Untitled - Papuaerfgoed.org

VERANTWOORDING.
Bij het schrijven van onze belevenissen in Nederlands Nieuw-
Guinea heb ik, gebruik gemaakt van mijn eigen Memories van
Overgave, de schaarse aantekeningen die ik nog bewaard heb en van
de brieven die ik uit Fakfak aan mijn vrouw schreef, die in
september naar Nederland was vertrokken, maar vooral heb ik veel
uit mijn geheugen moeten opdiepen.
Oud collega's waren zo vriendelijk hun stukken ter beschikking
te stellen, waaruit ik enkele aanvullingen heb kunnen putten.
Mijn dank gaat uit naar Drs. J.J. Buurman voor het correctiewerk
dat hij voor zijn rekening heeft willen nemen.
Ter oriëntatie van de lezers zijn enkele losbladige schetskaarten
bijgevoegd, die jammer genoeg niet altijd even goed leesbaar
zijn, terwijl de gebruikte namen wel eens van elkaar afwijken.
In het stuk zelf is achter de plaatsnamen aangeduid op welke
schetskaart deze terug te vinden zijn, of in welke de buurt zij
liggen.
Dordrecht, juli 1992.

VAN 15 JANUARI 1951 TOT EN MET 15 OKTOBER 1962 IN NIEUW - GUINEA
VERTELD DOOR JAN EN ETTY DUBOIS
*********
Inleiding.
Bij de soevereiniteitsoverdracht van (Nederlands) Oost-Indië
aan de Republik Indonesia Serikat tegen eind 1949 bleef (Nederlands)
Nieuw-Guinea buiten deze overdracht en kreeg dit gebiedsdeel
de status van Gouvernement van Nederlands Nieuw-Guinea, met
aan de top in de hoofdplaats, Hollandia, de Gouverneur, bijgestaan
door de Directeuren van de Departementen, die de Raad van
Diensthoofden vormden. Bestuurlijk was het Gouvernement verdeeld
in de Afdelingen Hollandia, Geelvinkbaai, West Nieuw-Guinea en
Zuid Nieuw-Guinea waar het bestuur in naam en overeenkomstig de
bevelen van de Gouverneur werd gevoerd door de Residenten. De
Afdelingen waren verdeeld in Onderafdelingen die bestuurd werden
door een Onderafdelingschef (ÖAC)/Hoofd van Plaatselijk Bestuur
(HPB). Zo bestond de Afdeling West Nieuw-Guinea uit de Onderafdelingen
Sorong, Radja Ampat, Manokwari en Ajamaroe.
In 1950 werd besloten de bestuursvoering in Nieuw-Guinea uit te
breiden en te intensiveren. Daarbij zouden de grote Onderafdelingen
waarvan vele streken niet onder daadwerkelijk bestuur
waren gebracht opgesplitst worden in kleinere, beter te overziene
ressorten.
Omdat de omstandigheden in de nog open te leggen gebieden primitief
waren, werd van de gegadigden verwacht dat zij over een
goede lichamelijke conditie beschikten.
Aangezien ik de bestuursdienst in de tropen verkoos boven een
verblijf in het koude en natte Nederland solliciteerde ik naar
een uitzending naar Nieuw-Guinea. Mijn vrouw, Etty, voelde er
weinig voor, omdat zij voorzag dat wij- als gevolg van een
soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië- er weer uitgegooid
zouden worden (de toekomst gaf haar helaas gelijk). Ondanks haar
bezwaren legde zij zich er uiteindelijk bij neer dat wij naar
Nieuw-Guinea zouden gaan.
Toevallig bevond J.C.(Vic) de Bruin, beter bekend als Jungle
Pimpernel, zich in januari 1951 in Nederland als begeleider van
een Papoeadelegatie. Vic had een rijke Nieuw-Guinea ervaring. Op
19 januari 1939 kwam hij als Controleur naar de in 1936 door de
vliegenier Wissel ontdekte meren. Hij verbleef in die binnenlanden
tot" 26 juli 1944. In de jaren van de oorlog met Japan
organiseerde hij het verzet van de Papoea's tegen de bezetters
en voorzag de Indische Regering in Australië van waardevolle
inlichtingen over de bewegingen van de Jappen.
Voor het inwinnen van informaties over de meest noodzakelijke
goederen die we in het overzeese rijksdeel nodig zouden hebben
zocht ik Vic op. Hij kon daar weinig zinnigs over zeggen, in het
kort kwam het hierop neer dat de bevoorrading op Nieuw-Guinea wat
plaats en tijdstip betrof sterk verschilde. Het ene moment was
er volop rijst te koop maar geen druppel melk een volgende keer
was er weer eens een andere variatie. Vic gaf toch nog een
waardevol advies waar ik later veel genoegen van zou beleven.
Pagina 7

Hij raadde aan van aluminium een groot tourneeblik te laten maken
met een diep daaroverheen schuivend deksel.
Zo'n blik gaf een uitstekende bescherming aan de daarin verpakte
spullen tegen regen en bleef bovendien drijven als het in een
rivier viel, wat wel eens op tournees gebeurde. (Dit tourneeblik
doet nu in 1992 dienst als plantenbak op het balcon van onze
flat.) Tijdens onze ontmoeting vertelde Vic nog dat de Papoea's van
zijn delegatie zich in de winter bijzonder vermaakten met de
gevallen sneeuw. Van dit voor hen onbekende verschijnsel hadden
zij schildpadden, krokodillen en andere dieren geboetseerd.
Omdat er waarschijnlijk op de eerste standplaats geen arts
of verpleger zou zijn was het nodig zelf voorzieningen te
treffen. Na naarstig zoeken werden twee verouderde medische
handboeken voor missionarissen aangeschaft. Helaas stonden daar
geen naoorlogse medicijnen in zoals sulfaguanidine, penicilline
en dergelijke. De huisarts was uiterst behulpzaam bij het samenstellen
van een apotheek en met het geven van aanwijzingen voor
het gebruik.
Na enige schermutselingen op het ministerie waar men
zuinigjes de uit te zenden ambtenaren pas in Nieuw-Guinea in
vaste dienst wilde laten benoemen (mocht ons onderweg een
ongeluk overkomen dan was er geen enkele financieële garantie
voor onze vrouwen!!!) werd uiteindelijk toch besloten de
ambtenaren met de "status van in vaste dienst benoemde" te laten
vertrekken.
Deze bestuurs(BB)ambtenaren waren Jan Soleer met practische
ervaring van na 1946 in West- en Midden Java, Fred Winia die in
de Ommelanden van Batavia, Indramajoe en Cheribon als BBambtenaar
werkzaam was geweest,
Dick Mahler die in Oost Java gediend had en Evert van Emmerick,
onlangs als indoloog afgestudeerd. Ik zelf had in Bandoeng enige
kantoor- en organisatorische ervaring opgedaan waar ik zowel in
Nieuw-Guinea als in Nederland veel profijt van heb gehad.
Dick Mahler ging weliswaar als ongehuwde naar Nieuw-Guinea
maar had veertien dagen vóór zijn vertrek eindelijk ontdekt dat
hij in Den Haag naast een aardig buurmeisje woonde op wie hij
plots smoorverliefd werd. Die twee weken had hij zich zo zeer met
haar bezig gehouden dat hij gedurende de vijfdaagse reis geen oog
open heeft kunnen houden.
In de DC 4 waar wij de reis mee maakten, vloog ook een KNIL
kapitein mee die iedereen had afgeraden een kamer met hem te
delen omdat hij verschrikkelijk snurkte. Alleen Mahler die toch
al veel slaap tekort was gekomen deelde enkele nachten zijn
kamer, Dick sliep zo vast dat het snurken hem niet deerde. Er
reisde een jong vrouwtje mee met haar driejarig kind dat zo
overstuur was dat het de hele reis luidkeels huilde. Wij vonden
het bepaald een gebrek aan service dat de stewardess de moeder
geen moment te hulp schoot om het kind te kalmeren.
De DC 4 deed er vijf dagen over om via Kairo, Karachi,
Calcutta en Singapore naar Biak te vliegen.
Pagina 2

In Calcutta zocht ik een nicht op die vertelde dat het hotel
waar wij logeerden de laatste jaren twee keer gesloten was
geweest vanwege cholera bij een van de koks. Ter voorkoming van
onrust gaf ik dit pas de volgende dag aan mijn medepassagiers
door.
Wij hadden een plezierige reis met in elke tussenstop een
overnachting. Ik herinner mij nog goed het ouderwetse hotel in
Karachi met de lange, brede en hoge kamers. De ventilatoren die
aan het plafond hingen brachten in plaats van verkoeling alleen
maar de warme lucht in circulatie
In Biak {kaart 2} werden wij ontvangen door Bob Stephan die
Dick en ik nog kenden uit onze studententijd. Hij gaf ons de uit
Hollandia ontvangen berichten over onze toekomstige standplaatsen
door. Omdat in Nederland over Manokwari, waar zich enkele
honderden kolonisten hadden gevestigd, minder gunstige publicaties
hadden gecirculeerd hoopten Fred en ik daar niet geplaatst
te worden. Wat een schrik toen Stephan ons vertelde dat wij
uitgerekend daarheen moesten. Jan Soleer kreeg als bestemming
Seroei van waaruit hij de onderafdeling Waropen moest openen met
Waren {kaart 2} als hoofdplaats. Hij had de keus nog diezelfde
avond per Higginsboot te vertrekken of de volgende dag met een
Marine Catalinavliegtuig. Soleer was er zo op gebrand spoedig aan
de slag te gaan dat hij zei: "Vanavond nog met de Higgins". In
Seroei {kaart 2} kreeg hij echter een koude douche; men had daar
namelijk niet op zijn komst gerekend en na enkele maanden niets
doen verviel zijn opdracht voor Waropen en werd hij overgeplaatst
naar het Departement Van Economische Zaken in Hollandia. De
onderafdeling Waropen werd pas in 1953 geopend en in 1957 alweer
opgeheven.
Evert van Emmerick vloog de volgende dag met een Catalina
naar de Wisselmeren {kaart 4, links boven}. De Marine Luchtvaartdienst
hielp het Binnenlands Bestuur door met deze vliegboten
zowel de Wisselmeren als Ajamaroe te bevoorraden.
Zo kon Evert met een van deze vluchten mee naar zijn bestemming.
Bij Ajamaroe {kaart 1,noord oost van Teminaboean } kon de
Catalina op het langgerekte meer landen maar voor de Wisselmeren,
waar voor de vliegboten onvoldoende uitloop was, moesten de
ladingen gedropt worden. Daarbij is het bij een Dakota van de
Kroonduif een keer gebeurd dat door het verkeerd openen van een
deur deze uit de hengsels vloog en in de staart bleef vastzitten.
Met angst en beven en het koud zweet in de handen zag de
bemanning toch kans het vliegtuig veilig in Biak aan de grond
te zetten.
Dick Mahler moest zich bij de Resident in Sorong melden om
van daaruit verder te reizen naar Teminaboean { kaart 1.bovenloop
van de Kaiboes rivier; zuidkust Vogelkop} waar hij kennis
maakte met agas, een aan de kust veel voorkomende soort vlieg,
die met hun beet een haast ondraaglijke jeuk veroorzaken. Ik
ondervond de agasplaag later in de buurt van Oransbari {schetskaart}
waar zelfs de Papoea's met het voortdurend om zich heen
slaan met takkebossen probeerden zich de vliegjes van het lijf
te houden.
****** * * *
Pagina 3

1. Biak, Manokwari, de Onderafdelingen Ransiki en Wandammen.
Fred en ik bleven nog enkele dagen te gast in Biak in
afwachting van een Catalinavlucht naar Manokwari {kaart 1 en 1D
noord-oost punt Vogelkop}.
Op 15 januari 1951 waren wij geland op de spierwitte
Soridostrip {kaart 2, zuid kust BIAK). Deze was in de oorlog door
de Japanners gebruikt en later door de Amerikanen na vele
bombardementen hersteld. De strijd om de verovering van Biak op
de Japannners was hevig geweest. De vijand had heel goed gebruik
gemaakt van de vele diepe rotsholen op het koraaleiland die zulke
goede schuilplaatsen boden dat zij voor de aanvaller practisch
onbereikbaar waren.
Ze hadden er zelfs een lazaret ingericht. De strijd die van
10 april tot 22 juni 1944 had geduurd kostte aan beide zijden
honderden gesneuvelden.
Toen de Amerikanen Biak verlieten boden zij het Indische
Gouvernement in Australië het achtergebleven oorlogsmateriaal
voor een belachelijk lage prijs ter overname aan. (Jeeps bij
voorbeeld werden voor f.150.—aangeboden.). De zuinige Nederlanders
wezen dit bod van de hand in de hoop dat de Amerikanen die
er toch geen bestemming voor hadden hun prijs zouden verlagen of
zelfs de dumps cadeau doen.
Na de afwijzing van dit bod wisten de Yankees er wel
degelijk raad mee, met bulldozers werden de jeeps in zee geduwd
of met zoutzuur onklaar gemaakt. Grote viermotorige B 24
Liberators, B 17 Flying Fortress, P 40 Lightings (jachtbommenwerpers)
en Catalina's werden met bulldozers op een hoop geschoven
of met handgranaten in schroot veranderd. Ook op het vliegveld
Sentani {kaart 2, bij rechter marge) nabij Hollandia werden
honderden vliegtuigen met handgranaten onbruikbaar gemaakt.
Wegens gebrek aan personeel kon het in overvloed aanwezige
materieel niet productief gemaakt worden. Eerst toen de vliegtuigen
omgesmolten waren tot aluminiumblokken brachten zij bij
export naar de Verenigde Staten geld in het laatje. Onklaar
gemaakte jeeps zijn later door het NNG Governement voor duizenden
guldens per stuk weer rijklaar gemaakt. Het gouvernement had tot
in 1951 weinig aan het herstel van Biak gedaan. Het hotel was
ondergebracht in een nissenhut met een uiterst primitieve
badgelegenheid.
Wij logeerden in een naast het huis van Stephan staand
paviljoen. Zowel de Controleurswoning als het paviljoen waren
te betitelen met de uitdrukking van "onverklaarbaar bewoonde
huizen".
Na een paar dagen konden we mee met een Catalina die in
Manokwari {kaart 1, noord-oost punt Vogelkop} groenten ophaalde
voor de Marine in Biak. Op de steiger werden wij met een brede
grijns begroet door de Controleur, Jan Koopmans, die vertelde dat
de te grote onderafdeling Manokwari (kustlijn van ruim 500
kilometer van Saokorem {kaart 1,noord kust Vogelkop} tot Napan
Weinami {kaart 2, zuid van GEELVINK-BAAI)} in drie afzonderlijke
bestuurseenheden gesplitst moest worden.
Pagina 4

Daarvoor moest ik de Onderafdeling Ransiki opzetten met als
standplaats de Anggimeren {schetskaart}; Fred moest met als
standplaats Nabiré {kaart 2,zuid west van Napan Weinami }
afdeling Geelvinkbaai gestalte geven.
Koopmans voegde hier nog aan toe dat men in Hollandia niet
wist hoe Nieuw-Guinea in elkaar stak. Immers de Anggimeren liggen
circa 40 kilometer van Ransiki het binnenland in, terwijl een
behoorlijke weg voor de bevoorrading ontbrak. Catalina's konden
er in verband met de ligging van de meren op 1.800 meter boven
zee en het nog hogere omringende gebergte niet landen. Nabiré
stond bloot aan de golfslag van de Grote Oceaan en was vanwege
de sterke branding de helft van het jaar onbereikbaar. Hij stelde
voor met de Higgins een kijkje in Ransiki en Nabiré te nemen.
Deze boten waren voor de riviervaart bedoeld maar werden in
Nieuw-Guinea ook op zee ingezet. Bij ruw weer slingerden zij met
hun hoge bovenbouw zo erg dat menige passagier zeeziek werd.
Bovendien hadden deze overjarige boten nogal last van lekkage,
ter reparatie lagen in het ruim altijd een paar zakken cement.
Even een beeld van Manokwari in begin 1951.
Daar vestigden zich in 1933 de eerste kolonisten, in de Stichting
Indische Nederlanders Kolonisatie Nieuw-Guinea (Siking). De
kolonisten kregen gedurende vijf jaar een ondersteuning van
f.15.— per maand.
In 1949/50 waren de grote stromen kolonisten uit Indonesië
aangekomen, vóór de oorlog met Japan was er reeds een bestuurspost
gevestigd en ook een militair detachement onder leiding van
kapitein J.B. Willem Geerooms, die de Japanners in een guerrillastrijd
het vuur na aan de schenen heeft gelegd.
In 1951 was er nog maar een bescheiden wegennet, in
hoofdzaak bestaande uit de Fanindiweg, de Strandweg en de
Panorama boulevard. Een heerlijk ontspanningsoord was de baai van
Pasir Poetih met een prachtig zandstrand en schoon helder blauw
water.
Koopmans woonde in de vooroorlogse in permanente stijl
gebouwde controleurswoning. Het kantoor van het Hoofd van
Plaatselijk Bestuur (HPB) was op een betonnen vloer opgetrokken
uit plaatselijk bouwmateriaal. Om de kolonisatie in goede banen
te leiden was er een dienst voor de Kolonisatie met aan het hoofd
de Assistenten-resident (ARKOL) F.J. Groeneveld en P.M.Felix.
Na een korte kennismaking met Manokwari vertrokken wij met
de Higgins voor een verkenning van de Geelvinkbaai. Op de rede
voor Ransiki {kaart 1, oostkust Vogelkop en schetskaart } wierp
de boot het anker uit terwijl intussen al een prauw op weg was
om post en voor Ransiki bestemde goederen af te halen. Met deze
prauw gingen we naar het aan de kust gelegen Rapaowi (schetskaart}
dat uit drie kamponghuisjes bestond waarvan één bewoond
werd door de (onofficiële) havenbeheerder, oom Eli.
Wij liepen de vijf kilometer verharde weg naar Ransiki,
onderweg stonden enkele deels ontmantelde motorwalsen, een
herinnering aan de Japanse bezettingstijd.
Pagina 5

Naast deze trieste aanblik genoten wij van de Flame of the
Forest, een slingerplant die in een bepaald jaargetijde met lange
vuurrode trossen het oerwoud een schitterend aanzicht geeft.
Voor Ransiki-stad passeerden we enkele woningen van
kolonisten.
In Ransiki werd het bestuur gevoerd door een Indonesische
Bestuursassistent (BA).
De troep die wij er aantroffen was schrikbarend. Ransiki
bestond uit twee kamponghuizen, het ene was van de BA, het andere
van zijn schrijver. In een aantal scheefgezakte huisjes woonden
politieagenten. In een rubberboom op het politieterrein was een
platform aangebracht met daarboven een primitief dak, dit was de
woonplaats van een van de agenten die niet op de grond wenste te
slapen. Vlak daarbij stond een kooi van prikkeldraad die dienst
deed als gevangenis.
Na de mededeling aan de BA dat ik in Ransiki geplaatst zou
worden als Controleur van de nieuwe Onderafdeling vroeg ik of er
huisvesting was zodat Etty kon overkomen. Als antwoord werd op
een bouwsel gewezen bestaande uit tien palen met een atapdak
(gevlochten palmbladeren) met circa een meter boven de grond een
plankier. Dit was het begin geweest van een pasanggrahan
(logeergebouw), maar wegens geldgebrek was de bouw gestopt.
Het politiedetachement bestond uit dertien hulpagenten onder
leiding van een agent derde klas.
Deze hulpagenten waren gerecruteerd uit de Manikion-binnenlandbevolking;
van de andere stam, de Hattammers, zouden wij later
zowel voor Ransiki als Wandammen politierecruten aanwerven.
Het bleek dat deze agenten wegens het gebrek aan leiding niet tot
enig politioneel optreden waren gekomen. Zij deden alleen dienst
om de vrouw van de BA te helpen bij het ronselen van werkvolk uit
het binnenland voor de exploitatie van haar uienaanplant waar zij
een aardige bijverdienste aan had.
De BA had nog al wat te stellen met de kolonisten. Daar de
verhoudingen niet altijd even harmonieus waren konden ruzies niet
uitblijven en dan werd de BA te hulp geroepen om deze zaken te
sussen. Hij was dolblij dat hij dit nu aan een Nederlandse
bestuursambtenaar kon overlaten.
Circa 10 kilometer zuidelijk van Ransiki lag het district
Momi {kaart 1 en schetskaart, zuid van Rapaowi } dat bestuurd werd
door de Hulp Bestuursassistent (HBA) L.W. Gaspers. Hij was de
zoon van een vogeljager en een Papoea vrouw. Met zijn vader had
hij jarenlang in het binnenland doorgebracht en daar de Manikionen
Hattamtalen geleerd, ook sprak hij vloeiend de taal van de
Kebarvlakte. Een bestuursopleiding had Gaspers niet genoten;
tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog had hij leiding
gegeven aan het verzet van de Papoea's tegen de bezetters,
waarvoor hem het Verzetskruis Oost-Azië werd toegekend. Gaspers
was een uiterst bescheiden man en kon met zijn lange binnenlandervaringen
op Papoea niveau leven. Hij was vooral een practische
bestuursambtenaar van wie veel Controleurs gemak hebben gehad.
Pagina 6

Na de oorlog werd hij vanwege zijn grote kennis van land en
volk van de westelijke Vogelkop benoemd tot HBA met Momi als
standplaats waar hij een tiental hulpagenten ter beschkking
kreeg. De Controleur van Manokwari had zijn handen al vol met de
plaatselijke problemen en kon daardoor weinig leiding geven aan
de bestuursvoering in Ransiki en Momi.
Momi {schetskaart MOEMI} had vóór de oorlog in twee
opzichten een belangrijke rol gespeeld.
Omstreeks 1920 kwam de Assistent-resident C.Lulofs op de
gedachte door het uitzetten van herten de eiwitvoeding van de
Papoea's te verbeteren en hij liet 20 Halmaheira herten bij Momi
los. Een oudere Papoea vertelde dat hij als kind de ontscheping
van deze dieren had meegemaakt. Om de overbrenging naar de vaste
wal te vergemakkelijken had Lulofs heel verstandig uitsluitend
jonge dieren laten aanvoeren die eenvoudig van de gouvernementsboot
in prauwen konden worden overgeladen. Hij had echter over
het hoofd gezien dat er op Nieuw-Guinea geen
natuurlijke vijanden van herten voorkwamen en dat deze zich zo
sterk konden vermenigvuldigen dat zij vaak een ware plaag voor
de tuinen van de Papoea's werden. In 1962 hadden de herten zich
over de hele Vogelkop verspreid.
De tweede rol die Momi vóór de oorlog gespeeld had was een
Japanse proef met een kapokonderneming. Als tegenhanger had het
Indische Gouvernement in Ransiki een rubber- en olieplantage
ontgonnen met de bedoeling de Japanners in de gaten te kunnen
houden. Veel nut heeft dit laatste echter niet gehad.
Integendeel: in het eerste oorlogsjaar heeft het Japanse leger
er dankbaar gebruik van gemaakt door met het op beide ondernemingen
aanwezige zware materiaal zowel in Ransiki als in Momi een
vliegveld aan te leggen, het laatste zelfs met een betonnen baan.
Frans Klay heeft in 1954/55 met gerepareerde Japanse
motorwalsen het vliegveld van Ransiki weer zo opgeknapt dat er
Dakota's konden landen.
Zoals eerder vermeld liggen op circa 40 kilometer landinwaarts
in het Arfakgebergte op 1.800 meter hoogte boven zee de
twee Anggimeren {schetskaart} die hun namen ontlenen aan hun
vorm. Het eerste heet Anggi Gita (vrouwelijk) vanwege de ronde
vorm; het westelijke meer is langgerekt en wordt daarom Anggi
Giji (mannelijk) genoemd. Zij liggen in het grensgebied van de
Hattammers die tot in Manokwari wonen en de Manikions die tot in
Steenkool {kaart 1, zuidkust Vogelkop noord van Teloek Bintoeni}
hun woonplaats hebben. Zuidelijk van het Hattamgebied leven in
westelijke richting ook nog Manikions tot aan de grens van de
Maibratstam in Aiwassi {oostelijk gedeelte in de onderafdeling
Teminaboean, ongeveer bij Aumai{ kaart 1, ongeveer midden
Vogelkop}. De Manikions ( ook wel Mantioens) en de Hattammers
worden met één naam "Arfakkers" genoemd.
In de dertiger jarft in 1954/55 met gereogxeeple^,,Japanse
motorwalsen het vliegveld van Ransiki weer "-zo opgeknapt dat er
Dakota's konden landen.
Zoals eerder vermeld liggen op cNIL milita±reB-naar de AngggiirêrinTe^söjna-i.
Pagina 7

Voor de bevoorrading werd met behulp van enkele honderden
dwangarbeiders een paardepad aangelegd. Om te voorkomen dat de in
de regentijd sterk gezwollen Ransikirivier moest worden overgestoken
begon dit pad bij het aan de westelijke zijde van deze
rivier gelegen dorp Wariab {schetskaart}. Via Sakoemi {schetskaart}
Oktober (in deze maand werd bij de aanleg van het pad
deze plek bereikt), Ingris ( toen het pad tot hier gevorderd was,
waren daar twee Engelse (Ingris) dames aan het zoeken naar
orchideeën), dan naar Noordpool (genoemd naar het ijskoude water
van een nabij gelegen beek die als badplaats werd gebruikt)
ging het pad verder over de goenoeng Wisinoe naar Anggi Gita,
volgde daar de zuidelijke oever van het meer naar de goenoeng
Kobrey.
Hier overheen naar het dorp Irai {schetskaart} aan het Anggi Gita
waar het detachement werd gehuisvest.
De militairen maakten bekend dat het nu maar eens afgelopen
moest zijn met de stammenoorlogen en dat als de oorlogsleiders
zich zouden overgeven, alles vergeven en vergeten zou zijn. Zij
die hierin geloofden gaven zich over, maar werden tot hun schrik
in de boeien geslagen. Later vertelde een van de slachtoffers dat
hij twee jaar lang aan een ketting van een meter, die aan een
enkel en een arm was geboeid, had moeten rondlopen. Deze Manikion
is met zijn twee zoons vaak mijn gids geweest waarbij de zoons
zo goed voor mij zorgden dat mij niets overkwam.
Een van de oorlogsleiders, Erika Mersinden, bleef op vrije
voeten niettegenstaande er jaren lang jacht op hem werd gemaakt.De
militairen hadden de strategie zijn vermoedelijke
verblijfplaats tegen de ochtendschemer te overvallen. De slimme
Erika koos zijn bivak alijd zo dat de achtervolgers hem alleen
over een hangbrug konden bereiken. Aan de brugleuning waren een
aantal blikken bevestigd die met het nodige lawaai de komst van
de militairen tijdig aankondigden.
In mijn bestuursperiode heeft de HBA Gaspers Erika zover
gekregen dat hij zich in Ransiki aanmeldde. Omdat Gaspers in zijn
jeugdjaren veel met Erika was omgegaan en hem dus persoonlijk
kende wist hij dit voor elkaar te krijgen. Erika bleef ongeveer
twee weken in de buurt van Ransiki waarbij hij mij wel op de
hoogte hield van zijn omzwervingen maar nadrukkelijk op het hart
drukte daar geen bekendheid aan te geven, opdat zijn vijanden
niet achter hem aan konden gaan. Erika droeg in zijn linkeroorlel
een speld met een koperen W- knoop van Wilhelmina, voor zijn
andere oor kreeg hij een J-knoop. Na hem erop gewezen te hebben
dat het Mantioengebied zich tot Steenkool uitstrekt, waar mijn
collega Manier het bestuur voerde beloofde hij zich ook daar te
melden waaraan hij zich heeft gehouden.
Het militair detachement maakte kennis met een unicum van
de Anggimeren, namelijk de aanplant van aardappelen. In de jaren
twintig had een zendeling een Hattammer een kist aardappelen
gegeven met het voorstel deze bij de meren uit te planten. Dit
werd een opmerkelijk succes; in 1951 werden duizenden kilo's
aardappelen naar Ransiki gebracht en daar verhandeld. Het unieke
was dat zich in al die tijd geen aardappelziekte had voorgedaan.
Pagina 8

Nu wordt het tijd terug te gaan naar het eerste verblijf van
Fred en mij in Ransiki. Besloten werd dat ik daar nog een paar
dagen zou blijven en Fred met de Higgins naar Wasior {kaart 1,
aan de Wandammenbaai} zou gaan om daar de stand van zaken op te
nemen. De eerste nacht sliepen we in de in aanbouw zijnde
pasanggrahan. Voor de omwanding hielp de BA ons aan een stuk zeil
waar zo goed en kwaad als het ging een kamertje van gebouwd werd.
Het woei die nacht zo hard dat Fred de volgende ochtend vanwege
een opgelopen spit maar met moeite van zijn veldbed af kon.
In Wasior bofte hij in zoverre dat daar wel huisvesting voor
hem was bestaande uit twee gekoppelde huisjes waarvan het ene
bestemd kon worden tot woning voor de Winia's en het andere tot
kantoor.
Teruggekeerd in Manokwari rapporteerden wij aan Hollandia
dat het in verband met de bevoorrading beter was de keuze voor
de Onderafdelingshoofdplaatsen te laten vallen op Ransiki en
Wasior in plaats van de Anggimeren en Nabiré. Ik vroeg meteen
vijfhonderd gulden aan om de pasanggrahan tot iets bewoonbaars
te verbouwen.
Met het voorstel voor de standplaatsen ging Hollandia zonder
meer accoord, maar de aangevraagde f.500.— kon niet beschikbaar
worden gesteld omdat het gouvernement daar geen fondsen voor had.
Wanneer we aan het werk konden gaan zou men nog wel laten weten.
Het heeft tot mei 1951 geduurd voordat deze beslissing afkwam.
Tot die tijd bleven wij ons in Manokwari stierlijk vervelen. Er
werd weliswaar een woning toegewezen maar werk was er niet omhanden.
Elke dag stonden wij zo laat mogelijk op en besloten na het
ontbijt hoe de rest van de ochtend zou worden doorgebracht. We
lunchten in een particulier pension waarna van een stevige siësta
werd genoten. De avond werd bij kennissen doorgebracht en na
enkele slaapmutsjes sloten wij onze ogen voor een "welverdiende"
nachtrust.
Zo ging het dag in dag uit tot Koopmans verzocht de kleine
aanslag voor hem te verzorgen. Dit was een belastingheffing voor
mensen met een gering inkomen. De aanslag bedroeg in de regel
niet meer dan een paar gulden per jaar tot hooguit tien of
twintig gulden. Deze aanslag gold ook voor Papoea's.
De kolonisten in Manokwari waren niet gezegend met een rijk
bezit en hadden in die tijd een gering inkomen. Het grootste aantal
was op 23 december 1949 in een gecharterde boot, de Waibalong,
uit Indonesië naar Nieuw-Guinea vertrokken. Dit niettegenstaande
hun van alle kanten was voorgehouden dat daar voor hen
geen enkele voorziening zou zijn, noch huisvesting noch voldoende
te eten. Het schip vertrok afgeladen met aanstaande kolonisten
van Batavia naar Semarang en Soerabaja, waar nog passagiers bijkwamen.
Toen was nergens nog een open plekje, er waren zelfs
geiten en paarden aan boord geladen. Na Soerabaja ging het over
een woelige zee rechtstreeks naar Manokwari. Op 31 december kwam
de Waibalong na het ronden van de kaap Bakaro in de baai van
Manokwari waar de kleine eilanden Poelau Lemon en Mansinam werden
gepasseerd.
Pagina 9

De boot ging op de rede voor anker en de opvarenden moesten
zelf hun bezittingen aan wal brengen. Één van hen had zelfs een
vleugelpiano meegenomen die met veel pijn en moeite op het strand
werd neergezet en daar in de loop der tijden wegrotte.
Aan boord bevond zich ook de familie Van der Hout die
plannen had een zagerij en een aannemersbedrijf in Manokwari te
beginnen.
Zij hadden de eerder naar Manokwari vertrokken heer De Veer
geïnformeerd over hun aankomst met de Waibalong. Deze had een
oude Japanse truck klaar staan om een gedeelte van de reizigers
naar de wijk Saowi te brengen.
Daar kregen zij onderdak in een gedeeltelijk leegstaande
loods waarin een stel jongelui zich sinds 1947 gevestigd had.
Enkele maanden later is nog een groep uit Indonesië met de
Karossa naar Manokwari gekomen.
De kolonisten hadden van plaatselijk materiaal en oude
zinkplaten een onderkomen gebouwd en daaromheen hun tuinen
aangelegd. Zij verbouwden in hoofdzaak groenten voor eigen
gebruik en voor levering aan de Marine in Biak. Omdat zwaar
materiaal ontbrak moest de ontginning van de grond geheel met de
hand gebeuren met als enige hulpmiddelen een hak, een zeis en
een kapmes. Incidenteel konden zij Arfakkers inhuren om hen bij
het werk te helpen. De arbeidsproductiviteit van de autochtonen
was echter heel laag.
In de loop der jaren veranderde Manokwari veel ten goede.
Er kwam een in-en exportmaatschappy, de NIGIMY, waardoor
Manokwari beter leefbaar werd. Gouvernemenstdiensten plaatsten
er hun ambtenaren zoals het Boswezen, de Rijkswaterstaatsdienst,
het Kadaster en Landbouw en Visserij. Het wegennet werd uitgebreid
en er kwamen meer permanente woningen. Dank zij een
vliegveld kon de plaats opgenomen worden in de geregelde
lijndienst van de Kroonduif, de Luchtvaartmaatschappij die in
Nieuw-Guinea met Dakota's, Twin Pioneers en Beavers de verbindingen
door de lucht verzorgde.
Een scheepswerf met dwarshelling verbeterde de faciliteiten
en een houtzagerij voorzag in de behoefte aan gezaagd hout. Aan
de brede permanente steiger konden de grote KPM boten aanleggen.
Maar ja, dat was in 1951 nog verre toekomstmuziek. Vooral de
overbrenging van de Afdelingshoofdplaats van Sorong { kaart 1,
noord west punt Vogelkop} naar Manokwari in 1957 heeft veel aan
deze verbeteringen bijgedragen.
Wij hadden het over de kolonisten die ten tijde van de door
ons opgelegde kleine aanslag net een jaar in Manokwari gevestigd
waren. Veel landbouwers van huis uit waren er niet bij, een groot
deel van de migranten behoorde in het voormalige Nederlands Indië
tot de zogenaamde witte-boorden-categorie die maar moeilijk aan
hun nieuwe bestaan konden wennen. Koopmans, Fred en ik hadden
alle begrip voor deze omstandigheden en hanteerden de belastingregelingen
met de nodige soepelheid. Er werd een werkwijze
uitgestippeld waarmee wij alle kolonisten konden bereiken.
Pagina 10

Manokwari was verdeeld in wijken, elk met een wijkhoofd met
een goed inzicht van het vlees dat hij in de kuip had. Wij
zochten aansluiting bij deze wijkhoofden, waar op van te voren
aangekondigde dagen zitting werd gehouden voor het opleggen van
de kleine aanslag. Daarbij werden we snel geconfronteerd met het
probleem van de nu geheten een-deur-delers. Wij vonden het niet
redelijk in die gevallen zowel de man als de vrouw een aanslag
op te leggen. In overleg met Koopmans werd besloten de vrouw aan
te merken als huishoudster, die zonder geldelijke vergoeding dit
werk deed. Als de belastingplichtige naliet een dergelijke
"gezinssamenstelling" te vermelden werd daar wel de aandacht op
gevestigd.
Zo gebeurde het in de wijk Sanggeng, toen ik iemand een
aanslag had opgelegd, deze wilde weggaan. Het wijkhoofd riep hem
terug en zei: "Hoe staat het met mevrouw zus en zo" . De man ging
op het puntje van een stoel zitten en zei:"Mneer ik woon in
combinasie. ", het kostte moeite mijn lachen in te houden.
Op een avond overkwam het ons dat, toen wij tegen een uur
of elf ons slaapmutsje wilden pakken, een jeep voor het huis
stilhield waaruit een kennis stapte die binnenkwam zeggend dat
hij ook wel zin in een borrel had. Hij bleef zo lang plakken tot
de pas geopende fles Bokma leeg was. De volgende avond gebeurde
hetzelfde. Dit werd teveel van het goede. Wij maakten de afspraak
dat als hij weer langs kwam, Fred hem bij de jeep aan de praat
zou houden, intussen goot ik de volle fles over in een lege,
zodat daar nog maar een bodempje in bleef staan. Nadat dit
opgedronken was ging onze gast voldaan naar huis.
Op een middag toen Fred en ik langs het strand liepen zagen
wij op zee een Catalina van de Marine, waarvan slechts één motor
draaide. Omdat de piloot kennelijk de andere niet aan de praat
kon krijgen bleef het vliegtuig in kringetjes ronddraaien,
waarbij het gevaarlijk dicht de koraalkust naderde. Toevallg wisten
we een prauw met buitenboordmotor te liggen, die werd opgehaald
en gingen op weg naar de Catalina. Met een touw werd de
vliegboot naar open zee gesleept waar het lukte de tweede motor
op gang te brengen en weg te vliegen naar Biak. Het moet voor de
toeschouwers op het strand een komisch gezicht geweest zijn te
zien hoe zo'n grote Catalina op sleeptouw werd genomen door een
prauw van nog geen vijf meter lengte.
In maart liet, L.L.A. Maurenbrecher, de Resident van West
Nieuw—Guinea, weten dat hij met L.W. Oostmeyer de Commissaris van
Politie, naar Manokwari kwam en met Fred en mij de situatie in
Ransiki en Wasior wilde opnemen. Zij kwamen met de coaster
Beatrix waar wij tegen middernacht aan boord gingen. Na enige
tijd in bed te hebben gelegen voelde ik een kriebel en kreeg
jeuk. Dit was een bekend verschijnsel uit mijn krijgsgevangenschap:
het bed zat vol luizen. Na een veldbed op het dek gezet
te hebben kon ongestoord geslapen worden, tot kort na het
ontwaken plus een kop koffie de Resident tevoorschijn kwam, een
vislijn klaar maakte en mij vroeg de lijn uit te werpen. Even
later kwam Fred luid lachend uit zijn hut en maakte mij voor
strooplikker uit. Enkele minuten later kon ik lachen om Fred, die
aan stuurboordzijde met een vislijn zat.
Pagina 7 7

Om een uur of acht kwamen wij op de rede voor Ransiki aan
en liepen naar de kota. Aangezien de Resident een verwoed jager
en groot kenner van flora en fauna was hield hij om de paar meter
stil om ons uitvoerig te onderhouden over bepaalde planten of
bomen. We deden ongeveer vier uur over de vijf kilometer naar
Ransiki. Tegen de middag werd de reis voortgezet naar Jomakan
{ kaart 1D, zuidpunt van eiland Roemberpon } waar ik zou achterblijven
in afwachting van de terugkomst van de Beatrix uit
Wasior. Daar stond de Resident erop om een speelboom van
paradijsvogels te bezoeken, die op de top van een hoge berg
stond. Dolf Oostmeyer die geen enthousiast loper was vervloekte
die rot paradijsvogels gedurende de hele tocht.
Op de terugweg wilde de Resident in Momi kijken of hij daar wild
onder schot kon krijgen, waar ik net zoveel zin in had als
Oostmeyer in het bezoek aan de paradijsvogels.
Even later kreeg ik dan ook op mijn kop omdat ik sloffend met
mijn schoenen met kopspijkers over de betonnen baan van het
vliegveld al het wild op de vlucht joeg. Tegen de avond was het
leed geleden en gingen wij weer op weg naar Manokwari.
Kort daarop kreeg ik opdracht om in de buurt van Saokorem
een onderzoek in te stellen naar landingsmogelijkheden voor de
groep Beiten, die op de Kebarvlakte { zuid van Saokorem } een
landbouwproject wilde beginnen. Voor ik op stap ging wist ik al
dat dit verspilde tijd zou zijn; alleen al aan de hand van de
kaart kon je aannemen dat er - evenals bij Nabiré - te veel
branding op de kust zou staan om een goede aanlegplaats te
bouwen.
(Noot: de Indonesiërs zijn bezig de Kebarvlakte te ontsluiten
door de aanleg van een weg vanuit Manokwari).
Mijn bevindingen legde ik in een negatief rapport vast en
adviseerde dat de groep-Beiten (die waarachtig al uit Nederland
op weg was naar Nieuw-Guinea) zich in de Oransbarivlakte (ruim
6.000 hectaren) { kaart 1 en schetskaart oostkust Vogelkop, noord
van Ransiki} zou vestigen. In de baai van Oransbari was aan de
westelijke kust een goede landingsplaats voor vaartuigen. Beico,
onder welke naam de groep-Beiten bekend was, vroeg en kreeg een
concessie voor 105 hectaren in Oransbari, waar voor de oorlog
kolonisten cacaobomen geplant hadden. Beico ontdeed de bomen van
onkruid en stelde ze weer aan de zon bloot waarna het slechts
enkele jaren duurde voor de bomen in bloei raakten en prachtige
cacaovruchten voortbrachten.
Beiten was in Oost Java een gerenommeerd administratrateur
geweest van een onderneming waar hij Europese employé's en
Javaanse arbeiders ter beschikking had. Dat is wel wat anders dan
te moeten koloniseren in Nieuw-Guinea met Papoea's die alleen
werkten tot zij voldoende verdiend hadden.
Toen wij die kolonisatie eens bezochten, verzuchtte mevrouw
Beiten dat zij zich soms zo eenzaam voelde dat zij voor de
spiegel tegen zichzelf sprak. Lang heeft deze nederzetting niet
bestaan.
Pagina 12

Zo verliep onze tijd in Manokwari tot eindelijk in mei 1951
het bericht kwam dat wij in Wasior en Ransiki aan de slag konden
gaan. De ons bekende maar niet altijd even betrouwbare Higgins
bracht ons daarheen.
Eerst in Ransiki orde op zaken gesteld; de "gevangenis"
werd afgebroken; een kleine brand in de agentenwoningen was
aanleiding de agenten zelf voor nieuwe behuizing te laten zorgen.
Voor de wanden kapten zij nerven van de sagopalm, deze hebben aan
de ene kant een bolle vorm en zijn aan de andere kant hol. Hierdoor
laten de stukken zich gemakkelijk tegen elkaar passen en
kunnen er wanden van gemaakt worden. Voor het dak werd atap
(gevlochten bladeren van dezelfde palm) gebruikt.
In één moeite door werden voor mijn huis ook gaba-gaba, atap
en rondhout ( voor de stijlen en de ondersteuning van de vloer),
gekapt. De vloer werd gemaakt van ongeveer 15 centimeter brede
schillen gesneden uit de bast van de niboengpalm die met rotan
aan de van rondhout gemaakte ondervloer vastgebonden werden. Met
de poten van je stoel moest je wel uitkijken dat die niet tussen
de kieren van de "planken" wegzakten. Voor de slaapkamer was een
mat gevlochten die de openingen overlapte.
De enige deur van het huis was die van de slaapkamer, deze
bestond uit een raamwerk van planken met daartussen bamboevlechtwerk
.
Voordat Etty uit Nederland vertrok kwam er bezoek van een
landbouwambtenaar, die het huis van alle kanten bekeek, waarna
hij vroeg welke badkamer- en toiletvoorzieningen er waren getroffen.
Kennelijk was ik in die paar maanden al zo aan het primitieve
leven gewend geraakt dat ik daar nog niet bij had stilgestaan.
Zelf maakte ik gebruik van de openbare badkamer en toilet in een
stroompje achter het huis van de BA. Stroomopwaarts was de
gemeenschappelijke wasplaats, stroomafwaarts respectievelijk een
badgelegenheid en toilet.
De opmerking van mijn gast zette mij aan het denken en
zoeken. Ransiki "stad" kende een aloen aloen (groot grasveld)
waaromheen in de toekomst woningen en kantoor gebouwd zouden
worden. Aan de zuidzijde had een ondernemingswoning gestaan die
door de Jappen bij hun vertrek in de fik was gestoken. Er restte
nu een door onkruid overwoekerde vloer waartussen wij na enig
zoeken een wc-pot vonden waarvan een stuk van de voorkant was
afgebroken. De pot werd voorzichtg losgemaakt en met wat cement
hersteld. Met twee kamertjes naast elkaar, in de een de wc—pot
aangesloten op een drum als beerput en in de andere een drum als
mandibak, was in de nog ontbrekende faciliteiten voorzien.
Tot mijn verbazing vroeg de BA eens in de maand om de gabagaba
omwanding van het openbare toilet te mogen vernieuwen. De
reden waarom dit zo vaak moest gebeuren lag in het feit dat de
Papoea's in plaats van toiletpapier de schil van de gaba-gaba
gebruiken die ontdaan van de beschermende schil uitdroogt en
uiteenvalt.
Pagina 13

Ik bezocht de kolonisten en informeerde naar hun wel en wee;
bij stukjes en beetjes kwam het volgende te voorschijn.
In 1947 was het Indische Gouvernement op de gedachte gekomen in
Nieuw-Guinea een veeteeltbedrijf te laten opzetten in de circa
4.000 hectaren grote Ransikivlakte. Nico Klay die een goede
reputatie genoot vanwege zijn ervaring op zijn veeboerderij
Soember Brantas (bij Malang). werd gevraagd om in Ransiki de
mogelijkheden voor zo'n bedrijf te onderzoeken. Hij concludeerde
dat dit plan zeker te realiseren was, maar om onbekende redenen
kwam het Gouvernement op de gedachte terug en besloot Nico Klay
geen opdracht te geven.
Hij vroeg zijn broer, Henry Paul, en zijn neef Frans de
stichting van een veeteeltbedrijf in Ransiki zelf ter hand te
nemen. Als start wilden zij hun vee van de "Melkbron" vanuit
Soerabaja naar Nieuw-Guinea laten overbrengen.
In de eerste maanden van 1950 kregen zij eindelijk van het
(toen zelfstandige) Nieuw-Guinea-Gouvernement een concessie voor
een veeteeltbedrijf van 1.200 hectaren in Ransiki. Een tegenvaller
was dat de Regering van de Republik Indonesia Serikat intussen
een uitvoerbeperking had afgekondigd.
Deze hield voor de Klay ' s in dat zij voor het exporteren van
hun eigen vee een uitvoerrecht in Nederlandse courant moesten
betalen ter hoogte van de tegenwaarde van het vee. Desondanks
besloten de Klay's dan maar zonder hun eigen vee toch van het
concessierecht gebruik te maken. De drie Klay's vertrokken met
een vijftal medewerkers op 1 april 1950 naar Nederlands-Nieuw-
Guinea, waar zij in Manokwari een oponthoud kregen; zij mochten
niet doorreizen naar Ransiki omdat daar een stammenoorlog aan de
gang was. Na lang aandringen en het tekenen van een verklaring
dat zij voor eigen risico gingen mocht de tocht worden voortgezet.
Om hun gelederen te versterken werden in Biak vier gedemobi—
liseerde KNIL-militairen aangetrokken. Als tegenprestatie kregen
deze elk een stuk grond van de Klayconcessie.
De Klay's namen contact op met de Nederlandse Koninklijke
Marine op Biak met het verzoek vee uit (Portugees) Timor te
importeren. De Marine had hier, voor de eigen vleesvoorziening,
wel oren naar, maar het Gouvernement gaf de vereiste invoervergunning
niet af. Daarna ging hun blik naar het vee in het
zuidelijk gelegen Merauke, maar ook voor deze aankoop en het
transport ervan werd geen vergunning verleend.
Intussen hadden zij de groep-Staring ontmoet, die in Ransiki
een aardnotenaanplant wilde beginnen. Deze groep had zulke
grootse plannen dat er zelfs een bedrijfsleider en een eigen
ondernemingsarts waren aangesteld. In een later stadium werden
de plannen voor een aardnotenaanplant gewijzigd in een cacaoplantage,
die echter nooit van de grond is gekomen. Als gevolg van
allerlei tegenslagen viel de groep-Staring uiteen.
De Klay's hadden intussen ook de wind niet mee gehad. Het
Gouvernement had hun te kennen gegeven dat binnen zes maanden
daadwerkelijk met het veebedrijf een aanvang gemaakt moest zijn
op straffe van intrekking van de concessie. Omdat dit niet
doenlijk was, werd besloten er voor wat betreft het veeteeltbedrijf
een punt achter te zetten.
Pagina 14

Individueel vroegen alle medewerkers aan de Resident van
West-Nieuw-Guinea vergunning zich op afzonderlijke percelen te
mogen vestigen. Nadat deze vergunningen verleend waren werden de
grondstukken kadastraal in kaart gebracht en kon ieder zijn eigen
stuk grond bewerken. Er werden mais, aardnoten, uien en groenten
geplant, zowel voor eigen gebruik als voor verkoop naar Manokwari.
Transport ging met mankracht naar de kust en vandaar per
Higgins.
Ex-Klay medewerker Michon opende een winkel en deed goede
zaken met de Arfakkers die met hun aardappelen, bruine bonen en
uien van de Angggimeren betaalden. Deze werden naar Manokwari
verhandeld waar gretige aftrek voor bestond. Later heeft Michon
toch nog een vee-annex hertenfokkerij opgezet die de mooie naam
van Woodlands Farm kreeg.
In 1959 bracht ik vanuit Manokwari een bezoek aan Ransiki,
en constateerde, dat ondanks veel vallen en opstaan, maar dank
zij heel hard werken, ploeteren en inventiviteit de kolonisten
in Ransiki aardig boerden.
Wij keren weer terug naar de kennismaking met Ransiki-kota.
Vanzelfsprekend was er geen kantoor voor het Hoofd van Plaatselijk
Bestuur; er kon een tafel in het BA kantoor ingeruimd
worden, welk gebouwtje even gammel was als de rest van de bestuurspost.
De vloer was op vele plaatsen zo doorgerot dat het
uitkijken was waar je liep, anders was de kans groot door de
vloer heen te zakken. Op een dag zaten wij in het kantoor te
praten toen plotseling het gehele gezelschap naar buiten vloog.
Gevraagd naar dit snelle vertrek was het antwoord dat er een
aardbeving had plaats gevonden. Zelf had ik daar niets van
gemerkt en had gedacht aan een niet onwaarschijnlijke verzakking
van het kantoor.
Omdat mijn handschrift bijna onleesbaar is mocht ik de
vooroorlogse kofferschrijfmachine van de BA lenen en vroeg voor
mij zelf een kantoormachine aan. Inwilliging van dit verzoek
bleef uit tot de machine van de BA het begaf en ik mijn brieven
en rapporten handgeschreven aan het papier moest toevertrouwen.
Onverwacht kwam een splinternieuwe machine aan. Deze had echter
zo lang in het magazijn gestaan dat het dagen gekost heeft de
letterarmen met petroleum en olie van roest te ontdoen en beweegbaar
te maken.
Vlak bij de woning/winkel van Michon lag over een drooggelopen
slootje een plank die doorgerot was. Enkele agenten
kregen opdracht de plank op te ruimen en het slootje dicht te
gooien. Rustig op kantoor aan het werk stormde plotseling een van
de agenten binnen die stamelend uitbracht: "Ada bom". Nog nooit
had ik zo' n blanke Papoea gezien
De agenten waren bij het loswrikken van de plank met een
koevoet op tien centimeter van de kop van een bom terecht gekomen
die de Jappen als boobytrap hadden achtergelaten. Het omleggen
van de weg was op die plaats niet mogelijk.
Pagina 15

