men komt in een moerassige,
tropische streek; warm is het er altijd, meestal zelfs erg heet. Het krioelt overal
van muskieten, waaronder malariamuggen. Moet men ergens doorwaden, dan
heeft men last van bloedzuigers. Moet men over zee met een zeilprauw, men is
overgeleverd aan de willekeur van inlands bootsvolk. Eens deed ik er zes dagen
en zes nachten over. De paden van de inlanders zijn slecht, ze waren het vooral
toen er nog slechts boomstammen over de vele grachten lagen. Later legde men
bruggetjes, maar hoe dikwijls trapten onze paarden er door... Daarom verkoos ik
meestal de fiets, maar dikwijls moet men die dragen. Men heeft last van allerlei
ongedierte. Wil men er zich tegen beschutten dan moet men deuren en vensters
maken van muskietengaas, maar dan is het huis minder luchtig en het is toch al
zo warm. Slangen zitten overal. Op en bij de rivier moet men oppassen voor de
krokodillen.
Een groot kruis is: het sukkelen. Sukkelen met de taal, met de school, met het
godsdienstonderricht, sukkelen met het eten, sukkelen met was en kleren...
comfort is soms ver te zoeken.
Over dat alles echter komt men met een gezond en blij gemoed, geholpen door
Gods genade, vrij gemakkelijk heen. Erger is dat men voelt alléén te staan. De
mensen begrijpen u zo weinig en zelf begrijpt ge ze ook niet genoeg. Men moet
op zijn hoede zijn dat de eenzaamheid niet drukt; afleiding is er weinig, ge moet
ze zelf scheppen: taaistudie, tekenen, lectuur, muziek zijn hier een levenskwestie.
Bovenal heeft de missionaris nodig: een sterk inwendig leven. Als men niet
voortdurend op zijn hoede zou zijn, dan zou de morele, zo laag staande omge-
289

ving u onwillekeurig naar omlaag trekken. Een missionaris is ook maar een zwak
mens van vlees en bloed. De grote armoede van kerkje of kapelletje doet wel
eens pijnlijk aan. Nooit eens orgelmuziek, nooit eens die heerlijke ceremonieën
met prachtige gewaden. Jaren zich aftobben, weinig of geen resultaten zien, niet
begrepen, vaak uitgelachen worden. Overal en altijd weer stoten op het grofste
egoïsme, want de primitief is een geweldig egoïst. Zeker voelen zij genegenheid
voor wie hen goed behandelt en weldoet, maar wanneer het erop aankomt een
offertje te brengen, iets te geven, zich van iets te ontdoen dan wint het de ikzucht,
dan blijkt het te duidelijk hoe oppervlakkig hun genegenheid nog is, hoe
zij inhalig en gierig zijn.
Tien jaar lang het volk zien uitsterven en machteloos er tegenoverstaan! Zo goed
als geen geboorten meer, en nergens hulp zien opdagen! Daarbij komt einde
1918 de Spaanse griep. Onze modeldorpjes liepen totaal leeg. Eindelijk na vijftien
jaar kwam de hulp. Wie denkt, dat wij daarmee aan het eind van onze
kruisen waren, heeft het ver mis. Toen ik van Java terugkwam, was het eerste
woord van het Plaatselijk Bestuur: "Pastoor, als ik u nu iets vragen mag: zachtjes
aan a.u.b."... en het ging om een uitstervend volk.
Het ware veel gemakkelijker geweest de winkel te sluiten, maar dat deden wij
niet. Zij die tot ons gekomen waren bleven niettegenstaande alles, de ons
toevertrouwde schaapjes en wij wilden geen huurlingen zijn. Zeker, er is ook bij
onze eerste christenen nog zoveel dat aan de oude mens herinnert, wie weet het
beter dan wij? Is dat niet de grootste beproeving van het missionarisleven, steeds
een heerlijk ideaal voor ogen te hebben en voortdurend te moeten ondervinden
hoe ver men er beneden blijft en blijven zal? [...]
