De dichter behoort tot een minderheid in ballingschap

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 43
De dichter behoort tot een minderheid
in ballingschap
Henri-Floris Jespers
voor Jean Emile Driessens,
parvum non parvae amicitiae pignus
In het begin van de jaren zestig ging ik af en toe naar Missenburg, het ouderlijk
landgoed van Marie Gevers (1883-1975) op de weg van Oude God naar
Mechelen, waar haar oeuvre geheel in wortelt, de aardsparadijselijke tuin die ze
zelden verliet en waar ze met aandachtige, doorgrondende en toch telkens
opnieuw verwonderde blik de voortgang der seizoenen gadesloeg, de groei van
bomen, bloemen en planten, de eerste sneeuw en de schittering van vallende
sterren en lichtspiegelingen.
In feite had ik destijds maar weinig affiniteiten met de romans en verhalen van
de ‘grand old lady’, waarin het stedelijke element geheel ontbreekt. Ze spelen in
de Scheldepolders met hun schorren en dijken, of in de Antwerpse Kempen.
Hun innig met de natuur en het ritme der seizoenen verbonden personages worden
bewoond en gedreven door elementaire hartstochten.
In haar rustieke ‘recherche du temps perdu’ herbeleefde Marie Gevers haar kinder-
en jeugdjaren. Spontane aanknopingspunten met dat oeuvre had ik toen in
het geheel niet. Maar van haar zo eigenzinnige en toch zuivere taal, met haar
correcte en toch soms bevreemdende zinswendingen, ging iets fascinerends uit,
en ik kon toen reeds bevroeden wat ik nu weet, namelijk dat in dát romanuniversum,
achter de vermeende eenvoud, iets troebels, obscuurs, obsederends en
hartstochtelijks gaande was. Het (geografische) kader en de (ook mentale)
atmosfeer verschijnen - net als de stad bij Eekhoud of Guy Vaes - als een anoniem
maar actief personage.
Hoe levendig en nadrukkelijk de natuur en de buitenlucht ook aanwezig zijn, in
feite vertoeven we in een besloten initiatieruimte die, hoe vreemd dat op het
eerste gezicht ook moge lijken, verwant is met het gotische kasteel van de zwarte
romantiek of met de betoverende hortus conclusus en zijn geheime beloften -
zij het dan dat het bij Gevers om een positieve dubbelvorm gaat, waar zowel terreur
als extase in geneutraliseerd of uit gebannen zijn, omdat nooit tot in de
extremen wordt gegaan. Aanvankelijk vond ik haar verschijning en haar
omgang boeiender dan haar boeken, waarvan ik destijds slechts de belangrijkste,
neen, de meest bekende gelezen had.
Met Hans Christoffel ging ik vaak bij de pianist Eugène Traey, die eveneens op
het landgoed woonde. Ik was in het geheim rustig en romantisch verliefd op zijn
dochter Sylvia, die dat wellicht nooit beseft heeft. Bij notaris Emile Gevers die
Gierik & NVT 43

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 44
op Missenburg een villa betrok, nam ik deel aan een gemaskerd bal, waarop de
hele clan aanwezig was. Mijn heimelijke neiging tot verkleding durfde ik niet uit
te leven. Een eenvoudige domino leek me waardiger, en moeder, die goed kon
naaien, maakte er een in zwart en rood satijn. Ik voelde me onwennig te midden
van die deftige carnavaleske bedoening.
Tussen Emile Gevers en mij liep zoiets als een spontane stroom van sympathie,
en ik was al een paar keer komen luisteren naar de verrassende en verhelderende
lezingen die hij in besloten kring voor een handvol vrienden, familieleden en
enkele uitverkorenen hield, zowel over de oud-Keltische, heidense achtergronden
van de gekerstende Arthur-cyclus en de symboliek van de Graal als over de
mathematische en occulte gronden van Wagners muziek. Eens per jaar, rond
Pasen, werd een renaissance-paneeltje uit de kluis gehaald en ten aanschouwen
van enkele intimi tentoongesteld, een ikoonachtig schilderij van de Heilige
Zweetdoek van de H. Veronica. Het voorzichtig tonen van dit krachtig geladen
object maakte als het ware deel uit van een ritueel dat de profane, lineaire tijd
in de sacrale, cyclische tijd opheft.