De bom moest opgeruimd worden. Hoe doe je dat? Een van de
agenten had een idee. Stapel brandhout boven de kop van de bom,
leg van daar uit een meters lange lont van gedroogd gras besprenkeld
met petroleum, steek de lont aan en wacht af.
Voordat het experiment begon werd de familie Michon geëvacueerd.
Toen de brandstapel en lont klaar waren werd iedereen naar
veilige afstand gestuurd en stak een van de agenten de lont in
brand waarop hij maakte dat hij wegkwam. Tot ieders verbazing
barstte kort daarop de bom met een knal uiteen. Later zijn nog
twee bommen op dezelfde manier onschadelijk gemaakt.
Opruimen van explosieven behoorde kennelijk ook tot onze
taak. Dit werd mij onlangs in Nederland bevestigd door Fred
Winia. Nadat ik hem in Nieuw-Guinea dit voorval verteld had,
heeft hij hetzelfde in Wasior gedaan.
Na ter plaatse de nodige voorzieningen getroffen te hebben
werd het tijd een kijkje in het binnenland te nemen. Het lag voor
de hand dat de eerste tournee naar de Anggimeren zou gaan.
De HBA Gaspers had enkele goede raadgevingen gegeven die bij
tournees in acht genomen moesten worden: «zorg ervoor nooit je
gids uit het oog te verliezen; de tros van agenten en dragers
kennen de weg in het oerwoud en je sporen zijn gemakkelijk te
volgen. Overnacht nooit in door Papoea's gebruikte bivakken die
zitten altijd vol luizen en vlooien.
Bloedzuigers worden het best verwijderd met een natte pruim
tabak of door een Papoea met zijn kapmes de bloedzuiger er af te
laten schrapen, in beide gevallen is de kans klein dat de kop in
de huid achterblijft en nabloeden veroorzaakt met de kans op
infectie.»
Op zijn advies was bij de schoenmaker (Van Zanten) in
Manokwari een stuk zeil van 3x5 meter omgezoomd, in de lange
zijden werd een aantal koperen ringen geslagen. Dit werd het dak
van een tent. Om deze op te zetten werden iets meer dan drie
meter van elkaar twee boomstaken met aan het boveneinde een
gaffel in de grond gestoken; een ruim drie meter lange staak werd
aan de gaffels vastgebonden, daar ging het grote zeil overheen
als dak van een tent. Dit werd vastgezet met touwen die door de
koperen ringen gehaald en aan haringen vastgebonden.
Ook was aangeraden om met het oog op ongedierte en slangen
niet op de grond te slapen maar gebruik te maken van een eenvoudig
veldbed. Dit bestond uit een twee meter lang en 70 centimeter
breed zeil met aan de lange zijden brede zomen en aan de smalle
uiteinden ruime lussen. Stevige takken werden door de brede zomen
en lussen geschoven en bevestigd op in de grond gestoken gaffeltakken
van circa 75 centimeter hoogte, die met touwen vastgeschoord
werden. Het voordeel van zo' n tent en veldbed was dat het
veel lichter was dan een normaal houten veldbed. Als je regen of
sterke wind verwachtte dan konden de open zijden van de tent
gemakkelijk met takken en bladeren afgesloten worden.
Gaspers had deze wijze van bivakkeren van de militairen
afgezien. Een eigen vinding was dat hij altijd met een stok van
anderhalf tot twee meter liep waarmee hij zich gemakkelijk op een
berghelling omhoog kon duwen.
Pagina 16

Voor deze wandelstok gebruikte hij altijd een suikerrietstengel.
Onderweg beet hij er een stuk van af waar hij de suiker
uitzoog. Een eenvoudig en niet verboden pepmiddel.
Als voorbereiding op de tournee werd een lijst van
voedingsmiddelen gemaakt; alleen het hoogst nodige ging mee,
zoals rijst, zout, koffie, ingedikte gezoete blikjesmelk, blikken
met haring in tomatensaus, cornedbeef en een struik hete Spaanse
pepers.
Het menu werd zo eenvoudig mogelijk gehouden, dit spaarde dragers
uit en de kok hoefde zich niet veel hoofdbrekens te maken over
de samenstelling van de maaltijden. Potjes met allerlei kruiden
konden achterwege gelaten worden en het aantal kookpotten en
pannen beperkt blijven.
Op een dag in juni vertrok ik voor de eerste tournee naar
de Anggimeren. Als begeleiding gingen mee een agent 3de klas
(een kustpaoea), vier Manikion agenten en de nodige dragers, die
hun lasten droegen in een aan een hoofdband gebonden nokeng
(van orchideën gevlochten rugzak).
Om practische redenen werd de rijst voor het middagmaal
's morgens vóór het vertrek gekookt. Dit had wel het nadeel dat
's middags de rijst koud was, maar er werd tijd gespaard en in
geval van regen hoefde er niet moeizaam een vuurtje aangestoken
te worden.
De eerste dag ging het over de Ransikivlakte door het safarilandschap
daarna door de alang-alang velden (hoog wild gras met
scherpe zijkanten) tot de kali Ransiki die gelukkig zo rustig
stroomde dat wij zonder moeilijkheden konden oversteken. Na deze
rivier ging het geleidelijk naar het op 400 meter hoogte gelegen
Sakoemi {schetskaart} waar bivak gemaakt werd. Het had die dag
niet geregend zodat het niet nodig was kleding en schoeisel te
drogen.
De volgende dag na het ontbijt en het koken van de middagrijst
ging het verder naar het bivak Ingris ( bij de aanleg van
het pad waren hier twee Engelse (Ingris )dames op zoek naar
orchideeën) daarna ging het bergopwaarts naar het bivak Noordpool
{schetskaart }. Onderweg werd normaal om het uur een rust van een
kwartier gehouden; bij Noordpool hielden wij een langere pauze
om krachten te verzamelen voor het beklimmen van de ruim 2.200
meter hoge goenoeng Wisinoe.
Op de top van deze berg had je naar het zuiden een prachtig
uitzicht over de Ransiki en Momi vlakten en dank zij het goede
weer zagen wij in de verte de eilanden Roemberpon en Mios Waar
{ kaart 1D} duidelijk liggen. Noordelijk, 400 meter lager ligt
het Anggi Gita meer waarheen wij na een korte rust afdaalden en
er aan de oostelijke oever bivakkeerden. Omdat het onderweg
geregend had waren kleding en schoeisel kletsnat geworden; ze
moesten boven een rokerig vuurtje gedroogd worden. Na een lekker
bad in het meer en mij verschoond te hebben, gingen wij aan het
avondeten.
Daarna werd aan het kampvuur nog wat nagebabbeld. Deze
uurtjes hadden op de tournees veel waarde. De agenten en dragers
kwamen los en je kreeg heel wat te horen over wat zich in
Ransiki—stad afspeelde en over de verhoudingen tussen de twee
Arfakstammen en de dorpen. Pagina u

De Anggi-meren liggen 40 kilometer van Ransiki in het ruige
Arfakgebergte, op een hoogte van 1.800 meter boven zee en aan
alle kanten omringd door bergen van 2.200 tot 2.700 meter hoog.
De oostelijke en zuidelijke oevers van Anggi Gita zijn smal en
zanderig waardoor zij ongeschikt zijn voor nederzettingen. Aan
de westzijde loopt de grond langzaam glooiend op tot de voet van
de goenoeng Kobrey. Hier is de landstrook breed genoeg voor de
vestiging van enkele kleine dorpen met hun tuinen. Aan het noorden
watert Anggi Gita met een grote waterval af in de kali
Tilaan {schetskaart}. Aan de andere voet van de ongeveer 2.200
meter hoge goenoeng Kobrey, liggen aan het Anggi Gita de ruime
vlakten van Irai en Imbai met ten noorden van Imbai de grote
Andangvlakte.
Westelijk van dit meer loopt het terrein steiler omhoog tot de
voet van de 2.700 meter hoge goenoeng Sensenemes. Hier ligt
een aantal dorpen zoals Sakwameba, Soererei, Sisgedobo en vele
andere.
Het dorpshoofd van Sakwameba {schetskaart} nodigde mij uit
voor een groot feest dat hij het volgende jaar zou geven. Een van
de omstanders zei dat deze kepala kampong zeer veel kains timoer
bezat. Dit waren op Timor geweven sarongs die door de vogeljagers
als betaalmiddel gebruikt werden in ruil voor paradijsvogels.
Zijn groot bezit aan deze kains timoer gaf hem een hoog aanzien.
Bij een vorig feest had hij al zijn kains achter elkaar uitgestald.
De rij reikte van de achterzijde van zijn huis, dwars
door de hele woning, de trap af en dan nog enkele meters de tuin
in. Deze kains timoer waren na het verbod van de jacht op
paradijsvogels zo zeldzaam geworden dat zij tot harta (belangrijk
deel van de bruidsschat en andere adat schulden) waren verheven.
Om het aantal kains te vergroten werden deze in kleine
stukjes gesneden die ongeveer een zelfde waarde bleven houden.
Als ander teken van prestige werden aan de ingang van het
dorp schedels van varkens gebonden. Aan het aantal op feesten
geslachte varkens werd het belang van het dorp afgemeten; want
naast kain timoer waren varkens een belangrijk harta-goed. Op
deze dieren was men zo zuinig dat biggen van een in het wild
geschoten zeug door de vrouwen aan de borst gevoed werden.
Het heeft mij in Ransiki aan tijd ontbroken een onderzoek
in te stellen naar het functioneren van de kain timoer, een
studie die in Teminaboean wel gehouden is. Hierover later onder
"verschuivingen in de samenleving" over de belevenissen in die
Onderafdeling.
Nu gaan wij weer terug naar het bivak op de oostelijke oever
van Anggi Gita. Daar had een agent kort na aankomst naar het aan
de overkant gelegen dorp Testéga geroepen dat wij de volgende
ochtend voor de oversteek vlotten nodig hadden. Deze vlotten
werden gemaakt van stammen van de drijfkrachtige Erikaboom. Vier
stammen van ongeveer vier meter lengte werden met rotan aan
elkaar gebonden. Omdat de stammen na enkele maanden oververzadigd
raakten met water was vaak vernieuwing nodig. De bomen werden
hierdoor schaars en moesten steeds verder weg gehaald worden. In
de meren deden alen zich tegoed aan de restanten van de gezonken
vlotten. Pagina 18

Kort na het ontbijt hees ik mij met weerzin in de vochtige
en nog naar rook stinkende tournee-kleren en-schoenen. Met enkele
vlotten staken wij het meer over voor een kort bezoek aan de
kampong Testéga en trokken daarna over de goenoeng Kobrey naar
Irai {schetskaart} .
Dit was het einddoel van deze eerste verkenningstournee. Na
een kort verblijf in Irai gingen wij in twee dagen terug naar
Ransiki.
Onderweg kreeg ik last van een tot dan toe mij nog onbekend
insect, de koetoe maleo. De maleo is een soort loophoen, kleiner
dan een Nederlandse scharrelkip die echter bijna tweemaal zo
grote eieren legt. De eieren worden in grote composthopen gelegd
en daarin door de broeiwarmte uitgebroed.
Het hoen heeft het zo moeilijk met het leggen van de grote
eieren dat zij daarvan buiten bewustzijn raakt. De nesten worden
door hanen bewaakt. De luis is niet groter dan een speldeknop en
met het blote oog nauwelijks te zien. Zij kruipen in de buurt van
de nesten rond.
Als je langs zo'n nest loopt hecht het ongedierte zich graag
aan een nieuwe gastheer vast, vooral in de buurt van de enkels
waar zij zich in de huid boren. Ze veroorzaken jeuk en als je die
met de (op tournee niet altijd even schone) nagels openkrabt,
heeft dat infectie en soms gezwollen lymfeklieren tot gevolg .De
Resident, J.P.K. van Eeckhoud, gaf het advies om de koetoe maleo
door een agent met een gebrande naald uit de huid te laten
prikken. Een vrij pijnlijke behandeling. Ik hield het erop mijn
enkels dik met jodium in te smeren waar de luizen weinig van
terug hadden.
Toen de Higgins op terugweg van Wasior naar Manokwari
langs kwam ging ik mee en stelde collega Koopmans op de hoogte
van mijn eerste belevenissen in Ransiki en aan de Anggimeren en
omdat ik daarover geen instructies had ontvangen informeerde ik
naar mijn bevoegdheden.
Naar toen bleek was ik Hoofd van Plaatselijk Bestuur (HPB)
van Ransiki-stad en controleur van de Onderafdeling, officier van
justitie, alleensprekend rechter van de landschapsrechtbank voor
de autochtonen, hoofd van de politie en van de gevangenis,
deurwaarder, ambtenaar van de burgerlijke stand en vendumeester.
Er werden voorzieningen getroffen met de kashouder, organiseerde
wat kantoorartikelen en kocht contactartikelen, zoals
tabak, rode en blauwe lappen katoen (voor lendendoekjes voor
mannen en vrouwen) en kralen. En ik maakte kennis met de ambtenaren
van de diverse diensten die in Manokwari gevestigd waren,
zoals de Waterstaatsdienst en het Boswezen, waarmee nuttige
contacten werden gelegd.
Terug in Ransiki werden voorbereidingen voor een tournee
langs de kust; daarvoor werd een prauw klaar gemaakt die ongeveer
zes meter lang was met aan weerszijden uitleggers en drijvers;
in het midden was van atap een hutje voor mij gebouwd. Bij gunstige
wind kon een zeil van pandanbladeren worden gehesen. De
prauw werd geroeid door zes mannen die zich zelf zo nu en dan met
gezang tot grotere spoed aanspoorden; een pruim tabak wekle
daarbij ook inspirerend.
Pagina 19

Als route was uitgestippeld: langs de kust zuidwaarts, een
kijkje nemen in de baai van Sjeri {schetskaart}, de oversteek
naar het eiland Roemberpon {kaart 1 en 1D, zuid van Ransiki en
Momi } waar de dorpen Jembekiri,aan de westkust, Jomakan, aan de
zuidpunt en Seneboeai aan de oostkust bezocht zouden worden.
Verder zuid west waarts, naar kampong Waprak op het eiland
Mioswar. Terug naar Jomakan voor een verbljf van een paar dagen
en dan weer naar huis. Ik meen mij te herinneren dat de tocht
in totaal twee weken geduurd heeft, wat voor een dergelijk
prauwtournee dank zij gunstig weer en goede windrichting kort
was.
In Jembekiri heb ik later eens met de dominee Van Arkel de
opening van een nieuwe kerk bijgewoond. De dorpelingen hadden
zich er danig voor uitgesloofd, wat uit het resultaat bleek.
Een andere herinnering aan Jembekiri is dat eens een
adspirant-controleur uit Manokwari meeging om de eerste lessen
van tourneren op te doen. De prauw kon niet geheel aan land komen
en de laatste meters moest ik door het water lopen. Niet zo de
adspirant, die liet zich door een Papoea op de schouders nemen
om zo met droge voeten aan land te kunnen komen.
Aan het bezoek van Jomakan, het belangrijkste dorp in deze
streek, hechtte ik veel belang. Een van de Jomakaners, Kemas, had
aan zijn woning, die op palen in zee stond, een steiger gebouwd
waar de Higgins en andere motorboten aanlegden om er de nacht
door te brengen. Deze steiger was ook een goede visstek, er
krioelden scholen sardines rond. Een hengel voorzien van twee
ruggelings tegen elkaar gebonden haken werd rustig tussen de
sardines neergelaten. Als de school zich weer gesloten had, was
het de kunst om in één snelle haal een visje te verschalken als
aas om een roofvis te vangen.
Het verblijf in Jomakan leverde veel gegevens op over het
productiepotentieel van de streek. Aan bosproducten werden op
kleine schaal damar hiroe ( een hars voor de vernis- en
verfindustrie) en masooibast (voor het looien van huiden) ingezameld.
Het rijke bosbestand aan hard hout, o.a. ijzerhout, werd
nog niet geëxploiteerd.
De zee leverde behalve voldoende vis ook troica- en
blacklip-schelpen op, waarvan parelmoer knopen werden gemaakt;
incidenteel werd er op zeekomkommers gevist. De kwaliteit van de
schelpen liet te wensen over, omdat deze gekookt werden om de
inhoud te eten. Voor een verbetering hiervan zouden de schelpen
in de zon gedroogd moeten worden.
Copra werd ook aangemaakt, maar omdat het klappervlees boven
een vuurtje uitgerookt werd bracht het niet veel op; de in de zon
gedroogde (sun dried) copra was meer waard.
Al dit potentieel werd nog in onvoldoende mate aangeboord,
de reden ervan was duidelijk. Alleen als de Higgins bij Jomakan
aanlegde werd er door een Chinese handelaar, Go Sian Kie, ruil
handel bedreven: beperkte hoeveelheden bos- en zeeproducten tegen
winkelgoederen. Vanwege de onregelmatigheid en geringe aanvoer
stelde deze handel weinig voor. Als de Papoea's de gelegenheid
kregen meer te kopen waren zij zeker bereid ook meer te produceren.
Een geldhuishouding zonder dat er voor het geld iets gekocht
kon worden heeft immers weinig zin. Pagina 20

Kemas maakte een goede indruk en ik achtte hem zeker in
staat een winkel te drijven, maar omdat wij het geld daarvoor
niet hadden vroeg ik aan Go Sian Kie een crediet om de toekomstige
winkel te bevoorraden. Plannen om er een coöperatieve vorm aan
te geven strandden op het gebrek aan samenwerking.
Kemas had het niet gemakkelijk; hij werd herhaaldelijk door
familie en kennissen onder druk gezet om hun credieten uit -de
in hun ogen zo rijke - winkel te geven.
Daarom ging ik vaak met de Higgins mee als die, op weg naar
Wasior, Jomakan aandeed, controleerde de kas en de winkelvoorraad
en waar nodig werden de credieten gesaneerd.
Het resultaat van deze intensieve bemoeienissen was dat bij mijn
vertrek in augustus 1954 de winkel een voordelig saldo had van
ruim f.30.000.—. Later hoorde ik van de resident Van Bodegom
dat het daarna snel bergafwaarts is gegaan en dat de winkel met
een ernstig tekort kampte.
In Ransiki is ook geprobeerd een coöperatie te beginnen,
maar dit plan was van het begin af aan gedoemd te mislukken. De
kolonisten hadden veel credieten aan de Arfakkers gegeven als
voorschot op hun aardappelen, uien en bruine bonen. Pogingen om
Manikions te bewegen naar de kust te verhuizen en daar tuinen aan
te leggen hadden meer resultaat. Hiermee werd bereikt dat de
kustpapoea's van de Arfakkers landbouwproducten konden kopen in
ruil voor vis, waar beide partijen baat bij hadden.
Tot nu toe had ik mij maar weinig met het district Momi
bemoeid. Daar was het eenzelfde janboel als in Ransiki.
Gaspers zat er maar te zitten, v/at hem niet kwalijk te nemen was;
hij miste immers een bestuursopleiding en had van Manokwari
weinig of geen directieven ontvangen. De agenten hadden ook
weinig om handen. De betonnen landingsbaan leek vanwege de vele
bornkraters een gatenkaas. De mangga' s golek, die Lulofs daar had
laten aanplanten smaakten heerlijk. Bij het rond scharrelen in
de bush bush vond ik rollen telefoonleiding en isolatoren, die
door de Japanners waren achtergelaten.
Een andere erfenis van Lulofs waren de roedels herten die
nog steeds geen afscheid hadden kunnen nemen van hun
"geboorteplaats".
De kolonisten uit Manokwari maakten hier veelvuldig jacht op. Een
dergelijke jacht, maar dan met een tragische afloop, had in de
tweede helft van 1950 plaats gevonden. In die tijd was een jonge
kolonist uit Manokwari voor een hertejacht van veertien dagen
naar Momi gegaan. Toen hij na vier weken nog niet terug was
schakelden zijn ouders de politie in. De Inspecteur van Politie
Kooien oriënteerde zich eerst in Oransbari. Hij kreeg van het
dorpshoofd te horen, dat een Nederlander in een prauw met één
roeier onderweg was geweest naar Manokwari. Als gevolg van een
ruwe zee in de baai van Oransbari was de prauw omgeslagen en
waren beide inzittenden verdronken. Kooien, die de zee daar goed
kende, hechtte hier wel geloof aan.
Toen hij zich klaar maakte voor de terugkeer naar Manokwari,
viel zijn aandacht op het mooie horloge, dat het dorpshoofd
droeg. Aan de hand van gegevens van de ouders nam Kooien dit
horloge onder de loep; dit was van de verongelukte jongen, deze
was dus kennelijk in Oransbari aan wal geweest.
Pagina 21

Na verhoor kwam het ware verhaal tevoorschijn. De roeier had
de jager aangeraden vanwege de storm in Oransbari aan land te
gaan en rustiger weer af te wachter. Zijn passagier verzette zich
hiertegen en gaf opdracht verder te varen. Uit lijfsbehoud had
de Papoea hem met zijn roeispaan buiten westen geslagen en
koers gezet naar Oransbari.
Het dorpshoofd maakte een eind aan het leven van de reiziger,
begroef het geweer, maar deed uit prestige-overwegingen het
horloge aan zijn pols.
Gaspers die van het gebeurde in Oransbari afwist, vertelde
mij een ander verhaal dat ook tragisch was afgelopen.
Enkele jaren voor de Tweede Wereldoorlog maakten twee Duitsers
met een zeilboot een tocht om de wereld, waarbij zij ook Sorong
aandeden. Vandaar uit zou de een met de zeilboot naar Manokwari
varen, de ander wilde proberen over land naar die plaats te
lopen, waarbij hij een zware keus deed. Hij kwam heel ver, namelijk
een eind voorbij Saukorem, toen hij door zijn mondvoorraad
heen raakte.
Toevallig ontmoette hij een Papoea wie hij vroeg of hij met
het Duitse geweer iets eetbaars kon bemachtigen. Deze nieuwe
kennis zag daar wel kans toe en beloofde op een bepaald punt wild
te leveren. Het zat de jager niet mee en pas na ruim een week
kwam hij met een varken op de afgesproken plaats. De opdrachtgever,
woedend door een tergende honger en het lange wachten, nam
de man abrupt het geweer af en wilde kennelijk kijken of dit nog
geladen was. In ieder geval haalde hij de grendel over.De Papoea,
bang geworden door de woedeuitval, vreesde neergeknald te worden.
Hij was de Duitser voor, viel hem met zijn kapmes aan waarmee hij
hem dodelijke verwondingen toebracht.
Om de sporen uit te wissen bond hij het stoffelijk overschot
aan een rotan, sleepte het een eind een rivier op en begroef de
dode in het bos.
In zijn dorp vertelde hij over het ongeluk. Om moeilijkheden
te voorkomen werd aangifte gedaan bij het militair detachement
in Manokwari, waarbij het gebeurde in de vorm van een gerucht
werd voorgeschoteld.
Een patrouille ging op onderzoek. Intensief speuren met
behulp van een gids leverde geen resultaat op.
Gaspers was als tolk meegegaan; deze, kenner van de
Papoeagemeenschap en de Kebartaal machtig, was ervan overtuigd
dat iedereen in het dorp op de hoogte was van de juiste gang van
zaken. Omdat volwassenen hun mond wisten te houden legde hij
zijn oor te luisteren bij de kinderen, die het gevaar van een
verspreking niet inzagen. Zo kwam hij er spoedig achter dat het
de gids zelf was die de doodslag gepleegd had. Hij lichtte de
patrouillecommandant in, waarmee de zaak in korte tijd was
opgelost.
Later vertelde ik dit gebeurde aan de onderafdelingschef van
Manokwari, F.R.J. Eibrink Jansen, die een moordzaak gepleegd op
twee zendelingen zuidelijk van de Kebarvlakte moest onderzoeken.
Mede dank zij de hem bekende ervaring van Gaspers had hij de
moord snel opgelost. Het tweetal had via de Kebarvlakte {zuid van
Saokorem, kaart 1} een doorsteek door de Vogelkop willen maken.
Pagina 22

Onderweg weigerden de dragers om verder te gaan, omdat zij
dan in onbekend gebied kwamen waar zij vijandelijkheden vreesden
.( Ervaren tourneerders weten dit en laten het na de dragers
in zo'n geval te dwingen.) Bovendien waren ze te zwaar belast,
wat aanleiding was voor een groep om er op een nacht vandoor te
gaan. De zendelingen dachten aan sabotage en namen de leider zijn
(op de Japanners veroverde) geweer af.
Dit verhoogde de angst van de Papoea's, die in de nacht de
twee in hun slaap in de hangmat doodden.
Aan de kust kreeg Eibrink Jansen de dienst van een gids
aangeboden. Met het verhaal van Gaspers in zijn gedachten en
gezien de grote welwillendheid waarmee de gids zich aanbood
maakte deze zich verdacht.
Na verhoor bleek hij de hoofddader te zijn. Als gids had hij
de patrouille steeds in een grote boog om de plaats des onheils
heen geleid. Deze taktiek had ook de Papoea gevolgd bij het
zoeken naar het stoffelijk overschot van de Duitser.
Dat je dragers niet moet dwingen onbekend gebied in te gaan
heeft de (inmiddels) Inspecteur van Politie Schultz (die in 1952
als Hoofd Agent in Ransiki werd geplaatst) ondervonden bij zijn
tournee naar het Boven Sibenagebied {kaart 1 , boven- loop
Sebjar en Timoforo rivieren; oost van Steenkool} die, als eerste
Nederlander, kennis zou maken met de z.g. boompjesmensen, dat
zijn Papoea's die in zeer hoge bomen wonen. Deze stam huist ver
zuidelijk van de Anggimeren, bijna aan de zuidkust nabij
Steenkool. Hij ging op stap met acht agenten en de (bijna
onmisbare) Gaspers, zij hadden geen kaarten van het gebied en
geen radioverbinding. De enige kennis ontleenden zij aan
geruchten.
De tournee duurde van 5 december 1955 tot en met 16 februari
1956. Het begin naar en langs de Anggimeren en verder westwaarts
verliep vlot, omdat Schultz daar al eerder geweest was. Maar op
een bepaald moment wilden de dragers niet verder omdat zij in
vreemd gebied kwamen. Uit geruchten had Schultz opgemaakt dat in
de buurt van het einddoel sagomoerassen waren. De patrouille
pakte een stel reserve kleding en zoveel mogelijk vivres in hun
ransel en zette de tocht zonder dragers voort. Juist toen zij
door hun mondvoorraad heen waren bereikten zij de sagomoerassen,
waar zij sago klopten voor de terugweg. De patrouille had goede
contacten met de boommensen, die ongeveer tien meter boven de
grond in de kruinen van bepaalde bomen hun woningen bouwen en had
een nog onbetreden gebied verkend en in kaart gebracht.
Na hun terugkomst, hoorden zij dat het enige teken van
medeleven was geweest, dat iemand in Manokwari eind januari de
opmerking maakte, dat Schultz over tijd was.
In Nederland heb ik het verslag met veel belangstelling
gelezen, vooral omdat ik indertijd zelf van plan geweest was deze
tocht mee te maken. Helaas kwam er steeds iets tussen.
Na een kennismaking met de Manikiondorpen rond Momi en
Ransiki ging ik juni 1951 naar de Anggimeren met als einddoel het
meest zuidelijk gelegen Hatamdorp Imbai {schetskaart, noord van
Anggi Giji} Pagina 23

Ik wilde daar wat aan de weet komen over de verhoudingen
tussen de Hattammers en de Manikions.Eerstgenoemden voelden zich
ver verheven boven de Mantioens, omdat zij regelmatig contacten
hadden met de grote stad Manokwari, een achtergrond die de
Mantioens misten.
Het dorpshoofd van Imbai was gekleed in een wollen Jaeger
hemd en -onderbroek die hij ten tijde van de militaire bezetting
in Irai had gekregen. Omdat de Arfakkers zich nooit baden noch
hun kleren wassen, zag de kleding er niet bepaald schoon uit,
maar hij was er bijzonder trots op, bovendien was deze wollen
kleding wel prettig dragen in de kou op een hoogte van 1.800
meter.
Opvallend was het dat er veel stenen in de landbouwgronden
voorkomen, desondanks stonden de gewassen er heel goed bij. De
selderij bereikte een hoogte van 75 centimeter. Uitbreiding en
variatie van de aanplant leken mij zeer wel mogelijk. Er moest
dan wel een oplossing gevonden worden voor de afvoer van de
producten. Mankracht legde hier beperkingen aan op en een nieuw
paardepad zou te kostbaar zijn.
De enige mogelijkheid zou zijn vervoer per landvliegtuig.
De woningen van de Arfakkers worden gebouwd op drie tot vier
meter hoogte. De vloer van circa tien bij tien meter wordt gestut
door een woud van palen. Voor de wanden en het dak wordt platgeslagen
boombast gebruikt. Aan de achterzijde van het huis is
een platform als toilet aangebouwd. De vrouwen en kleine jongens
slapen aan de linkerkant in afzonderlijke hokjes. De mannen
slapen op een platform aan de rechterkant; tegen de kou
( 's nachts 11 2 Celsius) worden vuurtjes gestookt. Hun kleding
bestaat uit niet meer dan een lendendoekje, zij slapen dan ook
zo dicht mogelijk bij de vuurtjes, waarbij het voorkomt, dat zij
zich - omdraaiend in hun slaap - tegen de brandende takken
aankomen en behoorlijke brandwonden oplopen.
Toen kwam ik er achter waarom aardappelziekten waren
uitgebleven. Door het voortdurend stoken van (rokerige) vuurtjes
trekt de rook naar de nok van het dak. De pootaardappelen worden
enkele weken in de nok gehangen en bovendien hadden de Arfakkers
(instinctmatig?) gewaswisseling toegepast.
Het middengedeelte van het huis dient als gemeenschappelijke
kookplaats en bij feesten als dansvloer. Dit dansen bestaat uit,
gearmd in een kring hossen op de (meezwiepende) vloer. Een
voorganger zet een lied in dat door de feestvierenden met de
nodige fantasie wordt aangevuld. De meisjes houden zich aanvankelijk
afgezonderd van de dansende mannen, Als een meisje het oog
op een bepaalde man laat vallen dan dringt zij zich naast hem in
de kring.
Om de buitenste stutpalen wordt een hek aangebracht om de
onder de woning levende varkens binnen de grenzen te houden.
Op kleine afstand van de woning staat de z.g. roemah kotoran,
waarin menstruerende vrouwen hun tijd moeten uitzitten en
waarin zwangere vrouwen bevallen.
Pagina 24

Bij beide gebeurtenissen mogen zij alleen door hun moeder
of andere vrouwelijke familieleden geholpen worden.
Menstruerende vrouwen mogen niet in de tuinen komen, omdat dit
een ongunstige invloed op de gewassen kan hebben.
Vleselijke gemeenschap vindt in het bos plaats. Nieuwsgierigen
worden op een afstand gebouden door twee bossen gras in kruisvorm
bij de ingang van het pad te plaatsen. Dit verbodsteken is in
vroegere jaren, toen de Arfakkers nog niet belust waren op aardse
goederen ook gebruikt als verbod de langs dat pad opgeborgen
spullen weg te halen.
Wat de Arfakkers van Imbai (waarschijnlijk opzettelijk) voor
mij verzwegen hadden was dat een paar dagen tevoren een grote
militaire patrouille was gepasseerd die als begeleiders de twee
belangrijkste Hattam adathoofden Lodewijk en Barend Mandatjan uit
Manokwari bij zich had. Dit hoorde ik pas van de in Irai achtergebleven
politieagenten. Aangezien het niet uitgesloten was dat
de beide Mandatjans met groot militair vertoon bij zich indruk
wilden maken op de Manikions, besloot ik meteen naar Ransiki
terug te keren. Ik koos de Manikion agent Sarden Jouw uit om mee
te gaan. Wij zouden vóór zonsopgang vertrekken en proberen in één
ruk Ransiki te bereiken. Vlak voor het vertrek bleek Sarden
koorts te hebben maar hij verzette zich er tegen dat er iemand
anders in zijn plaats werd aangewezen.
Na een bad in het ijskoude meer meldde hij zich klaar voor
vertrek. Het ging over de goenoeng Kobrey naar Testéga waar wij
een vlot kregen voor de oversteek. In Testéga vertelde men dat
de militairen juist de vorige avond aan de oostelijke oever van
Anggi Gita bivak hadden gemaakt. Na hen gepasseerd te zijn
moesten we over de 2.200 meter hoge goenoeng Wisinoe in één ruk
naar Ransiki op zeeniveau.
Een berg beklimmen is vermoeiend maar bij het afdalen moet
je vaart steeds afgeremd worden met als gevolg pijn in je knieën.
Acht uur 's avonds kwam ik gebroken in Ransiki aan maar ik had
het gered. Een paar dagen later (toen mijn knieën weer functioneerden)
kwam de militaire parouille aan.
Behalve de vrees dat de Mandatjans hun vriendschap met de
militairen zouden uitbuiten was er nog een reden waarom ik vóór
hun aankomst in Ransiki wilde zijn.
De guerrillagroep van Kapitein Willem Geerooms, die vanuit
het achterland uit de Japanners voortdurend bestookte, had bij
het dorp Soererei {schetskaart} een voorraad vivres en wapens
begraven. Toen een patrouille de voorraden wilde ophalen bleken
die gestolen te zijn. De militairen die de bevolking van Soererei
hiervan verdachten schoten enkele kamponglieden dood. Eerst veel
later zou blijken dat bewoners van een nabij gelegen dorp de
schuldigen waren. Deze kwestie zat de bevolking van Sisgedobo en
met hen nog vele andere Manikions heel erg hoog; het optreden van
de militairen vóór de oorlog aan de Anggimeren had een zekere
haat veroorzaakt.
Om de zaak de wereld uit te helpen moest eerst vrede gesloten
worden en moesten de militairen met een schadeloosstelling over
de brug komen.
Pagina 25

Deze vrede is in 1953 gesloten met het volgende ceremonieel.
Een officier van het KL en het dorpshoofd van Sorerei hielden elk
een eind van een bamboe vast. Deze bamboe werd met een scherp
kapmes in één haal doorgehakt.
Voor een echte vrede moest de snede volkomen gaaf zijn. Om dit
laatste zeker te stellen had de HBA Gaspers de bamboe voorbewerkt
door in het midden met een mes de bamboe voor een groot
deel door te snijden.
Eind augustus 1951 kwam er bericht dat Etty binnenkort in
Nieuw-Guinea te verwachten was; zij zou in gezelschap van Wil
Winia en haar vier kinderen reizen. Jan Koopmans stuurde de
Higgins om Fred en mij op te halen. In Manokwari hoorden wij dat
vanwege een olieboycot van India tegen de KLM de komst van de
dames was opgehouden, We gingen teleurgesteld terug naar onze
standplaatsen. In september kreeg de KLM toestemming weer via
India te vliegen. Fred en ik gingen naar Manokwari waar onze
gezinnen per KPM-boot zouden aankomen. Toen deze binnenliep
bleken onze vrouwen niet aan boord te zijn. In Singapore had een
storing aan het vliegtuig hun reis vertraagd. De gezagvoerder van
de KPM'er was nog een dag in Biak blijven liggen maar kon het
niet verantwoorden nog langer op de dames te wachten. Wij weer
met lange gezichten terug naar Ransiki en Wasior. Achteraf bleek
dat Wil Winia er in geslaagd was de commandant van de Marine
Luchtvaartdienst te bewegen een "oefenvlucht" naar Manokwari mee
te mogen maken. Koopmans stuurde weer de Higgins, maar Fred had
intussen de moed opgegeven en kwam niet naar Manokwari. Ik ging
wel mee naar Manokwari waar bleek dat de Catalina niet op de
afgesproken tijd had kunnen vertrekken. De volgende dag maar weer
terug naar Ransiki. Later bleek dat de Catalina juist op het
moment dat de Higgins de baai uitvoer op het water was neergezet.
Etty logeerde bij de familie Koopmans en Wil vond onderdak
bij de familie Felix. Jan Koopmans was één brok humor en als hij
goed op dreef was lag je dubbel van de lach. Hij zag kans op
smakelijke wijze een onsmakelijk verhaal op te dissen. Totdat
zijn vrouw, Trees, overkwam deelde hij de HPB woning met de
Assistent-resident Kolonisatie, F.J. Groeneveld. Jan had eens van
een tournee een casuarisei meegebracht dat vol trots aan elke
belangstellende werd getoond. Toen na enige weken de lol er af
was werd het op een dressoir weggelegd tot het na een tijdje met
een enorme klap en ondragelijke stank tegen de muren en het
plafond uiteenspatte. Het heeft maanden geduurd voordat de stank
was opgetrokken.
Een Papoea die zo'n ei vindt gaat er voorzichtiger mee om:
in doeken gewikkeld wordt het vlak bij een vuurtje gelegd. In de
meeste gevallen brengt de "broedmachine" een kuiken ter wereld.
Een onhebbelijkheid van de jonge vogels is dat zij voorbijgangers
in de achillespees pikken.
Nog even er tussendoor: In Miei {kaart 1, zuid van Wasior}
liep een jonge casuaris rond: volgens een legende bewaakte de
geest van zo'n dier de begraafplaats die tussen Miei en Wasior
lag.
Pagina 26

Op een kwade dag liep een Chinees tegen zonsondergang van Miei
naar Wasior zonder in de gaten te hebben dat de jonge casuaris
achter hem aanliep. Ter hoogte van het kerkhof pikte de vogel in
zijn hiel. Hij schrok hier zo van dat hij er bijna een hartverlamming
van kreeg.
Nu laat ik Etty aan het woord onder het motto:"Oh, Nieuw-Guinea
land van lijdzaamheid en werken."
"" Toen we na een korte loopbaan als bestuursambtenaar van Jan,
Indië -Indonesia geworden-, moesten verlaten bleek al gauw dat
hij niet kon wennen aan een koud en overvol land. Er werd
gesolliciteerd voor Nieuw-Guinea, waarvoor hij tot zijn grote
vreugde werd aangenomen. Voor mij was er voorlopig geen huisvesting
zodat ik weer bij mijn ouders introk en daar afwachtte
wanneer het mijn beurt zou zijn om te gaan. Intussen kwamen er
brieven waarin verhalen stonden hoe Jan met Fred Winia een huis
bewoonde in Manokwari tot hun standplaatsen eindelijk bekend
zouden zijn. Intussen hadden zij niets te doen en verveelden zich
dood.
Ze zochten afleiding bij collega's en gingen zwemmen met hun
buren, twee verpleegsters werkzaam in het plaatselijk ziekenhuis.
Behalve de brieven kwam er ook een poëtische foto van Jan,
zittend op een boomstronk, opgenomen op Pasir Poetih. Helaas zag
ik tot mijn grote schrik, dat hij geen zwem- maar een onderbroek
aan had. Kon dat wel met twee verpleegsters in de buurt. Geen
nood er was een wolwinkel en in de kortste keren had ik een
zwembroek gebreid. Snel opgestuurd en jawel er kwam een brief
waarin beschreven werd hoe bij de eerste zwempartij de wollen
broek was uitgezakt tot aan zijn enkels. Fred had heel tactisch
naar huis geschreven dat ze met twee verpleegsters gingen
zwemmen, maar dat die er heel gewoon uitzagen.
De standplaatsen werden voor Fred, Wasior en voor Jan,
Ransiki waar een huis op palen gebouwd werd.
Na zes maanden kon ik op het vliegtuig stappen. Mijn
ouders brachten mij naar Schiphol waar wij een vrouwtje zagen met
vier kleine kinderen, die ook door haar vader en moeder begeleid
werden. We hadden de indruk dat vooral opa het erg moeilijk had
met het afscheid van zijn kleinkinderen.
Op de lange reis maakten v/ij kennis. Wil Winia had het niet
gemakkelijk met vier van die hummels die met argusogen hun moeder
in de gaten hielden. Moest ze naar het toilet dan gingen ze als
eendjes achter haar aan. Probeerde je ze aan te halen dan volgde
een luid protest. Het was een uitputtingsslag zowel voor ma als
voor de kinderen. Anton was de eerste die afknapte en tolereerde
dat ik hem droeg als wij voor een nightstop het vliegtuig
uitmoesten. Toen ik hem een keer achterliet omdat we in verschillende
hotels waren ingedeeld kwam een verontwaardigde stewardess
me achterna en riep: "You forget your baby."
We deden er vier dagen over. Uiteindelijk bereikten wij Biak
waar we voor de nodige formaliteiten in een loods werden
opgevangen, bestaande uit een paar rondhouten palen waarop een
dak van atap, met halve muurtjes van atap.
Pagina 27

Alras bleek dat er een hutkoffer van Wil zoek was, waarnaar ze
met de twee oudsten op zoek ging en ik met de twee kleintjes aan
een tuigje bleef wachten. Een tijdverdrijf hadden ze al gevonden.
Ze stonden bij een van de lage muurtjes met handenvol de atap
eruit te rukken.
Het bleek dat de koffer toch aangekomen was en we konden
naar het hotel, een ietwat weidse benaming voor een onderdak in
quonsets gemaakt van golfplaten. De badkamers waren ook uiterst
primitief. De constructie kan ik mij niet meer voor de geest
halen of het nu zo was dat er practisch geen water uit de douches
kwam of dat de drums waaruit we het moesten scheppen vrijwel
droog waren. De hoeveelheid water was zeer beperkt.
Van het Hoofd van Plaatselijk Bestuur kregen wij de mededeling
dat de K.P.M, 'er een dag extra op ons had gewacht (aangezien
ons vliegtuig vertraging had) maar helaas moest vertrekken. Dit
betekende een week in Biak wachten voor we naar Manokwari konden
reizen om van daaruit naar Wasior en Ransiki te gaan.
Wil die gehoord had dat de Marine allerlei oefenvluchten
maakte, belde kordaat de Marine Commandant op om te vragen of er
zo'n mogelijkheid was en of wij dan allen mee mochten naar
Manokwari . De man bleek een heer in het verkeer en al de volgende
dag waren we op weg.
Aangekomen werden we verwelkomd door het HPB Koopmans en
zijn vrouw Trees, bij wie ik logies kreeg. Wil en de kinderen
kwamen in huis bij de familie Felix.
De Higgins, het schip waarmee we verder moesten gaan was net weg
en een radioverbinding om de mannen te waarschuwen bestond er
niet. " Nieuw-Guinea land van lijdzaamheid".
Na een week kwam de Higgings terug. Jan Koopmans had me er
al allerlei verhalen over gedaan, die ik eigenlijk als fantasie
zijnerzijds bestempelde. Hij vertelde dat het in feite een
rivierschip was, maar dat wij ermee over zee moesten. Verder
vielen er regelmatig gaten in, wat niet iets was om je druk over
te maken want er waren altijd zakken cement aan boord om ze te
dichten.
Tijdens ons verblijf hadden wij al kunnen genieten van het
uitzicht over de baai met de bergen aan de overkant die in de
ochtend violet van kleur waren en met Poelau Lemon halverwege het
water.
De ochtend dat we vertrokken bleek er een stevige bries te
staan. Met ons waren een dominee en zijn vrouw, een onderwijzersechtpaar
met twee kinderen en enkele inheemsen aan boord gegaan.
Buiten de baai ging de Higgins angstwekkend te keer, we schommelden
zowel in de lengte-als de breedte-richting,Wil deponeerde de
kinderen in het verblijf van de bemanning. De vrouw van de dominee,
die zich op het voordek op een stretcher had geïnstalleerd,
kiepte met stretcher en al om en zocht een beter heenkomen. De
dominee ging troostend langs, zeggend:" Als we de bocht maar
om zijn dan wordt het beter." Helaas bleek dit niet op te gaan,
integendeel het werd erger.
Pagina 28

Ik was te angstig om zeeziek te worden. Wil vond het ook niet
zo'n prettige ervaring en begon zich ongerust te maken over haar
kinderen. "Mocht het mis gaan, dan kan ik er maar twee redden"
zei ze me, "wil jij de twee anderen voor je rekening nemen".
Waarop ik niet anders kon antwoorden dat ik dat graag zou willen,
maar dat ik niet kon zwemmen.
Na acht uur varen bereikten we Rapaowi, de kust van Ransiki.
Er was geen steiger en vanwege het weer bleef het schip rondjes
varen. Van de kust kwam een prauw die dezelfde rondjes meedraaide
en er zodoende, met goed mikken, zakken rijst, meel, suiker en
wat dies meer zij in terecht kwamen. Daarna kon ik, na een
haastig afscheid boven op de balen springen en zo naar de kant
geroeid worden.
De andere passagiers hadden nog een reis van tien uur voor
de boeg, waarbij, naar wij later hoorden, de motor het één keer
liet afweten. Fred zal zijn vrouw en kinderen wel even verbaasd
begroet hebben als Jan mij. Toen hij aan kwam fietsen op zijn
dienstfiets en ik van achter een struik opdook, zei hij
verbouwereerd: "Wat doe jij hier". Waarna we de vijf kilometer
naar Ransiki maar zijn gaan lopen, want de ketting liep er steeds
af.""
Etty vertelde mij na een paar dagen dat zij als de dood zo
bang was voor slangen maar dat men haar in Nederland had
gezegd, dat als er maar ganzen op het erf waren deze de
slangen wel op een afstand zouden houden; tot haar geruststelling
zag zij een paar ganzen rondlopen. Ook was van belang dat bij
deuropeningen drempels waren aangebracht; die waren er wel, maar
op de slaapkamer na ontbraken de deuren. Bij het eerste bezoek
van de BA en zijn vrouw stond de BA ineens op en riep een
politieagent met een kapmes te komen, hij had een slang op
de balustrade zien kruipen. Wij hebben in totaal vijftien slangen
in huis gehad waarvan sommige door de politie uit het dak werden
geschoten.
Nadat Etty haar weg in het huis en in Ransiki gevonden had
maakte ik mij klaar voor een tournee langs de kust langs Sjeri
en Windessi {d.i. Windessi, aan de kust west van Roemberpon;
ongeveer bij Mammameh, staat niet op de kaart aangegeven} naar
Weraboer. Achter Windessi liggen enkele meren onder zeeniveau
waarvan opvallend v/as dat, ondanks het ontbreken van een
verbinding naar zee, er toch krokodillen in voorkwamen.
Vanuit het bergland achter Windessi maakten de Papoea's zo nu en
dan drijfjachten op herten. Die werden richting zee gedreven waar
zij door met roeiers bemande prauwen werden opgevangen, soms
ontsnapten er een of meer herten naar het eiland Roemberpon.
Op weg naar Weraboer passeerden wij enkele kleine eilanden waar
rotstekingen waren aangebracht, jammer genoeg zijn de genomen
foto's mislukt.
Weraboer {west van Amboear, dat aan de kust ligt, west van
Mios Waar, ongeveer bij Simeri } ligt enkele kilometers landinwaarts;
om het dorp te bereiken moet je een groot moeras
doorploeteren waar het krioelt van de bloedzuigers. Daar kwam
bij dat ik een stevige kou had gevat.
Pagina 29

Met de gedachte in mijn achterhoofd dat ik tot nu toe alleen maar
armzalige Papoeadorpen had gezien stelde ik mij niet veel voor
van het bezoek aan Weraboer. Ongetwijfeld was het weer zo'n
onverzorgd dorp, ik vroeg mij af wat ik met deze tournee was
begonnen.
Bij binnenkomst van het dorp werd ik met stomheid geslagen.
Er liep een brede onverharde weg door de kampong met aan weerszijden
goten voor waterafvoer en langs de rooilijn keurig
in het gelid met kalk gewitte woningen.
Als gebruikelijk werd je in het dorp opgewacht door de
schoolkinderen die onder leiding van de onderwijzer het
Wilhelmus en andere vaderlandse liederen zongen. In de regel was
het daarbij zo dat als je na een vermoeiende tocht bij een dorp
aankwam en de zon scheen, de kinderen in de schaduw stonden; als
het regende schuilden zij onder een afdak en mocht de patrouille
zich verder nat laten regenen.
Als controleur moest je in de dorpen de scholen inspecteren;
je liet wat schrijf- en leeslessen geven die over het algemeen
goed overkwamen; in rekenen waren de Papoea's erg zwak.
Daarna werd en met het dorpshoofd en de onderwijzer het onderhoud
van school en woonhuis van de leerkracht besproken en verder
eventuele wensen aangehoord en geregeld. Voorwaarden voor het
toewijzen van een school waren dat het dorp de school en de
woning van de onderwijzer moest bouwen en gedeeltelijk voorzien
in het levensonderhoud van hem en zijn gezin.
Soms werd de toewijzing van een school gevraagd omdat een
dorp al aangeslagen was in de belasting. Het naast liggende dorp
had immers wel een school maar nog geen belastingaanslag !! Op
de vraag of de belasting ook al betaald was bleef het antwoord
achterwege.
In de meeste gevallen was de onderwijzer ook evangelist die
op zondag kerkdienst hield. Om de Papoea's eraan te herinneren
wanneer het zondag was moesten zij een stokje bij zich dragen
waarin voor elke werkdag een inkeping werd gegeven; de zondag
moest met een brede snee aangegeven worden. In de Onderafdelingen
Wandammen en Ransiki waren alle scholen door de zending gesticht.
Ik had er alle bewondering voor dat Weraboer, zonder enige
bestuursbemoeienis, de zaken zo goed voor elkaar had, zoals de
aanleg van de wegen en de goede woningen. De stam bestond uit
vier clans die elk jaar onderling uitmaakten welk clanhoofd voor
de komende maanden kepala kampong zou zijn.
Mijn aandacht viel speciaal op het clanhoofd, E.D. Wittebossy,
die met kop en schouders boven de anderen uitstak. Ik stelde
hem voor enkele jaren in Ransiki te werken, daar enige bestuurs
ervaring op te doen en dan weer terug te gaan naar zijn kampong.
Hij is inderdaad naar Ransiki gekomen en daar tewerkgesteld als
schrijver; wat hij daarna heeft gedaan is mij onbekend.
Weraboer doet mij altijd denken aan een toneelstuk dat de
onderwijzer eens had geschreven en ter gelegenheid van
koninginnedag opgevoerd. Aangekleed in geklopte boombast hadden
de dorpelingen zich als apen vermomd.
Pagina 30

