Download

Michael Haneke
Ivo De Kock
Het plezier-principe onder vuur:
fi lm tussen lijden en verleiden
‘Das ist mir Wurst,’ zei Gouden Palm-winnaar Michael
Haneke tijdens het jongste fi lmfestival van
Cannes, ‘het kan me geen zak schelen of AMOUR
nu genot of ergernis opwekt, het is een persoonlijk
verhaal dat ik moest vertellen en dat me via pijnlijke
loutering plezier oplevert’. Plezier is elk jaar
opnieuw taboe tijdens de grootste fi lmshow op
aarde. Want het rijmt op entertainment en wordt
geassocieerd met barbarij. Te commercieel, te hedonistisch.
‘Bepaalde regisseurs waren meer met hun stijl dan
met hun personages begaan,’ foeterde juryvoorzitter
Nanni Moretti na de bekendmaking van ‘zijn’
omstreden palmares. Een duidelijke verwijzing
naar David Cronenberg (COSMOPOLIS), Alain Resnais
(VOUS N’AVEZ ENCORE RIEN VU) en Leos
Carax (HOLY MOTORS); auteurs die creatief bezig
zijn met fi lmtaal. Maar ook onverholen kritiek op
wie zoals Wes Anderson (MOONRISE KINGDOM),
Ulrich Seidl (PARADIES: LIEBE) en Sergei Loznitsa
(IN THE MIST) zedenstudies fi lmden, verrijkt door
mise en scène en stilering. Film is in deze visie
best geen creatief medium, maar politiek-correct
verfi lmd acteursgedragen toneel. Stijl, experiment
en vernieuwing zijn des duivels. Net als genot en
plezier.
32
Barbaren: vijanden van de cultuur
Er waart de laatste jaren een spook door Europa
en omstreken: cultuurpessimisme. Een onheilsdenken
dat zich niet beperkt tot de gevolgen van
de economische crisis of van een falend cultuurbeleid.
Het gevoel dat er een culturele apocalyps
in de lucht hangt gaat veel dieper. De malaise is
verbonden met de overtuiging dat ‘vijanden van
de cultuur’, hedendaagse barbaren zeg maar, een
ware rooftocht ondernemen en een woestenij achterlaten.
Het confl ict tussen de verdedigers en de vijanden
van de cultuur weerspiegelt een nog altijd sterk
romantische beschaving, waar de overtuiging leeft
dat je om de verhevenheid van de echte waarde te
bereiken een kronkelige weg van lijden en geduld
moet afl eggen. Deze opvatting en het idee dat het
mooie onlosmakelijk verbonden is met vooruitgang,
is een creatie van de Romantiek. Cruciaal
daarbij is de visie dat de betekenis der dingen enkel
bereikbaar is via geduld, inspanningen, diepgang
en lijden.
Volgens cultuurpessimisten gooien cultuurbarbaren
die romantische concepten zoals ‘zonder inspanning
geen prijs’, en ‘zonder diepgang geen
ziel’, overboord. Om aan te sluiten bij het gevoel
dat de toegang tot het hart van de dingen een
kwestie van genoegen, van intens leven, van
emotie is. In Freudiaanse termen een afwijzing
van het realiteitsbeginsel en een omhelzing van
het plezierbeginsel; een zoeken naar plezier (verleiding)
en een afwijzing van pijn (lijden). Het is
geen toeval dat de zogenaamde barbaren ‘kinderachtigheid’
verweten wordt.
Voor de volwassene is de kindertijd immers potentieel
bedreigend. Op de meest onverwachte momenten
kan hij hem parten spelen. De kindertijd
is de verleiding van de onverantwoordelijkheid,
de ongrijpbaarheid van de melancholie, maar ook
de onbegrensdheid van het plezier. ‘Hang het kind
niet uit,’ is de waarschuwing die iedereen te wachten
staat die een bepaalde code negeert of een
bepaalde grens van welvoeglijkheid overschrijdt.

Als kijker of lezer omgaan met fi lm en literatuur
veronderstelt een tijdelijk verlaten van de volwassenenwereld.