In 1962 had ik Marie Gevers een paar keer uitgenodigd om deel te nemen aan
activiteiten van de groep Monas. Ze sloeg mijn uitnodigingen telkens af. De
doofheid waar ze reeds jaren aan leed was tijdens die harde winter plots verergerd.
In maart meldde ze me dat ze noodgedwongen bijeenkomsten meed en
alleen nog naar het theater ging om stukken te zien opvoeren waarvan ze de
tekst grondig kende. Tijdens zittingen van de Académie royale de langue et de littérature
françaises, die ze stipt bijwoonde, nam ze steevast plaats rechts naast de
spreker. Een gedachtewisseling onder vier ogen kon ze wel aan. Ze verwachtte
veel van de nieuwe hoorapparaten, maar wachtte op de dooi om naar Brussel te
sporen, temeer omdat ze hoe dan ook de stabilisering van haar kwaal diende af
te wachten vooraleer te experimenteren.
Ik bezocht Emile Gevers ook af en toe op zijn praktijk aan de Schermerstraat, in
de ruime herenwoning waar Emma en Albin Lambotte voor de Eerste
Wereldoorlog briljante recepties hielden ter ere van James Ensor of Laurent
Tailhade. Het was daar dat hij me met gelatenheid toevertrouwde dat hij aan
een ernstige maagkwaal leed en dat hij besloten had zich te laten behandelen in
de antroposofische kliniek van Arlesheim. We zouden elkaar spoedig terugzien.
Ik schreef hem een briefje, en hij antwoordde op 15 juli 1963 met een ansicht
van het Goetheanum, ‘freie Hochschule für Geisteswissenschaft’, te Dornach.
Merci, mon cher Henri, de m‘avoir fait ce signe amical. Cela m’a beaucoup touché,
que vous pensiez à moi et me le disiez. La presse de la vie moderne nous rend si facilement
distraits - ou trop occupés pour faire le geste qui matérialise une pensée. La convalescence
est lente et laborieuse, et le corps attire, souvent, un peu trop l’attention
pour pouvoir faire de ce long répit, la préparation studieuse que je m’étais proposé.
Néanmoins, j’ai le temps de lire et de méditer, et de longuement laisser errer le regard
sur les lointains bleus de ce doux vieux paysage jurassique. J’espère que le Congrès du
Symbolisme a été fructueux, et je lirai volontiers les compte-rendus. A bientôt, j’espère.
Amitiés.
44 Gierik & NVT

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 45
Na de dood van haar neef was Marie Gevers hevig ten prooi aan aanvallen van
neerslachtigheid, onrust en verdriet. “Je me ‘ramasse’ peu à peu”, bekende ze.
Door allerlei omstandigheden kwam ik niet meer naar Missenburg. Hans was
getrouwd, zodat we de dochters Traey niet langer opzochten, Emile was dood
en ik engageerde me hoe langer hoe onstuimiger in het Antwerpse literair
wereldje.
Het was niet zonder schroom dat ik haar een ‘grand papier’ stuurde van mijn
eerste dichtbundel, Textes. Ik verkeerde toen in de ban van het barokke en
retorische oeuvre van Saint-John-Perse - ‘surréaliste à distance’, decreteerde
Breton. Op 18 februari 1964 schreef Marie Gevers mij een brief die ik met stijgende
verbazing las. Bij de eerste kennismaking met mijn gedichten vreesde ze
dat, zoals in het stuk van Ionesco, de meester de leerling gedood had, maar bij
het herlezen vond ze de leerling toch springlevend. Ook voor haar was de ontmoeting
met de dichter van ‘Pour fêter une enfance’ een ware schok geweest.