Deze kregen een goede opleiding en leerden zelfs spreken wat
gedemonstreerd werd met een lied dat volgens de onderwijzer
geschreven was door Johan Sebastiaan Bach. Als slotapotheose
stapelden zij zich naast en bovenop elkaar in een bepaalde figuur
geflankeerd door twee personen met uitgestoken tong en elk een
stok in de hand.
Etty die er niets van begreep vroeg mij wat dit voor moest
stellen. Ik dacht dat het het Nederlandse wapen moest zijn met
terzijde de twee ons bekende leeuwen.
Op koninginnedag werden de ochtend en middag gevuld met
wedstrijden zoals paalklimmen, zaklopen, touwtrekken en voetballen,
eigenlijk hetzelfde wat men in Nederland doet. De Papoea's
hadden toen al door dat een voetbalwedstrijd eigenlijk een oorlog
is, zo was het niet toegestaan dat familieleden in verschillende
elftallen tegen elkaar speelden, je voerde toch geen oorlog tegen
je eigen familie.
Ze waren zo verknocht aan koninginnedag dat zij na de kroning van
Juliana toch ook op 31 augustus het feest wilden vieren.
Een andere belevenis was de kerstviering door Papoea's, zoals
nu door Etty verteld:
""Het was ons eerste kerstfeest in Nieuw-Guinea. Onze anak piara
Simson had al dagen tevoren een geel stofdoekje en mijn plastic
regencape te leen gevraagd, omdat hij in een kerststuk moest
meespelen. Ik had ietwat twijfelend zijn casacado (huidschurft)
bekeken, maar bedacht dat plastic gemakkelijk afgespoeld kon
worden en hem de spullen gegeven.
Wat er opgevoerd zou worden was nog een geheim dat op de
avond zelf ontsluierd zou worden.
Op de 25e december gingen Jan en ik naar het school-tevens
kerkgebouw waar wij plechtig naar twee versierde stoelen,
vooraan, gebracht werden. Doedoek statie heet zoiets. Er heerste
een opgewekte stemming, de ruimte was boordevol, de notabelen
hadden een stoel of zaten op banken en meer naar achter zaten de
Manikions en Hattammers, die uit de bergen waren komen afzakken,
gewoon op de grond.
De zaal was mooi versierd met palmbladeren en boven ons een
kerstboom kunstig gemaakt van ringen, die van groot naar klein
opliepen, omwikkeld met groene bladeren, met elkaar verbonden
door touwen en opgehangen aan een balk. De kaarsen die erop
bevestigd waren en al branden gaven een feestelijk licht.
Ergens in de balken was een soort tentje opgezet, waar een ladder
heenliep.
Nadat iedereen van limonade of bier en koekjes voorzien was,
kon het feest beginnen. Onze dikste agent klom in uniform de
ladder op en verdween in het tentje, kwam als engel in een witte
jurk waaraan twee vleugels, te voorschijn, richtte een bijna
uitgebluste flashlight omlaag en hield een heel verhaal in het
maleis. Aangezien mijn bahasa niet zo best is, fluisterde ik:
"Wat zegt hij?". Jan:" Het is de boodschap aan Maria."; "Maar
waarom een flashlight?" hield ik aan. "Dat is het hemels licht."
Jan weer, die er meer begrip voor had dan ik.
Pagina 31

Er werd enthousiast geklapt toen de engel uitgesproken was,
waarop deze zijn vleugels een voor een afhaakte, ze omlaag
gooide, de jurk uittrok en als agent de ladder afdaalde.
Even een kleine pauze voor het grote gebeuren plaats zou
vinden. Boven ons hoorden we wat vreemde geluiden en waarachtig
de touwen van de kerstboom waren doorgebrand en hij kwam
rakelings langs ons heen naar beneden. Er ontstond enige paniek,
de BA en de goeroe kwamen aansnellen om de vlammen te doven.
Gedienstige handen ruimden de boel op, het publiek vond het
prachtig, terwijl bij de bergbevolking enige stemmen "tjoe"
riepen. Toen de rust was teruggekeerd, giechelende kinderen
vermaand waren stil te zijn, huilende baby's de borst kregen,
kortom toen alles in gespannen verwachting was, kon de voorstelling
doorgaan.
Josef in Dothan werd opgevoerd, met in het eerste bedrijf
Josef en zijn broers die binnen kwamen, een kudde schapen voor
zich uit drijvend. Simson, die een van de broers uitbeeldde, was
er dank zij de cape en het stofdoekje dat met een band om zijn
hoofd zat, uitstekend in geslaagd een impressie van een bijbelse
herder te geven. De kudde bestond uit kleine Manikions, die ter
ere van het feest allemaal een nieuwe rode tjawat om hadden. Zij
kwamen op handen en voeten de zaal binnen, om het hardsf'bè, bè"
roepend , terwijl de rode lapjes op hun billen deinden.
Deze rollenverdeling wees duidelijk op het superioriteitsgevoel
van de kustbewoners ten opzichte van de binnenlandpapoea's
De stoet hield stil bij het podium, waar een discussie tussen de
broers van Josef eindigde met het niet al te zachtzinnig oppakken
en dubbelvouwen van de arme Josef, die daarop in een put gedeponeerd
werd. Als put werd een drum gebruikt, waar hij zeker een
kwartier in bleef zitten. Intussen kampeerden zijn broers in de
buurt tot de kooplieden kwamen aan wie Josef verkocht werd.
Tot onze grote verbazing kon de gevangene, nadat hij uit de put
getrokken was, rechtop staan en vlot meelopen. Dit was het einde
van het eerste bedrijf.
Voor het tweede werd de drum opgeruimd en voor een muur een
tafel met een stoel neergezet, waar iemand in khaki uniform op
plaats nam. Achter de muur kon men het paleis denken, waar Josef,
intussen koning geworden, in woonde. Als hij wat nodig had, riep
hij "oppas", waarop de geüniformeerde man opsprong en door een
gat in de muur naar binnen snelde. De intonatie van dat "oppas"
kwam me erg bekend voor, Jan's kantoor lag immers naast ons huis.
De dialogen tussen de vader en de broers van Josef, die
intussen weer op het toneel verschenen waren en de koning, vonden
voortgang voor het paleis, waarbij de oppas beurtelings om een
boodschap gestuurd werd of stram in de houding stond.
Na het gelukkig einde, en we de goeroe een compliment
gemaakt en bedankt hadden, kwamen we buiten op het weggetje met
eraan grenzend het veld omringd door palmen. Het was een koele
en heldere nacht met veel sterren en krekelgesjirp. Je kon je
afvragen of er niet veel gelijkenis was met die eerste nacht.
Pagina 32

De sterren en de maan, die je door de palmbladeren zag schijnen,
de primitieve huisjes, het karrespoor dat de weg moest voorstellen
.
Ja, de ezel en de os, die waren hier niet, maar wie weet hebben
op die eerste kerstnacht de krekels ook gezongen.""
Medio 1952 hadden Etty en ik voor een korte vacantie bij de
Winia's gelogeerd. Met ons vieren zouden wij op een avond op
bezoek gaan bij dominee Van Arkel in Miei. Wasior en Miei liggen
op ongeveer een half uur lopen van elkaar over een weg die bij
hoog water onderstaat.
Fred kwam op de lumineuze gedachte om met een prauw naar
Miei te varen. Keurig aangekleed, de mannen hadden zelfs een das
omgedaan, stapten wij in een prauw en roeiden de zee op. Het was
een prachtige avond met volle maan, Etty vroeg ons wat verder de
zee in te steken. Intussen vertelde Fred dat er overdag in de
mangrovebossen waar wij langs kwamen een krokodil was gesignaleerd
.
De dames hadden hun benen opgetrokken en zaten met hun voeten op
de boorden van de prauw. Daardoor merkten zij niet, wat ik wel
voelde,dat de prauw langzaam maar zeker vol liep waarop Fred en
ik-na onze horloges en tabak aan de vrouwen te hebben afgegevenmanmoedig
in het water sprongen en zwemmend de prauw naar de wal
duwden. Intussen scheen Etty met een staaflantaarn in het rond
om te zien of er een krokodil in de buurt was. Zenuwachtig
lachend kregen wij eindelijk vaste grond onder de voeten en
konden zo sneller opschieten. Er zat niets anders op dan een bad
te nemen en een briefje aan de dominee te sturen met onze verontschuldigingen
dat wij die avond niet konden komen en een korte
uitleg van ons avontuur.
De volgende dag bleek dat er een gat in de bodem van de
prauw zat die de eigenaar met een prop vezels had dichtgemaakt.
Door de druk die wij met ons vieren uitoefenden was de prop eruit
geschoten.
Commentaar van de Papoea's:" wat voor verstand hebben die
Nederlanders van prauwvaren".
Omdat ik bezoek in Ransiki verwachtte ging ik met een prauw
terug, Etty zou met de Higgins komen. Vanwege het slechte weer
en de tegenwind deden wij er zes dagen over om van Wasior naar
Ransiki te komen. De ploegen waren na enkele uren roeien uitgeput
en moesten in elk dorp door anderen vervangen worden. Aan lectuur
had ik vier oude Panorama's bij me waarvan ik uiteindelijk uit
verveling de advertenties van achter naar voor heb gelezen.
Prauwtournees heb ik niet meer gemaakt omdat de helft van
het jaar de zee zo onrustig was dat zelfs kleine motorboten zich
niet altijd op het water waagden. Van december tot en met
februari was het moesim ombak (stormweer). Van juli tot en met
september woei de angin mataan (krachtige föhnwind) over de
hals van de Vogelkop in noord-oostelijke richting.
Pagina 33

Deze weersomstandigheden maakten de Geelvinkbaai onrustig tot
stormachtig.Bovendien vergden prauwtournees te veel tijd, waarvan
je het grootste deel wachtend op het water doorbracht zodat je
te kort in de dorpen was om een goed contact met de bevolking te
hebben.
Ik ging nog wel bij gunstig weer met de Higgins of particuliere
motorboten mee.
Het was een mooi gezicht als ineens uit het niet een school
dolfijnen tevoorschijn kwam en voor de boeg ging spelevaren. Na
enige tijd verdween zij even plotseling als zij gekomen was. De
Papoeabemanning had altijd achter de motorboten een kabel met een
haak hangen, als aas werd een stuk verbandgaas gebruikt waar
menigmaal een tengiri (grote roofvis) in beet. Zo uit het water
en schoongemaakt de pan in smaakte de vis uitstekend.
In 1953 ging ik eens met een kolonist uit Manokwari,
J. Harte, met een particuliere motorboot naar Wasior. Wij wierpen
een lijn uit die na enige tijd strak trok en die wij toen moeiteloos
inhaalden; het zou geen grote vis zijn. Verrast kregen wij
een heel grote prooi aan boord, namelijk een_zeilvis met een
lengte van 161 centimeter, De vis was overdekt met anemonen die
het dier zo hadden verzwakt dat hij geen weerstand had geboden.
Een zeilvis heeft een gleuf in de rug waarin een zeil gevouwen
kan worden. Bij rustig v/eer gaat de vis naar de oppervlakte en
zet zijn zeil op.
Terug in Ransiki bereikten mij berichten over een
ruzie tussen twee dorpen zuidelijk van de Anggimeren die wellicht
tot een oorlog kon leiden. Ik vroeg Hendrik Sajori, dorpshoofd
van Sjerie {schetskaart} , voor dragers te zorgen en ons over het
Mawigebergte{ schetskaart } te brengen.
Onderweg ondervonden wij veel tegenwerking, men was er
kennelijk op uit ons de tocht onmogelijk te maken, waarschijnljk
wilden zij zelf de zaak volgens de adat regelen zonder inmenging
van het bestuur. Op het steile Mawigebergte lieten de dragers ons
in de steek, ze lieten hun draaglasten op het pad achter en
vluchtten het bos in.
Toen mijn veldfles leeg was vroeg ik een agent om water te
zoeken, even later kwam hij met een halfvolle veldfles terug. Het
troebelige water had hij verzameld uit kuiltjes waar regenwater
in was blijven staan.
Na afdaling van de berg kwamen wij bij het dorp Hofoe waar
wij bivak maakten. In ons gezelschap bevond zich ook een
verpleger die de volgende ochtend spreekuur hield en framboesia
patiënten neo-salvarsan injecties gaf tegen zweren die er uit
zien als bossen frambozen.
Na deze polikliniek deelde ik tabak uit en vroeg om dragers.
Ineens waren alle dorpelingen in de bush bush verdwenen, van
waaruit ze ons toeschreeuwden geen hulp te willen bieden. Een van
de Manikion agenten vertaalde dat zij zelfs dreigden ons met hun
pijlen onder schot te nemen. Hij voegde eraan toe dat onze terugtocht
uitgelegd zou worden als erkenning van een nederlaag, de
dorpelingen voelden zich dan onze meerdere en zouden ons zeker
onder schot nemen.
Pagina 34

Omdat wij in het open terrein duidelijk zichtbaar waren hadden
zij - verscholen in het struikgewas- met hun pijl en boog een
voorsprong op ons.
De patrouille werd geraadpleegd over wat ons te doen stond.
Het advies was: kenbaar te maken dat wij, als straf voor hun
optreden, tenminste één van hun woningen in brand zouden steken.
Dit werd opgevolgd, nadat eerst uit het beoogde huis de waardevolle
artikelen verwijderd en verderop gelegd waren.
Onze tegenpartij die zag dat het menens was liet ons verder
met rust en zo konden wij zonder meer vertrekken.
Ik vond dat ik het hierbij niet kon laten en overlegde met
Gaspers, die adviseerde de tocht in omgekeerde richting te maken
namelijk via de Anggimeren over de Gn. Sensenemes en dan in zuid
oostelijke richting. Het zou geen gemakkelijke tournee worden
omdat zuidelijk van de meren weinig riviertjes of bronnen waren.
Er werd een patrouille samengesteld die op pad ging volgens het
voorstel Gaspers.
Ik had de gewoonte als ontbijt zoete knollen te eten maar
de verpleger die er ook nu bij was kon die niet door zijn keel
krijgen: hij at altijd havermout. Wij hadden niet voldoende
pannen om behalve havermout ook nog de middagrijst te koken.
Onze kok had daar weinig moeite mee, mijn knollen werden gekookt
in de pan die de verpleger gebruikte om zijn injectienaalden te
steriliseren. Bij het knollenontbijt vroeg de verpleger of ik
wist waarin die gekookt waren; dat was bekend maar ik was er van
uitgegaan dat de pan toch ook meteen gesteriliseerd was.
Tijdens deze tournee werd mij door een agent een spoed bericht
uit Ransiki nagezonden. Op de brief zaten een vogelveer en
een stuk houtskool geplakt. De betekenis hiervan was dat de
boodschapper zo snel moest zijn als een vogel en 's nachts moest
doorlopen met een brandend stuk hout als verlichting.
De avond van te voren had ik Sarden Jouw gevraagd een
monster van een Manikiongif voor mij te bemachtigen, 's Morgens
vertelde Sardijn dat het hem gelukt was, hij had het bamboekoker
tje met het gif, voor de avond op een veilige plaats verstopt.
Sardijn, die altijd mijn rugzak droeg, gaf die de volgende dag
aan een andere agent met het kokertje gif erin. Dit was namelijk
zo gevaarlijk dat je het niet te lang in je buurt mocht hebben;
maar ja, die andere agent wist toch niet wat hij bij zich droeg.
Een onderzoek in Hollandia wees uit dat het een onschuldig
poedertje was.
Op zondag hielden wij in Sakwameba {schetskaart aan Anggi
Giji} een rustdag. Een van de agenten ging met mij mee naar de
nabij gelegen kampong Soererei, daar hoorden wij dat in een van
de huizen de onderwijzer/evangelist een kerkdienst hield. Wij
bleven onder aan de trap wachten tot de dienst afgelopen zou
zijn. Ineens schoot de agent in de lach.
De evangelist vertelde (in het maleis) het scheppingsverhaal, dat
door een Manikion werd vertaald in: God had Adam en Eva
geschapen en hun een grote tuin geschonken vol met knolgewassen,
bananen en allerlei soorten groenten. Hij verbood echter de
vruchten van een bepaalde appelboom te eten. ii

Voor de Manikions, die niet wisten wat een appelboom was.
werd dit vertaald in de boom X. Dit is een boom die aan de kust
groeit en waarvan de bergbevolking gelooft dat, als je die
vruchten eet, je kromme benen krijgt.
Maandag ging het over de 2.750 meter hoge Sensenemes en
verder in zuid oostlijke richting.
De mededeling van Gaspers dat het zuidelijk van de meren
moeilijk zou zijn om water te vinden was geheel juist: hier en
daar vonden wij nog een klein stroompje net genoeg om onze veldflessen
te vullen en water voor het eten koken.
Na vier dagen zwaar te hebben getranspireerd was ik echt aan
een bad toe. Wij troffen een riviertje, maar een geschikte bivakplaats
lag een eind verderop. Nu kwam mijn tourneeblik dat ik
onderweg al als tafel en zitgelegenheid had gebruikt goed van pas
als mandibak. Dragers voerden met potten en pannen water aan
waarmee het blik werd gevuld waarna, ik het vuil van een paar
dagen van mij af kon spoelen.
Onderweg bleek de stammenoorlog op een gerucht te berusten;
het geschil was kennelijk al onderling geregeld. Een dag vóór wij
het "vijandige" dorp zouden bereiken werden er enkele agenten
heen gestuurd met de boodschap dat, als zij ons niet lastig
zouden vallen, wij de zaak voor gezien zouden houden. Dit bleek
een verstandige zet te zijn, wij konden vlak bij het dorp bivak
maken en de volgende dag waren er zelfs dragers om ons over het
gebergte naar kampong Sjerie te brengen.
Op deze tournee had een van de agenten tijdens het avondpraatje
bij het kampvuur verteld dat er in Ransiki een geslachtsziekte
voorkwam (het bleek syfilis te zijn). Ik informeerde
bij de verpleger of hij hiervan wist. Hij gaf dit toe, waarop
ik vroeg wat hij met die kennis had gedaan. Niets. Hij had het
ook niet doorgegeven aan de artsen in Manokwari, omdat die toch
geen tijd hadden om een onderzoek in te stellen. Waarom had hij
mij dan niet geïnformeerd? Dat was medisch geheim. Ik vond dat
het niet meer zo geheim was omdat enkele agenten er van afwisten.
Om verdere verspreiding te voorkomen werd de politie belast
een onderzoek naar de bron in te stellen. Binnen een maand hadden
zij alle mannen en vrouwen achterhaald die aan syfilis leden, ook
was de bron opgespoord, namelijk een meisje op het eiland Roon
nabij Wasior. Allen werden naar Ransiki opgeroepen en ondergingen
een geslaagde medische behandeling.
In 1952 kwam de Hoofd Posthuis Commandant, E.L. Schultz,
naar Ransiki en konden eindelijk de agenten op professionele
wijze getraind en opgeleid worden. In dat jaar kregen wij ook
geld voor de bouw van een politiekazerne. Als bouwmaterialen
werden gaba gaba, atap en stammen van casuarinebomen gebruikt.
Voor de rechtopstaande stijlen moesten deze stammen aan de
onderkant in een stuk ijzerhout worden gekeept. Als de casuarine
direct in de grond werd geplant rotte het onderhout in korte tijd
door.
Schultz werd blij gemaakt met een eenvoudig huis, waarin
de grote jachtliefhebber meteen een groot hertegewei aan de muur
spijkerde voor een waardige plaats van zijn jachtgeweer.
Pagina 36

Aan de verbindingen en communicatie werd ook het een en
ander gedaan. Het lukte een radio-ontvanger en enkele accu's op
de kop te tikken. Met de radiotelegraf ist in Manokwari werd
afgesproken dat hij dagelijks om 09.00 en 17.00 precies berichten
zou doorgeven. Deze verbinding functioneerde echter niet altijd
feilloos wat met het volgende wordt geïllustreerd.
Fred en ik waren in juni afgehaald om in Manokwari kennis
te maken met de directeur van het Departement van Binnenlands
Bestuur, N. Makkes. Wil logeerde met haar vier kinderen in
Ransiki, wat voor Etty erg gezellig was. Aangezien de heer Makkes
het jammer vond dat de dames niet meegekomen waren, stelde hij
voor hen alsnog op te halen.
Om precies 17.00 uur hield Fred voor de radiomicrofoon een
lang en opgesmukt verhaal tegen de luisteraars in Ransiki. Wij
wisten niet dat de ontvanger zo nu en dan was uitgevallen. Etty,
Wil en Schultz begrepen niets van het hele verhaal. Zij trokken
hun eigen conclusies, namelijk dat de volgende ochtend de
Resident met de Higgins op bezoek zou komen.
Ransiki raakte in rep en roer. Het huis werd keurig
schoongemaakt, Wil poetste de schoenen van haar kinderen. Etty
pleegde overleg met de vrouw van de BA over wat als lunch zou
worden klaargemaakt, behalve een witte haan was er niet veel te
bieden. Schultz liet aan de heer Staring vragen of hij zijn jeep
ter beschikking kon stellen om de Resident af te halen.
Het BB in Ransiki beschikte sedert kort over een karretje
met een paard die wij van de Klay's hadden overgenomen. De kar
leek op een Romeinse strijdwagen, maar dan op luchtbanden, op een
van de velgen stond het woord "Melkbron".
Heel vroeg in de morgen, het was nog donker, klonken van het
politieterrein exercitiebevelen. Schultz was nog even aan het
oefenen om zo goed mogelijk voor de dag te komen. Klokslag vijf
uur klommen Schultz en Etty op de kar en reden als Romeinse
wagenrenners in het donker naar de kust. Even later arriveerde
de jeep.
Wat een schrik, toen zij geen Resident maar twee ongeschoren
kerels in verkreukelde kleding van de Higgins af zagen komen.
Etty, Fred, Schultz en ik stapten in de jeep Ransikiwaarts.
Onderweg zagen wij de kolonisten, die over de komst van de
Resident hadden gehoord, het gras in hun voortuinen maaien.
In Ransiki stond voor ons huis het politiedetachement
aangetreden, klaar voor "Presenteert geweer", daarnaast stonden
de schoolkinderen in de startblokken voor het Wilhelmus. Wij
schudden met onze handen en riepen de menigte toe dat er een
misverstand in het spel was. Intussen wist de witte haan uit de
handen van onze hulp, Simson, te vluchten en tussen de krioelende
agenten en schoolkinderen een goed heenkomen te zoeken. Toen
alles weer tot rust was gekomen konden wij het juiste verhaal uit
Manokwari vertellen en luisteren naar de conclusie van de dames.
Na enkele uren gingen wij met de vrouwen en kinderen naar
Manokwari, waar wij een paar dagen bleven die ik gebruikte om te
kijken of daar wat te "organiseren" was.
Pagina 37

De ontmoeting met de Resident kwam goed gelegen. Louis
Makatipu, een techniker ex-Staring, vertelde op de Nieuwjaarsbijeenkomst
van 1952 dat hij in de bush een Japanse Toyota watertank-truck
had gevonden, die waarschijnlijk nog rijklaar gemaakt
kon worden. De bougies die er nog vast in zaten hadden voorkomen
dat er water in het mechanisme was gekomen. Hij zag kans voor
f.500.— het vehikel weer aan de gang te krijgen.
Nadat de Resident hierover was ingelicht vroeg ik hem om
f.500,— wat werd afgewezen. Etty mengde zich in het gesprek met
de mededeling dat wij op huwelijkse voorwaarden waren getrouwd
en zij bereid was het geld op tafel te leggen, dan mocht het
gouvernement de truck van haar huren. De Resident kon hier niet
omheen en zegde het geld toe.
Makatipu begon het onkruid rond het voertuig te verwijderen
en maakte met een ouderwetse autozwengel de motor, na een paar
dagen hard werken, draaibaar. De auto werd met mankracht naar het
HPB kantoor geduwd waar Louis onder een afdak verder aan het werk
ging. Alhoewel de auto jaren ongebruikt in het bos had gestaan
zat er wonderwel nog lucht in de banden, maar omdat deze al die
jaren op dezelfde plaats waren gebleven was aan de onderkant een
deuk ontstaan.
De watertank werd eraf gesloopt en zou later gebruikt worden
als reservoir voor de waterleiding van de nog te bouwen HPBwoning.
Terwijl Makatipu verder aan de motor sleutelde werd op
de plaats van de watertank een houten bak gebouwd om de Ransiki
expres zoals het vehikel al gedoopt v/as ook als vrachtauto te
kunnen gebruiken.
De enige tegenvaller was dat de benzinepomp kapot was. Maar
Louis liet zich niet voor één gat vangen. Hij liet achter de
cabine in de bak een hekwerk aanbrengen waaraan als benzinetank
een jerrycan bevestigd werd. Via een koperen leiding kwam de
brandstof als valleiding in de motor terecht. Een afsluiter had
de benzinetank niet, in plaats daarvan werd de jerrycan met een
prop poetsdoeken afgesloten. Op de hobbelige weg naar Rapaowi
liet deze wel eens benzine door die dan in de nek van de
chauffeur droop.
Hoe primitief dit voertuig ook was, wij hebben er veel nut
van gehad. De kolonisten konden hun producten voor verscheping
van Manokwari met de truck meegeven; mankracht en Melkbron werden
overbodig. Lichten had het vervoermiddel niet. Als in het donker
gereden moest worden namen twee agenten gewapend met een
staaflantaarn plaats op de spatborden.
In de tijd dat Louis met de vrachtauto bezig was, onderzochten
enkele kennissen een Japanse schroothoop. De aandacht viel
op een stalen vat geconstrueerd tussen stalen leidingen. Het zou
het koelingsmechanisme van een electro-koelkast kunnen zijn.
Aangeraden werd in Manokwari een bijpassende koelkast te zoeken
dan was er wellicht nog wat bruikbaars van te maken. In de
berging van Felix vond ik twee koelkasten waarvan een in
redelijke staat verkeerde. Ik vroeg aan de Manokwariaan,
H.E.B. Bock, of hij de koelkast in orde kon maken, daar zag hij
wel kans toe. Het was een kast die op een blauwbrander werkte.
Pagina 38

De petroleumbak was er nog wel maar de schoorsteen ontbrak. Bock
draaide uit een maggiblikje en een rolletje zink een bruikbare
blauwbrander in elkaar. Het was alleen jammer dat de rubberpakking
niet goed afsloot, De kast bracht het niet verder dan
koelen, vriezen was er niet meer bij. Maar het gekoelde bier
smaakte toch best.
Van de Waterstaatsdienst kreeg ik een klein lichtaggregaat.
Op de dump van ex-Japans materiaal vond ik enkele rollen vuurleidingkabel
waarin 6 tot 9 geïsoleerde electrische draden en last
but not least drie veldtelefoons. De PTT weigerde de met
koperaanslag vervuilde toestellen te repareren, wat de militaire
verbindingsdient wel wilde doen. Twee van de drie werkten weer,
de derde had ergens een niet op te sporen kortsluiting.
In Ransiki zat ik op een avond met een van de toestellen op
mijn schoot na te denken hoe ik een telefoonverbinding van
Ransiki naar Rapaowi kon aanleggen. Zonder er erg in te hebben
had ik op de inkomende en de uitgaande pool een vinger gelegd,
toen ik een ruk aan de hendel gaf en ik een stevige stoot van de
inductiestroom kreeg. Had ik maar beter opgelet bij de natuurkundelessen!
! ! De telefoonkabel uit Momi was net iets langer dan
vijf kilometer, ik miste dus een retourleiding.
Gelukkig gaf iemand die beter opgelet had tijdens natuurkunde
mij de oplossing. Één draad was voldoende, de retourleiding
kon via de aarde. Er hoefde alleen in Ransiki en Rapaowi een
stalen paal in de grond geslagen te worden tot in het grondwater
die met de inkomende en uitgaande polen van de telefoontoestellen
verbonden moesten worden. Één toestel kwam op het HPB kantoor
het andere onder de hoede van oom Elie.
De telefoondraad werd met de isolatoren uit Momi aan bomen
bevestigd. Voor het tekort aan isolatoren werden grote spijkers
in bomen geslagen daar werden flessen gevuld met cementspecie op
gedrukt en als die droog was kon de draad aan de flessen
bevestigd worden. Als electriciteitsbron werden aan elk toestel
zes 15* voltsbatterijen aangesloten. Bij stormbuien veroorzaakten
neervallende takken wel eens een draadbreuk maar overigens
voldeed de telefoonverbinding goed. De politiepost aan de kust
kon ingetrokken worden.
Daarnaast was er ' s avonds een illegale verbinding met
Rapaowi. De ondernemingsarts van Staring had afscheid van de
groep genomen en zich zelfstandig in Ransiki gevestigd. Op een
avond toen ik juist, van een tournee terug was hoorde ik een
geweerschot. Schultz en ik renden in de richting van het huis van
dokter Schröder v/aar het geluid vandaan gekomen was. Naar
aanleiding van wat gerommel bij zijn huis had Schröder een
geweerschot gelost.
Zijn fiets was gestolen, zoals de andere ochtend bleek door drie
jongelui die ermee naar Rapaowi reden op bezoek bij een meisje
dat nogal ruime opvattingen van zeden had. Na thuiskomst werd de
fiets weer keurig terug gezet. Onder deze jongelui was ook Mmson
die wel meer van die avontuurtjes had. Zo werd hij eens door de
vrouw van een Assistent Hulp Bestuursassistent (ACHBA) die op
doorreis was, uitgenodigd om bij hen in de kamer te logeren.
pagina 39

Toen haar man in diepe slaap was liet de vrouw zich op de vloer
naast Simson zakken en sloten zij elkaar in de armen.
Behalve dat Schröder onbewust zijn diensten had verleend aan
nachtelijke bezoeken aan Rapaowi, heeft hij mij persoonlijk ook
geholpen. Ik kreeg last van een fistel aan mijn anus. Schröder
onderzocht het gezwel en besloot met de operatie te wachten tot
hij rijp was.
Toen het zo ver was liet hij mij op mijn knieën liggen,
vroeg mijn vrouw om mijn hoofd goed klem te houden want hij moest
de operatie zonder verdoving doen. Ik heb het geweten!!!
Op een van de bezoeken aan de Anggimeren was een gesteente
opgevallen waarin mica voorkwam. Monsters hiervan zond ik aan
prof.dr. A. Molengraaf, hoofd van de dienst van de Afdeling Mijnbouw,
die dit als pegmatiet herkende, een aanwijzing voor
uranium. Hij vroeg een nader onderzoek in te stellen, een
geigerteller zou worden toegezonden.
Het opzenden hiervan was een geschiedenis op zich. De
afzender in Hollandia had kennelijk de gedachte dat de verzending
van een postpcikket van Hollandia naar Ransiki even lang duurde
als van Groningen naar Maastricht. In Nieuw-Guinea duurde het
tenminste twee maanden. De afzender was nog wel zo voorzichtig
geweest op het pakje te vermelden: "Geheim", daaronder stond
echter dat de inhoud een geigerteller was.
In tegenstelling tot Hollandia kende Ransiki geen postkantoor.
De binnenkomende post werd naar het HPB kantoor gebracht,
v/aar ieder inwoner van Ransiki uit de stapel post zijn eigen
aandeel uitzocht. Daarbij viel de aandacht op mijn pakket waarop
de vraag volgde of ik naar uranium ging zoeken. "Geheim" ! ! ! . Bij
het uitproberen van de geigerteller op een horloge rnet uranium
cijfers reageerde het apparaat niet.
Op mijn via Manokwari gedane verzoek aan Hollandia om
toezending van een bruikbaar instrument kreeg ik als antwoord dat
de batterijen opnieuw geladen moesten worden, daarbij was te
rekenen op een tijdsduur van twee maanden. Gezien de opgedane
ervaringen had ik daar geen fiducie in en zette de geplande
tournee door.
Om zoveel mogelijk van de streek rond de Anggimeren te
onderzoeken op het voorkomen van pegmatiet nam ik een ongebruikelijk
groot aantal agenten mee, bovendien waren Schultz en Gaspers
van de partij. Onderweg konden wij dan de groep opsplitsen om de
tussenliggende gebieden te onderzoeken. Wij volgden deze keer
niet het oude paardepad maar een route oostelijk daarvan omdat
dat gebied onbekend was wat het voorkomen van pegmatiet betrof.
De eerste nacht maakten wij bivak op een mooi gelegen alang
alang terrein vlak bij de Ransiki, zo gezien een ideale kampeerplaats;
hetgeen lelijk tegenviel. Het water van de Ransiki was
niet te drinken omdat het als gevolg van zware regenval vol zat
met zand. De tweede tegenvaller kwam 's avonds met grote vluchten
land-agas die op een hoogte van ongeveer 400 meter voorkomen.
Omdat deze veel kleiner zijn dan de kust-agas kunnen zij
gemakkelik door de mazen van een gewoon muskietennet vliegen.
Meestal help de insectenwerende repellent olie wel, maar- de agas
zochten dan de niet ingesmeerde lippen en oogleden op.
Pagina 40

Een oude KNIL klamboe met veel kleinere mazen zou beter
bruikbaar geweest zijn, daarom werd er later een van voile
gemaakt. De hele patrouille had een slapeloze nacht gehad maar
barstte in luid gelach toen ik de volgende ochtend met gezwollen
lippen en oogleden tevoorschijn kwam. Een andere nacht schrok
ik wakker van een luide gil van Gaspers toen die ondekte dat er
een slang aan zijn neus likte.
Vanwege de hoogten die overbrugd moesten worden werd het een
zwaar tournee. Zo daalden wij van Anggi Gita (+ 1.800 meter)
langs de Tilaan (afwatering van dit meer ) {schetskaart} tot een
punt waar de hoogtemeter nog maar 500 meter aanwees.
Er waren ogenblikken dat je van een bergtop het volgende
dorp al kon zien liggen en zelfs beschreeuwen. Toch duurde de
afdaling van de ene berg en de beklimming van de andere een hele
dag. Wij daalden via de kali's Tilaan en Ransiki bergafwaarts.
De Tilaan en de bovenloop van de Ransiki hebben bijna
loodrechte oevers, het pad slingert zich beurtelings omhoog en
omlaag over deze wanden. Soms langs de linkeroever, dan weer
langs de andere kant. Stijgingen en dalingen van 50 tot 60 meter
waren geen uitzondering, waarbij voetje voor voetje een steunpunt
gezocht moest worden tussen de gladde rotsen en de blootgespoelde
oppervlaktewortels. Een misstap betekende een val van tientallen
meters op de rotsen. Mijn hoogtevrees speelde mij behoorlijk
parten.
De geigerteller gaf geen reacties. Onderweg hadden wij veel
gesteenten aangetroffen waarin pegmatiet voorkwam, waarover
uitgebreid is gerapporteerd aan de Afdeling Mijnbouw. Wat later
met deze kennis is gedaan, is mij onbekend.
Op deze tocht kregen wij een belangrijke informatie,
namelijk dat in de Andangvlakte { schetskaart, noord van Imbai}
waarschi jnl jk een mogelijkheid was voor de aanleg van een
vliegveld.
Op deze tournee fluisterde een onderwijzer Gaspers in het
oor dat in de kampong Tumbrok een verkrachting had plaats
gevonden. Schultz had eerder in dat dorp een dergelijke zaak
onderzocht. Daar had een man, misbruik makend van de afwezigheid
van de echtgenoot zijn vrouw overmeesterd, haar met een prop gras
in de mond belet te schreeuwen en aangerand. De onderwijzer vroeg
Gaspers mij er niets over te vertellen, omdat het dorp de zaak
zelf volgens de adat wilde regelen. Gaspers had mij al eerder
gemeld dat overspelzaken waren toegenomen sinds het verbod van
de oude adatstraf, namelijk het doden van beide partijen. In
plaats daarvan werd aan de schuldige partijen een zware adatboete
opgelegd die weinig afschrikwekkend was. Hoe zwaar de boete ook
was, deze werd toch altijd door de familie bijeengebracht en de
betrokkenen kwamen er goed van af. Ik vond het daarom gewenst
naast de adatboete nog een strafvervolging in te stellen.
De Papoea moest ervan doordrongen v/orden dat met een
dergelijk misdrijf niet alleen het rechtsgevoel van de familie
of clan werd aangetast, maar dat van een grotere gemeenschap.
Het dorpshoofd van Tumbrok werd opgedragen om over twee weken de
betrokkenen naar Ransiki te brengen v/aar de Landschapsrechtbank
de zaak zou onderzoeken.
Pagina 41

Op een andere tournee werd mij in een dorp gemeld dat iemand
zijn vrouw met een knuppel had doodgeslagen. Aangezien de tocht
nog twee weken zou duren werd de verdachte meegenomen om in
Ransiki berecht te worden. Toen wij enkele dagen later op een
berghelling bivak hadden gemaakt, ging Schultz met een agent naar
een beekje onderaan de heuvel. De agent zou Schultz voor
ongelukken behoeden en en zijn kleren en schoenen wassen.
Na zijn terugkeer was het mijn beurt om een bad te nemen.
Bij het afdalen merkte ik dat iemand mij volgde, omkijkend zag
ik onze gevangene achter mij aankomen. Op mijn vraag wat zijn
bedoeling was antwoordde hij:"saja djaga toean" (ik pas op u).
De volgende dag hielden wij rust bij een gezellig riviertje.
Onze huisbediende, Simson, had gevraagd of hij eens op tournee
mee mocht. Ook onze hond was van de partij. Voor mijn middageten
pakte Simson mijn bord en lepel, schepte wat rijst op en legde
er een stuk makreel in tomatesaus naast. Nadat ik mijn bord leeg
had schepte Simson voor zichzelf op. Voor onze gevangene pakte
hij hetzelfde eetgerei en het eten van de hond werd ook op mijn
bord geschept.
Na de maaltijd haalde hij mijn bord een paar keer door het
rivierwater en borg het op.
Met de melk ging hij even hygiënisch om. Er werden voor het
gebruik in het blikje gezoete melk twee tegenover elkaar staande
kleine gaatjes geprikt; om morsen te voorkomen werden na gebruik
de gaatjes met dunne stokjes dicht gestopt. Als het blik bijna
leeg v/as en Simson vond dat de melk niet snel genoeg doorstroomde,
blies hij in een van de gaten.
1953 was een veelbewogen jaar, met aangename en minder
aangename verrassingen.
Begin januari zou ter gelegenheid van mijn verjaardag een
feestje gebouwd worden, toen wij ineens opgeschrikt werden door
een loeiend hoornsignaal, kennelijk van een KPM boot. Een half
uur later werd via de telefoon gemeld dat er een KPM'r op de rede
voor Rapaowi lag. Mij werd gevraagd aan boord te komen. Met de
Ransiki- expres naar de kust waar een motorsloep op mij lag te
wachten om naar het schip te varen.
Daar bleken de directeur van Economische Zaken en Fred Winia
aan boord te zijn. De bedoeling was dat ik mee zou gaan naar
Manokwari. Etty mocht mee om aan boord mijn verjaardag te vieren.
De gezagvoerder vertelde dat de Koninklijke Pakketvaart
Maatschappy (KPM) een nieuwe lijn had geopend via de Geelvinkbaai.
Vooroorlogse statistieken hadden uitgewezen dat de baai
tonnen en tonnen aan vracht (danuir hiroe, hout en zeeproducten)
leverde. Tot hun teleurstelling hadden zij nergens iets kunnen
laden.
Fred en ik wierpen hiertegen op dat ons niets bekend v/as
over deze nieuwe lijndienst en dat wij tenminste een jaar nodig
hadden om voor voldoende lading te zorgen. De gezagvoerder en de
directeur EZ hadden hier geen weerwoord op. Afgesproken werd dat
de nieuwe lijndienst een jaar zou worden opgeschort. Wij stelden
als voorwaarden dat Napan Weinami en Jomakan de afscheephavens
zouden worden.
Pagina 42

In Manokwari gingen wij aan de slag. Eerst een gesprek met
de dienst van het Boswezen het ijzerhout en matoahout op Roemberpon
te organiseren. Dit zou de buiklading worden. Daarna gesprekken
met Go Sian Kie over de wijze waarop de bevolking een betere
kwaliteit zeeschelpen kon produceren. Voor de copra maakten wij
een deal met hem dat hij bij afname f,0.25 per kilo zou betalen.
De nodige ruilartikelen ingekocht en daarmee de Geelvinkbaai in.
Ik liet copra op Roemberpon maken, de keuze van Fred viel
op Nabiré. Wat een schrik toen in de loop van dat jaar de
copraprijs tot ver beneden een kwartje daalde. Fred hoorde wel
van deze koersdaling maar was vanwege het ongunstige jaargetijde
niet in de gelegenheid om de aanmaak in Nabiré te staken of te
verminderen.
Bij mijn contacten met Go Sian Kie verzekerde deze dat hij
zich aan de afgesproken prijs zou houden. Hij zei: "Afspraak is
afspraak" .
Toen ongeveer een jaar later de KPM'er Jomakan aanliep waren
een ploeg van het Boswezen en ik erbij om de resultaten van onze
inspanningen te zien. Er waren tientallen ijzerhout en meitoabomen
(tonnen) gekapt en uit het bos gesleept. De hoeveelheden damar
hiroe en zeeproducten waren een afscheep waard.
Jammer genoeg is het bij deze éénmalige stunt gebleven. Hij
heeft geen navolging gevonden.
Enkele maanden later werd ik weer geconfronteerd met het
weinig vooruitziende personeelsbeleid van het Departement van
Binnenlandse Zaken. Op een kwade dag kwam de Higgins langs op weg
naar Wasior met de boodschap dat ik mee moest. Fred en ik kregen
een brief uit de post die aankondigde dat C.K. Jonasse, HPB Sorong,
overgeplaatst werd naar Hollandia, Fred moest onverwijld
de functie in Sorong overnemen, maar een opvolger voor Wasior was
er niet. Ik moest Wandammen er maar tijdelijk bijnemen.
De familie Winia kreeg enkele dagen de tijd voor .inpakken
en wegwezen. In Hollandia ontbrak het kennelijk aan begrip dat
er op de buitenposten meestal geen emballagemateriaal voorhanden
was en dat de betrokkenen met een dergelijke gehaaste gang van
zaken veel overlast werd bezorgd.
In de paar dagen dat ik in Wasior bleef bezocht ik dominee
Van Arkel, die in Miei naast het zendingswerk ook hoofd was van
een Vervolgschool, het onderwijs voor kinderen die met goed
gevolg het dorpsonderwijs hadden doorlopen. In dit dorp hadden
twee verpleegsters de zorg voor een leprozerie. Zonder geregelde
begeleiding door artsen hadden zij daar een bijzonder zware taak
aan. In Wasior leerde ik de BA Boeroeng en de Hoofdagent A. van
Namen beter kennen.
Boeroeng vroeg op de avond na het vertrek van de Winia's
zijn ontslag of overplaatsing aan zonder daar enig argument aan
te verbinden. Ik kon daar niet op ingaan omdat hij de enige
bestuursambtenaar ter plaatse was die de onderafdeling kende en
het, ook al vanwege het ontbreken van snel zeetransport, niet
mogelijk zou zijn mij intensief met Wandammen in te laten.
Van Namen gaf te kennen dat hij onder geen beding één voet
binnen de leprozerie zou zetten. Bepaald geen rooskleurig begin
voor mijn nieuwe taak.
Pagina 43

Na een week of twee kon de Higgins mij weer naar Ransiki brengen.
Ik had opdracht van de Resident de archieven van beide
onderafdelingen gescheiden te houden omdat Wandammen te zijner
tijd een eigen controleur zou krijgen. Het kantoorpersoneel
begreep er niets van dat ik van brieven die voor beide onderafdelingen
van belang waren een copie aan mijzelf in Wasior
schreef. Ze dachten zeker dat ik last kreeg van schizofrenie!!
Na enige weken vroeg ik de beschikking over de Higgins om
een dag of tien de onderafdeling Wandammen te verkennen.
De detachementscommandant van Politie te Manokwari, F.H.
Heuberger, onder wie de politie van Ransiki en Wandammen
ressorteerde, nam deel aan de patrouille.
Etty was ook van de partij. In Wasior voegde Van Namen zich
bij het gezelschap. De tocht ging langs de oost- en westkust van
het Wandammen- schiereiland naar Nabiré {kaart 2, onder GEELVINK-
BAAI} waar een zekere Gerritsen een Japanse dump beheerde, die
bestond uit schroot en vaten vliegtuigbenzine. Deze benzine
vermengd met wat smeerolie werd de brandstof voor de Ransikiexpres.
Tot grote ergernis van Heuberger snurkte Van Namen hem
de oren van het hoofd. Om hem tijdelijk het zwijgen op te leggen
smeet hij hem een paar keer per nacht iets naar zijn hoofd.
Toen wij verder voeren had Etty beslag weten te leggen op
een vislijn die achter de boot werd uitgegooid. Even later had
zij beet en probeerde de lijn in te halen maar in plaats daarvan
won de vis en werd zij over het dek gesleurd. Gelukkig werd zij
er door en paar drums voor behoed in het water te belanden.
In Napan Weinami {kaart 2, oost van Nabiré} was een Papoea
CHBA geplaatst. Zijn voorgangers hadden van het gebrek aan
periodieke controle misbruik gemaakt de kas wat lichter te maken.
Na aankomst werden meteen kasboek en kas gecontroleerd. Het
viel mij van deze CHBA, die als eerlijk bekend stond, tegen dat
er een ernstig kastekort was. Hij ontkende ten stelligste er
iets van in eigen zak gestoken te hebben. Ik nam het begin van
het kasboek voor me en liep alle posten na.
In het kasboek stond dat hij de kas had overgenomen met een
saldo van f.300.—. De volgende maandafsluiting vermelde het
(oude) saldo van f.300.— plus het restant van de afgelopen maand
ad. f.200.—. De periode daarop sloot hij af met een saldo van
f.300.— plus f.200. —, vermeerderd met het bedrag dat de
afgelopen maand was overgebleven. Hij had elke maand alle vorige
saldi bij elkaar geteld waardoor het verschil was ontstaan. Het
kasboek, ontdaan van deze verkeerde boekingen, bleek te kloppen
met het contante geld.
Nauwelijks terug in Ransiki viel prof. Molengraaf mij op
mijn dak met het verzoek als controleur van Wandammen mee te gaan
naar een riviertje tussen Napan Weinami en Nabiré v/aar bruinkool
gesignaleerd zou zijn. Wij zijn er een paar dagen geweest maar
vonden geen stukje bruinkool.
Pagina 44

Kort daarop verscheen de coaster Hans Fuhri met aan boord
de gouverneur, J. van Baal, de Residenten van Sorong en Biak,
J. van Bodegom en H. Veldkamp en de directeuren van Binnenlands
Bestuur en van Gezondheidszorg, M. Makkes en J. Bierdrager. Ik
ging mee tot het eind van de onderafdeling Wandammen en zou van
Napan Weinami weer met de Higgins teruggaan. De heer Bierdrager
kreeg 's nachts zin in een borrel en pakte een fles Bokma uit de
koelkast. In plaats van jenever zat er drinkwater in ( een
gebruikelijke manier om water te bewaren, maar dan wel in een ongeëtiketteerde
fles). Hij nam een andere fles, die ook water
bleek te bevatten. Hij is toen wel heel erg geschrokken en nam
toen in plaats van water maar een paar onfatsoenlijke woorden in
zijn mond.
Tegen medio 1953 kreeg Ransiki belangrijk bezoek namelijk
de directeur Nieuw-Guinea-Zaken van het Ministerie van Overzeese
Rijksdelen, B. Krijger, de directeur van Financiën, J. Rozeboom,
de heer J.C. Baarspul, en de Resident, L.L.A. Maurenbrecher.
Zij w~e"rcfën met de Ransiki- expres afgehaald. Op de rand van
de bak waren als zitplaatsen een paar planken aangebracht. Na
bezichtiging van de kota namen wij in de controleurswoning een
borrel voor de lunch.
Ik bracht snel het gesprek op de primitieve huisvesting van
mij zelf en van de ambtenaren. De heer Rozeboom hield vol, dat
de bouw van de controleurswoning op de begroting stond, waar ik
tegenin bracht dat dit al jaren het geval was geweest maar dat
er elke keer een grote rode streep doorheen ging. De heer
Rozeboom bleef erbij dat deze nu definitief op de begroting
stond. Ik vroeg hem dit schriftelijk te willen bevestigen en
schoof hem een kladblaadje toe met de vraag om een autorisatie
voor f. 15.000.— voor de controleurswoning. Van zijn royaliteit
maakte ik meteen gebruik om nog wat los te peuteren voor enkele
eenvoudige ambtenarenwoningen. De kosten hiervoor waren veel
lager omdat wij onvoldoende bouwcapaciteit hadden om in een jaar
meer dan één permanente woning neer te zetten.
Kort na het vertrek van het gezelschap ging ik naar
Manokwari voor een regeling met de kashouder en de dienst van
Waterstaat. De kashouder nam geen genoegen met het kladblaadje,
hij wenste een officiële autorisatie. Uiteindelijk legde hij zich
neer bij mijn argument dat de handtekening van zijn hoogste baas
er onder stond en gaf mij de nodige credieten. Deze beheerder van
de kasgelden was uiterst serieus en erg zuinig. Zo had hij van
een verlof uit Nederland een auto meegenomen die alleen werd
gebruikt bij mooi weer. Als het regende nam hij de fiets en liet
de auto afgedekt met een deken in een pergola staan.
Het hoofd van de Waterstaat was bereid aan de hand van een
plattegrond van de vloer van de afgebrande planterswoning een
bouwtekening te maken. Hij berekende meteen hoeveel ijzer- en
matoahout ik nodig zou hebben. In Ransiki kon ik twee timmerlieden
aantrekken. Toen was het wachten op hout, cement en andere
bouwmaterialen.
Pagina 45

Medio 1953 kreeg ik een rondschrijven dat ambtenaren met
meer dan tien dienstjaren al na drie jaar met buitenlands verlof
konden gaan. Aangezien ik hieraan voldeed diende ik een verlofaanvraag
in. Het antwoord was dat mijn recht op verlof per medio
januari 1954 weliswaar werd erkend maar nog niet gehonoreerd kon
worden, omdat er tegen die tijd geen opvolger zou zijn.
In augustus kwam Guus Hansen als aflossing voor Wandammen
en kon ik weer alle aandacht aan Ransiki besteden. Kort na
aankomst van Hansen werden alle controleurs van de Afdeling West
Nieuw-Guinea opgeroepen voor de jaarlijkse bestuursconferentie,
die onder leiding stond van de Resident Van Bodegom, een man die
de zaken stevig aanpakte. Elke ochtend was er een vergadering
waarop bestuursaangelegenheden en toekomstplannen werden besproken.
In de avond was er altijd een feestje bij een van de
ambtenaren op Doom waarbij menige borrel werd geschonken.
Een van mijn collega's concludeerde :"Als ze nu bij mij een
bloedproef doen dan vinden ze nog enkele rode bloedlichaampjes
in mijn alcoholbaan".
Na een paar dagen kreeg ik een telegram van Gaspers, dat
Erika was overleden en mijn onmiddellijke terugkomst gewenst was
in verband met mogelijke ongeregeldheden ten gevolge van bloedwraak.
Toevallig moest ook Eibrink Jansen terug naar Manokwari.
Wij hadden gelukkig een vlotte vliegverbinding met Biak en
vandaar uit met een Catalina naar Manokwari, waar ik de Higgins
kreeg voor de tocht naar Ransiki.
Gaspers had na de dood van Erika ongeregeldheden voorzien,
omdat de Arfakkers niet geloven in een natuurlijke dood. Als
iemand overlijdt is er altijd een soeangi in het spel. Dit is een
boze geest die bezit neemt van het lichaam van een vijand van het
slachtoffer, dat dan met zwarte kunst om het leven gebracht
wordt. Voor een onderzoek naar de dader worden door de familie van
de overledenen alle verdachten opgeroepen. Om hun schuld of
onschuld te bewijzen moeten zij lijkegif drinken, wordt iemand
daar misselijk van dan staat de schuld vast. Een andere manier
van bewijsvoering is het laten roken van een sigaret van tabak
vermengd met haar van de overledene of als die al geheel
gemummificeerd is het aanraken van de mummie. Arfakkers worden
namelijk niet begraven maar boven een rookvuur gemummificeerd.
Erika had echter op zijn sterfbed uitdrukkelijk bezworen dat
er bij zijn dood geen soeangi in het spel was, maar dat hij een
natuurlijke dood stierf. Deze bewering had ongeregeldheden
voorkomen, wat voor het bestuur een pak van het hart was.
In het vierde kwartaal kwam er een mijnbouwparty uit Delft
naar Ransiki. Wij waren allen met stomheid geslagen over wat zij
aan uitrusting en voeding bij zich hadden.
Compleet keukengerei, volop petroleumgaslampen, opvouwbare
klapstoelen en -tafels, kisten levensmiddelen en dranken
(voldoende voor een compagnie), een radio-ontvanger en - zender,
waterleidingpijpen, teveel om op te noemen; in elk geval meer dan
wij in Ransiki bij elkaar hadden en dat voor zes man. Zij hadden
zoveel blikken Olbagehakt bij zich dat hun hond driemaal per dag
een bal gehakt kreeg en van ons de naam Olba.
Pagina 46