Illusies vallen voortdurend en toch houdt men weer aan het nieuwe vast. Maar
het ideaal blijft: CHRISTUS GEKRUISD. In het Kruis is het heil. Aan de voet van
het Kruis vergeet men alle pijnen en daar ontluiken immer weer lentefrisse
bloemen van liefde en van hoop. Is niet het sterkste wat God op deze wereld
heeft geschapen ons arm mensenhart? Het behaagt Hem daarin wonderen te
verrichten die wij zelf niet begrijpen. 18
Wie kan hier nog iets aan toevoegen? Vertenten zegt:
De ommekeer van de zielen is het werk van Gods genade.
Dit is wat Georges Bernanos als slotzin neerschrijft van zijn Journal d'un Curé de
Campagne, een slotzin ook voor dit boek dat eveneens een journal is van 'Curés de
Campagne' 19 , een woord gegrepen uit het hart van deze pioniers:
'Tout est grace.'
18 Vertenten MSC, P., Vijftien jaar, pp. 156-166.
19 Bernanos, G., Journal d'un Curé de Campagne. Paris, 1936, p. 366.
290

Afronding
Dit boek heeft een plaats gekregen in de Serie van de Katholieke Universiteit
Nijmegen 'Kerk en Theologie in Context'. Deze context kreeg een dubbele betekenis,
namelijk 'hun tijd' en 'onze tijd'. Hun tijd kwam in uitbeelding in hun omgang
met de Papoea's en deze Papoea's werden geplaatst in hun culturele context. Daarbij
is het opgevallen dat de pioniers enerzijds de koloniale mentaliteit van hun tijd
deelden: een westerse superioriteit als blanken en een kerkbeeld van het conventionele
Christendom van die dagen. Dat kwam naar voren wanneer zij zich als de
opvoeders tot een modernere maatschappij en als opvoeders tot een christelijke
beschaving opstelden. Hun studie van de adat was primair gericht op de ontdekking
van de beletselen tot geloofsaanvaarding en christelijk moreel leven.
Eigenlijk hebben zij de diep menselijke waarden van de vruchtbaarheidscultuur van
de Marind niet gezien als een entree tot religieuze levensbeschouwing van deze
stam. Zij zagen wel het positieve van monogame huwelijken, van sommige uitingen
van wederzijdse hulp, maar de excessen van de homo- en heteroseksualiteit deden
hen besluiten de seksenscheiding op te heffen door gezinsleven naar westers model
radicaal in te voeren. Het Victoriaanse klimaat van hun tijd deed hen noch over de
seksualiteit van de mensen, noch over hun eigen problemen in deze materie spreken
of schrijven.
Maar er was meer. Hun eigen persoonlijk geestelijk leven, met de aandacht voor het
kruis en de zelfopoffering, werd in een strikt kader van kloosterlijke religieuze
oefeningen stevig in de hand gehouden en door de Overheid gecontroleerd. Dat
'geestelijk leven' deed hen in de praktijk hun koloniale instelling te boven komen.
Zij waren mens met de mensen en het lijfelijke welzijn van de stam ontving hun
volledige, vaak heldhaftige toewijding terwijl waar een eigen christelijk beleven zich
vertoonde dit hen deed juichen.
De context bedoelt ook het missiewerk te plaatsen tegen de achtergrond van onze tijd.
Sinds 'hun' tijd - het begin van deze eeuw - zijn de visies op Kerk en Theologie
grondig veranderd. Die verandering echter geschiedde niet op één dag, niet in één
jaar. Duidelijk werd die verandering in het woord van paus Johannes XXIII: 'aggiornamento'.
Het is nu de bedoeling om dat proces waar dit het missiewerk onder de
Papoea's van Zuid-Nieuw-Guinea beïnvloedt, te beschrijven: eerst heel geleidelijk in
boek II De Baanbrekers als op gang komend en in boek III De Begeleiders als tot
de huidige vormgeving komend in een lokale kerk. Met name in het nu volgende deel
komt de kritiek op de pioniers tot uiting en krijgt de Papoeacultuur voor de missionarissen
betekenis in zichzelf. Er komen vormen van acculturatie.