Toen ze hem voor de eerste keer las in de Nouvelle Revue Française, werd ze zo
sterk aangegrepen door zijn bezwerende toon en vervoerende vormkracht, dat
ze de katern met zijn gedichten meteen uitscheurde om ze aldus steeds bij de
hand te hebben. “Heureusement pour moi, je n’écrivais déjà plus de poèmes, à cette
époque, et Saint-John Perse m’a été une nourriture - non terrestre comme celle de
Gide - mais une sorte d’au-delà de la poésie.” Ik had magnifieke meesters gekozen,
“et je ne puis lire sans émotion leurs noms chez un jeune poète aussi doué que vous.”
Terloops merkte ze op dat Mallarmé onvergetelijk blijft, ondanks de duizenden
pagina’s psychoanalytisch commentaar die zijn oeuvre in het leven riep.
“Vous avez un don important, schreef ze, celui de l’enchantement des mots et de la foi
dans le Verbe hautain.” Zijdelings liet ze me begrijpen hoe ze de zo vaak behandelde
problematiek van de literaire beïnvloeding benaderde. “Je prends mon bien
où je le trouve”, zei Molière. In de natuur of in een tekst, dat speelt inderdaad
geen rol, maakt geen verschil uit, ga gerust lang en intens met een dichter om,
dat was haar boodschap. Echter, “c’est un dur travail que de tenir tête à une telle
puissance, tout en vous nourrissant de cette puissance - de lui prendre la gelée royale
pour vous en nourrir vous-même - mais on n’est pas coupable envers un tel maître de
lui prendre cet aliment, car, chez lui, cette splendeur est intarissable.”- De tegenstand,
inderdaad, daar komt het op aan en op neer. Ze waarschuwde me dat een van de
grootste zwarigheden van de poëtische arbeid erin bestaat een harmonische verbinding
tot stand te brengen tussen “l’orgueil de se sentir possédé par le Verbe, et
l’humilité devant ceux qui ont su dominer le Verbe.” Tot slot raadde ze me de lectuur
aan van Testaments van Alain Bosquet - “je crois que vous aimerez cela.”
Ik las dit alles (en nog meer gemeende complimenten, die ik uit pudeur verzwijg)
met stijgende verbazing, zei ik, ook al omdat ik geenszins zo’n uitvoerige en
indringende brief had verwacht. De tachtigjarige Marie Gevers was in mijn ogen
een haast mythische figuur, en zie, ze had kennelijk mijn gedichten grondig gelezen
en behandelde me als een vakgenoot! De fundamentele raad die ze me gaf -
“il faut tuer en vous le professeur, avant que lui ne vous fasse choir”- herhaalde een
esoterische waarheid: de ingewijde moet de inwijder doden.
Gierik & NVT 45

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 46
In de daarop volgende jaren zou ik inderdaad met het verre tromgeroffel van
Perse afrekenen. Nadat ze mijn bundel Comme une aile qui se brise… gelezen had,
schreef ze op 1 juni 1967:
“ …Ces poèmes sont beaux - ceci n’est pas un compliment de ‘dame bénisseuse’ -
non, je crois que c’est et restera beau. Vous vous êtes trouvé vous-même, et vous avez
le don si rare - le don de la grandeur, et vous avez acquis cet élément indispensable
pour tel qui veut distribuer le don qu’il a : la maîtrise du ‘métier’, la docilité des mots
à cela que vous avez à dire, et le courage de ne pas vous répandre en ‘inutiles clameurs’.
J’ai lu lentement, comme il se doit pour une œuvre de valeur, vos poèmes.
Déjà leurs courbes et leurs lignes habitent ma mémoire. La ‘coupe’ des vers, leur alignement
est bien à vous.