Dat gaat gepaard met het in vraag
stellen van zekerheden én het centraal plaatsen
van plezier.
G-spot: Grieken, genot en geluk
Lang, lang geleden; eeuwen voor de Romantiek en
voor Christus wees de Griekse fi losoof Aristippus
op de dichotomie tussen plezier en marteling terwijl
Epicurus stelde dat het doel van de mens het
nastreven van geluk en het vermijden van ongeluk
was. De grondslag van het hedonisme was daarmee
gelegd, al zorgde de rede nog voor een rem.
Die beheersing viel weg toen latere fi losofen hedonisme
(afgeleid van het Griekse ‘hèdonè’, genot)
verbonden met het zinnelijke, waarbij (zintuiglijk
of geestelijk) genot het hoogste goed werd.
Hedonisme werd snel problematisch binnen de
dominante cultuur. Het tot het seksuele gereduceerde
zinnelijke werd bestreden via het concept
zonde, plezier via het concept plicht. Waardoor
plezier geassocieerd werd met egoïsme en losgekoppeld
van begrippen zoals geluk en welzijn. Zo
kregen zowel hedonisme als plezier een negatieve
connotatie. Decadent, bandeloos, losgeslagen,
narcistisch, amoreel; in weinig fraaie bewoordingen
werd er afgerekend met genot.
Film begon eind 19de eeuw zijn leven als kermisattractie
– als bron van verwondering, verleiding
en plezier – maar werd snel een medium en een
kunst. Daardoor kwamen zowel het verhaal als de
beleving, de inhoud als de kijkervaring onder vuur.
Censuur (verpakt als keuring) viseerde het eerste,
opvoeding (vermomd als duiding) het tweede. Dat
leverde taboes op, maar ook een moeilijke relatie
met (schuldig) plezier. Waarbij conservatieve en
progressieve krachten elkaar perfect vinden; zowel
schandalen als entertainment irriteren, zowel
choqueren als verleiden worden verbonden met
genot terwijl diepe waarden en betekenis via lijden
bereikt moeten worden.
Een en ander leidt tot verzet. Van cineasten die
niet vies zijn van plezier, experiment, eigenzinnige
stilering, originaliteit en gedurfde verhalen.
Van fi lms die breken met verwachtingen, die hedonistische
persoonlijkheden opvoeren en kijkers in
vervoering brengen i.p.v. ze op afstand te houden.
Het zijn die haarden van verzet die in sommige
fi lms levendig worden gehouden en die aantonen
dat diepgang en plezier wèl te verzoenen zijn.
33
Maar tegelijk zijn er ook fi lmmakers die als ware
moraalridders met een berispend vingertje wijzen
naar hedonisme.
Schuldig plezier: de lach en de pijnlijke grimas
Het blijft opboksen tegen starre vooroordelen en
diepgewortelde scepsis, zoveel is duidelijk. ‘Verontschuldig
mij dat ik jullie heb laten lachen,’ zei
Pietro Germi toen in 1966 zijn Gouden Palm SIG-
NORE E SIGNORI werd uitgefl oten. En Ken Loach
had alle moeite van de wereld om dit jaar critici
in Cannes te overtuigen dat zijn komedie THE AN-
GEL’S SHARE (2012) een fabel is die inspeelt op
de crisis en bewust focust op de Britse ‘verloren
generatie’ van werkloze en niet tewerk te stellen
jongeren. Maar dan op een humoristische wijze.
Uit The Angels’s Share
De fi lm van Loach is niet beter of slechter dan
zijn meer dramatische fi lms zoals ROUTE IRISH
en THE WIND THAT SHAKES THE BARLEY, maar
heel wat doorwinterde fi lmliefhebbers vonden het
maar niets. ‘Velen denken dat les chants désespérés
sont les chants les plus beaux,’ aldus Cannes
festivalbaas Thierry Frémaux, ‘cinefi elen hebben
de neiging om de komedie te onderwaarderen, te
beschouwen als een niet ernstig genre. Terwijl het
een van de moeilijkste genres is en een intelligent
publiek vereist’. En zoals SOME LIKE IT HOT-cineast
Billy Wilder wist: ‘Wanneer je fi lmkijkers
de waarheid wil vertellen, wees dan grappig of ze
verscheuren je’.