Wij hadden ook een hond die met de mooie naam Schoffie
gedoopt was. Hij was tot de komst van Olba de kampioen van
Ransiki. Zijn beter gevoede concurrent maakte hier spoedig een
einde aan. Zodra de aartsvijanden bij elkaar in de buurt kwamen,
was het vechten geblazen waarbij onze hond altijd het onderspit
dolf.
De party begon met een onderzoek in de mondingen van de
Ransiki en Momirivieren.
In de eerste helft van november ging ik via Imbai naar de
Andangvlakte. Omdat dit geen zwaar tournee zou zijn ging Etty
mee om ook eens de Anggimeren te zien. Wij deden er op de heenweg
drie dagen over met bivaks in Sakoemi en Noordpool, over de
Wisinoe naar Anggi Gita; de volgende dag over de goenoeg Kobrey
naar Irai, waar Etty een paar dagen zou blijven terwijl ik verder
ging naar de Andangvlakte.
Onderweg zagen wij uitgestrekte velden aardorchideeën,
oranje van kleur, en struiken met bloemen die aan rhododendrons
deden denken.
De tocht verliep voorspoedig tot het bivak Noordpool, waar
Etty een bad wilde nemen. Ik wees haar op een lager gelegen
stroompje. Even later kwam zij briesend terug, klagend over het
koude water. Ik hield het op aanstellerij totdat ik de eerste
emmer over mij heen plensde, mijn adem stokte in mijn longen en
opeens was de naam Noordpool mij duidelijk.
Terwijl Etty onder de hoede van de kepala kampong van Irai
achterbleef ging ik nog enkele dagen verder naar Oelong in de
Andangvlakte. Het dorpshoofd van Irai had mij de verzekering
gegeven dat hij goed op mijn vrouw zou passen, zij hoefde zich
nergens ongerust over te maken. Hij had haar wat laatdunkend
bekeken en gezegd dat de tijd dat zij nog mensenvlees aten al in
het verre verleden lag. Bovendien was het zoute vlees van blanken
lang niet zo lekker als het zoete Papoeavlees.
Om te onderzoeken of een terrein geschikt was voor de aanleg
van een vliegveld hadden de bestuursambtenaren een gestencilde
handleiding van 10 pagina's gekregen. Hierin werd aangegeven wat
de minimumlengte voor kleine en grote vliegtuigen (Dakota's)
moest zijn. Verder stonden er aanwijzingen in voor de minimum
afstand tot het omliggende gebergte en de maximum hoogte daarvan,
dit in verband met de invlieghoek. Ook werd een methode aangegeven
hoe de weerstand van de grond beoordeeld kon worden. Je moest
daarvoor op een ronde stok van drie centimeter dikte met je volle
gewicht drukken. Als de bodem weinig meegaf was de terreingesteldheid
goed.
Een gids uit Imbai bracht mij naar Oelong, waar in de Andang
vlakte in verschillende windrichtingen paden werden gekapt en de
lengte daarvan opgemeten. De afstand tot het omliggende gebergte
en de hoogte daarvan moesten op het oog geschat worden. Mijn
bevinding was dat het zeer goed mogelijk was in ieder geval voor
kleine landvliegtuigen en misschien ook voor Dakota's een
vliegveld aan te leggen. Na het geslaagde onderzoek in de
Andangvlakte via Irai met Etty in twee dagen terug naar Ransiki.
Pagina 47

In Sakoemi ontmoetten wij de mijnbouwparty, die op weg was
naar de Anggimeren. Het was vooral voor Olba een vermoeiende
tocht geweest, waarvan Schoffie gebruik maakte zijn vijand stevig
onder handen te nemen, die het deze keer finaal aflegde.
De mijnbouwparty vertelde dat zij de waterleidingpijpen in
Ransiki hadden achtergelaten omdat zij die niet nodig hadden. Dit
klonk mij welkom in de oren en ik zag de waterleiding van de
nieuwe controleurswoning al voor ogen. Ik heb geprobeerd later
bij hun definitief vertrek uit Ransiki hun nog de radioinstallatie
afhandig te maken, maar dat bleef bij een boos voornemen.
Het schijnt dat het onderzoek door de mijnbouwparty weinig
of geen resultaten gehad heeft. Tijdens mijn verlof in 1954 kreeg
ik een uitnodiging in Delft een kijkje te komen nemen. Het enige
wat mij getoond werd was één korrel goud.
In Ransiki lag de bouwtekening voor de controleurswoning. Ik
leende een ijzerzaag en draadsnijder en begon alvast met de
aanleg van de waterleiding, ofschoon er nog geen muur overeind
stond. De bestaande put op het erf kreeg een grondige schoonmaak,
hierboven werd op een ijzerhouten stellage de Japanse tank van
de auto gemonteerd, die met een nortonpomp gevuld werd. De
leiding liep naar de plaats van de toekomstige badkamer waar
kranen kwamen voor de mandibak en de douche en liep verder naar
de plaats van de afwasbak in de eetkamer, vóór de eerste stijl
van het huis overeind stond was de waterleiding al gebruiksklaar:
als je een kraan opendraaide kwam er zelfs al water uit.
In de badkamer had ik mij echter 10 centimeter vergist. Toen
de muren waren opgetrokken bleek er een afstand tussen de doucheleiding
en de muur van 10 centimeter te zijn. Dit loste ik op
door er een blokje hout tussen aan te brengen. Toen ik in 1959
een bezoek aan Ransiki bracht vroeg de toenmalige controleur naar
het doel van dit stuk hout.
Met een vlotter, katrollen en nylondraad werd een schaal die
de waterstand in de tank aangaf, in elkaar gezet.
Toen de bouwmaterialen werden aangevoerd kon het grote werk
beginnen. De woning werd opgetrokken uit ijzerhout, de dakspanten
van matoahout. Vanwege het beperkte budget moest het dak van atap
gemaakt worden. Tussen de geraamten van ijzerhout werden betonnen
muren opgetrokken. Cement met Ransiki-zand en-grind gemengd gaf
een goede samenstelling voor beton. Van de electriciteitscentrale
werd een leiding naar het huis getrokken en van de geïsoleerde
snoeren uit de vuurleidingskabel v/erden de aansluitingen binnenshuis
aangelegd. Als ik op tournee was vervulde Etty de rol van
opzichter. De bouw vorderde zo snel dat wij in februari 1954 onze
nieuwe behuizing konden betrekken.
Voor het derde telefoontoestel moest nog een bestemming
gevonden worden. Dit kreeg een plaats in de voorgalerij. Maar als
je daar op de cementenvloer stond en aan de hendel draaide kreeg
je een behoorlijke stoot inductiestroom. Om dit te ondervangen
plakte ik rubber onder een plank die onder de telefoon werd
gelegd, als je daarop bleef staan had je geen last van de
inductiestroom.
Pagina 48

Een bezoeker vroeg mij eens waar die plank voor diende, ik
legde hem uit dat die een essentieel onderdeel van de telefoon
was.
Op verzoek van de Afdeling Mijnbouw maakte ik begin 1954 een
tournee naar Horna { kaart 1 , west van Momi en schetskaart } op
zoek naar steenkool. De hele tocht heeft drie weken geduurd, al
die tijd liepen wij door de bosrijke Maparvlakte zonder ooit een
sprankje zon te zien. Dit maakte het tot een deprimerende tocht,
vooral ook omdat wij geen spoortje steenkool vonden, terwijl die
er volgens vorige onderzoekingen wel degelijk moest zijn, zelfs
in lagen van 90 centimeter.
Om een inzicht te krijgen in het bosbestand van deze vlakte
had ik een Papoea-boomkenner in het gezelschap opgenomen, hij
kreeg een paar doosjes lucifers met de opdracht om de ijzerhoutbomen
langs het traject te tellen. Voor elke boom die hij aan de
linkerkant zag moest hij een luciferstokje in zijn linkerzak
stoppen, voor de andere kant in zijn rechterzak. Iedere avond
werden de stokjes geteld.
Aan het eind van de tournee konden wij vaststellen dat deze
vlakte heel rijk was aan ijzerhout.
Onderweg hadden wij nog een humoristische ontmoeting toen
wij een dorp bezochten dat nog geen contact met het bestuur had
gehad. Alle kamponghoofden kregen als teken van hun waardigheid
een kaki uniform en een Nederlandse vlag. Dit dorpshoofd had deze
attributen nog niet ontvangen maar wist wel dat hij zich bij een
ontmoeting met zo'n autoriteit in pontificaal moest steken. Maar
ja, hij had geen uniform. Om er toch behoorlijk uit te zien had
hij zich met moeite in een veel te strakke jurk gewrongen.
Het dorpshoofd vertelde dat vlak bij het dorp op een heuvel
een speelboom van paradijsvogels stond. Als ik dat wilde kon hij
mij de volgende ochtend naar een hoger gelegen plek brengen waar
ik om negen uur de baltsende vogels kon bespieden. Het was een
prachtig gezicht toen de schuin opkomende zon met haar stralen
op de kleurrijke mannetjes inviel. Het was een gebeurtenis die
ik voor geen geld had willen missen.
Omdat wij bij het huis een grote tuin hadden nam Etty een
tuinman, Jozef, in dienst. Op een dag zag zij de vrouw van de
tuinman in de tuin druk aan het werk, terwijl haar echtgenoot
heerlijk in de schaduw lag. Op haar vraag wat dit betekende
antwoordde de man "Sa ja djaga perempoean" (ik zorg voor de
veiligheid van mijn vrouw).
Europeanen die dit nog niet eerder hadden meegemaakt vonden
het een schandaal dat de vrouwen zwaar bepakt werden en de man
er achter of ernaast liep met alleen pijl en boog en kapmes in
de hand. Dit was heel natuurlijk want de man moest altijd klaar
staan om zijn vrouw te kunnen verdedigen.
Een keer voeg Jozef haar om een pluk tabak, die hij nodig
had om uit te delen bij de begrafenis van zijn dorpshooofd. Etty
was verbaasd hem na een uur alweer terug te zien en vroeg hoe het
kwam dat de begrafenis zo kort had geduurd.
Pagina 49

Het bleek dat het stoffelijk overschot ineens op de
brancard, waarmee hij naar zijn huis werd gedragen, overeind was
gekomen met de woorden: "Saja minta koffie". Wij vroegen ons af
hoeveel keer het gebeurd kon zijn dat een schijndode vroegtijdig
begraven was .
Op een dag was ik in Rapaowi toen de telefoon rinkelde. Het
was Frans Klay die mij vroeg onmiddellijk terug te komen omdat
iemand een zelfmoordpoging had gedaan. Klay opende het gesprek
met een hartgrondige vloek, omdat hij vergeten was op het plankje
te gaan staan. In Ransiki was de Papoeaverpleger met de behandeling
van de gewonde begonnen.
De zelfmoord was mislukt omdat de man het geweer tussen zijn
knieën had genomen en bij het overhalen van de trekker de loop
een afwijking gegeven had. Er waren een paar kiezen en een stuk
van zijn onderkaak kapot geschoten. Het slachtoffer was ondanks
meerdere morfineinjecties nog geheel bij bewustzijn en hield maar
vol dat hij de dood wilde. Niettegenstaande de bekwame verpleger
met een pincet alle stukjes van het gebit en de kaak er uit wist
te halen, was verdere behandeling in Manokwari noodzakelijk, daar
werd de mantri verpleger door de artsen gecomplimenteerd voor de
zorgvuldige wijze waarop hij de patiënt had behandeld.
Frans Klay stelde voor het vervoer zijn prauw met (nog niet
beproefde) buitenboord motor ter beschikking. Louis Makatipu, die
in Momi was, werd opgeroepen met de vraag de prauw te besturen.
Dit zou een hachelijke tocht worden omdat Louis een deel van de
tocht in het donker moest maken. Aan Staring werd gevraagd zijn
jeep ter beschikking te stellen voor het vervoer naar Rapaowi.
Ik voorzag dat het voor de patiënt over de hobbelige weg een
ware lijdensweg zou worden. Omdat hij ondanks de morfineinjecties
nog geheel bij bewustzijn was vroeg ik de verpleger of slaaptabletten
een nadelige invloed zouden hebben. Hij betwijfelde dat
en gaf een paar slaaptabletten. De patiënt is mede dank zij de
medische vezorging in Manokwari in leven gebleven.
Voor ons zat de tijd in Ransiki er langzamerhand op, nadat
wij zes maanden in de nieuwe woning hadden geleefd. In augustus
kwam onverwacht de controleur M.0. Woelders uit Manokwari met de
boodschap dat ik vier dagen de tijd kreeg het bestuur aan hem
over te dragen , de inboedel in te pakken en ons gereed te maken
voor verlof naar Nederland.
Ik had mijn handen vol met het overdragen van het bestuur
aan Woelders, die dit tijdelijk zou waarnemen tot de opvolger
kwam. Een kompasdoosje nodig voor de tournees werd naar Woelders
gebracht die vroeg wat hij met mijn reservegebit moest doen, dit
was bij vergissing in dat doosje opgeborgen.
Etty verzorgde het inpakken van de inboedel. Handzame kisten
of dozen waren er niet. Timmerlieden zetten een grote kist van
anderhalve meter in het vierkant en een hoogte van één meter in
elkaar. Etty nam plaats in de kist en liet zich de inboedel door
Simson aanreiken totdat zij geen ruimte meer had om zich te
wenden of te keren. Daarop klom ze uit de kist en hangend over
de rand hebben wij de overgebleven ruimten met de overige
inboedel opgevuld.
Pagina 50

Pak materiaal was er niet zodat de toevlucht gezocht moest
worden tot droge pisangbladeren, die vrij snel verpulverden. De
kist werd naar de Winia's in Sorong gezonden omdat dit het meest
centrale punt was voor opzending naar de nieuwe (nog onbekende)
standplaats. Het is nog een wonder dat wij een half jaar later
onze inboedel zonder noemenswaardige schade terugkregen.
Bij het afscheid van Ransiki kon ik tot mijn tevredenheid
vaststellen dat de Onderafdeling was ingesteld en dat - mede dank
zij het vele patrouilleren door Schultz en het vetrouwenswekkend
optreden van Gasper -in het gehele gebied het Nederlands gezag
werd erkend.
Na een paar gehaaste dagen vertrokken wij naar Manokwari,
waar wij een spoedige aansluiting kregen op het Marinevliegtuig
dat groenten voor Biak ophaalde. De heer en mevrouw Heuberger
gingen met dezelfde gelegenheid met verlof. De gezagvoerder zei
terloops dat het vliegtuig zwaar beladen was en het de vraag was
of wij los zouden komen. Zo niet dan moesten wij terug en een
paar passagiers laten uitstappen. Alle inzittende kregen een Mae-
West zwemgordel om en gezeten op de kisten groenten konden wij
vertrekken. Mevrouw Heuberger werd door de gang van zaken
zenuwachtig en ging al giechelend de lucht in. Gelukkig hadden
wij een wijde zee voor ons die voldoende ruimte gaf om los te
komen. Na een paar dagen Biak vlogen wij naar Nederland waar wij
een heerlijk verlof van zes maanden genoten.
In Ransiki hadden wij uit het oog verloren dat in Nederland
alles in de winkels te koop was. Als je in Ransiki een onmisbaar
onderdeel voor een machine nodig had, b.v. een boutje met een
moer, dan moest dat op de een of andere manier in elkaar geflanst
worden, terwijl je in Nederland gewoon enkele winkels binnenliep
en kocht wat je nodig had.
Hoewel wij op onze eerste standplaats geen gemakkelijke tijd
hebben gehad en die jaren onder zeer primitieve omstandigheden
moesten leven, denken wij nog altijd met genoegen aan die tijd
terug.
Van het verlof en het geboden comfort hebben wij volop
genoten, ook alleen maar van het feit dat je slechts een knopje
hoefde om te draaien en je had electrisch licht, wilde je water
hebben dan v/as het een kwestie van de kraan opendraaien.
In februari waren het geld en de koek op. Onze nieuwe
bestemming zou zijn zes maanden Radja Ampat en dan de Onderafdeling
Teminaboean.
-k-k-k *-k-k-k *-k
Pagina 51

2. Onderafdeling Radja Ampat.
In februari 1955 gingen wij na het verlof naar Doom
{kaart 1, nabij Sorong; niet op de kaart genoemd} waar v/ij de
eerste dagen bij de Winia's logeerden.
In de tijd dat wij gast waren bij de Winia's vertelde Fred
een anecdote, die mij nog jaren in herinnering is gebleven.
Op een tournee langs dorpen aan de noord kust van de
Onderafdeling Sorong was hij vergezeld van een Ambonese schoolopziener
.
Bij een van de dorpen werden zij als gebruikelijk opgewacht
door de schoolkinderen, die het Wilhelmus zongen. De onderwijzer,
die dirigeerde, stond met zijn rug naar de bezoekers toe. De
schoolopziener boog zich naar Winia en fluisterde hem in zijn
oor: "Zijn kon tril". Toen Freds aandacht hierop gevestigd was
bekeek hij de onderwijzer wat beter en zag dat vanwege de zenuwen
zijn achterwerk trilde.
Toen ik eens in een prauw met de adspirant controleur, Max
Lapré, een tournee rond het gehele eiland Misool {kaart 1, noord
van Ceram} maakte, deed zich bij de verwelkoming door een van de
dorpen hetzelfde voor als Winia was overkomen. Na het Wilhelmus
zongen de kinderen nog andere vaderlandse liederen. Tijdens het
Wilhelmus stond ik strak in de houding met mijn hand aan mijn
uniformpet.
Na het volkslied greep ik mijn fototoestel en begon foto's
te maken. Lapré vond het erg onbeleefd van mij om terwijl er nog
voor mij gezongen werd foto's te nemen. Ik zei hierop, dat ik
ineens aan het verhaal van Winia had moeten denken en bijna in
de lach was geschoten.
Jaren later, in Hollandia {kaart 2 bij rechtermarge }, waren
de Resident, Winia, en ik als HPB uitgenodigd voor een officiële
commando-overdracht op een Marine schip.
Aan stuurboordzijde stonden de officieren, keurig in uniform
aangetreden, aan bakboordzijde stonden de burgerlijke autoriteiten.
Toen een hoge Marine officier het woord nam, fluisterde Fred
mij in het oor:"Zijn kon tril", wat inderdaaad het geval was.
Ik was op dat moment het liefst over de railing in zee
gesprongen.
Op Doom woonden o.a. de Resident van de Afdeling West Nieuw-
Guinea, J. van Bodegom, Fred Winia, Controleur van de Onderafdeling
Sorong en de Controleur van de Radja Ampat, Frank Meyer,
enkele politie ambtenaren, twee doktoren en ambtenaren van
diverse diensten, allen met hun gezinnen.
Na enkele weken vertrok de familie Meyer voor een verlof
naar Nederland en betrokken wij de ambtswoning. Dit huis was
gebouwd van hout en gaba gaba. Het houtwerk zat zo vol met
termieten, dat je de dieren 's nachts duidelijk in het houtwerk
bezig kon horen.
Pagina 52

Behalve het huis van Meyer hadden wij ook zijn vrouwelijke
huisbediende overgenomen. Het was een niet onaardig Papoea
meisje, dat goed in de smaak van de mannen viel. Ze sliep in een
kamer van de bijgebouwen.
Als er iemand bij haar op bezoek kwam, merkte onze hond dat
en sloeg aan. Als haar de volgende dag gevraagd werd of zij
bezoek had gehad, ontkende zij dat steevast.
Op een nacht ben ik na geblaf van onze hond naar haar kamer
gegaan en vroeg haar of zij iemand ontvangen had. Na haar
ontkenning bleef ik verder vragen, totdat zij eindelijk bekende
dat er iemand op haar kamer was geweest. Waarom had zij hem dan
niet weggestuuurd. Zij was bang geweest voor de man, omdat die
zo groot was, wel zo groot als een dubbeldeurs koelkast.
De Controleur van de Radja Ampat werkte in enkele kamers van
het Residentiekantoor. In mijn tijd werd op ongeveer 200 meter
afstand hiervan een hutje neergezet, waar ik bijgestaan door één
klerk en één schrijver de administratie voerde. Voor de Radja
Ampat, dat in hoofdzaak uit eilanden bestond was geen eigen
patrouillevaartuig beschikbaar; de Onderafdelingschef(OAC) moest
altijd met anderen meeliften.
Op een deel van de westelijke vaste wal van de Vogelkop had
de Nederlandsche Nieuw—Guinea Petroleum Maatschappy (NNGPM) een
concessie voor de winning van olie. Daar was nog geen standplaats
voor de OAC van Sorong, het heeft enkele jaren geduurd voordat
deze Onderafdelingshoofdplaats in nieuwbouw woningen naar de
vaste wal werd overgebracht.
Omdat ik wist dat mijn verblijf in de Radja Ampat slechts
een half jaar zou duren, heb ik mij beperkt tot het draaiende
houden van hetgeen mijn voorgangers tot stand gebracht hadden.
Het had voor die korte tijd geen zin dat ik nieuwe projecten ter
hand nam.
De Onderafdeling Radja Ampat bestond uit de volgende
districten:
Noord Waigeo met als hoofdplaats Kabaré {kaart 1 noord kust van
Waigeo} en Zuid Waigeo bestuurd vanuit Saonek {kaart 1,zuidkust
Waigeo} .
Jefman {kaart 1 bij Sorong} en Doom behoorden tot het district
Noord Salawati, waarvan Kasim {kaart 1, noordkust Salawati} de
hoofdplaats was.
Zuid Salawati omvatte het overige deel van het eiland en een
strook langs de vaste wal, waar de hoofdplaats Segèt {zuid west
punt van Vogelkop} lag.
Het meest zuidelijke district, het eiland Misool, werd uit
Waigama {kaart 1, noord van Ceram} bestuurd. Tot dit district
behoorden ook de kleine eilandengroepen Kofiau, Boo{ kaart 1,
linkermarge} en Jef Doif.
Salawati noord en zuid zijn later tot één district verenigd onder
de HOBA, P.P.de Koek, die met het districtshoofd van Misool, de
BA. A. Kailuhu, tot de beste niet Nederlandse bestuursambtenaren
van de Radja Ampat behoorde.
De kwaliteit van de bezetting van de overige districten was
matig tot gering.
Pagina 53

Iets ten westen van Kabaré ligt aan de noordkust van Waigeo
de Fofakbaai { kaart IC, oost van Kabaré, noord van oorsprong
Majalibitbaai} waar volgens de overleveringen in de eerste
Wereldoorlog de Duitse kruiser Emden had "gedokt". De Duitsers
hadden de kruiser in de uiterste zuid-oosthoek van de baai voor
anker gelegd en er een aarden wal omheen gebouwd. Het schip was
toen klaar om een grote beurt te krijgen.
Waigeo wordt bijna in tweeën gedeeld door de langgerekte
Majalibitbaai { kaart 1 en 1C ,midden van Waigeo, van noord naar
zuid} De afstand van het eind van deze baai naar de Fofakbaai
is in een uur te belopen. Deze route wordt vaak gebruikt om
berichten naar Kabaré over te brengen, als deze plaats in de tijd
dat de noordwesten winden doorstaan, niet over zee bereikbaar is.
De Majalibitbaai heeft een nauwe ingang, waar in de
getijstromen het water een snelheid heeft van 9 mijl per uur.
Het Fregat Hr.Ms. Piet Hein is drie keer bij doodtij de baai inen
uitgevaren, waarbij nauwkeurig moest worden gemanoeuvreerd om
de oevers te kunnen ontwijken.
Zelf ben ik eens met een prauw vanuit Saonek in deze baai
geweest. Ons gezelschap was over twee prauwen verdeeld die elk
een vislijn hadden uithangen; toen wij een vis beet hadden zagen
wij achter onze prauw een gespartel in het water. Het bleek dat
een haai onze vis als prooi had aangezien en nu aan onze haak
zat. De roeiers waren van plan de haai naar de kust te slepen en
daar af te maken. Omdat ik weinig met haaien op heb, vroeg ik
uit overweging van veiligheid de lijn aan de andere prauw over
te geven. Die sleepte de haai naar de kust, waar de vis in het
ondiepe water weerloos was en gemakkelijk met kapmessen kon
v/orden gedood.
Bij de Koninklijke Marine vond de aflossing van schepen
altijd in de buurt van de Boo-eilanden plaats. Daar wachtte het
schip, dat naar Nederland terug ging, de aflossende collega op.
De bemanning van het schip dat afgelost werd, wist dat rond de
Boo-eilanden veel koraalriffen lagen, die bedrieglijk dicht tot
aan het oppervlakte van de zee reikten. De grap was dat zij met
dit schip met volle vaart over de koraalriffen durfde te varen,
wetend dat er voldoende diepte stond. De nieuweling ging er met
dezelfde hoge gang achteraan, maar zag ongaarne dat de riffen
steeds hoger werden en bijna tegen de kiel van het schip rezen.
Een van mijn eerste tournees was naar Kasim op Noord
Salawati, daar was het adathoofd tevens districthoofd.
Na de kennismaking werd mij verteld, dat men bezig was een man
te genezen die totaal verlamd was. Deze man had enige tijd in het
ziekenhuis op Doom gelegen, maar was ontslagen omdat het medisch
personeel er geen heil meer in zag. De behandeling in Kasim
duurde drie dagen. Dag en nacht werd er voor genezing gebeden.
De avond van mijn aankomst zou de laatste nacht zijn. Bij
het ontwaken zou de verlamde overgoten worden met water, dat in
lange bamboes drie dagen in de hoek van de kamer gestaan hadden.
Aangezien het districtshoofd nog niet wist hoe de nieuwe controleur
tegenover de adat stond, informeerde hij voorzichtig of ik
het goed vond dat zij met de behandeling verder gingen.
Pagina 54

Ik bedacht dat bij een nee van mij, gecombineerd met een
eventuele uitblijven van de genezing, mij de schuld in de
schoenen geschoven zou worden. Daarom zei ik er geen bezwaar
tegen te hebben en verzocht mij de volgende ochtend tijdig te
wekken om de wederopstanding te kunnen zien.
Waarachtig, de volgende ochtend werd de patiënt met het
water overgoten en kwam hij even later wankelend overeind. De
artsen wilden dit verhaal niet geloven.
Wij zijn ook eens met een aantal bestuursambtenaren,
waaronder de Resident en zijn Assistent-resident, mr. Th. van den
Broek, naar Kasim geweest waar we een trance dans mee maakten.
Een aantal vrouwen danste net zo lang tot zij in trance
neervielen en er met moeite weer uit gehaald konden worden.
Van den Broek, een hartstochtelijk visser, maakte van de
gelegenheid gebruik zijn van verlof meegebrachte mooie hengel en
rood kunstaas uit te proberen. Toen hij zijn kunstaas tussen een
school sardines wierp schrokken de vissen zo van de vreemde
kleur, dat de school uiteen spatte en niet meer terugkeerde. De
volgende zondag zag ik Van den Broek bezig zijn kunstaas grijs
te verven.
Max Lapré ging eens met mij mee op tournee naar Misool. Wij
reisden met een patrouilleboot van Doom via de klapperrijke Booeilanden
naar Waigama, waar wij logies kregen bij de BA Kailuhu
en zijn vrouw.
Wij overnachtten in een prachtige logeerkamer waarin een
twee persoons ledikant stond, voor elk van ons lag er een
hoofdkussen waarop geborduurd was "sleep well together".
Mevrouw Kailuhu vertelde met trots dat zij bij een bezoek
van de Gouverneur, J. van Baal, hem als eerste had uigenodigd
voor een dans, de menari. Bij deze dans is het de gewoonte dat
de dames de heren uitnodigen door hun een zakdoek op de schouder
te leggen, deze uitnodiging mag niet afgewezen worden.
Wij troffen het met het rustige weer en maakten een
prachtige vaartocht, vooral zuid van Misool nabij Lelintah
{kaart 1 zuid-kust Misool} voeren wij door mooie baaien.
Lelintah had een voetbalveld. Omdat het terrein daar hellend
naar zee toeliep, had het speelterrein een zelfde helling. Erg
breed kon het veld niet zijn omdat de andere kant begrensd werd
door een beboste heuvel. Dit vergemakkelijkte de spelregels. Als
de bal in zee of in de bush terecht kwam was die out.
Ik maakte voor elk avondmaal sambal goreng telor, daarvoor
werd een rijpe klapper geraspt en wrong dan met mijn handen het
kokossap eruit. Max was te beleefd om daar aanmerkingen op te
maken en at iedere avond braaf de sambal telor. Veel later
vertelde hij, dat hij de sambal goreng maar met moeite door zijn
keel had kunnen krijgen, omdat hij eens in de pasanggrahan op
Doom een zelfde gerecht had gehad, waar een rot ei in had
gezeten, betitelde Max het met een overspelig ei.
Paai na 55

Op Doom, een eiland, dat in een uur omgelopen kon worden,
was een agentschap van de in- en export Maatschappij,de Nigimij,
gevestigd die de zuidkust van de Vogelkop bevoorraadde en een
aantal Chinese winkels, die de mensen op het eiland van de nodige
behoeften voorzagen. Er was een generator, die tot 23.00 uur
electriciteit leverde, als er een feestje was dat langer duurde
kon dat verzorgd worden met een fles bier voor de machinist.
In de openlucht bioscoop vertoonde de arts Zuiderhoek films
Stoelen moest je zelf meebrengen, als je vroeg was kon je de
zitplaats onder het atapdak neerzetten, waar je enigzins
beschut zat tegen de regen.
Maar als het hard regende kwam het bruine water tussen de
dakbedekking door en was het zaak zo snel mogelijk naar huis te
gaan.
Voor enkele ambtenaren op Doom was het toegestaan te
winkelen in de winkel van de NNGPM, die uitermate goed voorzien
was .
Zoals er bij de ambtenaren rangen en standen waren, gold dit
ook voor de NNGPM. Het lagere Europese personeel kreeg woningen
ingericht met het z.g. Keizer meubilair, de middenmoot kreeg
rotan meubilair en de top werd in Pander meubilair gestoken.
Op een dag werd bij mij aangediend de Witrus Nedbailof.
Hij had een brief bij zich van de Controleur van Merauke, Jan
Koopmans. Daarin schreef deze, dat Nedbailof jaren in Tibet had
gewoond, vóór hij verhuisde naar het toenmalige Brits Indië.
Omdat hij meer van de wereld wilde zien kreeg hij door tussenkomst
van Lady Mountbatten een visum voor Australië, maar
na een paar jaar lokte Brits Indië hem weer.
Met een prauw van ongeveer vijf meter lengte was hij van
Australië overgestoken naar Australisch Nieuw-Guinea. Hij volgde
in westelijke richting de zuidkust tot hij in Merauke belandde,
waar Koopmans minder gelukkig mee was. De Controleur zette
Nedbailof op een KPM boot naar Doom, waar ik mij verder over hem
mocht ontfermen.
Ik vroeg aan dezelfde Jan Koopmans, die intussen Hoofd
Immigratie was geworden, om bemiddeling voor een visum naar
India. Na enkele maanden kwam het visum en ging ik op zoek naar
Nedbailof, die in geen velden of wegen was te bespeuren Volgens
informatie, had Nedbailof het visum niet langer afgewacht en was
in zijn prauw via kleine eilanden zuid van Waigeo naar Indonesia
gevaren.
Ik vroeg aan de Commandant van Hr.Ms. Piet Hein, die het
voornemen had een verkenningstocht in de Radja Ampat te maken of
ik mee mocht om naar de Wit Rus te zoeken. Op een van de
eilandjes hoorde ik dat men de vorige nacht op een nabij gelegen
onbewoond eiland {kaart 1 , tussen Batanta en Waigeo} een vuur had
zien branden, wat op de aanwezigheid van Nedbailof kon wijzen.
De Piet Hein voer die richting uit, wierp daar vlak bij het anker
uit en ik ging met een officier en enkele mariniers met een
motorvlet naar het bewuste eiland.
Pagina 56

Omdat het al tegen de schemer liep, hadden de mariniers een
zoeklicht bij zich.
De officier en ik liepen in snel tempo voorop. Toen wij
onder een overhangende boom moesten doorkruipen, stortte zich
ineens een krokodil van het strand in zee. Wij schrokken hier net
zo van als het beest zelf en wachtten toen maar tot de mariniers
met hun zoeklicht dichterbij waren gekomen. In een uur hadden wij
om het gehele eiland gelopen, maar geen spoor van Nedbailof
gezien.
Toevallig las ik in de jaren zeventig, dat in Rotterdam in
het Havenziekenhuis een Wit Rus, Nedbailof, afkomstig uit
Indonesia was overleden.
Behalve de tournee's was er natuurlijk het gebruikelijke
kantoorwerk en daarvoor werd ik op een dag naar het Residentiekantoor
ontboden. Daar werd mij gevraagd te schatten hoeveel de
afstand tussen dit en mijn kantoor was. Ik schatte het op 150 tot
200 meter. Hoe kon het dan gebeuren dat een brief van mij er acht
dagen over had gedaan om het Residentiekantoor te bereiken. Ik
kon daar op dat moment geen antwoord op geven.
Gelukkig had ik op mijn kantoor een expeditieboek laten
aanleggen. Voor elke brief die de deur uitging moest de ontvanger
de datum van ontvangst vermelden en daarvoor paraferen. Het bleek
dat de brief op dezelfde dag van verzending op het Residentiekantoor
was ontvangen.
Kort daarop werd ik door de Resident, persoonlijk, opgeroepen
die kantoor aan huis hield. Omdat ik vermoedde waar het om
ging, nam ik het expeditieboek onder mijn arm mee. Nu stelde de
Resident mij de vraag waarom een brief van mij er zo lang over
gedaan had om naar zijn kantoor te laten brengen. Aan de hand van
mijn expeditieboek moest ik hem tot mijn spijt mededelen, dat de
brief al die dagen op zijn kantoor had rondgehangen, wat ik aan
de hand van het expeditieboek kon aantonen.
De NNGPM had de wens te kennen gegeven het vliegveld op
Jefman {kaart 1 , oost van Sorong} te willen verlengen, maar
stuitte daar op de moeilijkheid dat in het verlengde van dat
vliegveld een Islamitische begraafplaats lag.
Ik kreeg opdracht van de Resident om die begraafplaast naar
elders over te brengen. Mijn vraag was of ik daar gevangenen van
de Onderafdeling Sorong mocht inzetten. Met instemming van mijn
baas vroeg ik aan de Controleur van Sorong, J.W. van Eek, of ik
voor een paar dagen gevangenen van hem mocht lenen om de opgedragen
taak uit te voeren en of hij het goed vond dat ik 's avonds
na het werk hun een biertje gaf als compensatie voor het smerige
werk.
Intussen had ik zelf op Jefman een kijkje genomen. De
bevolking maakte zich niet druk over de begraafplaats en wat hun
betrof mochten wij er zonder meer met een bulldozer overheen
gaan .
De NNGPM voelde daar uit pieteitsoverwegingen niets voor en
bleef erbij dat de begraafplaats naar elders moest.
Pagina 57

Met de gevangenen en de nodige kratten bier ging ik naar
Jefman en vroeg waar wij het eerst mee zouden beginnen, het
jongste of het oudste graf. Zij wilden met het jongste graf
beginnen, hoe smerig dat dan ook mocht zijn.
Een Islamitisch stoffelijk overschot mag niet met de aarde
in aanraking komen. Daarom wordt eerst een normaal recht toe—
rechtaan kuil gegraven. Aan de naar Mekka gekeerde zijde van de
kuil wordt een uitsparing gemaakt, waarin de in witte stof
gewikkelde dode wordt neergelegd.
Voordat men graf afsluit, werd de uitsparing met een plank
afgeschermd om te voorkomen dat de overledene bij het volstorten
van het graf alsnog met aarde in aanraking zou komen.
Ik had gezorgd voor brancards, handschoenen en ontsmettingsmiddelen,
maar de Papoea's vonden het overbodig om daar gebruik
van te maken. Zij bleken zo goed op de hoogte te zijn van de
anatomie, dat als er een skelet werd opgegraven wel eens aan de
graver werd gezegd dat er nog bepaalde onderdelen ontbraken en
dat hij die alsnog moest opzoeken.
Reeds eerder werd gemeld dat de noordwest winden de noord
kust van Waigeo over zee onbereikbaar maken. De noordelijk
gelegen Ajau (Ajoe)-eilanden hebben van die winden erg veel last.
Het zijn kleine zanderige eilanden omgeven door koraalriffen.
Behalve klapperbomen is er practisch geen vegetatie.
De bewoners van deze eilanden zijn bekend om hun bouv; van
grote boten, waarmee zij geregeld naar Sorong en Doom trekken om
enige maanden bij de NNGPM te werken.
Bij een bezoek aan deze eilanden met Hr.Ms. Piet Hein ging
ik met een groep mariniers in een vlet over de riffen naar de
eilanden.
Boven de riffen sloeg ineens een grote golf over de vlet, die
geheel vol liep. Wij moesten toen zwemmend proberen de eilanden
te bereiken. Daarbij dreigde een golf mij omver te werpen. Ik
zette mij schrap, maar kon daarmee niet voorkomen dat ik kopje
onder ging en een stuk over het rif gesleept werd, waarbij ik
verwondingen opliep, die later infecties veroorzaakten.
Berichten uit Indonesia stelden het bestuur voor de vraag
op welke wijze infiltraties tijdig ondekt konden worden, waar
twee eenvoudige procedures voor gevonden zijn.
Op de eilanden in de Radja Ampat, die kans liepen door
Indonesiërs geïnfiltreerd te worden, werden twee stammen
klapperbomen wit geverfd. Als die evenwijdig lagen dan was er
niets aan de hand. Zagen patrouillerende Marine vliegtuigen de
klapperbomen kruiselings over elkaar liggen, dan was dat een
teken, dat er infiltranten in de buurt waren.
Ook moesten deze vliegtuigen kijk hebben op de prauwvaart,
vooral op die van grote prauwen, zoals die van de Ajau-eilanden.
In juni, juli en augustus 1955 werden alle in de Radja Ampat
rondvarende grote zeilprauwen geregistrerd, gefotografeerd en van
een nummer voorzien. Deze gegevens werden aan de Marine
Luchtvaartdienst doorgegeven, zodat die konden zien of het eigen
of vreemde prauwen waren.
Pagina 58

In augustus 1955 eindigde mijn interim periode in de Radja
Ampat en omdat ik bij mijn aantreden in februari had geweten dat
ik daar maar een half jaar zou blijven was ik niet verder gekomen
dan de zaak draaiende te houden. Meestal was het zo dat je het
eerste jaar nodig had om de onderafdeling te leren kennen, het
tweede jaar ging je na welke bestuursmaatregelen je kon treffen
die pas in het derde jaar genomen werden en dan was het tijd voor
een verlof in Nederland of een overplaatsing. Drie jaar is
eigenlijk een korte tijd, maar het voordeel van deze wisseling
was dat de ene bestuurder aandacht gaf aan de economische
ontwikkeling een volgende zich bezig hield met het openleggen van
het binnenland een andere had meer oog voor de gewoonten en
gebruiken en zonder dat wat zijn voorgangers al tot stand
gebracht hadden te veronachtzamen kwam er variatie in de
ontwikkeling van een onderafdeling.
Ondanks de korte tijd bewaar ik nog steeds de prettigste
herinneringen aan de eilanden die gekenmerkt worden door het
afwisselend natuurschoon en de uiteenlopende culturen van de
heidense, christelijk en Islamitische bevolkingsgroepen. Op Doom
hadden wij kunnen genieten van voorzieningen als electriciteit
en waterleiding en goed voorziene winkels.
Vooral voor Etty is Doom een prettig tussenstaion geweest.
In Ransiki had zij voorzichtig moeten zijn met haar contacten met
de kolonisten, erop lettend dat zij niet meer met de een omging
dan met de ander en daarmee bepaalde personen voortrok. Daarom
had zij zich in hoofdzaak moeten beperken tot omgang met de
maleissprekenden. Op Doom had zij meer vrijheid om haar eigen
kennissen uit te zoeken.
Na een groet aan Doom vertrokken wij met een patrouillevaartuig
via Seget waar overnacht werd en voeren de volgende dag over
een uitzonderlijk rustige zee langs het zuiden van de Vogelkop
naar onze volgende bestemming, Teminaboean {kaart 1 ,zuidkust
Vogelkop; aan de oorsprong van de Kaiboes rivier}.
Onderweg had de bemanning volop gelegenheid aan te leggen
bij de kleine zandeilandjes en te zoeken naar schildpadsporen die
naar leeg te halen nesten leidden voor een lekkere omelet.
Toen de boot in de middag na wat zoeken tussen de zandbanken
aan de monding van de kali Kaiboes de vaargeul had gevonden,
wendde de stuurman de boeg in noordelijke richting naar Teminaboean.
Een uurtje van de monding af passeerden wij het dorp Konda
dat tot voor kort de hoofdplaats van het district was geweest en
dat in twee opzichten nog een belangrijke rol zou spelen. Na ruim
twee uur tussen de eindeloos lijkende vloedbossen kwam ineens na
de laatste bocht de kampong Teminaboean in zicht. Achter de bomen
van het vloedbos staken enkele atapdaken van de kampongbewoners
uit en wanneer de reiziger goed keek zag hij hier en daar tussen
de hogerop gelegen heuvels een plekje rood van enkele Europese
huizen.
Pagina 59

3. Onderafdeling Teminaboean.
Op 1 september 1955 nam ik de Onderafdeling Teminaboean over
van de Controleur Jan Masjsjijik, een enthousiaste tourneerder die
het ressort in alle"windstreken had doorkruist, waarbij hij zich
had gericht op consolidatie van het bestuur en het verzamelen van
volksgewoonten en gebruiken, wat resulteerde in de kain timoer
revolutie (waarover later meer).
Jan liep bij voorkeur op volleybalschoenen waarmee hij zich
al glibberend op de door algengroei spekgladde grond goed op de
been wist te houden.
Massink had onlangs de hoofdplaats overgebracht van Ajamaroe naar
Teminaboean.
Als wij terugkijken naar het bestuursbeleid in deze
naoorlogse Onderafdeling zien wij dat in dit uitgestrekte gebied
het werk van de elkaar opvolgende controleurs nogal eenzijdig was
geweest.
De eerste, B.Böck, die evenals zijn opvolger, A_^ J/esseur,
ook Steenkool onder zijn bestuur had, was ongelukkigerwijs op
een tournee bij het afdalen van de kali Kamoendan {kaart 1 en
1E oost van Inanwatan , zuidkust Vogelkop} in de stroomversnellingen
verdronken. Beiden hadden vanuit hun standplaats Inanwatan
vooral aandacht gegeven aan de economische ontwikkeling
van de kuststreken.
De periode van de opvolger, P.J. Merkelein, stond in het
teken van de overbrenging van de hoofdplaats naar Ajamaroe
{kaart 1 en 1E noord van Teminaboean} en de aanleg van een
jeepweg van daaruit naar de kali Kais {kaart 1 en 1E Kg. Baroe
ligt aan deze rivier} waarbij over het hoofd was gezien dat deze
rivier periodiek buiten haar oevers trad, waardoor de weg veelal
onberijdbaar was.
W. van der Veen richtte vanuit Ajamaroe zijn aandacht veel
op het binnenland en uit zijn tijd dateerde de bestuursuitbreiding
onder andere naar het oostelijk gelegen Aifat
{kaart 1 richting Aimau, aan de boverloop van de Kamoendan}.
Zijn vrouw was er weinig gelukkig mee dat Wim meer op tournee v/as
dan thuis.
De jeep van Merkelijn moest onderweg naar de kali Kais een
steile heuvel over die niet op eigen kracht te nemen was en
de bevolking van een nabij gelegen dorp moest te hulp komen om
het voertuig erover heen te duwen. Dat hielden zij zolang vol tot
het hun de keel ging uithangen en zij zodra ze het vehikel hoorden
aankomen het dorp ontvluchtten.
Van der Veen heeft nog twee maanden van de jeep gebruik
kunnen maken toen deze de geest gaf. Op een bod van een Chinees
om het karkas voor f. 1 .000.— over te nemen, heeft de directeur
van Verkeer en Energie nimmer gereageerd.
Pagina 60

Ik had op Doom mijn enkel verstuikt en kon - zonder uiterlijk
zichtbare afwijkingen - twee weken geen voet verzetten.
Alhoewel tien artsen mijn klachten onderzochten en zelfs een keer
mijn rechterbeen voor zes weken in het gips was gezet werd de
oorzaak niet gevonden. Eerst in 1964 in Nederland constateerde
de huisarts dat ik jicht had. Als gevolg van deze voetklachten
kon ik niet zoveel looptournees maken als Van der Veen en
Massink.
Bij de enkele bezoeken aan het binnenland deden deze
klachten zich voor en moest ik soms per brancard verder vervoerd
worden. Dank zij de goede medewerking en prettige verstandhouding
met de bestuursambtenaren en de andere in het ressort werkende
diensten bleef ik voldoende op de hoogte om via de districtshoofden
in het binnenland naar beste kunnen het bestuur te voeren
.
Toen de beslissing afkwam dat de hoofdplaats van Ajamaroe
naar Teminaboean moest worden verplaatst drong de bevolking er
bij de Resident Van Bodegom op aan om in elk geval een Nederlandse
bestuursambtenaar in Ajamaroe te benoemen die namens de OAC
het bestuur in de noordeljke districten kon coördineren.
Deze bestemming kreeg Max Lapré, later opgevolgd door de
Administratieve Ambtenaren J.P. Honnef en B.M. Veerkamp
De omstandigheden in Teminaboean waren totaal anders dan ik
in de twee vorige Onderafdelingen had meegmaakt.
In Ransiki waren in 1951 in het geheel geen faciliteiten en
de personeelsbezetting was volstrekt onder de maat, letterlijk
alles moest van de grond af worden opgebouwd.
In de Radja Ampat had ik al wat meer faciliteiten maar ook
daar was het kantoor ondergebracht in een hutje met een lemen
vloer en had ik een minimale bezetting aan personeel. Op twee
districtshoofden na (P.P. de Koch en A. Kailuhu) waren de lagere
bestuursambtenaren middelmatig tot zwak, een eigen patrouillevaartuig
voor een ressort dat bijna uitsluitend uit eilanden
bestond was er niet, de controleur moest maar zien dat hij een
lift van een motorvaartuig kreeg of met een prauw op stap ging.
In Teminaboean stonden de zaken er gunstiger voor. Bij mijn
aankomst was de controleurswoning bijna afgebouwd.
Etty en ik kregen voorlopig onderdak in de pasanggrahan waar Max
en Etty Lapré in afwachting van hun vertrek naar Ajamaroe hun
intrek hadden genomen.
Jan Massink bleef nog enkele weken en kon mij uitvoerig
informeren over zijn bestuursperiode waardoor mij veel speurwerk
bespaard bleef. Jan woonde met een onderwijzer van de Vervolgschool
in de woning van Dominee Marcus die met verlof in
Nederland was. Omdat er een behoorlijk toilet ontbrak vond de
Assistent-resident Van den Broek het nodig om in verband met een
aanstaand bezoek van de Gouverneur Van Baal een toiletpot op te
sturen.
Pagina 61

Kort na het vertrek van de Lapré's konden wij onze intrek
nemen in de controleurswoning, de eerste behoorlijke woning sinds
1951 die nu eens door iemand anders gebouwd was. Het huis had aan
de voor- en een zijkant een galerij en telde naast een zit-eetkamer,
drie slaapkamers, een badkamer met mandibak en toilet en een
binnenkeuken waar op petroleum gekookt werd. In de achter gelegen
bijgebouwen waren twee kamers en een keuken waar op hout gestookt
moest worden.
Zo goed als onze Papoea's dat deden duurde het voor Etty een
hele tijd voordat zij dit onder de knie had, omdat het vuur om
de haverklap uitging en nog alleen maar rook gaf.
Electriciteit was er niet en de mandibak moest dagelijks
door gevangenen gevuld worden met het water uit een nabij gelegen
riviertje. Het was eenvoudig maar wij hebben er twee en een half
jaar goed vertoefd.
De Onderafdeling bestond uit de volgende districten: Teminaboean
onder de HOBA M. Kesaulija, Inanwatan met de HOBA
D.E. Lewerissa, Ajamaroe met de BA M. Achmad, Aitinjo {kaart 1,
zuid oost van Ajamaroe} met eerst de CBA Hourissa en later de BA
D. Rosely, die in Foeog {kaart 1, bovenloop Kamoendan} de CHBA
Menoefandoe ter beschikking had. Verder konden voor allerlei
werkzaamheden de CHBA's S. Wanma, W. Fymbai en J. Wambrauw
ingezet worden terwijl de BA F. Kaisiepo er was geplaatst als
toezichthouder voor de geplande aanleg van de weg van Teminaboean
naar Ajamaroe.
Kesaulija en Lewerissa staken met kop en schouders boven
hun collega's uit, maar over het algemeen mocht Teminaboean zich
verheugen over een goede bezetting aan bestuursambtenaren die
allen beschikten over redelijk tot goed administratief personeel.
Het onderafdelingskantoor was als gevolg van de gehaaste
overplaatsing nog primitief gehuisvest en had zowel kwalitatief
als kwantitatief een onderbezetting aan administratief personeel:
slechts een boekhouder, klerk en schrijver konden de OAC in zijn
werk bijstaan. Vanwege deze onderbezetting moest ik veel
eenvoudig werk zelf doen.
Zo moesten elke maand lijsten worden opgemaakt van de bouwmaterialen
die nog in voorraad waren en die in bestellling. Deze
staten werden door de schrijver opgemaakt maar die bracht daar
zo weinig van terecht dat ik dit werk maar zelf opknapte. Ik was
dan ook bijzonder blij dat binnenkort de AA J.P. Honnef hier
geplaatst zou worden, die een werkplek bij mij in de kamer kreeg.
Een van de eerste taken die ik hem gaf was het opmaken van de
lijsten van bouwmaterialen.
Honnef woonde in de pasanggrahan en was in de kost bij de
Inspecteur van Politie, die mij na een paar weken verklapte dat
Honnef het opmaken van die staten beneden zijn waardigheid vond.
De volgende dag besprak ik dit met hem en stelde voor dit werk
zelf te bijven doen of het aan de schrijver te delegeren maar dan
wel onder zijn verantwoordenjkheid.Dit laatste voorstel nam hij
met beide handen aan en hij gaf de schrijver de nodige aanwijzingen.
Omdat wij dezelfde kamer deelden, maakte ik het mee dat de
schrijver om de haverklap kwam vragen hoe hij nu verder moest.
Dit ging zo een tijdje voort tot Honnef na een hartgrondige vloek
zei: " Geef het maar hier dan doe ik het zelf wel !!!!"
Pagina 62