J’ai craint pour vous, jadis, une emprise trop forte, jusqu’à être étouffarde, de Saint-
John Perse. Je craignais que votre personnalité poétique - si forte fût-elle - ne fut entraînée,
noyée, dans le sillage de Saint-John Perse. - Eh ! bien, me voilà rassurée. Vous
n’êtes plus dans son sillage - s’il a été votre initiateur, sa mission est terminée.
Il vous sert - et servira désormais - de tremplin à votre essor personnel.
Je suis membre du jury du Fonds National des Lettres et bien des textes… décourageants…
m’ont passé par les mains. Votre livre (…) me rend confiance et enthousiasme
pour votre génération.”
Aan deze brief is een anekdote verbonden. Enkele jaren geleden deelde een
bevriende collectioneur van handschriften me terloops mede dat hij een brief
van Marie Gevers bezat, aan mij gericht. Dat verbaasde me zeer. Uit geldnood
had ik wel eens brieven van Jean Cocteau en een manuscript van Emma
Lambotte van de hand gedaan, maar de brieven van Marie Gevers, neen, die
waren zonder meer nog alle in mijn bezit. Wat later kwam hij op bezoek en gaf
me een fotokopie van de brief die hij verworven had: jawel, de hierboven aangehaalde!
Mijn vriend verzamelaar had namelijk bij een antiquaar een exemplaar
gekocht van Comme une aile qui se brise… en tussen de bladzijden niet
alleen de brief van Marie Gevers gevonden, maar bovendien ook nog een brief
van mijn hand (waarvan hij me eveneens kopie bezorgde), gedateerd
12 juni 1967 en gericht aan een correspondent die ik met ‘Cher Monsieur’
aansprak.
Door een en ander met elkaar in verband te brengen, ging me plots een licht op.
In de jaren zestig zag ik af en toe de kunstcriticus Paul Vaucaire (alias Paul de
Hasse), redactiesecretaris bij de liberale krant Le Matin. Hij was me genegen en
ik kon altijd een beroep op hem doen om een stukje in de krant te krijgen. We
zaten vaak gezellig samen in de kroeg, en ik had hem uiteraard bedacht met een
exemplaar van mijn bundel. Hij had me op het hart gedrukt een exemplaar te
sturen naar Adrien Jans, die poëzie recenseerde in Le Soir, en die hij blijkbaar
kende. Ik had Paul trots verteld over de waardering van Marie Gevers, en hij
vond dat wel een aanbeveling. Dat zou Jans wellicht aansporen om enige aandacht
aan mijn bundel te besteden. Een paar dagen later had ik dan de brief in
kwestie naar Paul gestuurd (fotokopieertoestellen waren toen nog een zeldzaamheid,
en fotostaten kostten schandelijk veel). En ja, Adrien Jans (nog een
Antwerpenaar in de Frans-Belgische letteren) publiceerde een stuk waarin hij
46 Gierik & NVT

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 47
het had over “des vers rocailleux et tendres” en over “le pouvoir qui s’élève de ce
recueil aux fragrances sombres et prenantes.” Hij verweet me wel het transitief
gebruik van een intransitief werkwoord, maar had gewoon niet gezien dat het
om een bewust latinisme ging. “Ces poèmes naissent d’une source bouillonnante”,
schreef hij. “Mots et images affluent dans une liberté admirable, mais parfois désordonnée,
parfois gratuite, mais on est emporté par le courant de désespoir, de rage, de
désir.” Hoewel een Vlaming uit ‘la province’, zonder relaties in het Brusselse
literair establishment, had ik toch recht gekregen op een voorkeursbehandeling
- wellicht dankzij een niets vermoedende Marie Gevers.
Achteraf borg Paul Vaucaire beide brieven in zijn exemplaar van mijn bundel.