291

Personenregister
Aerts, mgr. J. 38, 41, 252, 255, 256, 262
Anitoe Bandoi 239, 268
Baal, prof.dr. J. van vi, 9-14, 33, 85, 87, 90,
130, 160, 161, 163, 187, 197, 202,
205-209, 211, 212, 213, 215, 267
Barentsen, P.A. 47, 48
Bergh MSC, J. van de 156, 159, 253, 254
Bemanos, G. 290
Boelaars MSC, dr. J. xi, 213, 257, 270
Boom SJ, J. 6
Braun MSC, Ph. 20-23, 28, 31, 34, 35, 38,
39, 41, 151
Brink, G.J.M. van den 47
Cappers MSC, E. 6, 35-42, 59, 61, 63-65,
67, 68, 70-78, 80, 82, 83, 89, 109, 132,
156, 159, 165, 169, 197, 203, 264-266,
284
Chevalier MSC, J. 4, 55-58
Cnopius, dr. 215, 242
Cornelissen, dr. J.F.L.M. xvii, xviii
Cuskelly MSC, E. 57
Drabbe MSC, P. xi
FNDSC, Congregatie van de Dochters van
O.L. Vrouw van het H. Har xvi
Géong, Baba 130, 131, 136, 144, 148, 150,
220, 221, 224, 268
Geurtjens MSC, H. 6, 38, 46, 123, 124, 165,
253, 256, 258, 263
Godschalk, mgr. A. 4
Hamers MSC, N. 31, 35-41, 43, 59, 63, 89,
134, 136, 137, 140, 159, 265
Heijden, C.G.W.P. van der 10, 49
Henkelman MSC, A. 10, 11, 14
Hest MSC, A. van 256
Jeanson MSC, G. 39, 41, 63, 80-84, 89, 159,
240
Joosten MSC, J. 39, 41, 43, 63, 82, 89, 154,
159, 218, 222, 256
Kerck MSC, J. de 5, 58
Kolk MSC, J. van de 39-45, 90, 98, 99, 116,
117, 119-121, 123-125, 134-143, 147,
149-160, 163, 165, 167, 169, 171-174,
177-182, 189, 192, 197, 204, 213, 219,
225, 240, 241, 264-271, 273, 277, 284,
286
Kooy MSC, J. van der 39, 42, 85-87, 89,
125, 134, 140, 150-152, 157, 159, 163,
182, 183, 214, 215, 218, 221, 240, 253,
256, 265, 270, 271, 274, 276, 288
Kroesen, W., assistent-resident 3, 10, 11, 14,
19, 20, 22, 46, 205
Kusters SJ, J. 6
Laarhoven, J. van 53
Liberato, G., handelaar 224, 229, 230, 239,
268
Lulofs, P., resident 242-244, 246, 249
Maturbongs, C, goeroe 256
McGregor, Sir. W., gouverneur Brits Nieuw-
Guinea 3
Mensvoort MSC, P. 213
Meurkens, P.C.G. 49
MSC, Congregatie van de Missionarissen van
het H. Hart 213-224, 226, 229, 230,
234, 236, 239, 240-243, 246, 248-251,
253-256, 258, 260-274, 276-278, 280,
282-284, 286-288, 290
Neijens MSC, M. 6, 8, 14, 16, 19, 20,
38-40, 45-47, 128, 149-151, 153-156,
159, 221-223, 228, 264, 265
Nollen MSC, H. 20, 22, 23, 25, 27-29,
28-43, 59, 61, 64, 65, 67-69, 79-81, 124,
125, 127, 128, 134, 135, 149, 154-156,
160, 169, 174, 175, 199, 222, 241, 253,
264, 265, 273, 274, 282, 283
Oomen MSC, M. 20, 25, 27, 31, 32, 35-41,
283
Piperon MSC, Ch. 4, 55, 57, 58
Plate, L.M.F., assistent-resident 121, 143,
148, 183, 206, 207, 229, 233, 266
293

Raad MSC, P. van de 241, 246, 247
Rays, Markies de 5
Rettob, M., goeroe 256
Rettob, T., goeroe 256
Roessel MSC, D. van 20, 25, 27, 31, 35, 38,
39, 41, 159
Rogier, prof.dr. L.J. 53
Santvoort MSC, H. van 39, 45, 137, 138,
150, 152, 157-159, 221, 229, 253, 256,
286
Schreurs MSC, dr. P. vi
Schreurs MSC, Jac. 46, 150
Simeoni, kardinaal 4