Eerder zijn de namen genoemd van Administratieve Ambtenaren
in de wandeling AA's genoemd.
Voor een versterking van het bestuurscorps werden in 1954
candidaten met een middelbareschooldiploma voor een AA- opleiding
opgeroepen die door een commissie van drie leden werden geselecteerd.
De uitverkorenen gingen op basis van een kort verband van
drie jaar en kregen een opleiding van negen maanden aan de
bestuursschool in Hollandia. Na deze periode werden zij op een
onderafdelingskantoor geplaatst om ervaring op te doen met de
mogelijkheid tot benoeming als districtshoofd.
Afhankelijk van hun conduite konden zij na drie jaar in
Nederland colleges te volgen voor een op NNG gerichte studie.In
die tijd ontvingen zij een salaris en kwamen de studiekosten voor
rekening van het gouvernement. Deze verkorte bestuursopleiding
liep in 1961 af.
De politiebezetting van de Onderafdeling was voldoende.
Onder leiding van een Inspecteur van Politie stonden 60 manschappen,
waarvan in Teminaboean 38 en in Ajamaroe en Inanwatan elk
11, die allen goed gehuisvest en getraind waren. Het streven om
zoveel mogeljk hulpagenten in de eigen streek te plaatsen bleek
een vergissing te zijn omdat de sterke familiebanden de agenten
ervan weerhielden een onpartijdig standpunt in te nemen. Alhoewel
minder ontwikkeld, waren de agenten uit de bergstreken het meest
betrouwbaar en voldeden zij ook in vreemde plaatsen zoals
Inanwatan.
Teminaboean had een lokale gevangenis, die 60 gevangenen
kon bergen. De gevangenis was verre van waterdicht en bood veel
mogelijkheden voor ontsnappingen, die zich weinig of niet
voordeden. De gevangenen hadden overdag een grote vrijheid bij
het verrichten van allerlei corveediensten en kregen dagelijks
behoorlijke voeding, die zij thuis moesten missen.
Zoals eerder gezegd waren het oostelijk aan de kust gelegen
Inanwatan, dat alleen per prauw bereikbaar was en Ajamaroe in de
Midden Vogelkop de standplaatsen van de Controleurs geweest.
Vanuit Inanwatan was het contact met de binnenlandbevolking
onbevredigend en Ajamaroe lag te ver van de kust af en ondervond
moeilijkheden bij de bevoorrading.
Het compromis werd gevonden in het aan de kali Kais gelegen
Teminaboean waar de bevoorrading gemakkelijker was en dat toch
centraal genoeg lag voor contacten met zowel de kust- als de
binnenlandbevolking en de bestuursnederzetting kon aansluiting
vinden bij het Papoeadorp.
De Onderafdeling Teminaboean was een zuidelijk gelegen deel
van de Afdeling West Nieuw-Guinea. Ruwweg gezegd bestond deze
onderafdeling voor de helft uit een moerassige kuststrook en voor
het overige uit bergland, het karstgebied van de Midden
Vogelkop. Dit verschil in bodemgesteldheid drukt een duidelijke
stempel op de geaardheid, de mentaliteit en de levensomstandigheden
van de bevolking, die er woont.
Pagina 63

De kustpapoea's, in dorpen langs rivieren en zeearmen
wonend, verschillen in meerdere opzichten van de binnenlandbevolking,
die in dalen en kommen tussen de kalkheuvels leven. Dit
vraagt om een andere wijze van benadering en schept problemen
voor de ene groep, die voor de andere niet bestaan.
Tot 1956 had de bevolkingsregistratie circa 28.000 zielen
tot uitkomst gehad. Eerst bij de campagne voor de framboesia
bestrijding kwam het betrouwbare aantal van 31 .000 inwoners.
Framboesia was een ziekte, die in de Onderafdeling zeer veel
voorkwam.
Eerst was die bestreden met salvarsan injecties, maar deze
behandeling had alleen succes als de patiënten enkele malen, soms
zeven keer, een injectie kregen. In elke districthoofdplaats was
een Papoeaverpleger geplaatst, maar deze zagen geen kans zo
geregeld langs alle dorpen te gaan, dat de salvarsan behandeling
afdoende kon zijn.
In 1956 werd in de Onderafdeling de framboesiabestrijding
met penicillineinjecties uitgevoerd. In bijna alle gevallen was
één zo'n injectie voldoende voor een volkomen genezing.
Wilde deze campagne succes hebben, dan was het zaak dat iedereen,
al dan niet zichtbaar besmet met framboesia, een penicilline
prik kreeg.
Voorafgaande aan deze campagne hadden de districtshoofden
en al het beschikbare administratieve personeel een nauwkeurige
volkstelling gehouden, zodat het medisch bestrijdingsteam aan de
hand van deze cijfers een inzicht had of iedereen bereikt was,
wat op een enkele uitzondering na is gelukt. Bij een heronderzoek
in 1957 is dit in het zeer kleine aantal framboesia gevallen tot
uiting gekomen.
In een dorp kreeg de bezoekende arts te horen, dat een
oudere man, die met zijn kind in een sagowinning woonde, zich aan
de penicilline behandeling had onttrokken. Deze twee woonden al
jaren in een hutje in de sagomoerassen en vertoonden zich
practisch nooit meer in het dorp. Omdat elke niet tegen framboesia
behandelde Papoea een potentieel gevaar was voor een nieuwe
besmetting, stuurde de arts een verpleger er op af om beide
mensen op te halen. De oude man was heel erg boos, vooral op zijn
dorpsgenoten, die de arts op zijn aanwezigheid hadden attent
gemaakt. Op het verzoek mee te gaan antwoordde de man aan de
verpleger: "Ach hou toch op, ik baad mij elke dag en betaal
geregeld mijn belasting. Laat mij met rust, ik wil geen prik
tegen framboesia".
Tijdens de framboesia campagne moest een postloper een
spoedbrief van Ajamaroe naar Teminaboean brengen. Beide plaatsen
waren al tegen framboesia behandeld, maar daar tussen in lag nog
een enkel dorpje dat nog niet door een arts was bezocht.
De postloper, die zich bij het naderen van het dorp
herinnnerde dat aangeraden was het contact met besmette personen
te vermijden, zette er bij de grens van het dorp een spurt in en
rende er in volle vaart doorheen. Enkele vrienden, die hem zagen
aankomen en die even een praatje wilden maken, riepen hem aan,
waarop deze reageerde door nog harder te hollen. Zijn vrienden,
die zich door deze afwijzende houding beledigd voelden, zetten
hem na en gaven hem een pak slaag.
Pagina 64

Na de framboesia campagne mocht aangenomen worden, dat met
die ziekte practisch was afgerekend.
Maar er bleven nog steeds de gevreesde malaria, die
jaarlijks vele slachtoffers maakte, de besmettelijke dysenterie
en in het oosten van de onderafdeling Negeri Besar de filariasis.
Elders op Nieuw-Guinea, vooral in de grotere wooncentra, heeft
de malariabestrijding door bespuiting van de binnenwanden van de
huizen met een film DDT zichtbare resultaten opgeleverd.
De werking komt hierop neer dat de muskieten en andere insecten,
die zich op de behandelde muren neerzetten, na enige tijd door
dit aanrakingsgif worden gedood. Het bezwaar van het toepassen
van deze methode bij de kust-bevolking was echter dat zij weinig
zorg besteedden aan hun woningonderhoud. Bovendien hadden zij
veelal een primitieve optrek in de sagowinningsgebieden, waar zij
een groot deel van de week verbleven en pas in het weekeinde naar
de dorpen teruggingen.
De heilzame werking van kinine v/as genoegzaam bekend. De
doofheid die dit geneesmiddel nogal eens veroorzaakt voelde men
als onprettig aan. Vandaar dat practisch nooit een volledige
malaria kuur werd geslikt. Zodra de koorts en hoofdpijn waren
opgehouden slikte men geen kinine meer.
Met uitzondering van een groep Mohammedanen in het oostelijk
gelegen Negeri Besar {kaart 1E, oost van Inanwatan, aangeduid met
Negeri} waren practisch alle kustpapoea's protestant gedoopt. Het
was de Doopsgezinde Zendingsraad, die hier de kerstening
verrichtte.
In en rond Foeog had de Missie Rooms- Katholieke onderwijzers
geplaatst, wat in de begintijd nogal eens tot wrijving
tussen Zending en Missie leidde.
Op een enkele uitzondering na stond in elk dorp een school.
Sommige werden door het gouvernement gesubsidieerd, andere kwamen
geheel voor rekening van Zending of Missie. Voor de oorlog
werkten hier veel onderwijzers afkomstig uit de Zuid Molukken,
die nu aan de pensioengerechtigde leeftijd toe waren en langzamerhand
door Papoea's moesten worden vervangen.
Dat ondanks de langdurige aanraking met het Christendom, dit
nog niet diep geworteld was, bleek uit de vele vormen van magie
en de uiterst primitieve manier van denken van de kustbewoners.
Het is te begrijpen, dat het moerassige karakter van hun woongebieden
van grote invloed was op de geaardheid en de levensgewoonten
van de kustpapoea's.
Tussen de grote sago-moerassen, afgewisseld door mangrove
vloedbossen en nipahpalmen lagen enkele droge stukken grond,
waarop de dorpen gebouwd waren. Het verkeer naar andere dorpen
of naar de plaatsen van sagowinning ging grotendeels per prauw,
vandaar dat de kustpapoea's uitstekende roeiers waren, die uren
achtereen konden pagaaien. Zoals een kind bij ons al vroeg een
fiets krijgt, zorgde men er bij hen voor dat de kinderen zo jong
mogelijk met de prauw en het water vertrouwd raakten.
In de twee en een half jaar van mijn verblijf in de
onderafdeling was de medische verzorging sterk uitgebreid. In de
onderafdelingshoofdplaats was een gouvernementsarts, bijgestaan
door een verpleegster en enkele ziekenoppassers.
Pagina 65

Er was een polikliniek met beperkte opname gelegenheid.
Konda, Negeri Besar, Karnpong Baroe, Aitinjo en Foeog hadden een
Papoea ziekenverpleger. In Inanwatan was een Nederlandse
verpleegster aan het hoofd van een klein ziekenhuis. In Ajamaroe
stond een ziekenhuis, dat geleid werd door een gouvernements
arts, bijgestaan door twee Nederlandse verpleegsters en lager
Papoea personeel.
Eens in het jaar kwam de vrouwelijke tandarts uit Manokwari
naar de Onderafdelingshoofdplaats. Omdat daar geen electriciteit
was werd bij het boren een met de voet aangedreven trapboor
gebruikt. Als de Papoea, die de boor in beweging moest houden moe
werd en het apparaat aan snelheid verloor, werd de aandrijver tot
spoed gemaand of vervangen.
Omdat zij alleen in de kustplaats haar practijk uitoefende
moesten de Lapré's voor een tandheelkundige behandeling te voet
de weg Ajamaroe-Teminaboean v.v. afleggen.
Toen zij eens na een behandeling terugkeerden, beloofde ik Max
dat ik onderweg een verrassing voor hem had. Ik had op de top van
de steile Bomalit berg een reclamebord van Heineken laten
aanbrengen.
Schoffie was zo op hen gesteld, dat hij hen achterna ging
en niet op ons terugroepen reageerde.
Enkele uren na het vertrek van de Lapré ' s kwam een telegram
uit Sorong, dat die middag Miss Malcolm, een voedseldeskundige,
met een Catalina in Ajamaroe zou aankomen en dat van Max verwacht
werd dat hij haar zou opwachten. Er ging een loper achter hen aan
met deze aankondiging en de toelichting dat dit niet de verrassing
was die ik hun beloofd had, waaarop Max sportief een briefje
terugschreef, dat hij de voorkeur aan Amstel gaf. Zij zijn die
dag doorgelopen om op tijd in Ajamaroe te zijn.
Na een week had Schoffie het daar wel bekeken en liep in zijn
eentje terug naar huis.
Omdat ik wilde weten welke plaatsen Miss Malcolm zou bezoeken
ging ik voor drie dagen met de Beaver naar Ajamaroe. Mede
dank zij haar vrouwelijke gast zijn wij die dagen door Etty erg
verwend.
De arts in Teminaboean kreeg eens last van een ontstoken
kies. Hij vroeg de verpleegster of zij die wilde trekken. Op haar
weigering vroeg hij hem een verdoving te geven, waarna hij met
een spiegel voor zich, zelf de kies trok.
Voordat ik een beschrijving geef van het binnenland en de
daar wonende bevolking, vraag ik eerst uw aandacht voor de aanleg
van vliegvelden in de Onderafdeling.
Met een Beaver op terugweg van een bevoorradingsvlucht naar
Ajamaroe cirkelden wij voor de landing een paar keer boven het
dorp Teminaboean. Ineens helde de piloot het vliegtuig naar opzij
over en zei, wijzend op een vlak terrein, dat daar een klein
vliegveld kon worden aangelegd. Ik vroeg aan Kesaulija of hij het
terrein kende. Hij bevestigde dit, maar voegde er aan toe dat het
kadaster daar opmetingen had gedaan en tot de slotsom was
gekomen, dat er niet voldoende lengte in zat.
Pagina 66

Een paar dagen later ging ik er met Kesaulija heen en vroeg
ter plaatse in welke richting het kadaster de (enige) opmeting
had gedaan. Die werd mij gewezen, waarop ik voorstelde een
nieuwe opname, maar dan in een andere richting, te doen. Aan de
hand van het stencil, dat ik in Ransiki voor de Andang vlakte
gebruikt had, bleek er voldoende lengte te zijn voor een Twin
Pioneer en met wat extra moeite zelfs voor een Dakota. Dat
vliegveldje is later aangelegd.
Op een dag kwam een Augustijner missionaris in Teminaboean
langs op weg naar Aiwassi . Pater C. van der_ Kraan had de opdracht
om daar een vliegveld aan te leggen {kaart 1, in de buurt van
Aumai}. Toen Kesaulija bij dit gesprek betrokken werd, vertelde
hij dat het kadaster die mogeljkheid reeds had onderzocht, maar
als onuitvoerbaar had bestempeld.
Hier moet ik wat achtergronden van Pater Van der Kraan
noemen.
Hij had in Nederland geen luxe gekend tot hij na zijn priesterwijding
op een vrachtschip met passagiersaccomodatie naar Nieuw-
Guinea vertrok. Hij werd aan boord zo in de watten gelegd en
verwend, dat hij geen tijd had zijn opdracht, Maleis te leren,
uit te voeren.
In Manokwari werd hij door Pastoor P. van Diepen opgewacht,
die hem vroeg of hij die taal al beheerste. Op zijn ontkenning
kreeg hij opdracht om de volgende dag met een politie patrouillevaartuig
mee te gaan naar Saokorem. Daar moest hij de weg naar
een nabij gelegen katholieke school vragen om daar Maleis te
leren. Hij heeft drie maanden tussen de kinderen van de eerste
klas Maleis geleerd.
In Aiwassi kwam hij voor de taak te staan twee kalksteenheuvels
van elk zes meter hoog af te graven. Dit moest in handenarbeid
met pikhouwelen door de bevolking gedaan worden, die daar
weinig voor voelde. Ondanks alles is het hem gelukt het karwei
te klaren.
Toen de heuvels afgegraven waren stond hij voor de vraag hoe
de landingsbaan waterpas kon worden gemaakt. Met een waterpas
van twintig centimeter was dit niet mogelijk. Hij had het geluk
dat er een stortbui losbarstte, die enkele dagen aanhield en
waarvan het water lange tijd bleef staan. Hij heeft snel stokjes
laten kappen, die in de grond werden geslagen tot de koppen op
gelijke hoogte waren als het wateroppervlak.
(Het vliegveld is nu door de Indonesische luchtvaartmaatschappy
"Merpati" in een geregelde lijndienst opgenomen.)
Bij een ontmoeting vroeg ik Van der Kraan hoe hij in zijn
levensonderhoud voorzag. Hij leefde als een Papoea, at knolgewassen
en als eiwitvoeding ratten, muizen en buideldieren.
" In 1957 kreeg Aiwassi bezoek van de Provinciaal Overste van
"de Augustijnen in Nederland, Pater H.A.K. van der Weyden en
"Pastoor P. van Diepen uit Manokwari. Pater C. van Beurden (voor-
"ganger van Van der Kraan ) kwam hen in Teminaboean afhalen;
"aangezien hij geen versnaperingen of lekkere drank in huis had
"kocht hij een fles limonade, die hij echter in Teminaboean
"vergat.
Pagina 67

Pater Van der Weyden is op zijn 47ste jaar via Ajamaroe naar
Aiwassi gelopen. Daar kreeg hij de enige gemakkelijke leunstoel
aangeboden, waar hij, tot spijt van Van Beurden, doorheen zakte.
In Aiwasssi kreeg de Provinciaal een infectie aan zijn voet,
die zo ernstig werd, dat de arts uit Ajamaroe hem met een kleine
insnijding er van af moest helpen.
De patiënt is toen op een brancard naar Ajamaroe vervoerd en kon
gelukkig te voet weer naar Teminaboean.
Pater Van der Weyden logeerde bij ons thuis. Elke ochtend
las hij de Mis, met als enige gelovige onze hond Schoffie, omdat
ik naar kantoor moest en mijn vrouw voor het ontbijt zorgde. Als
hij de hond zag gingen zijn gedachten naar Sint Franciscus.
Als misdienaars had hij twee katholieke Papoea's, die een gevangenisstraf
uitzaten en hun taak bij de Mis volbrachten in hun
donkerblauwe gevangeniskleding.
Op een avond hadden wij een bridgeavond georganiseerd. Na
afloop maakte Etty onze eettafel klaar die de volgende ochtend
als altaar zou dienen. Dit ontlokte Pater Van der Weyden de
opmerking: "Van speelhol tot kathedraal".
Toen Pater Van der Kraan ons tijdens een verlof in Nederland
opzocht, haalden wij de geschiedenis nog eens op. Hij vertelde
dat hij in Sorong in contact was geweest met enkele Papoea's uit
Aiwassi, die het een schande vonden dat het eiland Jefman nog
steeds als vliegveld voor Sorong diende en dat er op de vaste wal
geen was aangelegd. Zij stelden de Pater voor om, net als in
Aiwassi, zelf een vliegveld voor Sorong aan te leggen.
Een derde vliegveld is enkele jaren later op Inanwatan
aangelegd, het was alleen jammer dat daar een groot aantal
klapperbomen voor moest sneuvelen.
Op deze drie vliegvelden kon met een Twin Pioneer worden
geland, terwijl zowel bij Teminaboean als bij Inanwatan een
Beaver op het water kon neerstrijken. Hierdoor v/as uitwisseling
van passagiers mogelijk. Dit zal blijken als ik verderop onze
reis in 1962 van Nederland naar Fakfak beschrijf.
Na eerst een beeld gegeven te hebben van het kustgebied van
de Onderafdeling, neem ik u nu mee naar het heuvelachtige
binnenland. Dit is een deel van het gebergte waaruit de Vogelkop
bestaat. Zowel het landschap als de bevolking verschillen geheel
van wat v/ij aan de kust zagen. Achter de moerassige kuststreek
loopt van west naar oost een droog laagland, dat vrij dun bevolkt
is. Noordelijk hiervan ligt het karstachtige heuvelland van de
Midden Vogelkop. Als suikerbroden staan de kalkheuvels in het
binnenland verspreid. Dit heeft daardoor een onvriendelijk en
onherbergzaam karakter. In de dalen en diepe kommen tussen de
heuvels liggen de dorpen met daar omheen de tuinen. Bij Ajamaroe
hebben de riviertjes in een verzakt bekken drie meren gevormd,
waar omheen de grootste bevolkingsconcentraties v/orden gevonden.
Deze centra zetten zich op ongeveer dezelfde breedtegraad in
oostelijke richting voort. Naar Nieuw-Guinea begrippen was deze
streek vrij dicht bevolkt. Pagina 68

In tegenstelling tot de grote verscheidenheid aan de kust
hadden wij in het binnenland slechts met één hoofdstam te maken,
namelijk de Maibrat, die eenzelfde taal spreekt en dezelfde
gebruiken heeft. Wel zijn er dialecten te onderscheiden en komen
er gradaties voor, maar in hoofdtrekken lopen ze niet ver uiteen.
De strijd om het bestaan is voor de bergpapoea veel zwaarder dan
voor zijn landgenoot aan de kust. Daar levert immers het
sagomoeras in overvloedige hoeveelheden wat voor het dagelijks
onderhoud nodig is.
In het bergland is de natuur niet zo royaal en geeft daar
niets cadeau. Iedere hap eten moet met zwaar werken aan de grond
onttrokken worden. Het wild is er schaarser en men zal zich vaker
tevreden moeten stellen met veldmuizen, kikvorsen of ander klein
gedierte. De rivieren bevatten minder vis, alleen in de meren
treft men vrij veel rivierkreeften aan.
Hoofdmiddel van bestaan is landbouw. Knolgewassen zijn het
voornaamste bestanddeel van het menu. Daarnaast kent men inheemse
groentesoorten, terwijl in de laatste jaren aardnoten en peulvruchten
zijn geïntroduceerd, die graag werden gegeten.
De werkverdeling tussen de sexen is heel scherp en komt bij
de landbouw duidelijk tot uiting. Eenmaal per jaar, in gunstige
gevallen twee maal, wordt er een tuin aangelegd. De ontginning
van het bos geschiedt meestal in samenwerking met andere
families, omdat dit zulk zwaar werk is. In het vellen van bomen
is de Papoea buitengewoon handig. Voordat hij begint bekijkt hij
eerst zorgvuldig hoe de boomkruinen in elkaar verweven zitten en
hoe de lianen zich daar weer doorheen strengelen. Wanneer hij
heeft gezien hoe een groep bomen in elkaar zit en welke richting
zij moeten vallen, geeft hij in elke boom een paar kappen. Als
laatste hakt hij een woudreus in zijn geheel om en wanneer deze
valt sleurt hij met donderend geweld de andere bomen met zich
mee. Het lijkt net een rij tinnen soldaatjes, die achter elkaar
neervallen.
Waneer alle bomen in de aanstaande tuin tegen de grond
liggen, worden de takken er af gekapt, die later voor de
omheining gebruikt zullen worden. Het gewirwar van bomen, takken
en bladeren blijft enkele dagen in de zonneschijn verdrogen en
wordt dan in brand gestoken. In de droge tijd zag men overal
rookpluimen opstijgen, die er op wezen, dat de aanleg van tuinen
weer was begonnen. Na het branden maken de vrouwen de tuin
schoon, waarbij de as - bij wijze van bemesting - over de grond
wordt uitgespreid. De mannen bouwen intussen de omheining om de
gewassen tegen varkens te beschermen. De grote boomstammen, die
niet geheel opgebrand waren blijven in de tuin liggen en daar
tussen door planten de vrouwen de knolgewassen en groenten.
Was de tuin in samenwerking met anderen aangelegd, dan kreeg
een ieder na het branden zijn deel van de akker toegewezen en
mocht daar dan zelf op planten.
Na de oogst blijft de grond circa tien jaar braak liggen om
eerst daarna opnieuw in gebruik te worden genomen. Een eenvoudig
rekensommetje brengt gauw aan het licht, dat dit roofbouwsysteem
een uitgebreid grondbezit vereist. Het is duidelijk dat met dit
ladangen de tuinen hoe langer hoe verder uiteen komen te liggen.
Dit landbouwsysteem had er rond de meren toe geleid, dat een
grondschaarste was ontstaan. Pagina 69

Het zware werk, zoals het rooien van het bos en het plaatsen
van de omheining, was typisch mannenwerk. De vrouwen verzorgen
het planten, oogsten en bereiden van de maaltijden. Een gehuwde
man, die zelf zou planten , maakte zich hiermee sociaal belachelijk.
Omdat behalve aan de meren van Ajamaroe en in het oostelijk
gelegen Aitinjo geen bevaarbare waterwegen waren, liep de
bergpapoea veel meer, dan dit aan de kust gebruikelijk was. Zij
waren uitstekende lopers. Een afstand van 40 tot 50 kilometer op
één dag met een draaglast op de rug was voor deze landrotten niet
noemenswaard.
Maar op het water is hij onhandig. De vlotten op de meren
waren log van vorm en de voortbeweging daarvan bepaald stuntelig.
Sterker nog dan aan de kust was het geloof in goed en kwade
geesten. Voor een goede gang van zaken bij de landbouw was
voortdurend contact met de geesten van de overledenen onontbeerlijk.
Voor iedere levenscrisis was de tussenkomst van een
medicijnman noodzakelijk. De grote afhankelijkheid van de natuur
bij dit landbouwsysteem werkte het geloof in deze krachten en de
tussenkomst van medicijnman in de hand. Voor de medicijnman,
woflé genaamd, bestond een uitgebreide opleiding. Men was
hierover echter zo geheimzinnig, dat het diverse onderzoekers
jaren heeft gekost er maar iets van aan de weet te komen.
Vooral tegenover de bestuursambtenaren was men -uit angst voor
een verbod- erg afwijzend. De arts M. van Rhijn genoot uit hoofde
van zijn positie meer het vertrouwen en kon nogal wat aan de weet
komen.
De roemah pemali, waar de initiatie plaats vond, werd op
verborgen plaatsen in het bos opgezet en het v/as voor iedere
niet ingewijde ten strengste verboden het huis of de daarom heen
liggende tuinen te betreden. Omdat een overtreding van dit gebod
de meest ernstige gevolgen kon hebben werd het dan ook door
iedereen in acht genomen. Het was aan de ingewijden ten strengste
verboden om aan buitenstaanders ook maar enige informatie te
geven over het initiatieritueel. De enkele inlichtingen, die toch
werden gegeven, geschiedden dan ook altijd onder vier ogen en met
de grootste geheimhouding. Uit hetgeen hij op die manier vernam,
had Maarten van Rhijn het vermoeden dat veel met hypnose werd
gewerkt.
Het onderricht omvatte onder andere het leren van geheime
spreuken voor het slagen op jacht of voor een vruchtbare tuin;
geneeswijzen en het toepassen van kruiden. Ook zwarte magie werd
hier aangeleerd. De leerlingen kregen les hoe zij met behulp van
etensresten of andere zaken een vijand ziek konden maken of van
het leven beroven. Tot de klasse van woflé's kunnen alleen mannen
worden toegelaten.
De vrouwen hadden echter ook de beschikking over bovennatuurlijke
krachten, namelijk de zogenaamde soeangi. Hiervoor
bestond geen klassikale opleiding. Het was wel mogelijk, dat een
vrouw, die over deze macht beschikte, dit mededeelde aan een
andere vrouw. Met hun soeangi waren zij in staat anderen ziek
te maken of te doden. Een woflé kon bij een vrouw de soeangi
onderkennen en die gedeeltelijk vernietigen. Geheel uitbannen van
deze boze geest kon hij echter niet.
Pagina 70

Zo was in 1957 een bepaald dorp geheel en al door zijn bewoners
verlaten, omdat men bang was geworden van een zestal vrouwen
die van soeangi werden beschuldigd. Toen ik de vrouwen over hun
praktijken ondervroeg, vertelden zij in een omstandig verhaal hoe
zij de macht hadden ontvangen en hoe zij ieder op haar beurt een
of meer personen met bovennatuurlijke middelen om het leven
hadden gebracht.
Een ondervraging door een Ambonese dominee had dezelfde uitkomst.
Dokter Van Rhijn heeft de vrouwen verscheidende dagen
uitgehoord en kwam toen bij mij met de woorden:"Ik zal je een
advies geven, maar dat kun je toch niet opvolgen. Het enige wat
erop zit om van deze moeilijkheden af te komen is de zes vrouwen
neer te schieten". Inderdaad kon ik dit advies niet opvolgen. Hoe
het verder is verlopen heeft zich aan mijn waarneming onttrokken.
Wij zagen echter, dat door het contact met de buitenwereld de
betekenis van de woflé's afnam.
Aan de andere kant werden soms initiatieriten gebruikt om
westerse invloeden tegen te gaan. Heel diep in het binnenland
waar de R.K. Missie werkte, kwam het vaak voor dat in dorpen waar
een onderwijzer geplaatst werd, prompt een initiatiehuis verrees.
De ouderen brachten de jeugd dan de oude geheimen bij, voordat
zij door het westers onderwijs op een verkeerd spoor kwamen.
Zelfs zij, die reeds een woflé-opleiding hadden genoten, werden
voor een tweede of derde maal opgenomen om de oude kennis weer
op te halen of wel zich verder te bekwamen. Zoals wij lagereen
hogere scholen kennen, had de woflé-opleiding ook onderwijzers
en leraren. De beste mochten zich natemak noemen.
De verhalen over boze geesten en zwarte magie klinken ons
westerlingen fantastisch in de oren en zijn niet te geloven. Voor
de Papoea zijn zij echter een realiteit, waarmee ernstig rekening
gehouden moest worden. Een ziekte was niet het gevolg van een
bacterie, maar werd veroorzaakt door een boze geest, die
uitgebannen moest worden. Een droom, waarbij de ziel het slapende
lichaam verliet kon heilzaam zijn, maar ook ongeluk aanbrengen.
Een aardig voorbeeld van vermenging van oud en nieuw was een
verklaring over het uitbreken van een griepepidemie. Deze ziekte
deed in 1957 haar intrede toevallig in de vruchtentijd van de
t jempedakboom. In het dorp Konda deed toen het verhaal de ronde,
dat als gevolg van de vele proeven met atoombommen, besmette
lucht op de bloesem van de tjempedak was neergedaald en dat men
zich nu door het eten van deze vrucht griep op de hals haalde.
De kennis over de atoombommen had men zich kennelijk uit een
tijdschrift van de bevolkingsvoorlichting eigen gemaakt.
Zowel in de kuststreken als van de binnenlandbevolking kwam
steeds meer druk op de Landschapsrechtbank om moorden met zwarte
magie ook te vervolgen en te bestraffen, evenals het doden met
een kapmes, speer en dergelijke.
Een ander cultuur element dat de Maibrat doordrenkte, was
de kain timoer cultus, die wij ook al bij de Manikions en de
Hattamers tegenkwamen.
Pagina 71

De kain timoer is een handgeweven doek, die in vroegere
jaren door paradijsvogel jagers in grote hoeveelheden waren ingevoerd
als ruilmiddel voor paradijsvogels. Deze doeken vormden een
onmisbaar onderdeel bij bruidsschatbetalingen en zoengeldverplichtingen,
Hiervoor gebruikte men profane doeken. Daarnaast
werden nog sacrale doeken onderscheiden, die een functie
vervulden bij het contact met overledenen.
Door de dienst van Landbouw werd gewerkt aan de introductie
van allerlei nieuwe gewassen. Zo vroeg de heer M.F. Hofman van
de dienst van de Landbouw mij nabij Ajamaroe een stuk grond van
30 hectaren te krijgen voor een proef met een cacao aanplant.
Wij gingen met een Beavervlucht daarheen en verzamelden de
voornaamste dorpshoofden, aan wie Hofman uitlegde, dat de proef
bedoeld was om - als deze slaagde - op uitgebreide schaal door
de bevolking cacao te laten planten.
De dorpshoofden gingen een half uur in conclaaf en kwamen
toen met de boodschap, dat zij de grond om niet wilden afstaan.
Hofman, die gewend was aan de exorbitante grondprijzen in
Hollandia, kon zijn oren niet geloven en vroeg om een nadere
uitleg. De dorpshoofden gaven te kennen, dat zij hun eigen belang
zagen in de proefaanplant en daarom geen betaling vroegen.
Deze binnenland bevolking was nog zo primitief, dat vele
-in onze ogen- onproductieve gebruiken nog in zwang waren.
Feesten duurden vele dagen, soms weken of maanden. Zolang de
tuinen nog voedsel leverden voor de feestvierenden ging de
feestvreugde door.
ledere nacht werd er gedanst tot zonsopkomst, daarna deed
men in zijn slaap weer nieuwe krachten op voor de volgende avond.
Van werken kv/am er natuurlijk niets terecht. Sagoweer, een
palmwijn uit de bloeiwijze van de arenpalm werd in overvloedige
mate geschonken. Ruzies en vechtpartijen v/aren niet van de lucht.
Sedert de vestiging van het Nederlandse gezag waren
openlijke vijandigheden tussen de dorpen weliswaar afgenomen,
maar toch kon men het een enkele maal niet nalaten een gezellige
vechtpartij op te zetten. De geringste belediging was voldoende
aanleiding om groepen tegen elkaar op te zetten, waarbij rake
klappen werden uitgedeeld en ook wel gewonden vielen.
In Ajamaroe gebeurde het vaak dat de arts en de commandant
van de politie tegen elkaar zeiden: "Vanavond is het daar en daar
feest, laten wij er maar op rekenen, dat morgen tegen een uur of
negen de eerste gewonden binnen komen".
Het eerste contact tussen de binnenlandbewoners en de kust
dateert uit de tijd dat de kustbevolking daar slaven kwam halen.
De verhouding tussen de twee bevolkingsgroepen was dan ook niet
altijd even aangenaam. De herinneringen aan de slaventijd waren
nog te vers. Bovendien voelden de kustbewoners zich mijlen ver
verheven boven dit volkje uit het binnenland. Nadat in de tijd
van de militaire exploiratie de eerste aanraking met het
Nederlandse gezag plaats vond, kreeg Ajamaroe voor de oorlog een
militaire bezetting. De militaire gezaghebber voerde meteen het
burgerlijk bestuur.
Pagina 72

Bij het uitbreken van de oorlog met Japan werd het militaire
detachement teruggetrokken en toen volgde de bezetting door
Japan. Veel heeft deze mogendheid niet met het binnenland te
maken gehad, het contact bleef zeer oppervlakkig en sporadisch.
Na de oorlog, toen de Onderafdelingshoofdplaats in Inanwatan
was gevestigd, had de bevolking slechts aanraking met de lagere
bestuursassistenten. Eerst toen Ajamaroe de hoofdplaats werd en
de Controleur midden tussen de bevolkingsconcentraties kwam te
wonen kon een intensievere bestuursvoering plaats vinden.
De NNGPM betrok ook uit deze streken werkvolk en was zeer
tevreden over de geleverde prestaties. De bergpapoea die een
zwaardere strijd om het bestaan moest voeren, was een betere
werker dan de kustpapoea en kwam bij het openkappen van tracé's
voor de openlegging van wegen of van boorterreinen uitstekend tot
zijn recht.
De werving o.a. door de NNGPM was op Nieuw-Guinea wettelijk
geregeld. Er waren percentages gesteld voor het aantal mannen,
dat elders te werk kon worden gesteld. Gehuwden mochten alleen
voor een tweede contract worden geworven als zij in de gelegenheid
werden gesteld om hun gezin mee te nemen.
Zou hier niet regelend worden opgetreden, dan was de kans
niet denkbeeldig dat ineens alle werkbare mannen uit het dorp
verdwenen zouden zijn en de gehele dorpseconomie ontwricht zou
raken. Aan de andere kant waren aan de werkgever ook allerlei
verplichtingen opgelegd, zoals behoorlijke huisvesting, voldoende
voeding en vrije geneeskundige behandeling.
Aanvankelijk bestond er in Negeri Besar { kaart 1E, noord
van Kaap Sabra, aangeduid met Negeri} niet de minste belangstelling
voor de werving. Men was zo gebonden aan de eigen
streek, dat men er weinig voor voelde om elders te werken.
Intussen drongen de verhalen over Sorong en Steenkool met de
activiteiten van de NNGPM tot Negeri Besar door. In 1957 vroegen
ineens alle jongeren ook voor werving in aanmerking te mogen
komen. Slechts node gaven de ouden hiertoe toestemming. De
werving liet de jongeren veel van de geneugten van het westen
zien. Na terugkeer in hun dorpen, waar maar weinig bronnen van
inkomsten waren, bleef in hun hart het verlangen naar betere
kleding en huisraad branden, waartoe in hun dorp het geld echter
ontbrak.
Daarbij kwam dat in de laatste jaren op een meer permanente
bouwtrant was overgeschakeld en de vraag naar atap en gabagaba
terugliep. Het liet zich aanzien dat naar gelang de Papoea meer
op rijst overschakelde, de mogelijkheid voor de afzet van
sagomeel zou afnemen. De jongeren die gezien hadden dat er nog
een andere wereld bestond dan hun eigen dorp kwamen in verzet
tegen de ouderen.
Ik wil nu aandacht schenken aan de tournees die ik maakte.
De eerste maakte ik met Jan Massink, Max Lapré en onze hond
Schoffie, die steeds meer mee op pad ging. Doel was een kennismaking
met Ajamaroe, dat op ongeveer 35 kilometer van Teminaboean
ligt. Wij overnachtten onderweg in Wehali, gelegen aan een smalle
snel stromende rivier, waarin een heerljk bad werd genomen.
Pagina 73

Op weg naar Ajamaroe kregen wij met twee hindernisen te
maken. Allereerst een overstroomde vallei, liever gezegd een kom
in het koraalgebergte. Massink vermoedde dat deze overstroming,
die iedere regentijd voorkwam, werd veroorzaakt doordat de
afvoer verstopt raakte door gebladerte en afgevallen takken.
Omdat dit hinder kon opleveren bij de opvoer met mankracht van
voeding en materialen, liet ik een prauw met uitleggers in het
bos kappen. Bij een overstroming kon men daarmee naar de
overkant. Bezoekers, die op weg naar Ajamaroe een complete prauw
midden in het bos zagen liggen, terwijl er (in de droge tijd)
geen water in de buurt te bespeuren was, zetten hier de nodige
vraagtekens bij.
In het overstroomde gebied daalden wij eerst te voet een
heuvel af, maar moesten na enige tijd zwemmend verder.Schoffie
zwom naast mij mee, totdat hij mijn rug en achterdeel als een
eiland zag, waar hij bovenop klom.
De tweede hindernis, die altijd genomen moest worden was de
Bomalit, een hoge steile berg, die veel van je krachten eiste.
Toen Jan Massink later eens in een Beaver vliegtuig over de
Bomalit vloog, kon hij het niet nalaten het venster te openen en
bovenop de top te spuwen.
In Ajamaroe stonden twee permanente woningen, die voor de
oorlog bewoond waren door de detachementscommandant en de
legerarts van de militaire bezetting, die toen in Ajamaroe
gelegerd was.
Max en ik maakten kennis met de twee verpleegsters, die de
medische voorzieningen in Ajamaroe verzorgden en het Districts—
hoofd de BA. A. Achmad.
De Ajamaroemeren bestaan uit drie delen, die met een smalle
doorgang verbonden zijn; het derde meer watert af naar de
diepliggende, woest stromende kali Kais. Op weg naar de Aifat
moest deze rivier via een hangbrug overgestoken v/orden.
Merkelijn, die weinig vertrouwen had in de uit rotan en
stammen opgebouwde hangbrug, had een zware kabel laten aanvoeren,
die echter nooit voor verbetering van de brug gebruikt is.
Voor de oorlog zijn in de meren vissen uitgezet, maar die
waren intussen weggevangen. Een delicatesse van de meren waren
de rivierkreeften, die er in voorkwamen.
Het eerste meer, waar het dorp Ajamaroe ligt, bood een mooie
landingsplaats voor de Marine Catalina vliegboten, die eens per
maand enkele bevoorradingsvluchten maakten vanuit Jefman.
Na enkele dagen getourneerd en ons georiënteerd te hebben gingen
we weer terug naar Teminaboean.
Daar hadden de Lapré's zich intussen klaar gemaakt voor de
verhuizing - te voet- naar Ajamaroe. Max zat met de vraag of zijn
koelkast, die naar boven gedragen moest worden, daar onbeschadigd
zou aankomen. Als proef liet hij een lege petroleumdrum opvoeren,
die in Ajamaroe aan een nauwkeurig onderzoek op krassen onderzocht
werd; toen dit meeviel, liet hij de Electrolux naar boven
dragen. Een onderdeel van zijn inboedel was een schilderij. De
drager had dit onderweg kennelijk gebruikt ais bescherming tegen
een regenbui en het op zijn hoofd gedragen, wat duidelijk te
zien was aan de bult in het schilderij.
Pagina 74

De gegolfde zinkplaten van de woning, die de Lapré's
betrokken, waren doorgeroest en lieten regenwater door. Sinds
kort waren er in Nieuw-Guinea aluminium golfplaten beschikbaar,
speciaal bestemd voor de posten waar bouwmaterialen door dragers
naar toe gebracht moesten worden. Ik bestelde daar een partij van
voor een nieuw dak voor hun woning. De Papoea's vonden het lastig
om die lange platen naar boven te sjouv/en, waarop ze de oplossing
vonden in het dubbelvouwen van de golfplaten.
De volgende tournee naar Ajamaroe was een verkenning naar
een tracé voor een autoweg Teminaboean-Ajamaroe. Onze gidsen die
de route hadden gekozen, bleken geen inzicht te hebben in het
aanleggen van een weg. Zij leidden ons door een onbegaanbaar
gebied, waar zelfs met het zwaarste materiaal geen weg v/as aan
te leggen.
Onderweg stootte ik mijn voet aan een rotsblok, waar ik een acute
jichtaanval van kreeg. Per brancard ben ik naar Ajamaroe
gedragen. Onderweg kregen wij onweer met stortbuien en bliksemslagen.
Mijn dragers vonden dit in het open terrein, waar geen
schuilplaats was, een angstige belevenis. Gelukkig kon ik na tien
dagen weer lopen en terug gaan naar Teminaboean.
De derde en tevens laatste looptournee in de Onderafdeling
was via Aitinjo naar Foeog.
Het districtshoofd van Aitinjo, D. Rosely, had een zaak voor
de Landschapsrechtbank. Deze werd voorgezeten door het districtshoofd,
de AA T.Cnosse was griffier. Adviseurs waren de OAC, drie
dorpshoofden en drie dorpsoudsten als kenners van de adat.
Gedurende de rechtsgang hoorden wij buiten in het dorp een
enorm geschreeuw. Wij liepen het dorp in en zagen dat een Papoea,
buiten zijn zinnen, met een kapmes rondzwaaide en bespot door
zijn mede dorpsgenoten, steeds driester optrad. Ik ging rustig
naar hem toe en gelastte het kapmes aan mij af te geven en mee
te gaan naar het kantoor, waar wij de rechtszaak verder wilden
afhandelen. Hem werd een plaats op de voorgalerij aangewezen,
waar hij moest wachten.
Intussen zetten wij de procedure binnen het kantoor voort;
totdat wij opnieuw gehinderd werden door geschreeuw van de
gestoorde. Ik haalde hem toen het kantoor binnen.
De opstelling in het kantoor v/as, dat Rosely, Cnosse en ik
achter een schrijftafel een plaats hadden. Rechts van ons vlak
voor een raam zaten de dorpshoofden met tegenover hen de
adathoofden.
Ineens sprong onze lastpost gillend overeind en begon zijn
broek aan stukken te scheuren. Onze adviseurs draaiden zich om
en sprongen het raam uit. Rosely, Cnosse en ik overmanden de
woes teling en bonden hem vast, in af v/achting van de thuiskomst
van de in Aitinjo geplaatste verpleger, die hem kalmerende
injecties toediende.
De volgende dag gingen wij naar Foeog {kaart 1E, bij de 0
van Vogel} daarbij moet de bovenloop van de Kamoendan over een
hangbrug worden overgestoken, waar de CHBA Menoefandoe het
bestuur voerde. Wij werden overstelpt met klachten over Menoefandoe,
die J.osse handen bleek te hebben, vrouwen lastig viel, en -
zoals bij een controle bleek- vervalste reisdeclaraties had
opgemaakt.
Pagina 75

Hij had in de bijlagen, waarop de dragers met een duimafdruk
voor de ontvangst van hun loon moesten tekenen, zijn eigen
duimafdrukken gezet, wat duidelijk te zien was.
De overtredingen van Menafandoe waren zo ernstig, dat hij
meteen geschorst werd en later door de Landschapsrechtbank tot
gevangenisstraf veroordeeld.
Tijdens mijn verblijf in Foeog kreeg ik weer pijn aan een
voet.
De verpleger van Foeog gaf mij morfine injecties, die niets uitrichtten.
Omdat ik geen voet kon verzetten besloot ik met een
prauw de Kamoendan af te zakken en stuurde een bericht naar
Teminaboean om de Holland launch, de Walingen (die wij sinds 1957
rijk waren), de Kamoendan op te sturen tot bij de stroomversnellingen
in de rivier, waar de launch niet doorheen kon komen.
Intussen waren in Foeog twee moordzaken aangegeven. De twee
verdachten moesten met onze prauw mee voor berechting in
Teminaboean. Een verdachte zat voor op de prauw; de andere
hanteerde achterin het roer. De AA Cnosse vond het maar matig,
dat wij door twee moordenaars begeleid werden, vooral toen wij
onderweg een nacht op de oever moesten overblijven. Met behendig
manoeuvreren door de roeiers kwamen v/e onbeschadigd door de
stroomversnellingen en konden enkele uren later op de launch
overstappen.
Achteraf merkte Cnosse op, dat hij zijn eerste tournee maar
matig vond. Hij had het boek "Met kapmes en kompas door het
oerwoud" van j.P.K.Van Eeckhoud gelezen. Wij hadden echterzonder
kapmes of kompas - steeds langs gebaande paden gelopen.
Tot in 1957 de Holland launch beschikbaar kwam moest ik de
kusttournees per prauw maken. Behalve dat dit erg tijdrovend was,
kreeg ik in de sagostreken last van de vliegen die je omzwermden.
Als je 's morgens een dorp verliet ging altijd een zwerm vliegen
met de prauw mee. Als je in Kampong Baroe {kaart 1, noord van
Inanwatan aan de Kais rivier} een glas bier dronk, moest je dit
na iedere slok met een schoteltje afdekken, om te voorkomen dat
er vliegen in kwamen.
Op zo'n prauwtournee kwam ik onder andere langs de kampong
Poeragi (kaart 1E, noord noord oost van Inanwatan aan de Metamani
rivier}, waar de NNGPM een kleine vestiging had en gelukkig een
winkel was. Daar kon ik een flitspuit kopen, waarmee ik kort na
het vertrek uit een dorp de vliegen bespoot, tot er geen meer in
leven was.
Naast de voordelen van een NNGPM vestiging in Poeragi werd
dit dorp geteisterd door meerdere ziekten. Allereerst vele
oogklachten, waaronder zelfs blindheid. De arts, die dit
constateerde was van mening dat dit een gevolg was van onvoldoende
vitamine A.
De arts adviseerde de aanplant van papajabomen. Omdat men
echter ook vaak de papaja-vrucht jong at, wanneer zich nog geen
vitamine A gevormd had moesten er zoveel bomen geplant worden dat
een deel van de vruchten wel rijp moest worden. Papaja is
gemakkelijk te planten. Een aantal pitten in de grond gestopt of
zelfs gewoon uitgezaaid, levert in de meeste gevallen al goede
resultaten op.
Pagina 76

Hoewel deze adviezen door alle tournerende ambtenaren werden
herhaald, bleef de kampong verstoken van papaja.
Daarnaast constateerde de arts dat de frequente dysenterie
gevallen en het voorkomen van mijnworm alleen bestreden konden
worden door betere woningbouw en de aanleg van toiletten boven
de rivier. Van een verbetering van de woningbouw kwam niets
terecht. Als de woningen al te bouwvallig werden, dan werden zij
eenvoudig overeind gehouden door een lange rotan aan een boom te
binden. Het ongemak van lekke daken ving men op door boven de
slaapplaatsen een mat van pandanblad te spannen. Toiletten waren
niet gebouwd.
Poeragi miste kennelijk de fut om zijn levensomstandigheden
te verbeteren. Men zat daar in een vicieuze cirkel. Het ontbrak
het dorp aan kracht maatregelen te treffen om zijn beklagenswaardige
toestand op te heffen.
Over het algemeen was in de kuststreken naast deze physieke
ongemakken de psyche doortrokken van angst voor toverij.
Voortdurend leefde men in de vrees, dat een vijand of iemand, die
een onheuse behandeling had ondergaan, met geheime middelen wraak
zou nemen. Men zou kunnen spreken van de religie van de angst.
De vestiging van het Nederlandse gezag had de vrees voor
openlijke geweldpleging, als hongitochten, voor een groot deel
weggenomen, maar de angst voor het onzichtbare leefde nog sterk.
Teminaboean was als Onderafdelingshoofdplaats gekozen omdat
het aan de bevaarbare kali Kaiboes lag en aansluiting gevonden
kon worden op het Papoeadorp van die naam.
Dominee R.E.H. Marcus van de Doopsgezinde Zendingsraad had
daar zijn standplaats. De Zending droeg het hare bij door
uitbreiding te geven aan het aantal scholen. De dorpsscholen
hadden drie klassen, waarvan de beste leerlingen in aanmerking
konden komen voor een Vervolgschool, die ook weer uit drie
klassen bestond.
Na deze basisscholing konden de kinderen in opleiding komen
voor onderwijzer, verpleger, land of bosbouwbeambte enz. De
belangstelling voor het onderwijs in de Onderafdeling Teminaboean
nam zo toe, dat men tot de vorming van Vervolgscholen voor
jongens en meisjes kon komen. Het onderwijs v/erd gegeven door een
aantal Nederlandse onderwijzers en onderwijzeressen.
De dienst van het Boswezen had er een bosopzichter geplaatst
.
Teminaboean was zelfs een radio-zender/ontvanger en een
marconist rijk.
De heuvelachtige plaats, doorsneden door een ondiepe rivier,
bood mogelijkheden voor een schilderachtige bouw op verschillende
niveaus. De rivier leverde drink - en waswater en mondde met een
waterval van acht meter uit in de kali Kaiboes.
Jan Massink had uit Fakfak een Chinese aannemer ,Go Boen
Tjin, kunnen aantrekken, die met Boetonezen goede huizen
neerzette.
Pagina 77