We verloren elkaar uit het zicht en hij stierf enkele jaren later, geveld door alcohol
en bittere ontgoocheling. Hij had geen naaste familie en zijn boeken en
kunstwerken geraakten her en der verspreid. Het was zijn exemplaar van Comme
une aile qui se brise… dat mijn vriend verzamelaar verworven had. Met de fotokopieën
reikte hij me aldus een stukje onvervalst verleden aan.
Ik was van plan een derde bundel te publiceren, Cantos ceremoniales, en ik vroeg
Marie Gevers om een woord vooraf. Kort na de dood van Oskar Jespers schreef
ze begin december 1970 dat ze graag op mijn verzoek inging. Ze verweet me tactvol
dat ik haar sinds de dood van Emile niet meer bezocht had, en nodigde me
uit om een middag op Missenburg te komen doorbrengen.
Het was killig, vochtig en donker weer, en ik werd geconfronteerd met ‘des âges
l’inévitable outrage’. Afgezien van haar doofheid werd ze nu ook geteisterd door
een oogkwaal die haar veroordeeld had tot een kluizenaarsbestaan. Ze leed
immers aan groene staar, kon zich derhalve niet langer zelfstandig verplaatsen en
had noodgedwongen ontslag genomen uit de academische jury’s en commissies
waarin ze zo graag zetelde omdat ze daardoor in aanraking bleef met wat gebeurde.
Toch las ze nog veel, met een sterke bril, een vergrootglas in de hand - steeds
op zoek zei ze, met die typische rollende rr’s, naar “cette satisfaction spontanée de
l’instinct - ce ‘plaisir des dieux’ que donne la poésie, une joie irraisonnable, inexplicable
et à jamais inexpliquée que donne la poésie.” Haar arbeidstijd was verschrompeld,
maar ze werkte toen aan een stuk bestemd voor het huldeboek dat naar
aanleiding van Franz Hellens’ negentigste verjaardag zou verschijnen, en aan
“une longue ‘nouvelle’ que je dois (et désire) achever, et qui n’est encore que bâtie - et
qui doit compléter un petit ouvrage de ce que Hellens nommerait des Réalités fantastiques
concernant les fleurs.”
Ze was nu voorgoed de gevangene van Missenburg, haar Liber Mundi en
Amphitheatrum sapientiae aeternae, het mnemonisch oord dat haar als het ware
organisch in staat stelde haar sensibiliteit transparanter te maken en haar luciditeit
te scherpen. Ze viel nu geheel samen met de mythe rond haar domein,
waar elke boom een naam heeft, elke struik een geschiedenis en elke plek een
verhaal. Ze was nu voorgoed één geworden met de genius loci. Maar ik wist niet
dat we een afscheidskus uitgewisseld hadden.
Gierik & NVT 47

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 48
Gevers en Neuhuys in de spiegel van enkele brieven
Drie maanden later, op vrijdag 26 februari 1971, zat ik rond 22 uur in de bovenzaal
van privéclub Vecu in de Moriaanstraat te Antwerpen op mijn beurt te
wachten. Nic van Bruggen had een poëzieavond georganiseerd, gewijd aan
Franstalige Antwerpse dichters, en ik zou voor de eerste (en de laatste) keer uit
de Cantos ceremoniales lezen. Als eerste las een verbluffende Paul Neuhuys een
aantal gedichten voor, waaronder een vertaling van Hadewijch en het gedicht
Venise une vieille dame / qui dodeline des gondoles. Geen groter contrast tussen de
haast acterende Neuhuys die alle mogelijke toonladders - of was het de jakobsladder?
- moeiteloos besteeg en de ingekeerde Guy Vaes die even onbewogen
bleef als zijn zich horizontaal ontwikkelende, omwikkelende en naar het monochrome
tenderende zegging. De eerste proefde wellustig elk woord als zeldzame
vruchten, de tweede wierp de netten uit van hypnotiserende volzinnen. Het publiek,
waaronder Hugo Schiltz, zat er gefascineerd bij. Het werd achteraf een
lange nacht, en Neuhuys zou in zijn dagboek gewagen van een “ambiance sympathique
de noctambules.”