Maar er is meer. Wat velen stoort is de ongeremde
humor en de complexe immoraliteit van personages
die in deze dramatische komedie een uitweg
zoeken via een roof (van de perfect whisky). Maar
zeker ook het feit dat de kijker niet moet lijden om
zich in te leven in beproefde, maar tegelijk ook
complexloos hedonistische personages. Weinig

subtiel is het verwijt, barbaarsheid is de achterliggende
gedachte (lees: beschuldiging).
Het is geen toeval dat een fi lm zoals YOU WILL
MEET A TALL DARK STRANGER (2010) veel beter
wordt ontvangen. De in vitriool gedrenkte ‘dwaze’
humor van Loach maakt er immers plaats voor de
‘intelligente’ zelfspot van Woody Allen die op hilarische
wijze afrekent met een decadente, moderne
levensstijl. Waarbij een hedonist wordt geschetst
als iemand die zonder zich om anderen te bekommeren
vooral zintuiglijk geniet en die uiteindelijk
ook ‘gestraft’ wordt voor zoveel platsvloersheid en
egoïsme. Alles draait om twee getrouwde stellen
die elk op hun eigen manier op zoek zijn naar geluk.
Dat geluk zoeken ze in nieuwe relaties, voorspellingen
van een waarzegger en verliefdheden.
Maar hun zoektocht loopt slecht af. Via een alwetende
verteller en rustig voortkabbelende scènes
houdt Allen de kijker op een afstand terwijl hij de
spot voert met hedonisme. Het leven van de gewone
mensen blijkt zeer vermakelijk wanneer ze
zich outen als hedonist. Hun glimlach wordt een
pijnlijke grimas.
Moreel verval: ontspoord hedonisme
Vaak plaatsen fi lms hedonisme in een weinig positief
daglicht. Dat kan heel extreem gebeuren zoals
in Marek Kanievski’s Brett Easton Ellis-verfi lming
LESS THAN ZERO (1987) waar een hedonistische
rijkeluiszoon uit Beverly Hills die alles lijkt te hebben
(knap uiterlijk, charme, geld, intelligentie én
een drugsverslaving) fataal ontspoort. Van decadente
feesten (cocktails van seks en drugs) gaat
het naar erger, ongecontroleerd genot leidt tot eindeloze
pijn.
Dit nachtmerriebeeld blijft dan weer buiten beeld
aanwezig in ENSEMBLE, C’EST TOUT (2007) dat
het spiegelbeeld van de hedonistische narcist bepleit
via een personage dat naastenliefde, zorg
voor je grootouders en een keurig burgerlijk bestaan
verkiest én bovendien liefde laat primeren
op seks. Claude Berri serveert ons een sentimentele
kroniek over gewone mensen met een grijs bestaan
die in gedeelde levensruimtes (appartement, keuken)
elkaar ‘reanimeren’. Zijn verhaal is gedrenkt
in liefde voor mensen en in optimisme, maar ook
in scepsis t.o.v. hedonisme. De weg naar geluk
loopt via (overwonnen) pijn en niet via plezier.
Kinderlijkheid moet plaats maken voor verantwoordelijkheidszin.
In het romantisch oorlogsdrama HEAD IN THE
34
CLOUDS (2004) van John Duigan fungeert hedonisme
als component van een morele keuze. Wanneer
het Europa van midden jaren 30 op zijn kop
staat – Hitler is bezig aan een onstuitbare opmars,
in Spanje vechten communisten en fascisten op
leven en dood – moeten een idealistische student
en een losbandige jongedame kiezen tussen engagement
en onverschilligheid. Hij gaat vechten in
Spanje, zij vlucht in hedonisme. Waarbij ze haar
cynische afkeer van politiek (‘Er zullen altijd oorlogen
zijn’) koppelt aan een afwijzen van schuldgevoelens.