De grond was kalk-koraalachtig, waardoor de fundering
eenvoudig gehouden kon worden. Een handicap was echter dat er
geen zand was voor de aanmaak van metselspecie. Zand moest per
prauw aangevoerd worden uit het zuidelijk gelegen Konda, wat
nogal tijdrovend was.
In 1957 kregen wij een Holland launch, die bij het vervoer
van zand de taak van de prauwen overnam. Later bij de aanleg van
de weg Teminaboean-Ajamaroe bleek dat de zandgrond van Konda zich
tot vlak bij dit wegtracé uitstrekte.
Naast een kleine winkel van Go Boen Tjin, was er in
Teminaboean een coöperatieve winkel, die gedreven werd door de
ex-krokodillen jager, Saleha, hij miste één arm, die bij een
krokodillenjacht was afgerukt.
Zo'n jacht was geen sinecure; 's avonds in een kleine prauw
bemand door een roeier achterin en voorop de jager gewapend met
een harpoen aan een lang touw, terwijl hij met een staaflantaarn
het water afspeurde naar rode krokodillenogen.
Het was een goede gewoonte, dat de jager zijn mouwen
opstroopte. Dit laatste "had Saleha nagelaten. Toen hij een
krokodil te pakken kreeg, beet het dier in een mouw en draaide
de arm van de jager eraf. Saleha is op een brancard naar Ajamaroe
gebracht, waar hij met een Catalina werd afgehaald voor overbrenging
naar Sorong, waar hij een geslaagde operatie onderging.
Honnef en ik inspecteerden de winkel en merkten, dat er geen
systeem was in het opbergen van de voorraad en dat er veel
goederen lagen, waar geen vraag naar was. Wij besloten een grote
opruiming te houden en brachten alles in de uitverkoop. Toen wij
een overzicht van de situatie hadden, plaatsten wij nieuwe
bestellingen, waarbij vooral met de vraag rekening werd gehouden.
Behalve de winkel in Teminaboean, die door Saleha werd
gedreven, v/as er nog een winkel, die onze volle aandacht vroeg,
namelijk de gouvernementswinkel in Ajamaroe. Deze was jaren
geleden geopend met een gouvernements crediet van f.20.000.—;
de directeur van Financiën vroeg elk jaar om terugstorting van
dit bedrag, maar wij hadden het te hard nodig voor de inkopen bij
de NIGIMY. De bevoorrading van de winkel vond gedeeltelijk plaats
met maandelijkse vluchten door Marine Catalina 1 s, voor het
overige was Ajamaroe aangewezen op aanvoer met mankracht.
Behalve dat deze nering in de eerste plaats bedoeld was voor
de ambtenaren, konden ook Papoea's er terecht, die vooral
behoefte hadden aan makreel in tomatensaus, in de volksmond "ikan
blik" genoemd. Daar was zo'n vraag naar, dat wij de aanvoer maar
met moeite aan de gang konden houden.
In de tweede helft van 1956 werd ik naar Sorong opgeroepen,
om de mogelijkheden te bespreken van opvoer naar Ajamaroe per
Beaver. De kali Kaiboes had van Teminaboean uit een recht stuk
van voldoende lengte voor het opstijgen en landen van Beavers.
In een bovenarm van de Kaiboes was ruimte om het vliegtuig voor
de overnachtingen zo te verankeren, dat de vleugeltips vrijbleven
van de rivieroevers.
In Sorong kreeg ik een boei en een ketting om de vliegtuigen
vast te leggen. In de bovenarm van de Kaiboes lieten we een blok
beton neer, waaraan de ketting en boei bevestigd waren om de
Beaver op zijn plaats te houden. Pagina 78

Om bij het beladen het vliegtuig vrij te houden van de steigerkop
was daar een vlot gemeerd, dat breder was dan de lengte van een
vleugel, zodat de Beaver veilig aan het vlot kon aanleggen.
Op de ochtend dat het vliegtuig aan zou komen werd eerst de
vliegstrook gecontroleerd of die vrij was van drijfhout.
Omdat wij een Beaver slechts eenmaal per maand voor drie
dagen toegewezen kregen, was het zaak de tijd voor het laden zo
kort te houden dat zoveel mogelijk vluchten per dag gemaakt
konden worden.
De afhandeling van de Beavervluchten regelde de HOBA
Kesaulija, die daarvoor over een aantal gevangenen beschikte. Een
Beaver kon ongeveer 350 kilo vracht meenemen. Kesaulija maakte
daags van te voren gesorteerde vrachten van dat gewicht klaar.
De gevangenen kregen elk een vaste taak toebedeeld, om daar
routine in op te doen en die snel uit te kunnen voeren.
Na twee maanden konden wij een Beaver in een kwartier
beladen.
Om de kosten te drukken moest naar retourlading gezocht
worden. Deze werd gevonden in de inzameling van kopal in de
Aifat, die met mankracht naar Ajamaroe werd gebracht. De dragers
kregen hun inbreng contant uitbetaald en konden dit geld in de
gouvernementswinkel besteden, waarbij vooral veel ikan blik werd
ingekocht.
Er is geprobeerd deze vis in blik te vervangen door de
uitstekende gezouten vis, die in Saonek in de Radja Ampat
volop werd aangemaakt. Dit mislukte, omdat de Papoea de voorkeur
bleef geven aan ikan blik. Ze konden met hun kapmes het blik
gemakkelijk openen en de vis was meteen klaar voor consumptie.
Voor gezouten vis moesten zij een pan en braadolie hebben, wat
veel omslachtiger te vervoeren was dan de makreel in blik.
Hierboven is al melding gemaakt van een steiger in Teminaboean.
Jan Massink had daarvoor fondsen ter beschikking gekregen,
maar was op onjuiste wijze door de bevolking voorgelicht over het
hout, waarvan de steiger gebouwd kon worden. Hem was aangeraden
mangrove hout te gebruiken, dat vlak bij in overvloedige mate
beschikbaar was. Toen ik het Bestuur van Massink overnam was de
steiger, die 200 meter lang moest v/orden, al voor de helft klaar,
maar het mangrove hout was reeds sterk aangetast door houtwormen.
Alleen Adinabomen hebben in zee- en brakwater geen last van
deze wormen. Maar die palen moesten van ver weg gehaald worden.
Ik herinnerde mij dat op Doom smalspoorrails en lorriewielen
lagen, die geen bestemming hadden. Ik vroeg die naar Teminaboean
te laten verschepen. Aan het beginpunt van de steiger aan de
zijde van Teminaboean, stond een heuvel. Bovenop twee stangen met
lorriewielen werd van planken een vloer gebouwd, waar eën
afneembare houten bak op kwam. De gevangenen legden vanaf de
heuvel rails neer, schepten de lorrie vol met aarde en steen, die
dan tot het eindpunt van de rail baan werd geduwd die naar
behoefte werd verlengd. De bak werd van de vloer getild en de
inhoud eraf geschept voor de dijk van de steiger. Tweehonderd
meter van de heuvel af was de kali Kaiboes diep genoeg om er de
coaster, het m.s. Arfak, maandelijks af te meren.
Pagina 79

Voor de kop van de steiger bestelde ik uit Doom vier stel van
drie aan elkaar gelaste drums. Deze werden op de kop van de
steiger naast elkaar geplaatst en met gewapend beton gevuld.
Volgens de ex AA,T. Cnosse, die in 1990 Teminaboean bezocht,
stond de in 1956 gebouwde steiger er nog ongeschonden bij.
Voor de Holland launch waren op een ondiepe plaats in de
kali twee betonnen steunen gebouwd, die bij hoog water onderliepen.
De boot kon dan hierboven gebracht worden om tijdens laag
water aan de onderkant schoongemaakt en geteerd te worden; dank
zij dit goede onderhoud hoefde de boot slechts eens in de twee
jaar naar Sorong voor een grote beurt.
In 1951 was de dienst van het Boswezen begonnen in Kampong
Baroe aan de kali Kais {kaart 1. noord van Inanwatan} kopal te
laten inzamelen.
Kopal is het harsachtig sap van de Agatis Cabillardieri, dat
blootgesteld aan de open lucht hard wordt. Soms komt de kopal
spontaan uit de boom druipen of anders moet de agathis, net als
een rubberboom, getapt worden. De kopal besmet met bladeren,
takken en aarde werd aan de voet van de boom ingezameld en naar
Kampong Baroe gebracht, waar het hars van de verontreiniging werd
ontdaan.
Het Boswezen betaalde per kilo kopal een paar dubbeltjes,
maar deed die voor ongeveer f.2.— van"dê" hand bij de NIGIMY, die
het hars naar Nederland exporteerde voor de verf- en lak
industrie.
Het Binnenlands Bestuur was van mening dat een gouvernementsdienst
als het Boswezen geen winst hoefde te maken en dat
meer geld naar de producenten moest terugvloeien. Wij kwamen tot
het systeem van nabetaling. Het Boswezen trok van het geld, dat
de NIGIMY betaalde alle door deze dienst gemaakte kosten af en
droeg het restant af aan de OAC.
Zo kwam op een goede dag f.30.000.— als nabetaling van het
Boswezen. Ik ging met dit geld in contanten naar Kampong Baroe.
Ik legde hun het systeem van de nabetaling uit en vroeg wat
er met het geld gedaan zou worden: uitdelen onder de rechthebbenden,
in brand steken of er een winkel in Kampong Baroe mee
beginnen.
Unaniem waren zij van mening dat dit laatste voorstel het
beste was. Er werd wel de voorwaarde aan verbonden dat dit een
coöperatieve winkel moest zijn.
Ter demonstratie nam ik een uit klapperbladnerven gemaakte
bezem in handen en haalde daar één nerf uit. Dit moest de eenling
voorstellen, die met gemak in tweeën gebroken kon worden; voegde
je de nerven samen tot een bezem, dan was dat de coöperatie, die
met geen mogelijkheid in stukken gebroken kon worden. Deze vergelijking
was duidelijk genoeg en sprak iedereen aan.
In 1957 werd de coöperatie Weta Nagin Brat opgericht.
Dat jaar werd iets noordelijker van Kampong Baroe, namelijk
in Bagaraga {kaart 1E, noord noord west van Kampong Baroe} een
nieuwe inzamelingspost geopend.
Pagina 80

Om het voor het m.s. Arfak aantrekkelijk te maken kopal uit
Kampong Baroe naar Sorong af te schepen, had het Boswezen de
aankap van ijzerhout, dat daar veel groeide, geëntameerd. Dit
bleek zo'n prettige wijze van geld verdienen te zijn, dat de
kopalwinning er onder leed, zodat de aankap van ijzerhout
afgeremd moest worden.
In de tweede helft van 1957 was er zoveel geld aan de kopal
en de winkel verdiend dat de coöperatie een launch ter waarde van
f. 40.000.— kon aankopen. Met deze launch was het nu mogelijk
de kopal, die voordien van de winplaats Bagaraga per prauw naar
Kampong Baroe werd vervoerd, per boot te transporteren en nog een
winkel in Bagaraga te openen.
Het was aan het Boswezen en het bestuur bekend, dat ook in
Konda (zuidelijk van Teminaboean) enkele honderden Agatisbomen
stonden. Dit werd echter door de bevolking steeds hardnekkig
ontkend.
Op een dag wilde het toeval, dat ik weer geld naar de NIGIMY
moest sturen voor een bestelling van de Weta Nagin Brat
terwijl op datzelfde moment dorpshoofden van Konda in mijn kamer
waren. Met veel misbaar haalde ik een geldkist tevoorschijn,
waaruit een stapel bankjes opzij werd gelegd met de toelichting
aan de Kondahoofden, dat dit geld van Kampong Baroe was, waarmee
de NIGIMY betaald moest worden. Toen liet ik hun zien hoeveel
geld er nog in de geldkist over was. Dit was allemaal met kopal
verdiend.
De volgende dag werd ik schuchter door enkele Konda-hoofden
benaderd met de mededeling, dat het hun ineens in het hoofd was
opgekomen dat er in de omgeving van Konda ook Agatisbomen stonden
en dat zij graag kopal wilden verhandelen.
Konda had een grondgebied van ruim 20.000 hectaren. Het
Boswezen had mij al herhaaldelijk gevraagd om Konda over te halen
om 5.000 hectaren aan het Boswezen af te staan om daar op grote
schaal Agatisbomen te planten. Het mes kon aan twee kanten
snijden, namelijk bij het uitdunnen van het bos cellulosewinning
en later kopal.
Van de gretigheid van Konda werd gebruik gemaakt om hun deze
vraag voor te leggen, met de suggestie dit voorstel eerst
uitgebreid in de kampong te bespreken. Enkele weken later kwam
een delegatie vertellen, dat de kampong het ja-v/oord gegeven had.
Het Boswezen kon 5.000 hectaren om niet krijgen.
Toen ik begin 1958 met verlof naar Nederland vertrok liet
ik na afspraak met mijn opvolger, F.J.M. Cappetti, voor de
coöperatie Weta Nagin Brat aandeelbewijzën ontwerpen en drukken.
Het werd een Agatisboom in een mooie omranding afgedrukt op rood
papier, de kleur die in die streken de voorkeur genoot.
Deze aandelen hebben later de status van harta gekregen.
In het gebied van zuid Aitinjo groeiden duizenden palla
hoetan bomen. Dit is een nootmuskaat soort van een mindere
kwaliteit dan de pala banda. Waar de omstandigheden gunstig waren
voor pala hoetan kon vast en zeker ook palla banda geplant
worden.
Pagina 81

Dit zou ook een mooi project zijn voor de westkant van het
district Teminaboean. De kans dat de daar liggende dorpen eens
met autowegen ontsloten zouden worden was er niet. Daarom was de
aanplant van palla, een licht product met een hoge marktwaarde,
dat gemakkelijk met mankracht of per prauw vervoerd kon worden,
voor dat gebied het aangewezen gewas.
Ik had mij afgevraagd waarom geen van mijn voorgangers de
aanplant van palla had aangemoedigd. Bij navraag bleek dat ik mij
vergiste. Een van mijn voorgangers had in elke districtshoofdplaats
een pallaboom laten planten. Die waren intussen volwassen
geworden echter zonder vrucht te zetten. De logica was niet ver
te zoeken, bij de aanplant van palla moeten zowel mannelijke als
vrouwelijke bomen bij elkaar gezet worden. Een alleen staande
boom kan zichzelf niet bevruchten.
Daarnaast werd in de kuststreken aandacht geschonken aan de
aanplant van klapperbomen. De Landbouwkundig ambtenaar had in de
districten Teminaboean en Inanwatan een 70 tot 200- tal moederbomen
geselecteerd, waarvan de klappers geschikt waren voor verdere
aanplant. Het zou met dit geselekteerde pootgoed mogelijk zijn
om in een tempo van 5.000 klapperbomen per district per jaar aan
te planten, waarmee in circa 7 tot 10 jaar een niet onbelangrijk
copraproductiegebied kon ontstaan. In 1957 werden in beide
districten 10.000 klapperbomen geplant.
De bevolking v/as met groot enthousiasme aan dit project
begonnen. Aangezien dit zich over een groot aantal jaren uit zou
strekken was een voortdurende voorlichting nodig om dit enthousiasme
gaande te houden. Begeleiding en organisatie door het
bestuur waren onontbeerlijk.
Tot dan toe was sago het voornaamste voedingsmiddel van de
kustbevolking geweest. Bovendien vormde het nog een belangrijke
bron van inkomsten door de levering van gaba gaba en atap aan de
NNGPM. In de laatste jaren waren de bestellingen door de NNGPM
steeds verlaagd en het einde van deze vraag kwam in zicht.
Naar schatting stonden er aan de kuststroken 100.000
hectaren aan sagobomen.
De werkwijze van de sagowinning is als volgt:
Als de bomen in bloei raken en vrucht zetten gaat dit ten koste
van het sagomerg. vóór de bloei hakken mannen een sagoboom om
die over de gehele lengte in twee delen wordt gespleten, dan
hakken zij het sagomerg uit beide delen in hele fijne stukken.
Deze sago wordt met water gemengd en door vrouwen door een zeef
geperst. Ongerechtigheden blijven op de zeef liggen. De aangelengde
sago wordt in bakken opgevangen. Het sagomeel bezinkt en
het overtollige water er afgeschept. Het nog wat vochtige
sagomeel wordt in manden bewaard voor de consumptie. Hiervoor
wordt het meel aangelengd met warm water tot papeda dat lijkt op
behangsellijm.
Ook wordt het meel in gebakken aarde vormen verwarmd tot sago
lempeng (koeken).
Pagina 82

Een andere delicatesse zijn de sagowormen. Vóór de bloeiperiode
worden enkele sagobomen gekapt, daar boren zich boktorren
in, die eieren in de sagomerg leggen, de daaruit gegroeide larven
vinden de Papoea's zowel geroosterd als gerookt een lekker
gerecht.
In november 1955 kreeg een groot Nederlands bedrijf
interesse in een fabrieksmatige wijze van sagowinning. Vanwege
te hoge kosten is dit project niet van de grond gekomen.
Bij de beschrijving over de kustbevolking wil ik een kijkje
oostelijker nemen.
Daar ligt in de streek Negeri Besar {kaart 1E ,oost van
Inanwatan; aangeduid met Negeri }, een aantal dorpen, die alle
op palen in een zeearm zijn gebouwd. Deze zeearm is in de loop
der tijden geheel volgegroeid met breedbladige waterplanten.
Het verkeer tussen de dorpen vindt plaats met smalle prauwen, die
zonder uitleggers langs smalle vaargeulen door staande roeiers
worden voortbewogen. Voor de passagiers waren stokken tussen de
boorden van de prauwen aangebracht.
Naar aanleiding van hun gewoonten was de Gouverneur Van Baal, die
eens in gezelschap van de Resident Van Bodegom deze streek bezocht,
van mening dat deze bevolkingsgroep uit de Asmat (nabij
Merauke) hierheen was gemigreerd.
Hoe en waar de Islam bij deze bevolkingsgroep zijn intrede heeft
gedaan was niet meer te achterhalen.
De huizen in de dorpen zijn met elkaar verbonden met houten
steigers, die niet of slecht onderhouden werden.
Toen de HOBA Lewerissa de eerste maal Negeri Besar bezocht
viel hij , waarschijnljk mede vanwege zijn omvangrijke gestalte,
dwars door zo'n steiger heen. Binnen de kortst mogelijke tijd
kwam het dorpshoofd hem een porseleinen bord aanbieden. Op de
vraag van Lewerissa wat dit te betekenen had werd geantwoord dat
een van zijn voorgangers zo kwaad was geworden over het gebrek
aan onderhoud, dat als hij door een steiger zakte het dorp hem
voor straf een porseleinen bord moest geven.
De bevolking van Negeri Besar was rijk aan mooi antiek
Chinees porselein, dat een hoge waarde had voor adat betalingen,
zoals een bruidsschat. Zij waren er zo zuinig op, dat zij het
porselein niet in huis durfden te bewaren, maar het ergens in de
modder begroeven. Als een dorpeling iemand iets had zien
begraven, dan zocht hij 's nachts met een lange stok de omgeving
af om te zien of hij iets van zijn gading kon vinden.
Bij mijn eerste bezoek in gezelschap van Lewerissa werden
wij iets buiten het dorp opgewacht met een katamaran van twee
prauwen, waartussen een plankier met ereboog was gebouwd. Vrouwen
stelden zich met hun rug naar de ereboog in de prauwen op en
brachten die al wiegelend met hun heupen in voorwaartse beweging.
Intussen stonden in het dorp enkele vrouwen op bamboepijpen te
blazen . Pagina 83

Dit was hetzelfde ceremonieel als waarmee vroeger na een
geslaagde sneltocht de koppensnellers werden binnengehaald.
In een van de dorpen werd aan de Landschapsrechtbank een
geschil over de betaling van een bruidsschat voorgelegd. Al het
porselein werd op een steiger uitgestald. Behalve gewone moderne
witte borden v/aren er Chinese schalen en vazen bij, waar een
antiquair zijn lippen bij zou aflikken.
In enkele dagen tijds bezochten wij alle dorpen in Negeri
Besar. Onderweg zagen v/ij dat op enkele stukjes droge stukken
grond klappers waren geplant. Bij die aanplant had de bevolking
steeds strijd moeten leveren met de vele wilde varkens, die zich
in de Islamitische streek onbekommerd konden voortplanten.
Op de terugweg naar Inanwatan, vertelde Lewerissa dat hij
onlangs een voetpad had laten aanleggen, om Negeri Besar ook
bij onrustige zeestromen te kunnen bereiken. Ik stelde voor via
dat pad naar Inanwatan te gaan, welk voorstel Lewerisssa krachtig
van de hand wees en waarop hij voorstelde dat een volgende keer
te doen.
Ik hield vol om nu meteen het pad te nemen en voorop, lopend
volgde de HOBA op enkele meters. Ineens schoot hij mij met volle
vaart voorbij, onder het slaken van de kreet:" Daar ligt een
gifslang". Toen werd het mij duidelijk waarom hij geprobeerd had
mij van de wandeling langs het pad af te houden.
In Inanwatan werd nog enkele dagen verbleven voor overleg
met Lewerissa.
Het was mij al bij eerdere bezoeken opgevallen dat er voor
zijn kantoor een met mos bevuilde schedel van een krokodil lag.
Op verzoek nu eens die smerige schedel weg te doen, volgde deze
verklaring: Alhoewel een groot deel van de kustbevolking al
gekerstend was, schrokken zij er niet voor terug om op de bijbel
een meineed af te leggen. Als zij moesten zweren op de schedel
van de krokodil, kwam de waarheid er wel uit. Zij geloofden
namelijk, dat als zij in dat geval een meineed zouden plegen, zij
binnenkort door een krokodil zouden worden omgebracht.
Hetzelfde gold voor een eed op een lichaamsdeel van een
casuaris. Kort daarna had ik uitdagend een nagel van een casuaris
op mijn bureau liggen.
De krokodillenkop in Inanwatan hebben wij niet nodig gehad
bij een rechtszaak over de betaling van door een min afgestane
melk.
De AA, J.P. Honnef, die het Maleis nog niet geheel beheerste,
fungeerde daarbij als griffier. Hij deed zijn uiterste best
om een goed verslag op papier te krijgen en schreef elk woord op
dat gewisseld werd.
Het ging erom dat een vrouw de baby van een nicht, die zelf
geen moedermelk had, maandenlang de borst had gegeven, maar
hiervoor nog geen vergoeding had ontvangen.
De vordering werd in principe ingewilligd, maar de rechtbank
kon het niet eens worden over de hoogte van het bedrag. Hierover
zou op een later tijdstip beslist worden.
Honnef, moe van het vele schrijven, eindigde met "de
melkprijs zal later worden bepaald".
Pagina 84

Andere zaken, die door de Landschapsrechtbank werden behandeld
v/aren drie verkrachtingen van meisjes door krokodillen-jagers.
Ik was kort daarvoor in Sorong geweest om voor de zoveelste
maal de pijn aan mijn voeten te laten onderzoeken. De behandelende
arts meende dat ik een marsfractuur had, waarbij een van mijn
middelvoets beentjes gebroken was. Om de genezing te bevorderen
werd mijn rechterbeen in gips gezet.
Omdat het terrein in Teminaboean erg geaccidenteerd was
hield ik meest kantoor aan huis. Alleen als mijn aanwezigheid op
kantoor noodzakelijk was, werd ik door vier gevangenen in een
draagstoel naar beneden gebracht.
Deze verkrachtingszaak werd bij mij thuis behandeld en
aangezien de LRB zaken normaal openbaar werden afgedaan stonden
zowel de drie meisjes als de drie verdachten en andere belangstellenden
rond de woning en konden woordelijk de gang van zaken
volgen.
De drie verkrachtingen hadden in Konda plaats gevonden en
zoals de meisjes beaamden vlakbij woningen.
Aan het eerste meisje werd gevraagd waarom zij niet om hulp
had geroepen. Zij beweerde dat de verkrachter met zijn duim en
wijsvinger haar lippen op elkaar geklemd had, hoewel zij moest
toegeven dat ze met een hoofdwending haar mond vrij had kunnen
krijgen. Zij gaf uiteindelijk toe er niet zo op tegen geweest te
zi jn .
Het tweede meisje, die dit alles duidelijk had kunnen volgen
had een betere verklaring. De verkrachter had haar mond met een
hand bedekt om te voorkomen dat zij om hulp zou roepen. Op de
vraag waarom zij niet in zijn hand had gebeten, moest ook zij
toegeven niet onwelwillend geweest te zijn
Het derde meisje had intussen alle gelegenheid gehad om een
afdoend antwoord te vinden. De verkrachter had namelijk met zijn
beide handen haar mond dicht gehouden. Op de vraag hoe dan haar
sarong was losgeraakt, moest zij het antwoord schuldig blijven.
Een andere zaak van de LRB betrof een kindermoord. Deze had
zich afgespeeld binnen een kleine stam, die slechts enkele
honderden mensen telde die een eigen taal spraken, terwijl zij
geen Maleis kenden.
Ik trof het dat een van de agenten de taal van die stam
beheerste en als tolk kon fungeren. De tolk had zich tijdens het
eerste deel van de zitting al een goed beeld kunnen vormen van
wat zich bij de kindermoord had afgespeeld.
De LRB liet hem aan een oud vrouwtje, dat als getuige werd
gehoord, vragen waar zij zich op een bepaald moment bevond.
De tolk hield in haar eigen taal een heel verhaal tegen het
vrouwtje, dat aan het eind antwoordde met "hmm". Toen moest de
tolk een andere vraag stellen. Weer hield hij een lange uiteenzetting
tegen haar, waarop zij slechts antwoordde rnet " hmm ".
Bij de derde vraag speelde zich hetzelfde af.
De LRB zei toen tegen de tolk, dat zij ook wel begreep wat
"hmm" betekende en dat hij moest volstaan met de in Maleis
gestelde vraag te vertalen en dan het volledige antwoord moest
doorgeven.
De tolk toonde zich duidelijk verontwaardigd dat zijn hulp
niet voldoende op prijs werd gesteld.
Pagina 85

Zoals eerder verteld zijn de kains timoer door de vogeljagers
ingevoerd, maar zij werden door het verbod op de paradijsvogel
jacht en vooral na de overdracht aan Indonesië in 1949 erg
schaars en daarom een veel begeerd goed. Niet een ieder die voor
de een of andere verplichting kain timoer nodig had beschikte
deiar in voldoende mate over en was aangewezen op een lening bij
familie of vrienden.
Nu is het in deze primitieve maatschappij ook zo dat het
geven meer verplichtingen schept dan het ontvangen. De ontvanger
zou daarom steeds geneigd zijn meer terug te geven dan hij
indertjd leende.
In de Maibratstan die niet van handelsgeest gespeend was gaf
dit aanleiding tot de vorming van de bobotstand. Deze zogenaamde
bankiers maakten er een handig gebruik van om dit prestigegevoel
in rente van het doekenbezit om te zetten. Omdat de doeken zo
schaars waren duurde het vaak jaren voordat men voldoende kain
timoer had om een verplichting na te komen. De landbouw kwam
hierdoor nogal in gedrang, Veel tijd ging er in de doekenhandel
zitten, waardoor tuinen niet op tijd of te klein werden aangelegd
wat voedselschaarste als gevolg had.
Een ander nadeel van het kain-timoer-stelsel was dat het een
adspirant bruidegom in de meeste gevallen zoveel tijd kostte
voldoende doeken te vergaren dat hij eerst op latere leeftijd tot
een huwelijk kwam.
Het is de grote verdienst van de controleur Massink geweest
dat hij de stoot gaf tot de kain-timoer revolutie. Nadat hij zich
eerst gedegen van de levensgev/oonten en gebruiken van de
Maibratstam op de hoogte had gesteld, kwam hij tot de conclusie
dat de kain timoer voor de mensen een blok aan het been was.
Bij kain timoerfeesten werden de tuinopbrengsten in korte
tijd er snel doorgedraaid. De kain timoerhandel vroeg zoveel
tijd dat noodzakelijke voorzieningen in het gedrang kwamen. Toen
Massink zich dit gerealiseerd had overwoog hij of het verantwoord
was om in een bepaald cultuurpatroon in te grijpen en op een
afschaffing van de kain timoer aan te sturen. Hij had ook gezien
dat bij jongeren die onderwijs hadden genoten of wel bij de NNGPM
hadden gewerkt, zich krachten begonnen te ontwikkelen, die zich
tegen oude gebruiken, vooral de kain timoer, in gingen. Zij
botsten hierbij tegen de ouderen en vooral de bobots. Hun macht
was immers gevestigd op de oude gebruiken, zodat niet te
verwachten viel dat de jongeren de strijd zouden winnen, zonder
dat zich daarbij ernstige crises zouden voordoen.
De schaarste werd verergerd doordat de invoer van nieuwe
doeken niet mogelijk was en de aanwezige voorraad doeken door
slijtage en wegraken langzaam maar zeker begon te slinken. Dit
zou de nadelen van dit stelsel in de toekomst nog doen toenemen.
Met deze gedachte voor ogen knoopte Massink op zijn vele
tournees in de binnenlanden hierover gesprekken aan met de
ouderen en de bobots en wees hun op de moeilijkheden van dit
stelsel .
Pagina 86

Het getuigt van de realiteitszin, de handelsgeest en het
streven om vooruit te willen komen, dat de bevolking hoe langer
hoe meer voor het idee begon te voelen, de kain timoer als
betaalmiddel te vervangen door gewone handelsdoeken als sarongs,
drill en bedrukt katoen.
In mei 1954 was het zover gekomen, dat op een grote
bijeenkomst van bobots en dorpsoudsten de beslissing werd
genomen, dat van die dag af de kain timoer als bruidsschat
afgeschaft zou worden.
De profane doeken werden op grote schaal verbrand en de
sacrale doeken werden op de districtskantoren geregistreerd. Deze
afschaffing betrof namelijk alleen de profane doeken, in de
sacrale sfeer werd niet ingegrepen.
Weliswaar is achteraf gebleken dat deze afschaffing niet
overal met instemming werd begroet. Vooral in de afgelegen
streken was men het er helemaal niet mee eens en beschouwde dit
als een bestuursmaatregel en niet als de wil van de bevolking.
Toch bleek spoedig de gunstige invloed van deze uiterst
belangrijke stap. Rond de Ajamaroemeren, waar de afschaffing wel
met de meeste ernst werd opgevat, werd het in 1955 duidelijk dat
er meer tijd aan de landbouw werd besteed. Voordien was het nooit
mogelijk geweest voor het ziekenhuis in Ajamaroe voldoende
knollen en groenten te kopen. De bevolking had nauwelijks genoeg
voor zich zelf.
In 1955 overtrof het aanbod de vraag. Voedselschaarste kwam
in de omgeving van de meren niet meer voor, hetgeen van de
randgebieden niet gezegd kan worden. Het aantal jongere bruidsparen
nam toe. Het was nu tenminste mogelijk zich door werken
voldoende geld te verschaffen om een bruidsschat in de winkels
te kopen. Sarongs werden niet meer per stuk maar in bundels van
tien verkocht. De dorpsvorming nam toe. Voordien had een deel van
de bevolking in of nabij de tuinen geleefd. De in de dorpen
opgerichte scholen werden nu het centrum waaromheen zich steeds
meer woonhuizen groepeerden. Deze Papoea's werden hierdoor ook
voor de welvaartsdiensten gemakkelijker bereikbaar.
De framboesiabestrijding speelde bij deze omwenteling een
belangrijke rol. Voordien was het voor tournerende ambtenaren
moeilijk. Vertrok men met dragers, die al tegen framboesia waren
behandeld, dan liepen die niet verder mee dan tot het nog z.g.
besmette gebied. Op de grens daarvan lieten zij hun draaglasten
achter ?,n keerden naar hun eigen dorpen terug. De tournerende
ambtenaar moest dan maar zien dat hij verderop andere dragers
kreeg.
Een andere factor die na de souvereiniteits-overdracht in
1962 in het kain timoerstelsei een rol ging spelen, was dat
Timorezen die naar Irian Barat migreerden merkten dat hun doeken
zo'n grote aftrek hadden, dat de vrouwen zich extra op het weven
daarvan toelegden. De mannen gingen naar de grote steden, zoals
Manokwari, verkochten daar de doeken, maar voor het naar huis
gaan werd de opbrengst eerst aan van alles en nog wat opgemaakt
en keerden zij zonder geld naar hun vrouwen terug.
Pagina 87

Na u in grote trekken het een en ander over de Onderafdeling
verteld te hebben, wil ik u even meenemen naar de hoofdplaats,
Teminaboean zelf. Onder andere de viering van Koninginnedag. Wij
leefden nu in een betere tijd dan in 1952 in Ransiki toen voor
dit feest practisch geen fondsen beschikbaar waren.
In januari v/erd het tijd voor de organisatoren om hun
gedachten te laten gaan over het programma voor die dag.
Versnaperingen en prijzen moesten uit Sorong besteld worden en
omdat er normaal eens per maand een boot uit Sorong kwam moesten
die tijdig besteld worden.
In de tweede helft van januari kwam het comité bijeen dat
het programma vaststelde, dat later door sub-comité's werd uitgewerkt.
De personen die een punt moesten uitwerken gaven aan het
comité op wat zij aan versnaperingen en prijzen nodig zouden
hebben. Voor zover de middelen dit toelieten werd aan de wensen
voldaan.
Van deze voorberedingen was voor de buitenwereld weinig
zichtbaar. Een week of drie voor de grote dag kwam er wat
activiteit in het plaatsje.
De boot voerde de bestelde goederen aan die verdeeld werden en
verder gedistribueerd. Met prauwen kwamen grote hoeveelheden sago
die moesten dienen om de van ver komende gasten te spijzigen.
De politie was druk in de weer met excercities om op de parade
een goed figuur te slaan. De eerste wedstrijden van de voetbalen
badmintoncompetitie vonden al plaats. Op de grote dag zelf
kwamen de finales.
Er werden onderkomens gebouwd om de honderden feestvierenden
te kunnen herbergen. Een aantal mannnen was bezig lange masten
glad te schuren voor het populaire mastklimmen. Voordat de
klimpartij zou plaats vinden werden de masten eerst nog met vet
ingesmeerd.
Op een open terreintje kwamen lange loodsen te staan voor
de Pasar Malam.
De laatste dagen van april werd het druk in Teminaboean.
Velen waren uit de bergen komen afzakken en om de steiger lagen
tientallen prauwen waarin de kustbewoners waren gearriveerd, die
daar ook in zouden overnachten.
Er was een wedstrijd uitgeschreven voor de dorpen wie de
mooiste erepoort bouwde. Overal in de kotta rezen de erebogen
omhoog. Zij bestonden uit een geraamte van bamboevlechtwerk
overdekt met palmbladeren en veelkleurige bloemen en vruchten.
Vele eindigden van boven in een kroon van oranje bosvruchten die
ware oranjeappeltjes leken.
Het Oranjecomité was enkele malen bijeen geweest om na te
gaan of alle voorbereidingen waren getroffen. Ook hadden zij
verschillende protesten van voetbal-elftallen in behandeling
genomen.
29 April 's middags begon met een roeiwedstrijd. Om de
deelnemende prauwen gelijke kansen te geven was bepaald dat elk
vaartuig met tien roeiers bemand mocht worden. De start was bij
het dorpje Wersar, dat bijna een kilometer stroomafwaarts lag.
Pagina 83

De finish was bij de steiger van Teminaboean. Als de prauwen
voorbij kwamen om zich naar het beginpunt te begeven bleken alle
prauwen tien roeiers te bevatten, maar wanneer zij zich bij de
startplaats opstelden waren er ineens meer dan tien. De extra
versterking had zolang op de bodem van de prauw gelegen. Zij
hadden er echter niet op gerekend dat bij de start nog een
hertelling zou plaats vinden. De controle haalde de overtollige
roeiers uit de prauwen en zij moesten zolang in het vloedbos
wachten tot hun prauw hen weer op kwam halen.
Even later ging het onder het uitroepen van bezwerings
formules in volle vaart over de rivier. Onder luid gejoel ging
de eerste over de eindstreep en uit vreugde over de overwinning
zwommen de mensen uit het winnende dorp de winnaars tegemoet.
Kort hierop volgde een zangwedstrijd voor scholen. Maandenlang
hadden de onderwijzers met hun kinderen hierop gestudeerd.
Sommigen hadden kans gezien op een bestaande melodie andere
woorden te schrijven die op dit feest in Teminaboean van
toepassing waren en waarin hun verknochtheid aan het huis van
Oranje tot uiting kwam.
Hun grote liefde voor het Vorstenhuis en hun aanhankelijkheid
aan Hare Majesteit de Koningin bleek ook uit de grote
voldoening die de prijs in de vorm van een grote rood/wit/blauwe
vlag of een groot statieportret van de Koningin hun schonk.
Dergelijke prijzen vielen bij deze sterk oranjegezinde Papoea's
zeer in de smaak.
Om half negen begon de Pasar Malam. Groepen mensen en ook
wel alleenstaanden die daarom gevraagd hadden kregen een stand
toegewezen waarin gelegenheid werd geboden voor behendigheidsspelen
zoals ballen gooien, vissen naar flessen, ringwerpen en
dergelijke. Het deed denken aan een kermis. Ook waren er eettentjes
waar in plaats van poffertjes hier saté en bahmi te krijgen
waren. De Pasar Malam was een experimenmt. De mensen hier kenden
het kermisidee niet en stonden er in het begin vreemd tegenover.
Maar al gauw hadden zij hun schroom overwonnen en deden vrolijk
mee. Omdat gehoopt was dat veel Papoea's de Pasar Malam zouden
bezoeken en om hun daar dan niet de minder gunstige zijde van de
westerse beschaving te tonen, was geen vergunning gegeven voor
goktentjes.
Tegen een uur of twee in de ochtend verflauwde de belangstelling
en was het terrein kort daarop stil en verlaten.
De volgende dag begon de feestvreugde pas goed. Om hier zo lang
mogelijk van te genieten was de Papoea er al vroeg bij. Het begon
met de reveille. Deze bestond daaruit dat alle scholen die met
hun kinderen naar Teminaboean waren gekomen probeerden elkaar de
loef af te steken om zo vroeg mogelijk voor de woning van het HPB
het Wilhelmus ten beste te geven. In de praktijk was dit meestal
tussen half vijf en vijf uur.Het volkslied werd door fluitorkesten
gespeeld of gezongen. De kinderen kregen als beloning wat
snoepgoed en trokken dan de huizen langs onder het zingen van
"Piet Hein"," In het bronsgroen eikenhout" en andere bekende
wi jsjes.
Pagina 89

Daarna stak een ieder zich in pontificaal om zich op te
maken voor de officiële vlaggenparade die om zeven uur plaats
vond.
Op het terrein voor het HPB kantoor waren tegen die tijd alle
ingezetenen en vele gasten aanwezig. De politie stond keurig
opgesteld naast de kinderen die dit jaar aan de beurt waren om
het Wilhelmus ten gehore te brengen en iets verderop stonden de
aanwezige dorpshoofden die voor deze gelegenheid hun uniform een
extra beurt gegeven hadden. Zij die reeds met een Koninklijke of
Nieuw-Guinea onderscheiding begiftigd waren droegen de kentekenen
op de borst. Ook de kampongbevolking stond stil in een groep
bijeen, allen op hun Paasbest gekleed.
Enkele seconden voor zeven traden twee agenten naar voor en
marcheerden model naar de vlaggemast. De erewacht lette extra op
en de schoolkinderen wachtten op het sein van de onderwijzer. Een
ieder richtte zich naar de vlaggestok en precies om zeven uur
ging de vlag omhoog. Het commando "presenteert geweer" had
geklonken en de schoolkinderen hieven uit volle borst het
Volkslied aan. Wanneer de laatste strofen hadden geklonken
wapperde het rood/wit /blauw fier in de wind.
Het aangetreden politiedetachement marcheerde af om even
later voor een korte parade langs te komen. Keurig in de maat,
één hoofd en één arm kwamen zij voorbij. Hiermee was de openingsplechtigheid
van deze feestdag afgelopen.
De organisatoren van de veldloop maakten zich nu klaar dit
programmapunt af te werken. Enkele tientallen liefhebbers volgden
de route die door de kotta was uitgestippeld. De lopers werden
van alle kanten luid toegejuicht en een extra applaus ging op
voor de winnaars.
Van 10 tot 11 was een officiële ontvangst door het HPB.
Allen kwamen hun opwachting maken en het huis en de voorgalerij
bleken spoedig te klein om de velen te bevatten die hun hulde aan
het Koningshuis kwamen betonen. Wanneer om half elf allen
aanwezig waren werd om stilte verzocht.
Twee van de aanwezigen, een onderwijzer en een dorpshoofd
die gedurende lange tijd van hun trouw en verdienste aan het
Vaderland hadden blijk gegeven werden uitgenodigd naar voren te
treden. Met een korte toespraak werden hun de eretekenen en het
brevet verbonden aan de Ster van Verdienste uitgereikt. De
gedecoreerden wisten met hun houdig geen raad, hun ogen werden
vochtig zij wisten niet goed tot v/ie zij zich moesten wenden om
van hun dankbaarheid en geluk blijk te geven.
Onder het genot van een koele dronk bleef men tot elf uur
bijeen waarna het officiële gedeelte van deze dag voorbij was.
Nu kwam het accent meer op het gezelligheidselement te vallen.
Eerst ging een ieder even naar huis om gemakkelijke kleding aan
te trekken. De hinderlijke colberts en de witte uniformen gingen
uit en kort daarop was men op het terrein achter de polikliniek
verzameld waar spelen voor jong en oud waren georganiseerd.
Spoedig zaten de flinksten al in de meters hoge masten om
te proberen een prijs uit de top te plukken. Verderop stonden
twee jongens met kussens gewapend op een boomstam en probeerden
elkaar met een forse klap er af te slaan.
Pagina 90

Een onderwjzeres was met een aantal kleinere meisjes bezig koek
te happen of blindemannetje te spelen.
Rang- en standsverschil waren er niet meer. Iedereen deed
mee. De kantooroppasser won het met zaklopen van het districtshoofd.
De controleur en de politiecommandant deden om het hardst
mee met een partijtje touwtrekken en lagen even later languit op
de grond.
De prijzen bestonden uit versnaperingen, een potlood,
schrift, een kammetje of een andere kleinigheid. Het was een
drukte van belang, alles liep door elkaar, de organisatoren
hadden het druk. Het liep wel eens anders dan gepland maar geen
wanklank werd gehoord. Allen vierden gezellig feest.
's Middag werd de feestvreugde onderbroken voor de lunch.
Het was de politie gelukt een paar dagen tevoren een stuk of tien
wilde varkens te schieten, die gerookt waren en onder de Papoea
gasten die van elders kwamen verdeeld.
Om half drie werd het programma voortgezet. Nu zouden
scholen en dorpen demonstraties geven of eenvoudige toneelstukken
opvoeren, waarvoor ook een wedstrijd was uitgeschreven waar
prijzen aan verbonden waren. De bergpapoea's voerden een
krijgsdans uit, een school gaf een gymnastiekdemonstratie, een
andere groep voerde bewegingsoefeningen uit die eindigden in een
door de jongens gevormde poort waarbij de jongens op eikaars
ruggen stonden.
Om half vijf vonden de finales van voetbal- en badmintonwedstrijden
plaats. Half acht was het uitreiking van de prijzen.
De diverse jury's hadden het zwaar te verduren gehad maar waren
er toch uit gekomen. ledere keer was er een daverend applaus als
een club werd uitgenodigd een prijs in ontvangst te nemen. Deze
prijsuitreiking werd gevolgd door een fakkeloptocht waarbij alle
deelnemers uitgerust waren met een met petroleum gevulde bamboe.
Onder begeleiding van een fluitorkest werd een rondgang door het
dorp gemaakt.
Voor de Europese en Ambonese gemeenschap was er die avond
nog een Oranjebal. De autochtonen, die daar niet voor voelden
vermaakten zich met eigen dansen, tot de volgende ochtend de zon
opkwam klonk overal hun vrolijk gezang.
Zo vierde Teminmaboean in 1967 Koninginnedag.
Nu bekijken wij een gewone werkdag.
Half zes rinkelt de wekker; dan gauw de badkamer in en daarna
in een luchtig tropentenue nog even op het terrasje van een
geurig kop koffie en het mooie uitzicht op de rivier genieten.
De ontvangst— en zend installatie is weer eens defect en moet
naar Sorong voor reparatie die enkele weken zal duren. Zolang kan
Teminaboean geen berichten naar buiten versturen. Gelukkig loopt
er een afspraak met de politiepost in Sorong dat deze als
Teminaboean niet in de lucht kan komen de voor ons bestemde
telegrammen voor de microfoon zal voorlezen, die wij met een
gewone radio op batterijen kunnen opvangen. Omdat de zendpost
niet kan controleren of de berichten goed zijn doorgekomen worden
deze om vijf uur 's middags herhaald.
Pagina 91

Vandaag is er een verzoek van de NNGPM over drie weken weer
een contingent van 40 arbeiders te mogen werven ter vervanging
van 40 expiranten die hun contract van anderhalf jaar hebben
uitdiend. Het tweede bericht betreft een verzoek uit Hollandia
om spoedige afdoening van een brief nummer zoveel van die en die
datum.
Intussen is het ontbijt op tafel gezet en wordt het Engelse
spreekwoord: "Een goed ontbijt is het halve werk" in praktijk
gebracht. Dan even naar de gouvernementsarts om te vragen of hij
over drie weken hier zal zijn. Hij blijkt een tournee gepland te
hebben maar kan die enkele dagen verschuiven om de NNGPM
arbeiders te keuren.
Nu naar kantoor. Vandaag neem ik de weg door de ambtenaren
woonwijk. Het is niet ver, hooguit een paar honderd meter.
Teminaboean is niet groot, het ligt in een straal van nog geen
kilometer om de kustvaart steiger. Iedere keer een andere route
naar kantoor, dan heb ik in een week de hele plaats gezien.
In deze woonwijk die in de hoogte ligt valt het op dat het
struikgewas alweer een eind omhoog is geschoten. Straks een
bespreking met de BA dat er mensen aan het werk gezet moeten
worden om de kotta weer eens een beurt te geven en het struikgewas
te kappen, meteen kan dan het gras langs de wegen gemaaid
worden. Maar eerst moet het bewakingsregister van de begroting
en het kasboek leren of er voldoende geld voor beschikbaar is.
De bestedingsbeperking liet zich ook in Teminaboean gelden. De
plannen om de wegen dit jaar van goede afvoergoten te voorzien
moesten al geschrapt worden. Ook de cementering van de duikers,
die nu van hout zijn en waar de tand des tijds al behoorlijk aan
geknaagd heeft, zal op betere tijden moeten wachten.
Even kijken naar het graven van de funderingsgoten voor een
huis dat in aanbouw is. De werklieden hebben de top van een
heuveltje een meter moeten afgraven. Bij onvoldoende controle
zijn zij geneigd om niet diep genoeg tot de harde ondergrond te
graven. Hier moet voortdurend op gelet worden anders krijg je
later allerlei verzakkingen. Zie je het klopt alweer, in die hoek
moet nog een halve meter dieper gegraven worden. De werkbaas
krijgt aanwijzingen en samen blijven wij nog even napraten over
de voortgang.
Verderop kom ik langs de nieuwe politiekazerne. Daar krijgen
nieuwe recruten excercitielessen. Even kijken. Het gaat na een
paar weken al aardig. De Papoea's leren snel aan. Een tijdje
terug liepen zij nog in de bossen, een schaamdoek om de heupen,
een speer of kapmes in de hand. Nu zie je ze in een groen
uniform, trots een geweer over de-schouder, links rechts, links
rechts. Oh ja, nog even met de detachementscommandant praten over
de politiepost in Inanwatan. Ik ga het kazerneterrein op en loop
het kantoor van de detachementscommandant binnen. Samen overleggen
wij wat er in Inanwatan moet gebeuren. Ik ben gisteren van
een tournee daarheen teruggekomen en weet dat het rapport van de
detachementscommandant, die er drie weken geleden was, geheel
juist is. De postcommandant kan het werk niet aan en het is nodig
hem te vervangen, wat niet eenvoudig is. De Hoofdagent die er nu
zit is vrijgezel en zijn eventuele vervanger is gehuwd en heeft
drie kinderen waar Inanwatan geen huisvesting voor heeft. Pagina 92

Er zit niets anders op dan enkele verschuivingen toe te passen.
Na een half uur staat een veranderde personeelsbezetting op
papier.
Met een: "Komt u om twaalf uur nog even bij mij op kantoor om een
patrouille uit te stippelen naar de Aifat, want daar is weer eens
ruzie tussen een paar dorpen", ga ik verder naar kantoor.
Het administratieve personeel zit al onder de papieren
bedolven. In de voorgalerij wacht de Ressort School Beheerder,
die begin van de maand geld komt opnemen voor de voeding van het
internaat van de jongens Vervolgschool. Ik laat de kwitanties
uitschrijven en betaal het geld uit.
De RSB heeft nog een paar opmerkingen over de bouw en het
onderhoud van enkele scholen in het binnenland. Hij heeft brieven
ontvangen van enkele onderwijzers die vroegen hun school van een
nieuw dak te laten voorzien. Hij krijgt de toezegging dat ik de
districtshoofden opdracht zal geven daarvoor te zorgen.
Dan komt het districtshoofd van Teminaboean binnen die
waarschuwt dat er om tien uur drie zittingen van de Landschapsrechtbank
zijn. Het zijn twee eenvoudige mishandelingszaakjes
en een civiele vordering over een bruidsschatbetaling.
De commies die al een paar keer om de deur heeft gekeken
komt binnen.voor het tekenen van enkele brieven. Vandaag komt er
een patrouillevaartuig uit Sorong en daarmee kan morgen de post
weg. Terwijl de brieven doorgelezen en getekend worden, zoekt de
commies naar de brief dd. zoveel en nummer zoveel waar het
telegram van vanmorgen over ging. Die blijkt nog niet ontvangen
te zijn. Misschien zit die in de post die vandaag aankomt.
Vóór tien uur kan nog net even de brief aan de districtshoofden
geschreven worden om voor het onderhoud van de schoolgebouwen
te zorgen.
Nu is het de beurt aan de Landschapsrechtbank. Het districtshoofd
is voorzitter en drie vooraanstaande dorpshoofden de
leden. De AA is griffier en de OAC de adviseur. De eerste zaak
betreft een vrouw die haar man mishandeld heeft. Feitelijk is
het zijn schuld want hij heeft haar al lange tijd gesard. Omdat
het misdrijf niet ernstig is komt de vrouw er met een boete van
f.2.50 vanaf.
Het tweede geval is een vechtpartij tussen twee groepen
bergpapoea's. Geen van de beklaagden of getuigen spreekt maleis
zodat de tussenkomst van een tolk nodig is.Één van de getuigen
kon niet verschijnen omdat hij in het ziekenhuis is opgenomen.
Het duurt even voordat er een duidelijk beeld van de kloppartij
is gekregen. De verdachten bekennen volmondig hun schuld. Er
volgen enkele vrijheidsstraffen en boetes. Een van de veroordeelden
kan zijn boete niet voldoen, maar voelt niets voor een
vervangende hechtenis. Hij vraagt even tijd om bij een vriend
geld te lenen. De civiele vordering over de bruidsschat is
ingewikkelder. De woordvoerders van beide partijen hebben ieder
een bundel stokjes in de hand. Zij tellen op de tafel uit v/at er
betaald en wat er ontvangen is. Deze stokjes moeten de bruidsschat
voorstellen, de dunne rechte zijn de sarongs en de andere
met een geknakte kop stellen de bundels bedrukt katoen voor.
Pagina 93