48 Gierik & NVT
Huis Missenburg / foto: Els Willems

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 49
Paul Neuhuys (1897-1984) was al tijdens de Eerste Wereldoorlog met enkele
vrienden van het atheneum van Antwerpen herhaaldelijk te gast te
Missenburg, waar niet alleen het spook van Guldentop waart, maar ook dat
van een mysterieus tijdschrift dat zijn geheimen nog niet prijsgegeven heeft.
Hij werd er deelachtig aan het onopgehelderde avontuur van Le Melon bleu, dat
complexer is dan tot nu toe vermoed. Lubin was zijn aangenomen naam,
en Marie Gevers tekende Jean Marais. In de redactie was ze inderdaad de
sterke man.
Na de oorlog ging Neuhuys zijn weg, maar hij zag Marie Gevers terug bij de
inhuldiging, in aanwezigheid van koning Albert en koningin Elisabeth, van het
graf van Verhaeren in Sint-Amands in 1926. Hij herinnerde zich toen de dichter
te hebben horen spreken in het Kunstverbond te Antwerpen, het bekende
vers sterk ritmerend “C’est sur tes bords qu’on cachera mon corps”. (NEUHUYS
1996:97) In Loin du Tumulte (1919) typeerde Neuhuys Verhaeren als “forgeron
absorbé par l’or des crépuscules”. Meer dan een halve eeuw later stond ik met Jef
Verheyen aan zijn graf. “Het schoonste Vlaams dat ik ooit hoorde, is de ondergaande
zon op het graf van Verhaeren”, zei hij toen. En dan nog vermoeden dat Cocteau
geen waarheid spreekt, wanneer hij stelt dat we slechts zeggen of schrijven wat
onbekende machten dicteren.
Veel contact met Marie Gevers had Neuhuys kennelijk niet. Hij vermeldt haar
niet eens in Ecrivains belges d’aujourd’hui (1928) en hij zou haar pas in 1929 een
exemplaar van zijn twee jaar eerder verschenen roman La Conversion de Pittacus
sturen.
In die korte roman worden een sentimenteel en een intellectueel conflict in elkaar
gevlochten. De plot is eenvoudig. Na een kort avontuur met Leila, een
mulattin uit Haïti en bitter ontgoocheld door zijn liaison met Zézette, een wispelturige
Française, zal de stuurloze Herman de Vriendt, door zijn vrienden bijgenaamd
Pittacus, plots de kwaliteiten erkennen van een jong Antwerps meisje
met wie hij tot slot huwt en het geluk kent. Als schrijver wordt hij heen en weer
geslingerd tussen twee werelden: enerzijds hunkert hij naar het intellectueel klimaat
van Parijs, anderzijds kan hij zijn eigen aard en karakter niet verloochenen.
Hij is er zich evenwel scherp van bewust dat zijn landgenoten alles bewonderen
wat van Parijs komt, terwijl ze niet de minste belangstelling hebben voor
literatuur van eigen bodem.
De autobiografische ondertoon van die intellectuele thematiek werd door Marie
Gevers meteen onderkend. Het gaat, schrijft ze in een brief van 24 april 1929,
om de problematiek van alle Franstalige Vlaamse ‘arbeiders met de pen’, ‘die meenden
in Frankrijk de grote liefde gevonden te hebben, maar geluk, kracht en stabiliteit
slechts in hun eigen ras kunnen vinden’. Je moet elders gezocht hebben om je eigen
aard te vinden, je moet Leila en Zézette gekend hebben om je te bekeren tot
Elsa. De laatste zinnen van Neuhuys’ roman liegen er niet om: ‘Herman enlaça
Elsa. Il l’aimait avec une plénitude que la passion, à elle seule, ne peut atteindre.
C’était une femme de sa race.’