Deze Gilda is een schoolvoorbeeld van
een hedoniste: een geestige en sensuele vrouw die
streeft naar plezier, genot en geluk. Voor de fi lmmakers
is dit hedonisme een negatief gegeven, het
personage is onsympathiek en haar Parijse leefwereld
decadent. Dat verandert pas wanneer haar
hedonistische persoonlijkheid plots verandert. Ze
blijkt toch geëngageerd en evolueert zelfs tot een
tragische heldin, een verkeerd begrepen verzetsheldin.
Het moreel verval is gestopt en meteen heeft
ook het nazisme geen toekomst meer. Bijzonder
symboolgeladen en metaforische cinema van een
hoog nadrukkelijkheidsgehalte.
Uit Somewhere
Dan is Sofi a Coppola’s melancholische SOME-
WHERE (2010) heel wat subtieler. Het leven van
een Hollywoodster loopt in een parallel universum
waar de tijd schijnbaar stilstaat (hij woont en leeft
in het legendarische Chateau Marmont hotel). De
man bevindt zich in een van de buitenwereld afgesloten
cocon. Voor buitenstaanders leeft hij het
leven van een koning, voor insiders is het een leeg
en eenzaam bestaan. Dit droombestaan heeft ook
iets nachtmerrieachtigs. Toch stelt de cineaste van
LOST IN TRANSLATION zich niet tevreden met het
afschilderen van het internationale jetset-bestaan

van de fi lmster als een zielloze hedonistische orgie.
Coppola focust op het gevoel, de overtuiging, van
de acteur dat er iets ontbreekt in zijn leven. Ze stelt
scherp op een onbeschrijfl ijk gemis, een gebrek
ondanks schijnbare overvloed. Coppola zoomt in
op een leegte: het ontbreken van mensen, van gevoelens,
van warmte, van perspectieven maar ook
van plezier, genot en geluk. Op die manier keert
het hedonisme terug als een positief gegeven, als
iets dat iemand doet ontwaken uit een droom. Ergens
voorbij de regenboog moet het geluk immers
toch compleet zijn.
Ook in Christophe Honoré’s dramatische musical
LES BIEN-AIMÉS (2011), het verhaal van twee
generaties liefdesperikelen in tien liedjes, wordt
moreel verval niet veroorzaakt door hedonisme,
maar door historische ontwikkelingen (keerpunten
zijn de Russische inval in Praag, de opkomst
van de punk en 9/11). Daar waar in de gloriejaren
van moeder Madeleine seks nog puur plezier was
(ze maakte de seksuele revolutie mee), wordt haar
dochter Vera geconfronteerd met de tijdens de
aidsperiode tastbaar geworden angst. Die zet een
rem op het bevrijdend hedonisme.
Het eiland cinema: voedsel voor gedachten
‘Wanneer je besluit te gaan leven op dat kleine
eiland dat cinema is, dan woon je op een prachtig
eiland met een groot kerkhof,’ zei Leos Carax in
Cannes, ‘soms ga je naar het kerkhof, soms ga je
wat drinken. Zo is het leven. Maak je een fi lm, dan
creëer je cinema’. Zijn HOLY MOTORS (2012) is een
nostalgische ode aan de cinema. Gemaakt met een
naïeve, kinderlijke oprechtheid onderzoekt deze
fi lm op prettig gestoorde wijze de relatie tussen
kunst en leven, de nood die mensen voelen om
te acteren in het dagelijkse leven, om verbeelding
in hun realiteit te injecteren. Carax (BOY MEETS
GIRL, LES AMANTS DU PONT NEUF) houdt de
kijker een betoverende, vervormde spiegel voor
waarin we een wanhopige zoektocht naar geluk
volgen.