De tolk heeft moeite het gesprek te volgen, maar na enige
uitleg komt de rechtbank er toch uit. De eis wordt voor een
gedeelte toegewezen. De partijen leggen zich bij de uitspraak
neer en komen meteen met een stapel sarongs aandragen om het
verschuldigde te betalen. De zitting van vandaag is hiermee
gesloten.
De griffier werkt de vonnissen uit en het districtshoofd
treft voorbereidingen om straks de patrouilleboot uit Sorong te
lossen.
De cipier is meteen na de rechtszitting ontboden om enkele
nieuwe gasten in te schrijven. Hij komt ook de maandelijkse
overzichten ter inzage geven. De staten worden nagelopen, er moet
rijst besteld worden en een deel van de kleding is niet zo best
meer en zal afgeschreven en vervangen moeten worden.Een werkindeling
voor de volgende maand wordt opgesteld.
Een voordracht voor strafafslag komt ter tafel en drie
gevangenen zullen ter gelegenheid van Koninginnedag drie maanden
eerder ontslag krijgen.
De detachementscommandant, die al enige tijd zit te wachten
komt nu aan de beurt. Tot het einde van de werktijd om twee uur
worden de politiezaken besproken.
Wat zijn de toekomst perspectieven voor de onderafdeling
Teminaboean:
In 1956 werd circa 32 ton kopal verhandeld. In 1957 was dit
gestegen tot 77 ton.
Uit een verkenning per Beaver waaraan enkele ambtenaren van het
Boswezen, ik zelf en onze boomkenner uit de Maparvlakte deelnamen
bleek de gehele onderafdeling bedekt met uitgestrekte Agatisbossen.
Gebruik maken van het vliegveld in Aiwassi zou de kopal productie
nog aanmerkelijk doen stijgen.
Nabij Ajamaroe zou de dienst van de Landbouw naast cacao ook
proefaanplantingen maken voor nootmuskaat, rubber en koffie.
Reeds eerder werd melding gemaakt van de plannen van het Boswezen
om bij Konda 5.000 hectaren Agatisbomen te planten.
In 1958 werd een daadwerkelijk begin gemaakt met de aanleg van
de weg van Teminaboean naar Ajamaroe, die eind september 1962
klaar was en waarvan ik vanuit Fakfak ( mijn toenmalige standplaats)
nog een stuk heb mogen zien.
Het was duidelijk dat sedert de afschaffing van de kain timoer
een nieuwe geest in dit deel van de Vogelkop was gekomen. Vooral
de jongeren wilden nieuwe wegen inslaan. De medewerking die het
gouvernement van de bevolking kreeg was verblijdend groot.
Een voordeel was dat de problemen in het binnenland
gemakkelijker lagen dan aan de kust. Wij hadden te maken met een
actieve landbouwende bevolking die over het algemeen beter gevoed
v/as en tot grotere inspanning in staat.
Medio januari 1958 kwam mijn opvolger, Frans Cappetti.
Teminaboean was van plan een groots feest aan te richten ter
verwelkoming van de nieuwe controleur en om mij uit te wuiven
Een politiepatrouille ging op varkens jacht. Kesaulija die weinig
vertrouwen in de resultaten koesterde kocht bij voorbaat zes
varkens en een casuaris in.
Pagina 94

Na een paar dagen kwam de jachtpatrouille terug. Zij had het
geluk gehad in een sagomoeras het ene varken na het andere te
kunnen afschieten en kwamen met zesentwintig varkens thuis. De
hele bevolking die voor het afscheidsfeest naar Teminaboean was
gekomen heeft zich dagenlang vol kunnen eten.
Op een avond werd men zo enthousiast dat een groep beurtelings
Cappetti en mij op de schouders nam en de lucht in gooiden.
Ik vond het wel leuk maar Cappetti, die net een paar ribben had
gekneusd, was er minder gelukkig mee.
Op 27 januari 1958 droeg ik het bestuur aan Cappetti over
en vertrok via Manokwari en Biak met verlof naar Nederland.
Voordien had ik duidelijk te kennen gegeven dat ik na terugkomst
van verlof ter beschikking van de Resident Van Bodegom in
Manokwari geplaatst wilde worden. Dan kon ik na bijna zeven jaar
practische en actieve bestuursdienst de medaille eens van de
andere kant bezien en hoopte bij Van Bodegom veel op te kunnen
steken.
Pagina 95

4. Manokwari, Biak en Onderafdeling Hollandia.
In augustus 1958 kwamen wij na het verlof in Nederland in
Manokwari aan, waar ik hoopte drie jaar als controleur ter
beschikking (t.b.) van de Resident van Bodegom te werken.
Maar de personeelsplanning bracht weer een kink in de kabel.
De Winia's stonden op het punt om na drie Nieuw-Guinea jaren
met verlof naar Nederland te vertrekken. Hierdoor kwam de functie
van H.P.B, van Manokwari vacant. De toenmalige controleur t.b.
van de Resident, V. Schotel, zou in december van dat jaar met
verlof gaan. De Resident liet aan Schotel en mij de keus: Schotel
de volle periode als controleur t.b. en ik vier maanden als
H.P.B. Manokwari of andersom. Om Schotel niet te ontrieven, nam
ik -tegen mijn zin- de eerste constructie voor lief. Ik had al
eerder in de Radja Ampat ondervonden dat een tijdelijke waarneming
weinig aantrekkelijk is. In december zou de controleur F.H.
Peters mij opvolgen en kon ik naar het Residentiekantoor
verhuizen.
Ondanks deze tegenvaller hebben wij in Manokwari een
bijzonder leuke tijd gehad en veel practical jokes uitgehaald.
De eerste betrof de Winia's.
Etty en ik konden meteen na aankomst bij hun in de HPB woning
onze intrek nemen. Wij haalden onze koffers leeg en de Winia's
begonnen hun spullen in te pakken. Hun vier kinderen waren zo
nieuwsgierig naar de inhoud van onze bagage dat zij dapper
meehielpen die uit te pakken, totdat hun moeder tot de ondekking
kwam dat de kinderen een van de koffers, die zij net had
ingepakt leeghaalden.
Het vertrek van de Winia's was op een maandag gepland. De
zaterdag daarvoor, toen ik de functie van Fred had overgenomen,
kwam het hoofd van het kadaster, Ruitenbach, naar mij toe met de
vraag of wij Fred niet een kool konden stoven als straf voor alle
pesterijen die hij in Manokwari had uitgehaald. Na enig nadenken
zond ik een kantooroppasser naar het PTT kantoor om een blanco
telegramformulier te halen. Hier typte ik op:" van directeur
binnenlandse zaken aan resident west nieuw-guinea komma verzoeke
familie winia te informeren hun vertrek naar nederland twee weken
uitgesteld". Formeel kwam er nog bij te staan: "controleur t.b.
ter kennisname, met verzoek aan de Resident door te geven".
Op zaterdag was alleen tot 12.00 uur radiotelefonisch
contact tussen Manokwari en Hollandia mogelijk. Wij lieten het
telegram door Schotel paraferen en om vijf over twaalf bij Winia
thuis bezorgen. Ik kwam een minuut of vijftien later naar de HPB
woning waar Wil met een bedroefd gezicht zat en mij het drama uit
de doeken deed. Het ergste vond zij dat de familie in Nederland
over hun komst was geïnformeerd en dinsdag op Schiphol zou zijn.
Tot overmaat van ramp kon Fred niet meer telefonisch bij
Hollandia protesteren.
Pagina 96

Om de middag niet voor haar te verknoeien vertelde ik dat
het een grapje van Ruitenbach en mij was, waarop zij luidkeels
in de lach schoot en er bij mij op aandrong niets aan Fred te
verklappen.
Tegen half een gingen Fred en ik naar de officiersmess van
de Mariniers, waar hem een afscheidsborrel werd aangeboden.
Onderweg zat Fred te kankeren over dit uitstel van hun
verlof en dat hij er vóór maandag niets tegen kon ondernemen.
Voordat de afscheidsborrel voor hem een tegenvaller zou worden,
bracht ik hem op de hoogte van het grapje , waarop Fred mij
vroeg of ik Wil had ingelicht, wat ik natuurlijk ontkende.
Na de borrel gingen Fred en Wil tegen elkaar te keer over
het uitstel van het verlof, totdat Wil na enige tijd in de gaten
kreeg dat ik hen beiden in de maling genomen had, waarop zij mij
als wraak bont en blauw kneep.
Maar Fred kon het er niet bij laten en belde Schotel op met
de vraag of hij het telegram aan de Resident had doorgegeven,
want hij was van plan bij de baas zijn beklag te doen. Toen kwam
Vic Schotel voor het blok te zitten.
Manokwari was in 1958 een andere plaats dan toen ik daar in
1951 voor het eerst voet aan wal zette.
Er was een grote houtzagerij gebouwd en een dwarssleephel—
ling aangelegd, de permanente steiger was geschikt voor grote
zeeschepen. In de tweede helft van 1956 was het Residentiekantoor
van Sorong naar Manokwari overgebracht, waarbij de afdelingshoofden
van diverse diensten daar ook hun standplaats vestigden.
De woningbouw en het wegennet hadden een aanzienlijke
verbetering ondergaan, alhoewel er nog een tekort aan woningen
was .
Bij mijn hernieuwde kennismaking met de kolonisten ontmoette
ik M.C. Kokkelink, ridder Militaire Willemsorde, die hij verdiend
had vanwege zijn activiteiten in de guerrillastrijd met de
kapitein Willem Geerooms.
Kokkelink was een schriel mager mannetje van wie ik mij niet
kon voorstellen dat hij in het mij bekende zware terrein van het
Arfakgebergte aan die strijd met alle ontberingen had kunnen
deelnemen en overleven.
Fred Winia liet mij wel met enkele erfenissen zitten. De
grondrechten van de kolonisten, die deze rechten van de Papoea's
hadden moeten afkopen, waren niet geregeld. Dit bracht vele
claims van Papoea's mee. Later is er een controleur "tanah"
aangesteld, die tot taak kreeg deze grondrechten nu eens en voor
altijd goed te regelen.
Het Residentie en het HPB kantoor waren in een riant gebouw
ondergebracht.
Voor de Resident was een mooie maar vooral practische
dienstwoning met kantoor- en logeerruimte gebouwd. Tussen het
huis en kantoor was een overdekte patio, waar recepties werden
gehouden.
Pagina 97

Wij kwamen in de mooi gesitueerde HPB woning, waar je een
prachtig uitzicht had op de baai van Manokwari die begrensd werd
door het majestueuze Arfak gebergte dat door verschil van
lichtinval er iedere dag weer anders uitzag.
Fred had ons in de paar dagen die ons gelaten werden voor
de bestuursoverdracht met nog een probleempje opgescheept. Om
althans één woning vrij te krijgen konden naar zijn mening twee
alleenstaande dames bij elkaar inwonen. Dit bleek echter bij een
van de dames op ernstig verzet te stuiten. De oorzaak kwam ik aan
de weet op een tournee naar Saokorem, waar een van de deelnemers
mij vertelde dat ik 's middags maar eens moest kijken welk
voertuig er bij de ene geparkeerd stond. Dan zou ik de halsstarrige
houding beter begrijpen.
Op een volkomen onverwacht tijdstip -maanden te vroeg- werd
de komst van mijn opvolger Frans Peters met vrouw en dochter
aangekondigd. Omdat ik in de HPB woning zat en het huis voor mij
als controleur t.b. nog in aanbouw v/as, kon ik de familie Peters
geen andere huisvesting bieden dan een huis dat voor lager personeel
bestemd was. Toen Sonja Peters merkte waar zij voorlopig in
terecht kwamen, is zij op een avond verhaal bij mij komen halen.
Ik heb het geweten !!!
Go Sian Kie had goede vruchten geplukt van zijn handelsreizen in
de Geelvinkbaai . Zijn twee zoons waren intussen een zelfstandige
nering begonnen. De tweede zoon kwam mij op een dag vragen of
ik op korte termijn een visum voor Hongkong voor zijn vader kon
verzorgen. Hij had kanker en verwachtte niet lang meer te leven
te hebben. Zijn laatste wens was om in Hongkong te overlijden.
Normaliter nam zo'n visumaanvraag tenminste drie weken in beslag.
Het lukte mij wonderwel om het visum in vier dagen te krijgen,
waarmee Go naar zijn laatste rustplaats kon afreizen.
In augustus 1961 gingen wij voor een verlof via Hongkong, waar
ik het graf van Go heb opgezocht.
Het HPB kantoor had een goede bezetting aan administratief
personeel, waarbij ik goede herinneringen heb aan mijn secretaresse,
mevrouw Mica, 72 jaar, maar heel goed bij de tijd en
volstrekt betrouwbaar. Haar man is de enige persoon van wie ik
weet dat hij zich zelf heeft overreden. Hij had een driewielige
landbouwtrekker, die door een kleine motor werd aangedreven. Deze
moest als een buitenboordmotor met een koord worden aangetrokken.
Op een dag wilde Mica zijn motor starten, maar was vergeten dat
die nog in de versnelling stond. Het gevolg was dat hij door zijn
eigen vehikel werd overreden.
Een van de weinige zaken waar ik het initiatief toe genomen
heb was de vuilophaaldienst. Deze was uitbesteed aan een
particulier, van wie ik vrij snel de indruk kreeg dat de wijze
waarop hij het deed te wensen overliet. Aan de mij toegewezen
adspirant controleur droeg ik op een onderzoek in te stellen
naar de efficiëntie van de vuilophaaldienst. Hoe moest hij dat
doen? Ik gaf hem de raad een week op de bok van de vuilniswagen
mee te rijden om zich een oordeel over de werkwijze te kunnen
vormen. Ik kon aan alles merken dat hij dit een kwalijke opdracht
vond voor een academische afgestudeerde indoloog. Zelf ging ik
op zoek naar een betere plaats voor het storten van het afval dan
aan de rand van Manokwari.
Pagina 93

Naar gelang dit dorp zich in die omgeving uitbreidde kregen
steeds meer omwonenden last van de vliegenzwermen, die de
stortplaats bewoonden. Ik nam een kijkje aan de noordkust van
de kaap Bakero. Dit leek een geschikte plek om het afval in zee
te dumpen; omdat de kust steil afliep was er geen kans op
terugspoelen aan land.
Toen ik het bestuur overdroeg aan Frans Peters ben ik met
hem in een landrover naar die plek gereden. De toegang bleek in
een in een modderpoel te zijn veranderd, waar wij - ondanks de
vierwielaandrijving - met de landrover vast kwamen te zitten en
noch voor— of achteruit konden. Om de een of andere reden hadden
wij ons die dag keurig aangekleed met een stropdas om de nek.
Binnen korte tijd zaten wij van top tot teen onder de modder. Wij
hebben de veeboer Timmermans gevraagd ons met een tractor er uit
te trekken.
Op het erf van Timmermans moest je goed uitkijken als je
zijn stier, Kees, tegenkwam, die weinig vriendelijk was tegen
vreemden.
Manokwari kreeg eens bezoek van de heer A.H.J. Lovink, toen
Ambassadeur in Australië. De Resident Van Bodegom liet hem alle
paradepaardjes van de stad zien, onder andere ook de veeboerderij
van Timmermans. Mij was gevraagd de auto, die voor gasten
beschikbaar was, te besturen. Tijdens het bezoek stonden Lovink,
Van Bodegom en Timmermans gezellig te praten toen ik Kees zag
aankomen, die met een van zijn voorpoten in de grond begon te
krabben. Een duidelijk teken om je in acht te nemen. Ik liet de
heren gezellig babbelen en begaf mij langzaam in de richting van
de auto, om daar tijdig in te springen als dat nodig mocht zijn.
Etty en ik zijn eens met Van Bodegom meegegaan om in het
bos te zoeken naar boomvarens. Opeens riep Etty mij om hulp,
zonder daarbij te zeggen wat er aan de hand was. Ik rende naar
haar toe. Het bleek dat zij aangevallen was door een zwerm
wespen, die zich toen ook op mij wierpen. Van Bodegom had het
verstandig bekeken en was met zijn armen voor zijn gezicht op de
grond gedoken.
Van Bodegom was een perfectionist, die aan zijn
medewerkers hoge eisen stelde. Hij was een enthousiast orchideeën
verzamelaar, die in de loop der jaren een mooie collectie bij
elkaar had gebracht. Op een verjaardag kreeg hij van het
kantoorpersoneel een fototoestel cadeau. Hij had nooit eerder
gefotografeerd, maar legde zich toen zo serieus daarop toe, dat
hij na enkele maanden prachtige foto's van zijn verzameling kon
maken. Hij bestudeerde de tourneeverslagen van zijn bestuurs- en
politieambtenaren zo nauwkeurig dat hij binnen korte tijd meer
van een Onderafdeling wist dan de controleur die er zat en kende
daardoor zijn Afdeling tot in de finesses.
Op een nacht werd ik, dromend over een aardbeving, plotseling
wakker en merkte tot mijn schrik dat de aarde beefde. Ik
trok Etty, die al een tijd aan mij zat te sjorren om mij te
wekken, uit bed met de woorden: "Er is een aardbeving" en sleurde
haar het huis uit.
Pagina 99

Toen de beving over was vroeg zij of ze zich kon aankleden
want zij was nog steeds in haar nachtkleding. Ik heb mij ook
aangekleed en ben in de auto gestapt om de schade in Manokwari
op te nemen. Behalve dat alle electrische draden als een
warwinkel in elkaar zaten, viel de schade nog al mee. Alleen in
de Chinese winkels waren uiteenlopende flessen met drank uit de
rekken gevallen en hadden een kleurrijke plas gevormd.
Als HPB kwam je voor de meest onverwachte zaken te staan.
Op een dag kwam er een dringend telefoontje uit Hollandia dat een
bepaalde Departementsdirecteur onmiddellijk contact moest
opnemen. Ik wist dat de Directeur in de stad was, maar niet waar
hij zich precies bevond. Mijn navraag werd beantwoord met een
gegiechelende opmerking dat ik maar eens op een bepaald adres
moest kijken, daar zou ik vast en zeker de gasten-auto zien
staan. Dit bleek zo te zijn, maar het was wel verdacht dat hij
om die tijd een alleenstaande dame bezocht.
Er kwam een verzoek van het plaatselijk hoofd van de Waterstaatsdienst
na te gaan of er maatregelen konden worden getroffen
tegen de aanplant van cherrie (Japanse kers) bomen. Omdat deze
snel groeien waren zij populair als schaduwbomen. Het nadeel was
dat het wortelstelsel zich ook snel uitbreidde en tot onder de
fundering van de huizen doorgroeide, zo schade aan de huizen
veroorzakend.
De oplossing werd gevonden in het toepassen van de Ordekeu-
Molukken, die nooit was ingetrokken en daarom nog van kracht was.
Hierin werd het HPB gemachtigd opdracht te geven bomen die
schade aanrichten te laten kappen en te verbieden deze bomen
binnen een bepaalde afstand van de woning te planten. Deze
maatregel werd mij niet in dank afgenomen.
Zo verliepen de maanden tot het bestuur over de Onderafdeling
Manokwari aan de controleur F.H. Peters werd overgedragen.
Op een van de hoogste punten van de kota Manokwari was
intussen een woning voor ons gebouwd, waarheen wij verhuisden
zodat de Petersen de HPB woning konden betrekken.
Ons huis lag op een prachtig punt aan de voorzijde had je
uitzicht op de baai en het Arfakgebergte; aan de achterkant kon
je kijken tot aan Pasir Poetih. Als het op een zondag in
Manokwari regende keken wij hoe het in Pasir Poetih was. Bleek
het daar droog te zijn dan pakten wij onze zwempakken en reden
naar het mooie strand.
Het was de gewoonte dat Oud- en Nieuw in de HPB woning werd
gevierd met het B.B. personeel en de officieren van de Mariniers.
Deze keer was het de beurt van de Petersen om gastheer te zijn.
Elk jaar werd de jaarovergang onder een bepaald motto gevierd.
Dat was deze keer dat de woning een onbewoond eiland voorstelde;
in de nabijheid was een schip vergaan. Degenen die de ramp
overleefd hadden waren op het eiland aangespoeld in de kleding
die zij op het moment van de ramp aan hadden. De een kwam in een
kamerjas, een ander in pyama en derde had zich net in de badkamer
bevonden en kwam slechts gekleed in een handdoek om zijn lendenen
en onder het bloed (tomatenketchup) van de verwondingen.
Pagina WO

Om de haverklap dreigde hij de dames de handdoek te laten
zakken. Toen dit begon te vervelen liet ik uit de politiekazerne
een stel handboeien halen waar de snoodaard in vastgezet werd,
daarna kreeg hij een teil afwaswater over zich heen gegoten. Hij
koelde daar wel van af.
Wij zorgden ervoor dat er op zo'n avond voldoende hertevlees
uit Ransiki was aangevoerd om te kunnen barbecuen.
Eens in het jaar was er in de Sociëteit "Juliana" een bal
costumé. Daar zijn wij een keer heen gegaan als zeemeermannen en—
vrouwen, wat de nodige hilariteit gaf. Een andere keer hadden wij
gevangeniskleding geleend en kwamen als gevangenen bij de soos
aan. De politieagenten, die daar het parkeren regelden snapten
er niets van dat ineens een stoet auto's kwam aanrijden, waaruit
gevangenen stapten.
Op een avond had het hoofd van de Residentie Waterstaatsdienst
een feestje bij hem thuis georganiseerd. Frans Peters had
laten weten dat hij pas om 24.00 uur zou komen omdat hij nog wat
spoedwerk moest afmaken. Tegen middernacht stapte ik met enkele
dames in een auto om Peters op te halen, die zich juist aankleedde.
Ik liep door het huis en bedacht welke grap ik kon uithalen.
Toen mijn oog op de telefoon viel belde ik onze gastheer op en
beet hem toe: "Met de Resident. Is er bij u een feest gaande en
wanneer is dat afgelopen. Ik kan van het kabaal geen oog
dichtdoen.". De gastheer keek de gasten langs om te zien of er
iemand ontbrak. Hij wendde zich tot Etty en vroeg of er iemand
weg was. Etty, die haar man kende vroeg: " Ben je opgebeld door
de Resident en vroeg hij of er bij jou zo'n kabaal werd gemaakt?",
waarmee ik meteen door de mand was gevallen.
Maar buiten deze grappen moest er bij Van Bodegom hard
aangepakt worden. Ik kreeg de beoordeling te doen van vonnissen
van de Landschapsrechtbanken in de Afdeling, met een straf van
meer dan drie maanden, die ter goedkeuring aan de Resident
moesten worden voorgelegd, het opmaken van de maandelijkse
Afdelingsverslagen, voorbereiden van de Afdelingsbegroting,
waarin die van de Onderafdelingen waren opgenomen. Voor dit
laatste moest ter plaatse overleg gepleegd worden met de Controleurs
van Sorong, Radja Ampat en Ransiki; daarbij zag ik twee van
mijn vorige standplaatsen terug.
Het was een leerzame tijd maar kostte wel menige zweetdrup
pel.
Op een dag was de Directeur van Binnenlandse zaken op bezoek
in Manokwari. Hij onderbrak een gesprek met Van Bodegom om naar
het toilet te gaan en vroeg mij waar dat was. Op weg erheen hield
hij mij staande en vertelde dat ik volgens de ranglijst voor een
promotie in aanmerking kwam, maar dat het Departement een
collega, die op extra financiële lasten zat, had laten voorgaan
maar dat ik de eerstvolgende keer aan de beurt zou zijn.
In april 1959 kwam er onverwacht een telegram bij de
Resident, waarin aangekondigd werd dat ik op korte termijn naar
Biak werd overgeplaatst. Van Bodegom zat hier niet lekker mee
en vroeg aan Hollandia om in voorkomende gevallen van overplaatsing
van zijn personeel eerst met hem vooroverleg te plegen.
Pagina 101

Maar ja, de beslissing was gevallen en zo vertrokken wij op
28 april naar Biak, waar nog geen huisvesting voor ons was. De
eerste twee maanden werden wij ondergebracht in het uiterst
sobere Gouvernementshotel, tot de woning van het HPB, W.van Eek,
vrijkwam.
Waarom ik zo nodig naar Biak moest om daar Controleur ter
beschikking van de (plv) Resident te worden is mij nooit
duidelijk geworden. De enige belangrijke daad die ik heb moeten
stellen was het aankondigen van de komst van de plv. Resident op
de receptie, die gegeven werd ter gelegenheid van Koninginnedag
op 30 april. Verder was het mijn taak om het maandelijks Afdelingsverslag
samen te stellen. De Onderafdelingschefs dienden
iedere maand hun verslag in. Met schaar en lijmpot voegde ik die
samen tot het Afdelingsverslag. Dat was al het bestuurswerk dat
ik op Biak heb gedaan. Ik kwam dagelijks om half negen op
kantoor, vroeg de secretaresse of er iets bijzonders was en
verdween dan naar de sociëteit waar ik de dag doorbracht met het
herstellen van het hang- en sluitwerk van de deuren en ramen, die
vanwege de ligging vlak aan zee, verroest en moeilijk gangbaar
waren. Tegen half twee ging ik weer naar kantoor en na geconstateerd
te hebben dat er niets bijzonders was, verder naar huis.
Behalve dit geestdodende was Biak echt wel leuk met feestjes in
de soos en in het KLM hotel.
In de tweede helft van augustus kwam de Directeur BZ langs
Biak op weg naar Fakfak. Hij logeerde bij de plv. Resident en
nodigde de BB ambtenaren van Biak uit voor een gezellige avond.
Een paar dagen later kwam de DBZ langs op terugweg naar Hollandia
Maar die avond geen uitnodigingen. De volgende dag kwam de plv.
Resident, na DBZ op het vliegveld afgeduwd te hebben, bij mij met
de vraag namens DBZ of ik HPB Hollandia wilde worden. Alhoewel
ik wist dat velen daar een eer in stelden, was het mij bekend dat
je daar als HPB niets meer was dan een voetveeg, waar men alleen
met moeilijk oplosbare zaken kwam.
Er rezen twee vragen bij mij, waarop ik nimmer antwoord heb
gekregen: Waaarom moest ik in april zo nodig naar Biak en kon
daar nu gemist worden en waarom heeft DBZ mij niet zelf de
aanzegging gedaan van de overplaatsing naar Hollandia ?
Ik gaf dan ook te kennen dat ik daar niets voor voelde. Na
telefonisch contact met Hollandia kreeg ik te horen: "Dan toch
maar."
Etty, die net de laatste gordijnen had opgehangen was ook
des duivels.
Ik weet van mijzelf, dat ik een moeilijk karakter heb en dat
ik rechtlijnig denk; het is voor mij zwart of wit en dat ik
meestal mijn mond niet kan houden. Ik ben vlug geneigd te zeggen
waar het naar mijn mening op staat. Zo heb ik het in Biak niet
onder stoelen of banken gestoken dat daar geen bestuurswerk werd
gedaan, althans niet zoals ik het in de Vogelkop gewend was. In
Biak werd veel tijd gestoken in representatie tegenover de KLM,
de Marine en de Mariniers en gasten die uit het buitenland
kwamen. Het spreekt vanzelf dat ook dit mij niet in dank in
afgenomen.
Pagina 102

Zo gingen wij na vier waardeloze maanden op Biak op weg naar
Hollandia, waar wij op het vliegveld werden afgehaald door de
Administrateur Torn van den Broek, die mij influisterde dat Bob
Stephan, toenmalig Controleur 1 en HPB van Hollandia per
1 augustus was bevorderd tot Administrateur en dat hij de
Resident Eibrink Jansen tijdens zijn verlof in Nederland zou
waarnemen. Nu werd ik goed kwaad. De mij in Manokwari stellig
toegezegde promotie was uitgebleven, bovendien had Stephan op de
ranglijst een veel lagere plaats.
Ik heb de volgende dag duidelijk aan de Resident laten weten
dat ik met deze gang van zaken geen genoegen nam.
Later bleek er een spelletje gespeeld te zijn. Eerst was aan
Van den Broek gevraagd de functie waar te nemen. Dat wilde hij
wel maar dan zou Eibrink Jansen, na terugkomst, geconfronteerd
worden met vele veranderingen.
Toen is de keuze op Stephan gevallen en mij viel de eer te
beurt hem op te volgen.
Toen ik in de daarop volgende dagen mijn opwachting bij DBZ
deed, werd mij - voordat ik plaats had genomen - meegedeeld dat
ik per 1 december tot Administrateur zou worden bevorderd. Daar
kon ik het mee doen.
1 September 1960 nam ik het bestuur over de Onderafdeling
Hollandia over. De bezetting van bestuurs- en kantoorpersoneel
was goed en ik verwachtte er behoorlijk mee te kunnen werken.
De Onderafdeling was verdeeld in Hollandia-stad, Hollandiabinnen,
dat tot voor enkele jaren de hoofdstad was geweest, en
Sentani, gelegen aan het gelijknamige meer en waar zich het
vliegveld bevond, verder ongeveer 70 Papoea-dorpen.
Er was een permanent bezette brandweer, die - op enkele
kleine binnenbrandjes na - nooit hoefde uit te rukken. Voor het
stadsonderhoud in Hollandia-haven, Hollandia-binnen en Sentani
had ik een hoofdopzichter en opzichter, die volkomen voor hun
taak berekend waren.
In de begroting van de Onderafdeling was voor het stadson—
derhoud ook het onderhoud van de tuin van het huis van de
Gouverneur begrepen. Echter nergens stond vast welk deel dit was,
wat nog al eens tot misverstanden aanleiding gaf.
Het kerkhof - dat erg verwaarloosd was - lag in Hollandiabinnen.
De opzichter voor stadsonderhoud heeft in korte tijd de
achterstand weggewerkt, wat aanleiding was mij te vragen om hem
af te staan voor het onderhoud van de Gouverneurstuin. Ik heb dit
afgehouden, wat weer geen goede beurt was.
Het politiedetachement was behoorlijk op sterkte en had
vaste posten in Hollandia-binnen en Sentani. Er was een grote
gevangenis, waar ook Papoea's van buiten Hollandia straffen van
meer dan een jaar moesten uitzitten. Als Controleur in de
Vogelkop heb ik steeds geweigerd deze gestraften naar Hollandia
te sturen, omdat het mij bekend was dat daar veel echte criminelen
zaten en de Papoea's van buiten er slechter uitkwamen dan zij
erin gingen.
Pagina 103

De Adviesraad voor Hollandia kwam eens per maand in
vergadering bijeen, maar als gevolg van het vele onderlinge
gekissebis kwam er niet veel uit.
Voorgangers van mij hadden reeds geconstateerd dat er
practisch geen contact was tussen de overheidsdiensten met hun
directeuren en het HPB. Opstelling van ontwikkelingsplannen ging
buiten het bestuur om, verslagen werden slechts incidenteel
ontvangen. Eerst wanneer er problemen met de bevolking waren
gerezen over grondkwesties en schadeclaims waar men zelf niet
uit kon komen werd de Controleur ingeschakeld om uit de moeilijkheden
te komen. Verder kwam het er niet op neer wat je kon, maar
wie je kende.
Normaal had hij het in Hollandia druk genoeg, waar in mijn
geval nog bijkwamen de verkiezingen voor de Nieuw-Guinea Raad en
de opdracht tot het schrijven van een Memorie van Overgave, omdat
diverse voorgangers daar niet toe waren gekomen.
Voor de verkiezingen van de Nieuw-Guinea Raad was de
Onderafdeling in twee kiesdistricten gesplitst. In Hollandiabinnen
en Hollandia-haven werden de kiezers ontwikkeld genoeg
geacht om daar de verkiezingen rechtstreeks te houden. In de
Ommelanden zouden deze getrapt zijn.
Bij mijn aantreden in september bleek er nog niets aan de
voorlichting in de Ommmelanden gedaan te zijn. Daarom moest ik
weken achtereen 's avonds de dorpen langs voor een voorlichting
over het doel van deze Raad en over de wijze waarop de leden,
getrapt, gekozen zouden worden. Juist toen ik dit karwei achter
de rug had kwam de Staatssecretaris van Overzeese Gebieden op de
gedachte dat het, politiek gezien, op de buitenwereld een
gunstige indruk zou maken als ook in de Ommelanden de verkiezingen
rechtstreeks zouden zijn.
Ik kon weer van voor af aan beginnen. Daar tussen door kreeg
ik een noodkreet van Max Lapré, Controleur van de Onderafdeling
Genjem, dat hij nog geen instructies ontvangen had over de
verkiezingen, die voor de deur stonden. Ter voorkoming van
tijdverlies heb ik hem toen maar de nodige aanwijzingen gegeven.
Voor de verkiezingen in de hoofdplaats Hollandia had ik
minder kopzorgen, behalve dat op een dag de hoofdopzichter van
het stadsonderhoud mij kwam vragen om een verkiezings- spandoek,
dat tussen twee lantaarnpalen was bevestigd, te laten verplaatsen,
omdat vanwege het heen en weer wapperen van het doek de
palen los trilden. Ik verzocht de voorzitter van de betreffende
politieke partij het doek te verplaatsen, in plaats dat te laten
doen vroeg hij raad aan een bevriend Departementshoofd, die hem
voorhield dat de bewering van Dubois elke grond miste. Dit werd
mij via de plv. Resident doorgegeven. De volgende dag stond in
het plaatselijke periodiek een ingezonden stuk van de voorzitter
van de Protestant Christelijke Partij, dat het Katholieke HPB de
tegenpartij dwars zat.
Pagina 104

Ik op hoge poten naar mijn baas en hem verzocht de betrokken
voorzitter te vragen om een schriftelijke rectificatie. Die wees
dit van de hand, waarop ik de plv. Resident ervan in kennis
stelde dat ik betrokkene tot de volgende ochtend 08.00 uur de
tijd gaf, anders zou ik aangifte bij de politie doen wegens
belediging. Mijn baas op zijn beurt naar DBZ, die zei: " Dat kan
Dubois niet maken." Ik gaf hierop te kennen dat men de volgende
dag wel zou zien wat ik wel en niet kon maken. De volgende
ochtend is mijn opponent de gehele ochtend door de politie
doorgezaagd.
Ik stoorde mij er overigens weinig aan, omdat ik wist dat
vóór mijn komst in Hollandia mijn roem reeds was vooruit gegaan.
Daar was snel bekend geworden welke maatregelen ik in Manokwari
tegen de aanplant van cherriebomen had genomen en men vroeg zich
af of ik dat ook in Hollandia van plan was.
Omdat meerdere buitenlanders waren uitgenodigd om bij de
opening van de Nieuw-Guinea Raad aanwezig te zijn kreeg ik
opdracht een Manifestatie te organiseren van opmerkelijke zaken
die Nieuw-Guinea te bieden had. Ik herinner mij hiervan nog een
demonstratie van Biakkers die op blote voeten over een bed van
gloeiend hete stenen liepen. De uitgespreide stenen werden met
een laag brandend hout bedekt. Nadat dit opgebrand was werden
emmers water over de stenen uitgegooid. De stoom die van de
stenen afkwam demonstreerde duidelijk dat de stenen gloeiend
heet waren. Intussen hadden enkele Biakkers zich in een trance
gebracht en liepen enkele malen over de stenen heen en weer
zonder zich eraan te branden.
Er was een demonstratie van het maken van stenen bijlen.
Slechts enkele inwoners van het aan de noord kust gelegen
Depaperé {Schetskaart, west van Hollandia zuid van K. Tanamehra}
waren deze kunst machtig. Alleen zij wisten de vindplaaten van
de groene steen in het Cycloopgebergte waaruit de bijlen gekloofd
werden. De werkwijze deed denken aan het kloven van diamanten.
Aan Etty was gevraagd de Manifestatie officieel te openen
met het ontsteken van vuurwerk, wat zij met grote tegenzin gedaan
heeft omdat zij bang is voor vuurwerk. Na de bos knallers
ontstoken te hebben rende zij snel weg tot hilariteit van de
toeschouwers. Het aantal buitenlanders dat de feestelijkheden
bijwoonde viel bitter tegen. Waarschijnlijk om Indonesië niet
voor het hoofd te stoten waren vele uitnodigingen van de hand
gewezen.
Op 5 april 1961 is de Nieuw-Guinea Raad plechtig geïnstalleerd
.
Kort daarna kon ik met een zucht van verlichting het bestuur
over de Onderafdeling Hollandia overdragen aan F.H. Peters. Ik
wees hem erop dat, gezien mijn rang van Administrateur, hij
meteen ook die rang moest claimen.
Een prettige onderbreking van mijn bestuursperiode in
Hollandia was het bezoek van een Parlementaire Missie uit
Nederland, die onder leiding van de Voorzitter van de Tweede
Kamer, mr. F.J.F.M, van Thiel, van 3 tot en met 12 december 1960
een bezoek aan Nieuw-Guinea bracht.
Pagina 105

Op 6 december bezocht de Missie Hollandia waar een strak
programma voor was opgesteld.
Zo zou er 's avonds een mogelijkheid zijn voor een gesprek
met "tegenspelers" uit Hollandia. De heer Van Thiel, die weinig
voelde voor een dergelijk gearrangeerde ontmoeting vroeg mij om
hem in contact te brengen met de gewone bevolking.
Wij hebben stilletjes het gezelschap verlaten en hebben op
ons eigen houtje wat bezoeken gebracht. Deze ontmoetingen heeft
de heer Van Thiel op hoge prijs gesteld.
Alvorens een definitief afscheid van Hollandia te nemen wil
ik hier nog even vermelden dat ik voor het schrijven van mijn
belevenissen mijn geheugen heb opgehaald aan de hand van een
Vademecum voor Nederlands-Nieuw Guinea van 1956. Daar staat een
opsomming in van de ambtenaren die dat jaar in Hollandia werkten.
Ik heb geteld dat daar ruim 200 namen in worden genoemd van
middelbare tot en met hoofdambtenaren. Het is mij nooit duidelijk
geworden wat die allemaal voor werkzaamheden hadden. In de tijd
dat ik in de Vogelkop diende heb ik mij wel eens laten ontvallen
dat men in Hollandia niet wist waar Nieuw-Guinea lag. Op de
buitenposten ondervond je slechts met mate medewerking vanuit de
hoofdplaats.
In de loop van de tijd was Eibrink Jansen, terugkerend van
zijn verlof, overgeplaatst naar de Afdeling Zuid-Nieuw-Guinea en
Fred Winia, die Resident was van Fakfak, kreeg definitief die
functie in Hollandia.
In augustus vlogen wij voor een verlof naar Nederland.
Omdat ik intussen hoofdambtenaar was geworden mochten wij first
class reizen. Toevallig kregen wij de twee VIP stoelen met alle
ruimte om ons heen en waar je lekker languit kon liggen slapen.
Een wel comfortabelere manier van reizen dan we in Nieuw-Guinea
gewend waren.
Tijdens ons verlof lazen wij in de kranten over de agressieve
houding van Indonesië, onder andere over het incident van het
afschieten van de Indonesische motortorpedoboot "Matjan Toetoel"
op de avond van 15 januari 1962 door Hr.Ms. Evertsen en
Kortenaer in de buurt van de Etnabaai.
Dit Indonesisch oorlogsschip moest met twee anderen circa
150 man gewapende troepen bij Kaimana aan land zetten.
Etty begon hiervan zo te huiveren, dat zij mij in overweging
gaf om niet meer naar Nieuw-Guinea terug te gaan en meteen een
baan in Nederland te zoeken. Ik wilde dit laten afhangen van mijn
toekomstige plaatsing. Als die de moeite waard zou zijn, wilde
ik toch wel terug. Ook al uit overweging dat bij een vrijwillig
eenzijdig ontslag een aanmerkelijke achteruitgang in mijn
pensioen zou optreden.
Ik schreef een officiële brief aan de Directeur BZ met het
verzoek mij te willen informeren, waar ik na terugkomst van
verlof geplaatst zou worden.
Pagina 106

Tot mijn verbazing kreeg ik geen officieel antwoord, maar
een particuliere brief van een van de ambtenaren op het Departement
dat mijn volgende standplaats Fakfak zou zijn, waar ik de
Hoofdadministrateur, J.W. van Eek, als waarnemend Resident zou
opvolgen; daar werd ik voor de derde maal gepasseerd. Ik gunde
het Van Eek wel, maar vond het wel bar en boos dat hij ineens van
Controleur 1 tot Hoofdadministrateur was benoemd, terwijl ik met
een waarneming genoegen moest nemen.
In Nederland hoorde ik van Fred Winia, dat die eens bij de
Directeur van BZ een goed woordje voor mij heeft gedaan: hij
kreeg te horen dat hij zich niet voor het karretje van Dubois
moest laten spannen.
Na het verlof vertrokken wij in februari naar Nieuw Guinea.
Ik had gedaan gekregen dat wij voor deze reis weer dezelfde
comfortabele plaatsen konden krijgen.
*******
Pagina 107

5. Afdeling Fakfak.
Eind februari kwamen wij na een comfortabele vlucht
in Biak aan en gingen de volgende dag per Dakota naar Manokwari .
Wij waren de laatste passagiers die instapten, de grondsteward
zei dat achter twee plaatsen vrij waren maar verzocht - vanwege
de zware belasting- tijdens de start voor plaats te nemen, anders
was er kans dat het vliegtuig niet loskwam. Daar was maar één
plaats vrij die ik aan Etty liet en ging zelf op de grond zitten
met mijn rug tegen de deur van de cockpit, waarbij het mij
ontviel: "Ik voel mij weer echt thuis in Nieuw-Guinea."
Vanuit Manokwari was er een vlotte verbinding met een Twin
Pioneer naar Inanwatan. Op het vliegveld in Manokwari vroegen
enkele jongelui, die voor het eerst in Nieuw-Guinea waren,
boekingen op de officiële lijndienst. De Kroonduif agent,
Ledderhof, zei dat de geregelde lijndienst in Biak ophield en dat
verder wel gezien werd hoe men op de plaats van bestemming kwam.
In Inanwatan zouden wij overstappen in een Beaver die daar in de
baai kon landen. Toen de piloot het aantal over te brengen
passagiers en bagage zag rekende hij uit tenminste drie vluchten
nodig te hebben. Hij kon -gezien het late uur- die middag niet
meer dan twee maken. Aan ons werd gevraagd in Inanwatan te
overnachten, wij zouden de volgende dag overgevlogen worden; dit
kwam goed uit, omdat ik een aanval van jicht kreeg. Wel kon nog
een korte wandeling gemaakt worden voor een kennismaking met het
onlangs in Inanwatan aangelegde vliegveld.
De opmerking van Ledderhof over de al dan niet geregelde
lijndienst was juist, immers in de praktijk ging het zo dat een
piloot in de lucht contact zocht met een collega die in de buurt
was en afspraken elkaar in Inanwatan of Teminaboean te ontmoeten
voor het uitwisselen van passagiers. De volgende dag bracht de
Beaver ons naar Fakfak { kaart 1 , bijna op de punt van het
Schiereil. Bomberai en kaart 1H }, waar wij werden opgewacht
door Wim en Anneke van Eek, die een maand later met verlof naar
Nederland zouden gaan.
Wij konden in afwachting daarvan in het logeerpaviljoen van
de Residentswoning terecht. Deze riante woning had een zitkamer
van 5 bij 10 meter, een eetkamer van 5 bij 5, drie slaapkamers
van 5 bij 5 en een open voorgallerij van 10 bij 7 meter. De
bijgebouwen bestonden uit 5 bergingen van 3 bij 3; naast het huis
was het logeerpaviljoen met een ruime voorkamer en slaapkamer,
toilet en badkamer. Het huis met de grote tuin had een prachtig
uitzicht op Fakfak en het daarvoor liggende langgerekte eiland
met de toepasselijke naam Poelau Pandjang.
De kantoren van de Resident en het HPB lagen een verdieping
lager. Het politie detachement behoorde tot de Mobiele Politie
onder leiding van de Commissaris Jack Wijnveldt en de hem ter
beschikking gestelde Commissaris Peters.
De deugdelijke gevangenis, dateerde van voor de Tweede
Wereldoorlog.
Er lag een compagnie van het Koninklijke Leger onder
commando van de majoor Frans van Ginkel.
Pagina 108

Het Boswezen was vertegenwoordigd door een bosarchitect en
Landbouw had er een landbouwkundig ingenieur die zich intensief
bezig hield met de cultuur van palla-banda, die in tegenstelling
tot de wilde nootmuskaat een ronde pit heeft en van betere
kwaliteit is. De landbouwkundige had de bijnaam van Piere Palla.
Hij is in Wageningen gepromoveerd op een proefschrift over de
nootmuskaat.
Kort voor mijn vertrek in oktober heb ik voor eigen gebruik
een blik van 18 liter gevuld met nootmuskaat en zo'n zelfde blik
met foelie naar Nederland gezonden. Vóór de blikken gesloten
werden zijn eerst de palla en foelie behandeld tegen insecten en
schimmel. Nu in 1992 gebruiken wij nog altijd de dertig jaar oude
specerijen, die al die tijd goed zijn gebleven.
De Afdeling Fakfak bestond uit de drie Onderafdelingen
Fakfak, Kaimana {kaart 1G, ongeveer in het midden, oost van de
Bitsjoerabaai } en Kokonao { kaart 4 aan de linkerkant } . De
Resident had een jurist, een secretaresse en voldoende administrarief
personeel ter beschikking. De Onderafdeling Fakfak stond
onder het bestuur van de ervaren Controleur Mahler, met in Kokas
{kaart 1. noord van Schiereiland, onder MACCLUER-GOLF ) een AA.
Mahler ging kort daarna met verlof en werd opgevolgd door de
Controleur J. du Buy. In Kaimana zat een jonge Controleur,
terwijl Kokonao bestuurd werd door een AA.
De plaats Fakfak had een ziekenhuis met een arts en enkele
verpleegsters die hulp kregen van de KL arts.
Zowel Zending als Missie waren in Fakfak goed vertegenwoordigd,
met onder andere Vervolgscholen. De Missie had er een
nonnen-klooster met een internaat voor meisjes.
De Afdelingshoofdplaats had een dagelijkse radio- en
telegrafie verbinding met Hollandia en een politieradio onderhield
de verbindingen met Kaimana en Kokonao.
Elke maandagavond kregen wij een uitnodiging van Van Ginkel
voor een bioscoop voorstelling in de kazerne. Voor een van die
avonden hadden Van Eek en ik ons door onze vrouwen laten verontschuldigen
omdat wij aan het "scrabbelen" waren, wat bestond uit
het ontcijferen van een van de Gouverneur ontvangen code
telegram, dat verband hield met de steeds agressievere houding
van Indonesië.
In Fakfak en directe omgeving woonden circa 700 Indonesiërs
in hoofdzaak afkomstig uit Oost Indonesië, daarvan hadden 300
zich verenigd in de politieke partij, GRIB, die het Nederlandse
gezag liever vandaag dan morgen zag vertrekken. Indonesië voerde
langzamerhand het aantal infiltraties op, waardoor de spanningen
toenamen.
Daarnaast waren er pogingen van Indonesiërs die uit Fakfak
naar Indonesië, voornamelijk de eilanden Ceram en Omgeving wilden
uitwijken. Bij zo'n poging was een zekere Adam in de kraag gevat
toen hij een buitenboordmotor in wilde pikken.
Pagina 109

Adam was tot enkele maanden gevangenisstraf veroordeeld en werkte
aan het onderhoud van de grote tuin rond de Residentswoning.
Tegen het einde van zijn straftijd vroeg ik hem naar zijn
toekomstplannen; hij wilde chauffeur worden. Dat kwam goed
uit omdat voor mijn jeep geen chauffeur was.
Aan de Commissaris van Politie, Peters, werd gevraagd
Adam rijlessen te geven, maar hij zag dit op de steile en
bochtige wegen van Fakfak niet goed zitten 1 . ( De wegen helden zo
sterk dat van de jeeps alleen de 1e. en 2e. en achteruit
versnellingen gebruikt werden.) Ik wees hem een vlak stuk weg van
ongeveer 100 meter, waar les gegeven kon worden. Adam haalde zijn
rijbewijs en heeft bij mij enkele maanden als chauffeur gewerkt.
Peters heeft in Nederland een belangrijke rol gespeeld in
de beruchte Menke affaire.
Op een dag werd mij gevraagd onmiddellijk aan de radio te
komen voor een dringend gesprek met Hollandia. Adam was op dat
moment met de jeep elders in Fakfak. Ik besloot met een brommer
naar het telegraafkantoor te gaan. De ambtenaren van het
Residentie- en HPB kantoor keken verbaasd met de verwachting dat
ik het niet ver zou brengen en onderweg op de steile en gladde
wegen wel languit zou gaan. Tot hun verbazing kwam ik even later
heelhuids terug.
In dat open telefoongesprek met de "hush-hush" club
(Veiligheidsdienst) vroeg ik aanvulling van mijn geheim politiefonds
. Ik heb op mijn duvel gehad dat zo'n onderwerp in een open
telefoongesprek was aangeroerd, ik moest toch beseffen dat de
Indonesiërs deze gesprekken afluisterden. Ik dacht bij mijzelf,
dat die wis en waarachtig wel wisten dat dergelijke geheime
fondsen bestonden ! ! !
Voor een snelle verbinding tussen Van Ginkel, Wijnveldt en
mij was van enkele ongebruikte telefoontoestellen een verbinding
tussen ons drieën aangelegd.
Op de avond van 29 april 1962 vroeg Wijnveldt over de
telefoon of hij even langs kon komen, hij wilde een -naar zijn
mening - onwaarschijnljk verhaal doorgeven. Even later kwam hij
met een Papoea onderwijzer en liet hem zijn verhaal vertellen.
Deze gaf les op een school in de kampong Nemboekteb iets ten
zuiden van Kokas { kaart 1H }, en was de vorige dag dwars over
het Onin-schiereiland naar Fakfak gelopen waar hij koninginnedag
wilde vieren. Na ongeveer een uur was in het bos zijn aandacht
gevallen op sporen van laarzen die naar zijn mening afkomstig
waren van militaire oefeningen van het KL. Ongeveer een kilometer
verder zag hij een "pajong" in een boom hangen. (Pajong kan
zowel paraplu, als parachute betekenen.) De onderwijzer begreep
toen dat de vliegtuigen die ' s nachts waren overgevlogen
parachutisten hadden uitgeworpen. Wij vroegen hem om meer en
duidelijke details, waaruit het steeds duidelijker werd dat het
wel degelijk om een parachute ging. Wij hebben nog goed aan zijn
adem geroken of hij niet een glaasje te veel op had.
Ik vroeg over de telefoon aan Van Ginkel even langs te
komen. Ook hij kwam tot de conclusie dat het alleen maar een
parachute kon zijn. Zijn compagnie telde inclusief administratief-
en verzorgend personeel in totaal 135 man.
Pagina 110