Sitanala, J.B., arts 215, 216, 233, 234, 238
Talaut, H., goeroe 256, 257
Thierfelder, Prof.dr. M.U. 232, 250, 258
Tijburg MSC, T. 256, 258
Tuju, A., goeroe 256
Veen, A.M.D. van der 47
Ven, A. van de 101, 122, 223
Verhoeven MSC, G. 36, 39, 41, 256, 262,
283
294
Verschueren MSC, J. 87, 90, 211
Vertenten MSC, P. 11, 12, 39, 44-46, 90,
93, 97, 101, 107, 115, 116, 123, 125,
137, 143, 148, 149, 150, 153, 155, 156,
159, 174, 175, 177, 183, 187, 189, 192,
202, 213-224, 226, 228, 229, 230, 234,
236, 239-244, 246-251, 253-258,
260-266, 268-270, 272, 277, 278, 280,
286-290
Viegen MSC, J. 22, 35, 39, 42, 45, 90-98,
101, 103, 113-116, 121-128, 136, 140,
150, 153, 155, 156, 159, 198, 199, 205,
214, 240, 244, 246, 264, 265, 270, 271,
288
Vlamynck MSC, J. 47, 220-226, 229, 234,
239-243, 249-251, 255-258, 260, 263,
268, 269
Weyer OFM cap, A. van de 50
Wichmann, dr. A. 1-3
Woude, A.M. van der 47
Zadelhoff, J.H.T. van 239
Zwijsen, mgr. J. 51, 52

Lijst kaarten en illustraties
p. xviii
p. 16
p. 18
p. 24 en 26
p. 29
p. 88
p. 100 en 102
p. 104
p. 106
p. 110 en 112
p. 124
p. 162 en 164
p. 166 en 168
p. 210
p. 236
p. 248
p. 298
Zuid-West Nieuw-Guinea. Kaart uit: J.F.L.M. Cornelissen, Pater en
Papoea. Kok, Kampen 1988, p. II (met aanvullingen).
Brief van de heer W. Kroesen aan de Provinciaal van de Missionarissen
van het H. Hart te Tilburg.
Pater M. Neijens MSC. Uit: Annalen van O.L. Vrouw van het H.
Hart. Uitgave van de Missionarissen van het H. Hart. Tilburg, jg. 56,
1938, p. 203.
Marindinese man en Marindinese vrouw. Uit: H.G. Geurtjens MSC,
Onder de Kaja-Kaja's van Zuid-Nieuw-Guinea, 1933, pp. 104, 152.
Eerste nederzetting op Merauke. Uit: Annalen van O.L. Vrouw van
het H. Hart. Uitgave van de Missionarissen van het H. Hart. Tilburg,
jg. 24, 1906, p. 181.
Sosom. Archief MSC, Tilburg.
Bekleding van de Majo novicen voor de afdaken, en Man met een
gari en een ander als kraanvogel. Uit: Tijdschrift voor Land- en
Volkenkunde Ned. Indië, deel LXIX, 1914.
Ceremonie bij Majo feesten. Uit: Tijdschrift voor Land- en Volkenkunde
Ned. Indië, deel LXIX, 1914.
Kabai-oha. Uit: Annalen van O.L. Vrouw van het H. Hart. Uitgave
van de Missionarissen van het H. Hart. Tilburg, jg. 28, 1910, p. 295.
Sosom aan voor- en achterzijde. Uit: dr. J. Boelaars MSC, Nieuw-
Guinea, Uw mensen zijn wonderbaar. Bussum, 1953, pp. 48, 49.
Pentekening door H. Geurtjens MSC, naar P. Vertenten MSC, Uit:
J.F.L.M. Cornelissen, Pater en Papoea, Kok, Kampen 1988, p. 45.
Marindinese man, voorzijde en Marindinese man, achterzijde. Archief
MSC, Tilburg.
Marindinese moeder, en Marindinese jonge vrouw. Archief MSC,
Tilburg.
Dema. Uit: Almanak van O.L. Vrouw van het H. Hart. Uitgave van
de Missionarissen van het H. Hart. Tilburg, jg. 39, 1929, p. 46.
Pater P. Vertenten MSC. Uit: J. Vlamynck MSC, De Redder der
Kaja-Kaja's. Lannoo, Tielt, 1949, p. 192.