Voor heel wat killere cinema kan je terecht bij de
Italiaanse cineast Marco Ferreri (LA DERNIÈRE
FEMME, TALES OF ORDINARY MADNESS). Die
tekende voor dé klassieker van de hedonistische
cinema: LA GRANDE BOUFFE (1973). De kracht
van die beruchte fi lm berust in zijn louter destructief
karakter. Op een koude afstandelijke manier
rekent Ferreri af met waarden en ideeën van de
dominante ideologie zonder een eigen ideaal naar
35
voor te willen schuiven. Vervreemding (met dank
aan Brecht) en ontbinding van de rede (Lukàcs)
waren het doel. Deze taboedoorbrekende schandaalfi
lm draait rond vier anonieme maar welstellende,
depressieve mannen die zich met enkele
hoeren en veel eten terugtrekken in een villa. Daar
kiezen ze voor een extreem hedonisme: ze organiseren
groepsseks, vreten en zuipen zich te barsten
om zo dood te gaan. Allemaal op een nonchalante,
emotieloze manier. Onder de leus ‘wie niet eet,
gaat niet dood’.
LA GRANDE BOUFFE is een staaltje van excessief
hedonisme, een compromisloos verhaal over gretig
leven in het volle aanschijn van de dood. Het
werd een ophefmakende fi lm die beschuldigd werd
van ‘gratuite decadentie’ en omschreven werd als
‘walgelijke pornografi e’. Wat velen stoorde was dat
Ferreri geen antwoord geeft op de ‘waarom’-vraag,
de actie van de personages nergens psychologisch
duidt. Hij toont enkel hoe mensen hun primaire
driften tot het uiterste beleven, hoe ze hun lichaam
laten overheersen door hun geest. Is het waanzinnig
suïcidaal gedrag? Een uiting van decadentie?
De meeste extreme uiting van vrije wil? Of is de
situatie een microklimaat van wat zich in de samenleving
afspeelt met dat immense contrast tussen
mensen die honger leiden en mensen die overdadig
eten.
Food for thoughts dus, en dat serveert het bravere
en pretentieloze THE BOAT THAT ROCKED (2009)
via een positievere en minder morbide visie op hedonisme.
Het schip van de titel is de anarchistische
piratenzender Radio Rock die in de jaren 60
de bevrijdende rol van seks, drugs en rock ‘n’ roll
verkondigt. Via muziek en promotie van de seksuele
revolutie wil deze vrije radio afrekenen met
beklemmende conventies, conformisme en burgerlijkheid.
Vreemd genoeg wordt deze ode aan de

vrijheid op preutse wijze in beeld gebracht en eindigt
het verhaal met kritiek op vrije seksualiteit en
een verdediging van romantische liefde. Intimiteit
en trouw troeven hedonistische seks af terwijl de
groepsgeest sterker blijkt dan het individuele genotsstreven.
De fi lm eindigt met een pyrrusoverwinning
van de overheid: de rockende boot zinkt
maar de in het water belande radiomakers worden
gered door luisteraars in kleine bootjes. Een
symbolische scène die aangeeft dat er hier sprake
is van een doopsel, transformatie en hergeboorte.
Door een dromerig hedonisme (verbonden met
valse idealen, plat genot en zelfbedrog) in te ruilen
voor een meer verantwoordelijke versie (verbonden
met kritiek, kinderlijk plezier en fantasie) blijven
de rebellen gelouterd achter. Met een aangepast
vrijheidsideaal. Catharsis gaat hier samen met
lof én kritiek op de swingende sixties, een tijdperk
dat hedonisme in the picture plaatste.
Uit The boat that rocked
Beat: de hartslag van het hedonisme
‘We were all delighted, we all realized we were
leaving confusion and nonsense behind and
performing our one noble function of the time,
move (Jack Kerouac, On the Road).’ Met het langverwachte
ON THE ROAD (2012) maakte Walter
Salles (CENTRAL DO BRASIL, THE MOTORCYCLE
DAIRIES) een roadmovie over het boek dat aan de
basis lag van datzelfde fi lmgenre. In april 1951
schreef Jack Kerouac tijdens zijn legendarische
schrijfsessie van drie weken op koffi e, marihuana
en benzedrine immers het scenario voor elke roadmovie
die zou volgen. Toen On the Road in 1957
uiteindelijk werd gepubliceerd, bleek dat Kerouac
met zijn bijbel voor beatniks de vinger gelegd had
op de hartslag van een generatie. Hedonistische
jongeren op zoek naar ‘het’: extase, leven, kicks,
muziek.