Als het een Indonesische parachutisten landing was, kon hij geen
man missen om dit te controleren en vroeg of een politiepatrouille
dit kon doen.
Wijnveldt stuurde er agenten op af en Van Ginkel telegrafeerde
aan de Commandant van de strijdkrachten in Hollandia, dat er
aanwijzingen waren van een Indonesische para-landing.
De reactie hierop was dat het militair technisch uitgesloten was
parachutisten boven een oerwoud te droppen. Wij realiseerden ons
op dat moment niet dat het Commando uit Marine officieren
bestond.
Toen ik dit in Nederland aan een vriend vertelde, die zelf
parachutist is geweest, zei hij het springen in een oerwoud te
verkiezen boven de harde grond omdat je in de takken van de
boomtoppen terecht kwam die je soepel opvingen.
Op 30 april was er om 11 .00 uur een receptie ter gelegenheid
van de verjaardag van de Koningin. De eerste gasten die het erf
op kwamen waren Van Ginkel en zijn vrouw. Op dat moment kwam
langs het erf de politiepatrouille terug en ik verwees Van Ginkel
naar de bijgebouwen. Omdat te verwachten was dat een bericht
over een Indonesische para-landing op enkele kilometers van
Fakfak bij de burgerij paniek zou veroorzaken ontving ik met veel
ongeduld maar met een stalen gezicht mijn gasten tot iedereen er
was. Bij de bijgebouwen stonden de agenten met bewijsstukken,
zoals parachute-zijde en -koorden en in het Indonesisch gestelde
wikkels van blikken of flessen, die de paralanding bevestigden.
Ik vroeg volgens de bestaande richtlijnen militaire bijstand
in de vorm van bovensteun en lichtte de Onderafdelingshoofden
over de landingen in.
Naar ik mij kan herinneren en aan de hand van de schaarse
aantekeningen die ik nog bewaar, heeft de Afdeling Fakfak in 1962
onder andere de volgende droppings en infiltraties gehad:
0- in de avond van 15 januari werden bij de Etnabaai {kaart 1G,
nabij de Vlakke Hoek, zuidelijk tegen de rechtermarge } drie
Indonesische motortorpedoboten waargenomen waarvan de Matjan
Toetoel door Hr.Ms. Evertsen en Kortenaer tot zinken werd
gebracht.
De Controleur van Kaimana, H.A.B. Koops, vertelde dat hij
in die tijd een goed contact had met de commandant van de in
Kaimana gelegerde KL compagnie en zij in gezamenlijk overleg met
het patrouille vaartuig van het BB, de Weijlandt, 52 overlevenden
en 3 omgekomen Indonesiërs ( 2 Islamieten en 1 Protestant) naar
Kaimana hebben overgebracht. Koops heeft daar de 3 Indonesiërs
volgens ritueel gebruik door een Imam en Pandita ter aarde laten
bestellen. De heer Durant van het Internationale Rode Kruis heeft
bij zijn bezoek aan Kaimana zijn tevredenheid hierover uitgesproken
.
0- bij Nemboekteb ten zuiden van Kokas op 26 april, waar drie
Dakota's 42 Indonesische parachutisten uitwierpen, die kort
daarop door Nederlandse troepen zijn achtervolgd. Hierbij
versleet hun kleding en schoeisel zo erg dat vervanging moest
worden aangevraagd. Op 9 mei wierp een Dakota op het voor Fakfak
in aanleg zijnde voetbalveld deze uit.
Pagina 77 7

O- op 26 april werden 36 Indonesische parachutisten nabij
Wendessi { kaart 1D, aan de westkust, oost van het eiland Roon)
gedropt die koers zetten naar de Bitsjarabaai oost van Kaimana.
Van daar gevangen genomen parachutisten hoorden wij dat in de
buurt van Windessi twee gewonden waren achter gelaten. De
hierover geïnformeerde Resident in Manokwari stuurde er politie
op af die de twee gevangen nam.
0- rond 29 april waren circa 60 para's, onder commando van de
fanatieke luitenant Herosisnodo, ten westen van Kaimana geland.
De KI commandant stelde de Controleur Koops hiervan op de hoogte.
In gezamenlijk overleg is hier een gecombineerde patrouille van
militairen en Papoea politie op afgegaan. Alhoewel deze patrouille
de droppingsplaats heeft gevonden slaagde zij er niet in de
para's op te sporen. Deze hebben zich tot na het staakt het vuren
( 18 augustus ) schuil gehouden, waarbij zij zich met het eten
van bosvruchten, insecten en zelfs boomschors in leven moesten
houden. Koops heeft kort na 18 augustus in de pasanggrahan in
Kaimana een ontmoeting met Herosisnodo gehad, die daarbij een
beroep deed op de Nederlandse toezegging van een gratis medische
behandeling. De luitenant zelf kreeg in Kaimana een tandheelkundig
onderzoek.
0- 18 mei vond een nieuwe Indonesische landing bij Kaimana
plaats. Bij de zuiveringsacties sneuvelden aan Nederlandse zijde
de sergeant Kevelam en de soldaat Faber, die met militaire eer
in Kaimana ter aarde zijn besteld.
0- eind mei was uit Kokas gerapporteerd dat uit de kampong
Roembati { kaart 1H, oost punt Schiereiland } twee mannen
spoorloos verdwenen waren. De kepala kampong beweerde dat zij
in Fakfak werkten. Een speurtocht had geen resultaten.
Achteraf bekeken was het eigenaardig dat juist in die dagen
de Rad ja van Roembati op weg naar Biak langs Fakfak kwam.
Ongetwijfeld wist hij de juiste toedracht van de verdwijning van
de twee maar zorgde ervoor tijdig uit de buurt te zijn.
Later kwam deze toedracht boven. Op een nacht had een grote
prauw met buitenboordmotor uit Ceram het dorp bezocht waar de
Indonesiërs vroegen om twee mannen mee te geven, die bij een
volgende infiltratie de weg moesten wijzen. Het dorpshoofd had
gezegd dat zij de twee mannen konden meenemen, die juist op zee
aan het vissen waren. De Indonesiërs zochten deze twee op en
gelastten hen mee te gaan naar Ceram. Hun verzoek eerst afscheid
van hun gezin te mogen nemen werd afgewezen.
Korte tijd later maakten twee grote prauwen met buitenboordmotoren,
met elk circa twintig man van de strijdvaardige Mobiele
Politie de oversteek van Ceram naar Nieuw-Guinea. Een van de
prauwen werd op 1 4 mei onderschept door de B jager Hr.Ms Utrecht,
die de twintig man van de Indonesische Mobiele Politie aan boord
nam. Hr.Ms. Limburg nam de prauw over en de Utrecht bracht de
gevangenen naar Sorong. Ik was die dag met ons patrouillevaartuig,
Willem Jansz, op weg naar Kokas. Onderweg werd mij door
de Limburg met lichtseinen gevraagd aan boord te komen. Daar
hoorde ik van de infiltratiepoging en kreeg het verzoek de prauw
over te nemen.
Ik overlegde met de djoeragan (kapitein) van het patrouillevaartuig
waar wij de prauw zouden achterlaten en op de terugweg
ophalen, die stelde de Patipi baai voor, maar mijn keus viel op
de zuidelijk daarvan gelegen Soeweribaai }. Pagina 112

In de loop van de ochtend van 15 mei kreeg ik in (politie)code
het verzoek onmiddellijk naar Fakfak terug te keren in verband
met een nieuwe paralanding bij Wajati, zeven kilometer oost van
Fakfak. Die avond keerden wij terug naar Fakfak, haalden de
prauw op die thuis aan de politie werd overgedragen.
Achteraf bleek een tweede prauw met Indonesische Mobiele Politie
in de Patipibaai aan land gegaan te zijn. Als de prauw daar was
achtergelaten dan hadden de Indonesiërs een vette prooi aan mij
gehad.
Wijnveldt vertelde over de dropping op 15 mei zo vlak bij
Fakfak. Hij zat op die bewuste ochtend om zeven uur voor zijn
huis een kop koffie te drinken toen hij in de verte drie
vliegtuigen zag cirkelen waaruit parachutisten sprongen. Hij
dacht dat dit Nederlanders waren tot een uur later Papoea's uit
Wajati { kaart 1H, oost van Fakfak } kwamen melden dat het een
Indonesische dropping was. Als bewijsstukken hadden zij stukken
dendeng (gedroogd vlees) en blikjes met Indonesische etiketten
bij zich. Met deze groep is weinig aanraking geweest. De
Mariniers zetten weliswaar direct een achtervolging in maar omdat
bij elke vuurwisseling de Indonesiërs wegvluchtten was er weinig
contact totdat op 14 juni de kapitein Kartawi besloot zich in
Danoewaria over te geven.
0- op 15, 17 en 19 mei droppings in het midden van het Onin
schiereiland { kaart 1H }.
0- op 17 mei wierpen drie Dakota's bij Mamboeniboeni { zuid oost
van Kokas, zes kilometer oost van Nemboekteb } 39 para's en op
19 mei op die zelfde plaats nog eens 80.
Bij de achtervolging van deze Indonesiërs was Tobias
Krimandono uit Mamoer gids, Tobias is op 28 mei door de para's
gevangen genomen en vermoord. Een in Nederland bij Van Eek
bestelde gedenkplaat voor deze Papoea, hebben Van Ginkel en ik
op 25 september in de bovenloop van de kali Boeni Boeni met enig
ceremonieel geplaatst { kaart 1H }.
0- op 17 mei hebben 3 Dakota's in het oerwoud noord van Kaimana
elk 14 man uitgeworpen. Dit hoorden wij van de bemanning van de
Dakota, die er een had uitgevoerd. Op de terugweg was deze door
een vliegtuig van de Marine vliegdienst neergehaald. Het Indonesisch
vliegtuig had een noodlanding op zee kunnen maken en de
bemanning wist zich met rubberboten te redden. Zij werden door
Hr.Ms. Friesland opgepikt en naar Fakfak overgebracht waar zij
werden verhoord door een Inspecteur van politie, die lange tijd
in Kaimana had gezeten en het gebied van de dropping heel goed
kende, aan de hand van de verklaringen kon hij precies aangeven
waar de para's gedropt waren.
Ondanks intensief speuren door de Nederlandse militairen
konden deze para's niet gelokaliseerd worden, wat voor de
commandant aanleiding was deze informatie naar het rijk der
sprookjes te verwijzen. Dat het geen fabel was bleek toen na de
wapenstilstand daar enkele tientallen Indonesische para's
tevoorschijn kwamen.
Pagina 7 73

Als de bataljonscommandant een betere verstandhouding had
opgebouwd met de Controleur van Kaimana dan was er een politiepatrouille
op uit gezonden die de para's waarschijnlijk had
opgespoord.
Inmiddels was het opgevallen dat niemand er aan gedacht had
het lichtbaken op Poelau Pandjang te doven zodat dit enige tijd
een mooi aanvliegpunt voor de Indonesiërs was geweest. Ik liet
het licht doven en informeerde Hollandia hierover.
De avond van 17 mei was ik vroeg naar bed gegaan maar er
spoedig uitgehaald voor een via de militaire verbinding doorgegeven
spoedtelegram van de Gouverneur die beducht was over een
Indonesische vergelding met luchtaanvallen voor het neerschieten
van de Dakota. Mijn secretaresse stelde een kennisgeving op die
in Fakfak verspreid werd door een koeriersdienst.
Binnen twee uur was iedereen op de hoogte. De volgende dag
kreeg ik een woedende ambtenaar bij me die vroeg of dit bericht
niet tot de volgende ochtend had kunnen wachten. Zijn zwangere
vrouw was erg geschrokken toen er tegen middernacht aan de deur
werd geklopt en hun het bericht werd aangereikt.
0- 31 juli Indonesische vliegtuigen voor de bevoorrading van de
troepen, terwijl noord van Kaimana nog 70 man werd afgeworpen.
Vanuit Nederland waren intussen ter versterking van de
strijdkrachten Mariniers naar Nieuw-Guinea gezonden. Hiervan
kreeg Fakfak een compagnie onder leiding van de majoor
E.T.T.Dulfer en Kaimana een KL bataljon onder leiding van een
luitenant kolonel, die zijn troepen nabij het vliegveld Utarom
installeerde.
De Indonesiërs hadden hun training gekregen door droppings
boven rubberbossen. Als zij in het donker in een boomtop terecht
kwamen gooiden zij hun helm naar beneden en telden de tijd tot
deze op de grond terecht kwam. Aan de hand daarvan konden zij
schatten hoeveel meter hun van de grond scheidde. Een para overkwam
het dat zijn helm met een klap op een dikke zijtak terecht
kwam, hierdoor misleid dacht hij niet zo hoog te zitten en liet
zich naar beneden vallen waarbij hij een been brak. Zij hielden
er rekening mee verspreid neer te komen, voor het oproepen van
collega's hadden zij een fluit bij zich.
Bij de dropping op 26 april bij Nemboekteb was een parachutist
zo ver van zijn kameraden neergekomen, dat hij zich niet bij
hun kon aansluiten. Op goed geluk baande hij zich een weg door
het oerwoud en kwam in kampong Mamoer terecht. Daar informeerde
hij naar een bestuurpost in de buurt en de bezetting daarvan, dit
was Kokas met tien politieagenten. De Papoea's zeiden dat hij met
zijn zware bewapening gemakkelijk de post kon innemen, zij zouden
hem met een prauw erheen brengen; hij kon zich onder de vloer van
het huisje in het midden van het vaartuig schuilhouden. Er werd
een prauw klaar gemaakt, één Papoea stond voorop en een andere
zat achterin. Intussen was een andere Papoea naar Kokas gevaren
om het bestuur in te lichten over de komst van de parachutist.
Pagina 7 74

Toevallig waren daar enkele Nederlandse onderwijzers, die
examen afnamen voor toelating tot de Vervolgschool. Een van de
onderwijzers was in zijn militaire diensttijd sergeant geweest.
Hij nam het commando op zich en stelde de politie strategisch bij
de steiger op. Toen de prauw met de verborgen parachutist
naderde gaf de voorop staande Papoea met zijn vinger aan waar de
para verscholen zat. Er werden enkele schoten op de prauw
afgevuurd, waarop de twee Papoea's in zee sprongen om hun leven
zeker te stellen. De parachutist had bij deze beschieting een
schot in een van zijn dijen opgelopen.
Uit de verhoren was ons duidelijk geworden dat deze wijze
van infiltratie een poging was van Soekarno om ons te intimideren,
de infiltranten hadden strikte instructies tot nader order
vuurcontact te vermijden maar wel moesten zij de Papoea's tot een
opstand tegen de Nederlanders bewegen; bovendien rekende
Soekarno erop een deel van de Nederlandse troepen te binden.
Dit laatste is wel gelukt, maar - althans in Fakfak- is van die
intimidatie niets terecht gekomen, evenmin als het in opstand
komen tegen de Nederlanders. Zelfs de GRIB leden hielden zich
koest.
De Indonesische para's hadden het verre van gemakkelijk. Zij
kenden het terrein niet; wisten niet precies waar zij terecht
waren gekomen, wat hun opdrachtgevers evenmin bekend was omdat
een groot deel van hun uitrusting - waaronder communicatieapparatuur
- verloren was gegaan. Bevoorrading uit het eigen land
was niet mogelijk, zij moesten zich voeden met wat het Nieuw-
Guinea bos hen bood en dat was niet veel. Zij stilden hun honger
met onrijpe nootmuskaatvruchten, waar zij diarree van kregen.
De gevangenen waren erg verzwakt en moesten meestal medisch
behandeld worden, waarbij zij vreesden vergiftigd te worden. In
tegenstelling tot hun verwachtingen, namelijk als bevrijders door
de Papoea's ingehaald te worden kregen zij een vijandige
ontvangst.
Een Mariniers patrouille onmoette in het bos bij Kokas een
Papoea, die een geweer droeg. Op de vraag wat hij uitvoerde,
antwoordde hij: " Ik ben op parachutistenjacht."
Ook in Kaimana stonden de Papoea's uiterst vijandig
tegenover de Indonesiërs en vreesden het ergste als het Nederlands
gezag zou verdwijnen.
De Nederlandse militairen, die voor het eerst in de tropen
waren, viel het patrouillelopen door het zwaar en bergachtig
terrein niet mee. Bovendien schrokken zij in de bamboebossen van
het knallend uit elkaar springen van omgevallen droge bamboe,
waarvan zij dachten dat dit geweerschoten van de tegenstanders
waren. Bij elke knal gingen zij in dekking.
Bij het verhoren van de gevangenen bleek dat er veel exonderwijzers
bij waren. Hun argument was dat zij als onderwijskracht
niet voldoende verdienden om met hun gezinnen rond te
komen. Als militair werden zij ruimschoots gefourageerd en konden
er met hun gezinnen behoorlijk van leven. Als ons een presentielijst
in handen viel, bleek die vaak niet te kloppen met de namen
van de gevangenen.
Pagina 7 75

Reden was dat op het laatste moment vóór het vertrek
vriendjes van de leiding mochten uittreden en door anderen waren
vervangen.
Ik citeer gedeelten van de journalist Link van Bruggen uit
de Nieuwe Haagse Courant van 22 mei 1962 en het Dagblad voor
Noord Limburg van 24 mei 1962, hij was begin mei enkele dagen
onze gast:
""Zo paniekerig het voor Indonesië practisch onbereikbare
Hollandia is, zo rustig is het in de "frontlijn" liggende
Fakfak. Met de Radja Ampat archipel voor de Vogelkop is de
zuidkust een bijna natuurlijke invalspoort voor infiltranten.
Ceram ligt slechts 120 kilometer van Fakfak vandaan.
De Kei- eilanden en de Aroe-eilanden zijn Indonesische uitvalbases
geworden, ook al heeft geen enkele infiltratie tot nu toe
enig succes opgeleverd. De rust in Fakfak is nog meer in 't oog
springend, als men bedenkt dat op het ogenblik( moment van
schrijven) een vijftigtal met de modernste wapens uitgeruste
Indonesische parachutisten op nog geen dertig kilometer afstand
zitten. De Europeanen hier - vrouwen en kinderen meegerekend
iets meer dan tweehonderd - hebben volledig vertrouwen in de
mannen van Oranje Gelderland, die onder bevel van garnizoenscommandant
majoor F. van Ginkel tot taak hebben de burgerbevolking
te beschermen.
Het leven in het steil tegen een berghelling aangedrukte plaatsje
gaat gewoon door. In de pittoreske Handelstraat met z'n aaneengeregen
rij Chinese toko's- de enige straat in heel Nieuw Guinea
die Indonesisch aandoet- stijgt de penetrante geur van notemuskaat
en foelie. Hele gezinnen zijn doende de palla te drogen en
te kloppen. De bloedrode foelie, die niet meer is dan het vlies
van de notemuskaat ligt overal in de zon te broeien. Kamponghoofden
en handelaars zijn er schatrijk mee geworden- sommige behoren
tot het gilde van de miljonairs. Evenals van krokodillenhuid,
gomcopal, copra, hout, schelpen, hars (damar) en zeekomkommers.
De drie jeeps, die rammelend door het plaatsje rijden, zijn op
de met stenen aangestampte wegen onderhevig aan veel malheur.
De hele dag ronken zij tegen de hellingen op, of zakken gierend
naar de pas gebouwde aanlegsteiger. De enige verbinding met de
buitenwereld is het vaartuig of het met groot geweld uit het
ravijn opstijgende Beaver watervliegtuig. Per week geeft het
slechts aan totaal negen personen een doorverbinding naar Biak,
waarbij het systeem van vliegen op dat van het ouderwetse
boompje- beestje- huisje lijkt.
Fakfak is de zetel van de enige, uitgesproken pro-Indonesische
partij in Nieuw Guinea. Verwonderlijk is dit niet, want er wonen
zevenhonderd Indonesiërs in het plaatsje. Hun ouders en grootouders
zijn op de dicht bij Indonesië liggende zuidkust neergestreken.
Zij drijven er toko's of restaurants of zijn als
werknemer in het arbeidsproces ingeschakeld. De nog niet zo lang
geleden opgerichte politieke partij de GRIB ( Gerakan Rakjat
Irian Barat, Volksbeweging West-Irian) en staat onder voorzitterschap
van de Papoea Galiem Raesa. Hij is echter een stroofiguur,
daar de grote man op de achtergrond de Indonesiër Daeng Patta is.
De GRIB telt driehonderd min of meer officiële leden, van wie
honderd Papoea heten te zijn. In hoeverre dit juist is kan niet
worden gecontroleerd.
Pag ia 116

Vast staat dat de partij, die aansluiting bij Indonesië wenst,
zich bijzonder rustig houdt. Aan te nemen valt verder dat de GRIB
voor het merendeel op wankele figuren drijft, die uit puur
opportunisme ( gezag en goed betaalde banen onder een eventueel
Indonesisch bewind) het spoor van Daeng Patta zijn gaan volgen.
Dat verschillende leden zich bepaald niet gelukkig voelen, blijkt
wel duidelijk uit de woorden, die een van hen tot mij sprak: "zolang
de Nederlanders hier zijn hoeven wij niets te vrezen. Als
er echter een overdracht plaats vindt, die onmiddellijke terugtrekking
van de troepen hier betekent, is het misschien beter ons
de eerste dagen in de bush te verbergen. Wij vrezen namelijk dat
er Papoea's zijn, die ons als verraders zullen zien en we weten
zeker dat er verschillende figuren zijn, die niet zullen schromen
wraak op ons te nemen" .
Een en ander klopt volkomen met de ervaringen, welke door het
bestuur worden opgedaan.
De Resident zowel als het H.P.B, hebben heel wat moeite gehad
pro-Nederlandse Papoea's ervan te overtuigen dat een pro-
Indonesische partij binnen het kader van het democratisch bestel
een normale figuur is. Verschillende kamponghoofden, die met hun
mannen bereid zijn voor de Nederlandse zaak te vechten -zodra er
infiltraties aan de Zuidkust zijn, komen van diverse kanten
aanbiedingen binnen -hebben tevens verklaard dat ook de Nederlanders
hun vijanden zullen zijn als deze hen aan Djakarta verkopen.
De man, die nogal wat invloed in de Indonesische gemeenschap van
Fakfak heeft, is de Radja Roembati. Hoewel deze palla-handelaar
wiens rechten in het oude adatgebruik wortelen, zijn kaarten nog
niet op tafel heeft gegooid neemt men algemeen aan dat hij niet
zal aarzelen politieke inzichten welke schadelijk zijn voor zijn
zakelijke belangen, overboord te gooien. Op het moment speelt hij
dan ook met de mond met de Nederlanders mee. Indien het getij
keert, behoort hij tot een van de eersten, die het blauw van de
driekleur die thans nog boven Fakfak waait voorgoed zal vergeten.
Het is duidelijk: Zowel politiek als militair ligt Fakfak in het
frontgebied. Aan de oppervlakte merkt men er echter weinig van,
want anders dan in Hollandia, zijn degenen die in de buitenplaatsen
verblijven nog altijd door idealen geboeid. De op het punt
van beginnen staande bouw van een gouvernementshotel gaat gewoon
door. Aan de plannen van een vliegveld wordt rustig doorgewerkt,
ook al zal dit project miljoenen gaan kosten.""
Link van Bruggen, die daar een mooie journalistieke kans in
zag, vroeg of ik hem aan een prauw met bemanning kon helpen voor
een oversteek naar Ceram. Ik vond het te link om hem daarbij
behulpzaam te zijn.
In mei kregen wij bezoek van de toenmalige Staatssecretaris
van Defensie, P.J.S. de Jong, die de stemming onder de Nederlanders
kwam peilen. Van Ginkel en ik vertelden hem enthousiast dat
die uitstekend was maar dat men bang was dat Nederland onder de
druk van de Amerika zou bezwijken. De Jong verzekerde ons pertinent
dat dit niet zou gebeuren. Achteraf betwijfel ik deze uitspraak
van De Jong, immers de geheime besprekingen met E. Bunker
waren op 20 maart 1962 begonnen en in mei zo'n eind gevorderd,
dat De Jong wel weten moest dat Nederland eigenlijk op dat moment
al voor Amerika gezwicht was en alleen nog een weg zocht zonder
te veel gezichtsverlies van Nieuw-Guinea af te kunnen komen.
Pagina 117

Bovendien had Robert Kennedy in februari 1962 duidelijk aan de
Nederlandse regering laten weten wat het Amerikaanse standpunt
was. Als de Jong Van Ginkel en mij vertrouwelijk enige hints had
gegeven dan waren de verdere militaire acties voorzichtiger
geweest en was de Luitenant Moreux in augustus niet gesneuveld.
Deze luitenant kreeg opdracht om achter een groep infiltranten
aan te gaan, die op 9 augustus bij de kampomg Soem aan land waren
gegaan. Op 16 augustus kreeg het peloton vuurcontact met de
Indonesiërs, daarbij kreeg de luitenant een schot in zijn arm en
een brenschutter een schot in zijn nierstreek. Beiden zijn direct
naar Fakfak afgevoerd en met een Beaver naar Kaimana overgevlogen,
waar een (urologisch) chirurg aan het bataljon verbonden
was. Deze opereerde eerst de soldaat, die er erger aan toe was
dan de luitenant.
Na een geslaagde operatie werd de tweede patiënt op de
operatietafel gelegd, die echter tijdens de behandeling overleed,
(één dag vóór de wapenstilstand)
Het had er aanvankelijk voor Moreux niet ongunstig uitgezien.
Van Ginkel schreef zijn echtgenote dat haar man gewond was,
maar dat zijn kansen er goed voorstonden. De brief werd meteen
op de post gedaan. Toen 's avonds het overlijdens bericht kwam
moest Van Ginkel in de postzak naar zijn eerste brief graven om
die te rectificeren.
Kaimana kreeg in maart bezoek van de Staatssecretaris
Th.H. Bot en in mei van de Staatssecretaris P.J.S. de Jong, die
beiden tegenover de Controleur en de militaire commandanten
verzekerden dat de Nederlandse Regering ernaar bleef streven dat
de Papoea's hun eigen toekomst zouden bepalen. Beiden waren vol
lof over de wijze waarop de burgerlijke- en militaire overheden
in Nieuw-Guinea samen werkten en waarop zij de Papoea's tegemoet
traden en informeerden.
Onze grote vrees was dat in de buurt van Fakfak wonende
Indonesiërs een brug zouden slaan naar de para's en die de stad
binnen zouden smokkelen. De Papoea dorpshoofden gaven ons de
stellige verzekering dat dit nooit zou gebeuren. Zij hadden rond
de dorpen een vast cordon gelegd en iedere Indonesiër die daar
doorheen wilde voor contact met de para's speelde met zijn leven.
Vele Papoea's hadden in navolging van de parachutistenjager
bij Kokas hun op de Japanners veroverde vuurwapens tevoorschijn
gehaald en zich bovendien de door de para's in het bos achtergelaten
wapens toegeëigend. Ter voorkoming dat deze gewapende
burgers door de Indonesiërs als franc-tireurs beschouwd zouden
worden had ik hun op eigen initiatief (buiten Hollandia om)
benoemd tot hulppolitie agenten en voorzien van een oranje
armband met de Nederlandse leeuw en had hun ook nog wat Indonesisch
wapentuig gegeven. De Controleur van Kaimana had op mijn
instructies ook een hulppolitie in het leven geroepen, die met
wapens van de politie en van de gevangen genomen Indonesiërs werd
uitgerust, zij waren herkenbaar aan een witte armband met de
letters HP. Hun taak was het bewaken van de tuinen van de dorpen
die door para's geplunderd werden.
Pagina 118

Iedere ochtend hadden de twee militaire commandanten,
Wijnveldt en ik om negen uur 's morgens een bespreking voor
een evaluatie van wat de dag van te voren was gebeurd en wat nu
verder te doen stond. Op zo'n bespreking kwam Van Ginkel met een
bericht uit het nonnenklooster dat de afgelopen nacht twee
meisjes, die niet in slaap konden komen, buiten hun kamers in het
Maleis waren aangesproken door twee militairen, waaruit wij
afleidden dat de para's al in Fakfak waren doorgedrongen. We
besloten met alle militairen en politieagenten heel Fakfak als
met een fijne kam op para's te doorzoeken. Het was niet uitgesloten
dat die in de achter Fakfak in aanbouw zijnde huizen een
onderdak hadden gevonden.
Om 1 0 uur zou deze actie beginnen. Vlak voor tienen liet Van
Ginkel weten dat de z.g. Indonesiërs Nederlandse militairen waren
die een borrel te veel op hadden.
Intussen zat ik met het probleem dat de AA's in Kokas en
Kokonao en de Controleur in Kaimana weinig bestuurservaring
hadden en minder goed met deze geheel nieuwe omstandigheden
konden omgaan. Daar kwam nog bij dat de Controleur (geassimileerd
met de rang van kapitein in het leger) op moest boksen tegen een
luitenant kolonel.
Aanvankelijk was de verstandhouding in Kaimana tussen
bestuur/politie en de militairen, namelijk de elkaar opvolgende
Compagniescommandanten van respectievelijk KL en Mariniers
bepaald goed geweest en hield men elkaar over en weer op de
hoogte van de gang van zaken.
Deze verslechterde echter toen er een bataljon van de KL in
Kaimana werd gelegerd, onder commando van een luitenant kolonel.
De staf van het bataljon gedroeg zich of er sprake was van een
militair gezag, waarbij de burgerlijke autoriteiten slechts een
beperkte aanvullende rol mochten vervullen. Fragmentarisch en
onregelmatig werd de Controleur en dan nog maar op eigen verzoek
geïnformeerd.
Alleen bij problemen met huisvesting of als er behoefte was
aan dragers voor het vervoer van de bagage van militaire
patrouilles en tolken nodig waren voor het verhoor van Indonesiërs
wist de staf het BB te vinden. Vanzelfsprekend riep dit
frustraties op.
Daarbij kwam nog dat door dit exceptionele gebeuren er van
het normale bestuurswerk weinig terecht kwam. Bovendien zaten
op het HPB kantoor op twee vitale posten pro-Indonesische
ambtenaren.
Het was alleszins begrijpelijk dat de Controleur, die hoogst
ongelukkig met de situatie was, om een overplaatsing vroeg. Nadat
ik nagegaan was wie eventueel in zijn plaats kon komen, vroeg ik
hem om te blijven en beloofde op het eerste het beste seintje
naar hem toe te komen.
Voor de eerste opvang van de gevangen genomen parachutisten
was de gevangenis in Fakfak ontruimd en de Papoea's, die daar hun
straf moesten uitzitten waren naar de politiekantine overgebracht.
De bewaking van de gevangenis was in handen gelegd van
de militairen.
Pagina 119

Op de steiger van Fakfak stond permanent een militaire wachtpost.
De para's die in Fakfak moesten worden ondergebracht werden van
de steiger op weg naar de gevangenis begeleid door enkele
militairen, onmiddellijk medisch onderzocht en zo nodig in de
ziekenboeg ondergebracht. Als de gevangenis vol dreigde te raken
werd marinehulp ingeroepen voor overbrenging naar Sorong of
Manokwari of het eiland Woendi nabij Biak.
In Kaimana waren de gevangenis en de politiekazerne ontruimd
voor de eerste opvang van de gevangen genomen Indonesiërs, die
daar door KL militairen werden bewaakt.
Bij een bezoek van kolonel G.K.R. de Roos, commandant van
alle Mariniers in Nieuw-Guinea uitte deze zijn verontwaardiging
over de gang van zaken in Fakfak.
Waarvoor was het dagelijks overleg met de burgerlijke
autoriteiten nodig ?
"Als de militairen geen goede verstandhouding hadden met het
Bestuur en de Politie, dan hadden zij politiesteun gemist. In
Fakfak bleek hoe waardevol die was.
Als in Kaimana een zelfde goede verstandhouding was
opgebouwd, dan waren de infiltranten van de droppings noord van
Kaimana door de politie opgespoord. Als het peleton van de
luitenant Moreux politiebegeleiding had gevraagd dan had deze als
verkenners kunnen voorkomen dat het tot een vuurtreffen was
gekomen. "
Ik verwijs hier naar het boek: "Patrouilleren voor de Papoea's"
(pagina 103 rechter kolom)
Kolonel de Roos vond dat bij de overbrenging para's van de
steiger naar de gevangenis de gevangenen geblinddoekt moesten
worden.
"Op een dag trof een Papoea op Poelau Pandjang een parachutist
aan, die van de vaste wal naar het eiland was gezwommen. Hij nam
deze gevangen en bracht hem met zijn prauw naar de steiger van
Fakfak. Daar wilde de militaire wachtpost de para overnemen, maar
de Papoea weigerde zijn buit zonder meer af te staan. Hij vond
dat hij een beloning verdiende en bracht zijn gevangene, zonder
militaire begeleiding naar de gevangenis."
Kolonel de Roos vond de achtervolging van de parachutisten
amateuristisch. Hij zou ervoor zorgen dat door drie oorlogsschepen
de Indonesiërs met het nodige kanonvuur uit het bos gehaald
zouden worden.
"Wie films heeft gezien over de oorlog in Vietnam weet hoe
onmogelijk het is om de vijand in het bos op te sporen."
Ik maakte uit deze opmerkingen op dat zowel de militaire als
burgerlijke autoriteiten in Hollandia er geen begrip van hadden
hoe het op de buitenposten was.
Op een zeker moment bleek, dat van de eerste dropping bij
Nemboekteb, behalve de gevangen genomen para's, de overigen in
het niet verdwenen waren. Navraag bij mijn collega in Manokwari
of hij wist dat zij elders in de Vogelkop waren gesignaleerd had
een negatieve uitkomst. Op een dag kregen wij (van volstrekt
onbekende zijde) een informatie om een kijkje te nemen nabij een
verlaten huisje van palla-verzamelaars ten noord oosten van
Fakfak. Een politiepatrouille rapporteerde dat: het- voor zover
bekend- vervallen huisje weer in orde was gemaakt en na enige
tijd zagen zij enkele Indonesiërs naar buiten komen en uniformen
in een nabij gelegen beekje wassen. Pagina 120

Wij meenden de verdwenen groep op het spoor te zijn. Van
militaire zijde werd gevraagd of de politie deze kon inrekenen,
wat met goed resultaat is gedaan.
Er rekening mee houdend dat te zijner tijd de vrouwen en
kinderen geëvacueerd zouden worden, waren met de Controleur in
Kaimana en de AA in Kokonao voorbereidingen getroffen hoe dit
per schip of vliegtuig kon. Er was een formulier ontworpen dat
de vrouwen bij vertrek mee zouden krijgen met informatie over de
functie, standplaats en salaris van de achtergebleven mannen. Met
dit formulier konden zij in Nederland waarschijnlijk voorschotten
krijgen.
In mei kwam een Beaver mij ophalen voor een dringende
bespreking in Manokwari met een hoofdadministrateur van het
Departement BB. Hij vertelde dat in Hollandia voorbereidingen
werden getroffen voor een evacuatie van vrouwen en kinderen uit
het zuiden.
Ik kon binnenkort de richtlijnen en de nodige formulieren
tegemoet zien. Deze moeten nu nog komen !!!!
Begin mei kwamen kort na elkaar de Commandant van het Papoea
Vrijwilligers Korps, de kolonel der Mariniers W.A. van Heuven
en de Gouverneur, P.J. Platteel, op bezoek.
De kolonel kwam kijken hoe zijn mannen zich in de strijd
tegen de Indonesiërs hielden. Hij had zeer opvallende uniformen
voor hun laten ontwerpen, waarin zij vol trots in Fakfak
paradeerden en alle bewondering van hun landgenoten oogstten;
vooral wanneer zij zich in uitgangstenue staken: met gouden
knopen, rode schouderpassanten, brede rode sjerp, vilten hoed met
rode band en wit metalen korpsembleem, rode kokarde met een pluim
van zwarte veren.
De Gouverneur kwam de verontrustte gemoederen van enkele
Nederlanders aanhoren en deze op hun gemak stellen. Toen de
Gouverneur van een siësta genoot maakte ik met Van Heuven een
rondrit door Fakfak, die informeerde of het doeriantijd was. Hij
bleek dol te zijn op deze stinkende vrucht. Ik beloofde hem na
het vertrek van de Gouverneur hierop te tracteren.
Na zijn middagslaap maakte ik met de Gouverneur een zelfde
rit, die daarbij ook vroeg of het doeriantijd was en of er wat
te organiseren was.
1 s Avonds kwamen de verontruste Nederlanders hun hart
luchten. Tegen twaalf uur maakte de Gouveneur een eind aan het
gesprek.
Na het vertrek van de gasten zetten wij ons aan tafel om van
de intussen schoongemaakte doerian te genieten. Etty, die er
niets van moet hebben, had de doerianpitten met wat lepels en
vorken op een schaal gelegd. De Gouverneur zei dat je doerian
niet met lepels of vorken at maar gewoon met de hand.
Ik legde de Gouverneur mijn moeilijkheden voor van het
werken met weinig ervaren bestuursambtenaren en vroeg hem
machtiging rechtstreeks uit Biak een Beaver aan te mogen vragen
voor korte bezoeken aan Kokas, Kaimana en Kokonau. Dit werd
zonder zonder enig voorbehoud toegestaan.
Pagina 121

Ik meen in die maanden ongeveer 40 uur in een Beaver te
hebben gevlogen. Een vlucht naar Kokonao duurde ongeveer
anderhalf uur. Vanwege het motorlawaai was een conversatie met
de piloot niet mogelijk. Om ons bezig te houden vloog hij tien
meter boven de zee en doodden wij onze tijd met het tellen van
haaien.
Bij het vertrek van Van Heuven kreeg Etty als attentie rozen
in de vorm van een fles Four Roses whiskey.
22 Mei kwam er een code telegram van de Gouverneur over een
beperkte evacuatie van vrouwen en kinderen uit Fakfak, Kaimana
en Kokonao. Op 24 mei vertrokkken 48 vrouwen en 89 kinderen met
de Karossa van de K.P.M, uit Fakfak. Ter voorkoming van hetgeen
op 17 mei in Teminaboean gebeurd was, namelijk dat enkele mannen
met stille trom met de vrouwen mee gingen, was in Fakfak voor de
steiger een afsluiting geplaatst waar de mannen van hun gezinnen
afscheid konden nemen.
Etty is met een handjevol vrouwen nog enige tijd gebleven
tot zij inzagen hun mannen bij het werk voor de voeten te lopen.
Ze ging daarom met een Beaver naar Manokwari waar zij zo lang
bij de Lapré's introk tot zij met Etty Lapré in september via
Tokio naar Nederland reisde. De nonnetjes weigerden categorisch
om Fakfak te verlaten.
1 6 Augustus even een kort bezoek met de Beaver gebracht aan
Kaimana en Kokonao.
Op 17 Augustus liepen enkele aangeschoten GRIB leden door
de Handelsstraat waar zij een militaire patrouille tegenkwamen,
die zij treiterden met het liedje: "Ach was ik maar bij moeder
thuis gebleven". Vlak bij de patrouille drongen zij zich
opzettelijk tegen de militairen aan. Een politiepatrouille die
langs kwam dacht dat de militairen gemolesteerd werden; een van
de agenten verwonde met een schot een GRIB lid dat ' s avonds
hieraan overleed.
Ter voorkoming van een wraakactie zette ik de agent met zijn
gezin op een Beaver, gaf hen een paar duizend gulden en een brief
voor de Commissaris van Politie in Hollandia, R. Ritter, met het
verzoek het gezin over de grens naar Papoea Nieuw-Guinea te
zenden. 5 oktober kreeg ik van GRIB zijde het verzoek de
politieagent alsnog te vervolgen, waarop ik er op wees nu in
dienst van de UNO te zijn en als de UNO administrateur Roltz
Benett uit Hollandia daartoe opdracht gaf dat onverwijld zou
worden gedaan.
Intussen hadden zich de volgende zaken voorgedaan:
op zaterdag 18 augustus werd de wapenstilstand tussen
Nederland en Indonesië gesloten. Die dag gaven 11 parachutisten
zich over, ofschoon zij nog niet van het staakt het vuren hadden
gehoord; maar ze waren aan het eind van hun krachten gekomen.
Met een Beaver een kort bezoek aan Kaimana en Kokonao
gebracht om te overleggen wat ons nu verder te doen stond.
Pagina 122

22 Augustus kreeg Van Ginkel opdracht een jeep bestemd voor
de UNO observers wit te schilderen en van de letters UNO te
voorzien. Frans vroeg of deze observers in mijn paviljoen konden
logeren, waar ik niets voor voelde en daarom in de pasanggrahan
een paar kamers voor hun op liet knappen.
's Middags naar Danoewaria om de bevolking voor te lichten
over de wapenstilstand. Zij waren er van overtuigd dat de
negatieve afloop niet onze schuld was, maar dat wij voor de druk
van het buitenland waren gezwicht. Intussen hadden alle leden van
de GRIB de kotta Fakfak verlaten en ze hielden zich verder koest.
In een code telegram berichtte de Gouverneur dat de
Staatssecretaris, Th.H. Both, en hij mij op 30 augustus in
Kaimana wilden ontmoeten.
Niet wetend of de Indonesische Mobiele Politie, die zich in
de Patipibaai had verzameld, van de wapenstilstand afwist schreef
ik hun een brief, maar had alle moeite om een koerier te vinden.
De militairen en politie en de Indonesiërs voelden er niets voor.
Eindelijk na lang soebatten was iemand, tegen een behoorlijke
vergoeding, bereid de brief naar Patipi te brengen.
Om te voorkomen dat de namen van onze informanten in handen
van de Indonesiërs zouden komen werden mijn geheim archief en dat
van de politie verbrand. Op mijn erf was een diepe kuil waarin
de mappen gedeponeerd werden en in brand gestoken. Adam werd
ermee belast de paperassen, die er met mappen en al in gingen,
voortdurend met een stok uit elkaar te gooien tot er nog alleen
as overbleef.
23 Augustus arriveerden de UNO observers, een Afrikaan en
een Indiër die van meet af aan een pro-Indonesische houding
aannamen.
30 Augustus met de Controleur van Kaimana in een Beaver op
afscheidsbezoek in Soesoenoe in de Argoenibaai en de Etnabaai.
De Papoea's hadden daar dezelfde mening als in Danoewaria. In
de Etnabaai zeiden de Papoea's de Nederlanders dankbaar te zijn
voor hun overbrenging uit het bergland naar de kust maar dat zij
nu wel weer naar het binnenland moesten terugkeren.
Direct na de wapenstilstand was de Papoea hulp politie
opgedragen alle vuurwapens, ook de Japanse, in te leveren, omdat
het bezit hiervan hun in moeilijkheden kon brengen. Zonder
uitzondering hebben zij zich hieraan voldaan.
Er kwamen klachten van de bevolking van Soekartemin, iets
ten noorden van Fakfak, dat zich daar nog steeds een aantal
Indonesische para's ophielden, die zich niet bij het bestuur
wilden melden. Om in hun levensonderhoud te voorzien plunderden
zij elke avond de Papoeatuinen. Als er niet direct maatregelen
werden getroffen namen de Papoea's hun recht in eigen handen.
Pagina 123

Na de wapenstilstand hadden Indonesische vliegtuigen
pamfletten ondertekend door Soekarno en Generaal Majoor Soeharto
uitgeworpen, waarin het staakt het vuren bekend werd gemaakt.
Deze pamfletten lieten wij in ruime mate rond Soekartemin op
bomen in het bos aanbrengen die werden echter door de para's
verscheurd.
De Afrikaanse UNO observator was er met een gemengde
patrouille van Nederlanders en Indonesiërs heen gegaan, maar gaf
het na drie uur op. Die avond bezocht ik de Afrikaan op een
feestje bij de Indonesische schoolopziener en gooide hem op
onheuse manier voor de voeten dat hij achter de para's aan moest
in plaats van feest te vieren.
Twee dagen later kon hij wraak nemen met de bewering dat wij
na de wapenstilstand nog vuurwapens hadden uitgegeven, wat hij
met bewijzen kon staven. Ik ontkende dit ten stelligste maar
beloofde de klacht te onderzoeken; zowel Wijnveldt als Van Ginkel
wisten nergens van.
's Avonds vertelde Frans mij dat buiten zijn medeweten een
sergeant Indonesische wapens had afgegeven aan een in het bos
wonende Ambonees die voor zijn leven vreesde. Wijnveldt liet hem
voor een verhoor door de politie ophalen. Midden in de nacht nam
ik dat af en wees hem er op dat hij de sergeant in grote
moeilijkheden had gebracht. Hij zou de volgende dag officieel
worden gearresteerd en er zou hem in het bijzijn van de observers
een verhoor worden afgenomen waarbij hij moest volhouden dat hij
de wapens in het bos had gevonden. De volgende dag werd hij
voorgeleid en ondervroeg ik hem in mijn kantoor.
Deze kamer was een pijpenla en bevatte alleen mijn bureau
en een zitje waarin de observers plaats namen. De Ambonees stond
met zijn rug naar hen toe. Ik ondervroeg hem met luide stem en
vertaalde zijn verklaring in het Engels. De Ambonees keek mij met
twinkelende oogjes en een glimlach aan, waardoor hij het mij niet
gemakkelijk maakte. Gelukkig namen de observers er genoegen mee
en beschouwden hiermee de zaak als afgedaan.
In Hollandia liep de zaak geheel uit de hand. De ambtenaren
daar hadden er alleen maar oog voor hun eigen belangen veilig te
stellen en waren daarom vaak practisch onbereikbaar. Wel stuurden
zij een overvloed aan nieuwe instructies die vaak met elkaar in
tegenspraak waren.
Voorzieningen in de vervanging van ambtenaren die op 26
september naar Nederland zouden vertrekken bleven uit, de
radio telegrafist kreeg op zijn vraag wat hij met zijn apparaat
moest doen tot antwoord: "Geef dat maar aan de Resident en laat
die maar zien wat hij er mee doet". Als oplossing leende ik een
telegrafist van het KL, die de verbinding onderhield met
Hollandia. In de vervanging van de beheerder van 's Landskas
moest ik ook voorzien, het zelfde gold voor het hoofd van de
electriciteitscentrale.
Pagina 124

Al geruime tijd kwamen (zelfs dringende) telegrammen over
de post, zo kwamen er telegrammen voor de hele kota op twee
vellen van elk 1.60 meter.
Op een dag kwam de opdracht de volgende dag 's Landskas af te
sluiten. Hoe moest dit zonder telegrafische verbinding tijdig
aan Kaimana en Kokas worden doorgegeven ?
30 Augustus was van half elf tot twee in Kaimana de ontmoeting
met de heren Both en Platteel. Ik klaagde over de gang van
zaken in Hollandia. De Gouverneur liet mij geheel vrij om naar
eigen inzicht beslissingen te nemen en stemde ermee in dat ik
f.50.000.—mocht opnemen voor mijn geheim politiefonds, waaruit
de hulppolitie betaald kon worden, de bevolking van Soekartemin
schadeloos gesteld en voorzieningen getroffen worden om
kwetsbare Papoea's voor enige tijd te laten onderduiken, waarvoor
bij Max Lapré uit Manokwari buitenboordmotoren werden besteld.
De ambtenaren van Fakfak, Kaimana en Kokonao moesten wegens
het ontbreken van emballagematerieel hun inboedel voor een appel
en een ei van de hand doen. Both beloofde hiervoor in Nederland
een schadelosstelling te regelen, die nooit tot stand is gekomen
.
Achteraf hoorde ik dat ambtenaren in Hollandia hun particuliere
auto's op landskosten naar Nederland mochten verschepen.
Both vroeg of het zin had om de Controleur van Kaimana te
vragen enige tijd in UNO dienst aan te blijven; wetend dat hij
liever vandaag dan morgen wilde vertrekken heb ik dat afgeraden.
Dat de Papoea's ons niet de schuld gaven van de ongelukkige
afloop bleek uit de vele geschenken die ik kreeg, zoals een
papagaai, een stuk gegoten zilverwerk, een hertegewei, een
zilveren oorhanger gegoten in de ruggewervel van een tonijn, twee
prachtige trommels, twee waardevolle VOC kanonnen ( die normaal
zelfs niet voor veel geld te koop waren) en een paar draagtassen
om aan de Koningin aan te bieden.
Op 30 Augustus was een bespreking met de ambtenaren in
Fakfak over de vraag wie er in UNO dienst nog wilden doorwerken.
Van de 61 wilden slechts 12 aanblijven.
20 September benoemde de Gouverneur mij tot hoofdadministrateur
.
22 September in de militaire mess afscheid genomen van de
ambtenaren die op 27 september uit Fakfak zouden vertrekken. Op
die bijeenkomst werd ik benoemd tot ere-vaandrig van de
C-Compagnie. Omdat het hun in de strijd aan artillerie had
ontbroken gaf ik de Compagnie van Van Ginkel een groot origineel
VOC kanon cadeau.
24 September werd de komst van twee AA's aangekondigd en
werden twee bestuursassistenten benoemd tot respectievelijk
ambtenaar ter beschikking van de Resident en de ander tot HPB
Fakfak.
Pagina 125

Op 2 oktober constateerde ik dat het rustig was in Fakfak,
de GRIB liet niets van zich merken en de Indonesische Mobiele
Politie had zich in Roembati geconcentreerd. Met de kolonel
L.L.M. Eekhout en de Indonesische Brigade Generaal Achmad
Wiranatakoesoema een bezoek gebracht aan Roembati.
Terug in Fakfak vroeg ik de Brigade Generaal enkele
vooraanstaande Papoea's te willen geruststellen.
Begin oktober kwam een Compagnie Pakistaanse militairen in
Fakfak om rust en orde te handhaven. De commandant, een majoor,
maakte een goede indruk en bleek niet van plan zich voor het
karretje van de Indonesiërs te laten spannen.
3 Oktober waren er geen geldige postzegels meer te koop. De
oude mochten niet meer gebruikt worden en de nieuwe, met een UNO
opdruk, moesten nog geleverd worden.
27 September hadden wij UNO vlaggen moeten ontvangen, deze
waren echter in Inanwatan achtergelaten en door Teminaboean
ingepikt. Ik kon een lenen van de Pakistaanse majoor.
In september kreeg ik een uitnodiging om het in gebruik
nemen van de weg Ajamaroe-Teminaboean bij te wonen. De Beaver die
mij zou afhalen was vanwege het slechte weer niet op tijd. Pas
de volgende dag vlogen wij naar Teminaboean, waarbij wij een
moeilijke start hadden. De baai van Fakfak was in een zeer dichte
mist gehuld. Ondanks dat hij geen hand voor ogen kon zien besloot
de piloot toch te vertrekken en taxide het vliegtuig tussen
Poelau Pandjang en Fakfak. Hij startte blindelings in oostelijke
richting evenwijdig aan het eiland en hield die richting na het
loskomen vast tot wij boven de mist uitkwamen en zicht kregen op
het gebergte. Vanuit Teminaboean heb ik met de Controleur
Polanski nog een paar kilometer van de weg gereden.
Eind september kreg ik het telegrafisch verzoek om na
1 oktober nog enkele weken in dienst te blijven omdat mijn
opvolger, een Engelse Resident, niet op tijd zijn dienst kon
aanvaarden.
Omdat alle Residenten vóór 1 oktober Nieuw-Guinea moesten
verlaten was ik op 30 september de laatste Nederlandse Resident
in actieve dienst en op 1 oktober de eerste in UNO dienst.
In de avond van 4 oktober toen ik rustig een boek zat te
lezen kwamen 2 Indonesiërs uit Roembati melden dat zij in Fakfak
inkopen kwamen doen en zij vroegen de weg naar de commandant van
de UNO troepen.
Enkele dagen later kwam met een KPM boot onverwacht een
nieuwe jeep voor mij aan, wat goed van pas kwam omdat de oude
practisch afgeschreven was.
Teminaboean zat al zonder radioverbinding. Met Kaimana kon
ik nog via de politieradio contact maken, met Kokonao in het
geheel niet meer. In Teminaboean was alle rijst uitverkocht en
het nieuwe HPB dorst zonder toestemming van Manokwari de
noodrantsoenen rijst niet te distribueren.

Pagina 126
10 Oktober kwam de UNO Administrateur Roltz Bennett met de
nieuwe politie commandant van 9 tot 11 uur voor een kennismaking
langs.
11 Oktober kwam mijn UNO opvolger, hij gaf te kennen zich
niet te druk te maken omdat hij over enkele weken naar Merauke
zou worden overgeplaatst.
13 Oktober verliet ik met een Beaver Fakfak. De piloot was
zo vriendelijk als afscheid enkele rondvluchten te maken, waarbij
hij zo strietste dat ik bijna de onderkant van de bladeren heb
gezien.
Biak was uitgestorven en lag er eenzaam en verlaten bij.
Op 15 oktober vloog ik opgelucht van Biak via Tokio,
Hongkong en Rome naar Nederland.
*************
*************
Dordrecht, juli 1992
Pagina 127