Gierik & NVT 49

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 50
In het prestigieuze tijdschrift Sélection, dat de doorbraak bewerkstelligde van het
Vlaamse expressionisme, omschreef Georges Marlier La Conversion de Pittacus
als een pleidooi voor de terugkeer tot de ‘traditions raciques’. In de tweede helft
van de jaren twintig en tijdens de jaren dertig onderstreepte Neuhuys inderdaad
bij herhaling dat om een universele draagwijdte te verwerven de kunst moet
gehoorzamen aan ‘l’instinct de la race et à ses exigences confuses.’
De toonaangevende medewerkers van Sélection waren gefascineerd door de
Franse cultuur, maar stelden, op louter artistiek gebied, ‘Vlaamse’, ‘Belgische’ of
‘noordse’ hoedanigheden tegenover het Franse formalisme en intellectualisme.
(HADERMANN 1991:272) In de ontplooiing van de raseigenschappen zagen
ze niet alleen een vorm van heilzame herbronning, maar tevens een noodzakelijke
voorwaarde tot echte moderniteit. Het discours van de veelzijdige kunstcriticus
André de Ridder is op dat vlak exemplarisch. Wanneer hij in 1925
Le génie du Nord roemt, dan heeft hij het over een geestelijke houding, een ‘Nord
spirituel’, uitdrukking van een volksaard die nu eenmaal verschilt van de klassieke
Latijnse geest en van het traditioneel zuidelijke karakter. Om
waarlijk moderne kunst te creëren, dient die noordse aard resoluut gesteld te
worden tegenover de ‘contre-offensive restauratrice du néo-classicisme français’.
(DE RIDDER 1925: 57,76) Het Vlaamse expressionisme wordt aldus niet alleen
in de Vlaamse picturale traditie gesitueerd, maar bovendien gedefinieerd als echt
modern, in tegenstelling tot de in Frankrijk aan de gang zijnde herstelbeweging.
Begrippen als ‘ras’, ‘(volks)aard’, ‘etnisch bewustzijn’, ‘raseigenschappen’, ‘rasbesef’
en dergelijke behoorden destijds tot het objectieve sociologisch discours,
ingeluid door Hippolyte Taine, wiens gevulgariseerde denkbeelden snel gemeenplaatsen
werden, net zoals later concepten uit het marxisme of uit de freudiaanse
psychoanalyse. Zowel in Histoire de la littérature anglaise (1863) als in Origines
de la France contemporaine (1876-1894) stelt Taine dat ras en milieu beschouwd
moeten worden als verklarende factoren van betekenis. Vooral de invloed van
het ras - ‘het geheel van aangeboren en erfelijke hoedanigheden, gemeenschap van
bloed en geest’ - blijkt doorslaggevend: “Au fond du présent comme au fond du passé,
reparaît toujours une cause intérieure et puissante, le caractère de la race.” Die
gedachtegang werd nog uitgediept door Gustave Le Bon in twee boeken die een
grote weerklank kenden, Lois psychologiques de l’évolution des peuples (1894) en
Psychologie des foules (1895). In dat laatste boek (dat bij de universitaire uitgever
Félix Alcan in 1930 al aan zijn zevenendertigste druk was) poneert Le Bon: “Ce
facteur, la race doit être mise au premier rang, car à lui seul il est beaucoup plus important
que tous les autres. (…) Le milieu, les circonstances, les événements représentent
les suggestions sociales du moment. Ils peuvent exercer une action importante, mais
toujours momentanée si elle est contraire aux suggestions de la race, c’est-à-dire de
toute la série des ancêtres.”
Wanneer Marie Gevers of Paul Neuhuys van ras of raseigenschappen spreken,
net zoals bijvoorbeeld August Vermeylen of Paul van Ostaijen deden, gebruiken
ze het gangbare historisch, sociologisch en psychologisch begrippenarsenaal van
hun tijd.