36
Sal Paradise, het hoofdpersonage en alter ego van
Kerouac, laat zich inspireren door zijn vriend en
levenskunstenaar Dean Moriarty (Neal Cassady)
- wiens hedonisme de basis legt voor de beat-
beweging - om zijn veilige middenklassebestaan
te verlaten en Amerika te doorkruisen. Samen
met de vrijgevochten Marylou kiezen Sal en Dean
voor een intenser leven on the road. Ze zoeken
het experiment en vinden de vrijheid. Dankzij
de zuiverheid van the road. De reis is de bestemming.
Als burgerlijke bohémien opteert Sal voor
vrijblijvende rebellie, quasi-spiritueel hedonisme
en extase via drank, drugs en popmuziek. Zijn
pad is dan ook bezaaid met dronken braspartijen,
seksuele experimenten, literaire discussies, hevige
ruzies, autoritten door open landschappen en hallucinaties.
De ‘vrije geesten’ van ON THE ROAD doen de samenleving
niet op zijn grondvesten daveren, maar
zorgen door hun energie, enthousiasme en gedrag
voor het ontstaan van een tegencultuur. Regisseur
Salles toont de hedonistische energie en persoonlijkheid
van zijn personages via fysieke scènes.
Waarbij de beweging symbool staat voor de rusteloosheid
van personages die als een wervelwind
alles door elkaar schudden (Dean) of via literatuur
vernieuwing introduceren (Sal). ‘Mijn eerste
indruk was dat het boek ging over het beleven
van elk moment van het leven alsof het het laatste
moment was, to burn burn burn like Roman
candles in the night, maar ook over die momenten
waar je even kon rusten voor de volgende reis om
na te denken over wat je had beleefd,’ zei Salles
ons toen we hem in Brussel interviewden, ‘het is
geen toeval dat het verhaal eerst vooruit gaat om
daarna de verteller terug te voeren naar het huis
van zijn moeder. Na het experiment belandt hij
weer in een beschermende, gesloten familie-omgeving
met zijn conservatieve, katholieke stempel.
Je voelt dat geloof belangrijk was in zijn familie.
Het is straf dat Kerouac die opvoeding achterliet
en onbekende werelden ontdekte zonder ze te be-
of veroordelen.’
ON THE ROAD is een van de zeldzame fi lms die
ook een ode aan het hedonisme is, die de relevantie
en actualiteit ervan onderstreept. Volgens Salles
gaat het ‘over de noodzaak om te leven en onderzoeken
in de eerste persoon, in de eerste graad,
en niet indirect. Dat is iets dat hij op een moderniteit
verworven heeft. Jonge mensen probeerden
dit te doen tijdens de Arabische lente.

Uit On the road
Gedreven door een verlangen om via eigen ervaringen
te herdefi niëren hoe de wereld zou moeten
zijn. Na de jaren van het narcisme (de eighties), de
jaren van het conformisme (de nineties) en de jaren
van de angst (de noughties) vragen we ons in
de jaren 10 af of er geen fysieke of virtuele manieren
zijn om te exploreren, om dingen te voelen op
de huid, om ervaringen terug in de eerste graad te
beleven. ‘Mensen bekritiseren Kerouacs boek vaak
omdat ze het hedonistisch en zonder diepgang
vinden,’ zegt Salles, ‘maar doordat een personage
37
een boek schrijft dat de tijd zal overwinnen, wordt
de situatie overstegen. Dat we vandaag over het
boek en de fi lm praten is hiervan het beste bewijs.
Veel heeft te maken met het feit dat het verteld
wordt vanuit het standpunt van iemand die niet
oordeelt, die dingen gewoon doorgeeft, ze op papier
zet. Niet oordelen is erg moeilijk in de huidige
wereld’. Het hedonisme wijst ons de weg: niet
(be)oordelen maar (be)leven zet ons on the road
naar een meer directe, kinderlijke beleving van
genot en plezier. ❚