Gekleurde tekening van oude Marindinese vrouw, door P. Vertenten
MSC. Archief MSC, Tilburg.
Kaart. Uit: J. van Baal, Dema. The Hague, 1966 (met aanvullingen).
295

Verklaring vreemde woorden
(M) wil zeggen dat het een Marinds woord is.
ajasee (M):
amei (M):
anangib (M):
aroe-patoer (M):
bangoe (M):
basik(M):
betel (M):
boake (M):
boan (M):
dema (M):
ewati (M):
gaga(M):
gari(M):
Gawir (M):
Geb(M):
Gebse(M):
gotade (M):
gova (M):
hap (M):
harapa (M):
heis (M):
honahon (M):
igis (M):
Imas (M):
Imo (M):
In(M):
iwag (M):
jaba-zi (M):
jus primae noctis:
kambara(M):
kawa rawetok(M):
296
zang vóór een sneltocht
grootvader
huwbare jongeman
jongen boven de tien jaar
Imo ritueel
varken
cf. sirih
neen
clan
oerwezen, scheppend, ordenend, voorouder, bovennatuurlijke
kracht
jongeman
liedvorm
halve boog vormend scherm, op de schouders gedragen, het
hemelruim voorstellend
het zuiden van Merauke tot bij de Koemberivier
naam voor de zon als dema
clannaam, bij Viegen: de Maleis-Javaanse immigranten
verblijf voor grotere jongens
ziel van overledene
morgen
ritueel
ziel van overledene
baby (0-1 jaar)
naam
het noorden tussen de Koemberivier en de Bianrivier
ritueel
het midden, oostzijde van de Koemberivier
huwbare jonge vrouw
prauw, ook: opgehoogde bedding omringd door water
recht van groepsgenoten van de bruidegom op omgang met
de bruid in de eerste nacht
tovenarij
ten ondersteboven gehaald

kivasom(M):
kopra (Maleis):
kroton (M):
Majo (M):
manggon(M):
merav-anim (M):
miakim(M):
Moeri (M):
namek(M):
nas (M):
ngadzi (M):
otiv bombari(M)
papes (M):
papus (M):
patoer (M):
poe-anim(M):
roembia (Maleis):
saham (M):
samb-zi (M):
Sandavi (M):
sanga (M):
sav(M):
sirih (Maleis):
sok-aném(M):
sok(M):
somb/samb aném(M):
sopi (Maleis):
soso (M):
Sosom(M):
tieske(M):
totem (Indiaans):
wahoekoe (M):
wananga (M):
waningap (M):
war-ti-zi(M):
wati (M):
weiko-zi (M):
wih(M):
woklahedde (M):
wokravid(M):
klein meisje
gedroogd vruchtvlees van de klappernoot
sierkruid-plant
ritueel
klapperdop tot slangekop gesneden
tovenaar
bijna huwbare jongeman
het uiterste westen (bij Straat Marianne)
broer
gevecht
feestdans
cf. jus primae noctis
jongetje (1-15 jaar)
meisje (1-5 jaar)
kleine jongen (na 5 jaar)
vreemdelingen
sagopalm
kangoeroe
grote zang
het verre oosten
hand
gehuwde vrouw
bladeren van plant die wordt gepruimd te zamen met pinang
(noot) en kapoer (kalk)
sneller
bamboemes
oude wijze man
jenever
beschaduwde plek in het dorp
Dema, ook: brandhout
genoeg
dat wat verbonden wordt geacht met een dema
groter meisje
kinderen
prachtig
dansvorm
drug
dansvorm
ziel van levende
cf. ewati
cf. ewati
297

KERK EN THEOLOGIE IN CONTEXT (KTC)
Eerder verschenen in deze reeks:
Dr. J.F.L.M. Cornelissen
PATER EN PAPOEA
Ontmoeting van de missionarissen van het Heilig Hart met de cultuur der Papoea's van
Nederlands Zuid-Nieuw-Guinea (1905-1963)
ISBN 90 242 3225 2
Berma Klein Goldewijk, Erik Borgman, Fred van Iersel (red.)
BEVRIJDINGSTHEOLOGIE IN WEST-EUROPA
Teksten van het symposium 'Westeuropese bevrijdingstheologie', gehouden op 12-13
november 1987 aan de Theologische Faculteit te Nijmegen
ISBN 90 242 3195 7
Dr. J.N. Breetvelt
DUALISME EN INTEGRATIE
Een studie van de factoren die een rol spelen bij het hervinden van identiteit bij opgeleide
Afrikanen
ISBN 90 242 5019 6
Dr. J.A.G. Gerwin van Leeuwen o.f.m.
FULLY INDIAN - AUTHENTICALLY CHRISTIAN
A study of the first fifteen years of the NBCLC (1967-1982), Bangalore - India, in the
light of the theology of its founder, D.S. Amalorpavadass
ISBN 90 242 4906 6 •
Deze studie maakt deel uit van het VF-project 'Contextualiteit in het missiologisch
denken' van de vakgroep Missiologie, Katholieke Universiteit te Nijmegen.
Dr. C.A.M. de Jong ss.cc.
KOMPAS 1965-1985
Een algemene krant met een katholieke achtergrond binnen het religieus pluralisme van
Indonesië
ISBN 90 242 5415 9
Drs. J.P. Heijke
KAMEROENSE BEVRIJDINGSTHEOLOGIE JEAN-MARC ELA
Theologie van onder de boom
ISBN 90 242 5335 7
Deze studie maakt deel uit van het VF-project 'Contextualiteit in het missiologisch
denken' van de vakgroep Missiologie, Katholieke Universiteit te Nijmegen.
Erik Borgman
SPOREN VAN DE BEVRIJDENDE GOD
Universitaire theologie in aansluiting op Latijnsamerikaanse bevrijdingstheologie, zwarte
theologie en feministische theologie
ISBN 90 242 6510 X
Jacques Van Nieuwenhove and Berma Klein Goldewijk (eds.)
POPULAR RELIGION, LIBERATION AND CONTEXTUAL THEOLOGY
Papers from a congress (January 3-7, 1990, Nijmegen, the Netherlands)
ISBN 90 242 3499 9
300

Dr. T.J.A.M. Meerman
GOED DOEN DOOR DOOD TE MAKEN
Een analyse van de morele argumentatie in vijf maatschappelijke debatten over euthanasie
tussen 1870 en 1940 in Engeland en Duitsland
ISBN 90 242 3479 4
Berma Klein Goldewijk
PRAKTIJK OF PRINCIPE
Basisgemeenschappen en de ecclesiologie van Leonardo Boff
ISBN 90 242 3439 5
Deze studie maakt deel uit van het VF-project 'Contextualiteit in het missiologisch
denken' van de vakgroep Missiologie, Katholieke Universiteit te Nijmegen.
Oscar A. Ante o.f.m.
CONTEXTUAL EVANGELIZATION IN THE PHILIPPINES: A FILIPINO FRANCIS-
CAN EXPERIENCE
ISBN 90 242 3409 3
Jacques Van Nieuwenhove
BRONNEN VAN BEVRIJDING
Varianten in de theologie van Gustavo Gutiérrez
ISBN 90 242 6803 6
Deze studie maakt deel uit van het VF-project 'Contextualiteit in het missiologisch
denken' van de vakgroep Missiologie, Katholieke Universiteit te Nijmegen.
Huub J.W.M. Boelaars OFM Cap.
INDONESIANISASI
Het omvormingsproces van de katholieke kerk in Indonesië tot de Indonesische katholieke
kerk.
ISBN 90 242 6802 8
Frans F. van der Hoff Boersma
ORGANISAR LA ESPERANZA
Theologia India Rural
ISBN 90 242 6635 1
Frank Sawyer
THE POOR ARE MANY
Political Ethics in the Social Encyclicals,
Christian Democracy, and Liberation Theology in Latin America
ISBN 90 242 7371 4
Erik Borgman en Anton van Harskamp (red.)
TUSSEN OPENHEID EN ISOLEMENT
Het voorbeeld van de katholieke theologie in de negentiende eeuw
ISBN 90 242 6813 3
Alan Hunter and Don Rimmington (eds.)
ALL UNDER HEAVEN
Chinese Tradition and Christian Life in the People's Republic of China
ISBN 90 242 7381 1
301