50 Gierik & NVT

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 51
Marie Gevers aan haar schrijftafel / foto: Inbel
De identiteitsproblematiek die in La Conversion de Pittacus aan bod komt is verknoopt
met Neuhuys’ opvattingen over de specificiteit van de Frans-Belgische
literatuur. Aan het einde van de jaren twintig hield hij een aantal lezingen over
‘de grote ellende van de Belgische letteren’, waarvan de neerslag te vinden is in
Ecrivains belges d’aujourd’hui (1928, in feite: 1929). Hij stelt vast dat het publiek
geen enkele belangstelling heeft voor de productie van eigen bodem, en dat zelfs
in literaire kringen een aantal gemeenplaatsen opgedist worden: “Tja, dat ligt
voor de hand: een land zonder eigen taal kan geen eigen literatuur voortbrengen”. Of
nog: “Indien Belgische schrijvers niet gelezen worden, dan is het omdat ze te saai zijn.
Je moet het wel toegeven: nooit zullen ze een roman aardig kunnen inkleden zoals de
Fransen.” En ten slotte de klassieke dooddoener: “Het is zeer eenvoudig, schrijf beter
dan de Fransen en je zal in Parijs uitgegeven worden, wat trouwens hoofddoel is van
elke rechtgeaarde Belgische schrijver.” Zelfs de beste schrijvers worden niet gespaard,
zegt Neuhuys: De Coster was al bij al een weinig interessante jongen, Verhaeren
heeft enkele goeie verzen opgehoest, de rest is al te bombastisch, en wat Eekhoud
betreft: het is afgelopen met de kermis, hij hoort bij de oude baarden. Niet alleen
wordt Parijs beschouwd als het meest natuurlijke afzetgebied voor onze literaire
producties, maar de schrijver is er bovendien moreel aan gehouden zonder meer
een voorbeeld te nemen aan ‘de machtige buur’. In spitse bewoordingen hekelt
Neuhuys die denkbeelden en komt hij tot de conclusie dat er wel degelijk een
Belgische literatuur bestaat die, ongeacht de taal, wel degelijk herkenbaar is door
haar eigen karakter en waarvan de belangrijkste werken precies diegene zijn waar
de Latijnse geest samengaat met de Germaanse onderlaag ‘van ons ras’. De nationale
identiteit wordt dus niet bepaald door de taal.
“Onze literatuur”, zegt Neuhuys, “is slechts half Frans”.
Gierik & NVT 51

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 52
In Le Marchand de sable (1931) draagt hij het gedicht ‘C’est joli, le soleil’ aan Marie
Gevers op, waarin herinneringen aan Missenburg vermoed kunnen worden:
52 Gierik & NVT
L’étang rit au soleil. Vois, le cygne et le paon
devisent entre eux de la pluie et du beau temps.
Eole, dis, pourquoi as-tu soufflé, Eole,
l’étoile qui pendait au plafond du jardin ?
Ze was bijzonder gelukkig met ‘Le Pantoum du Ménapien’, opgedragen aan Max
Elskamp, een gedicht waarin Neuhuys bij wijze van hommage doelbewust de zo
eigen techniek van Elskamp virtuoos in herinnering brengt. Ze hoopte op een
bezoek van Neuhuys, en stelt daarbij neologismen voor: “J’espère qu’une promenade
dominicale ou… (faut-il dire, pour le samedi: Weekendale, ou samedale? Un mot
à inventer. Ecrivons à Thérive !) vous amènera, par le beau temps, à Missenburg…”
(Brief van 11 april 1931)
In Brabançonnes à travers les arbres (1931) droeg Gevers een gedicht op aan
Neuhuys, die in zijn dankbrief op 15 juli 1931 naar Elskamp verwijst, “à qui vous
devez peut-être ce sens musical inégalé dans la française langue.”
Marie Gevers bericht trouw ontvangst van de boeken die Neuhuys haar als blijk
van hulde opstuurt - het toneelstuk Zibeline in 1934, het essay Le XVIième siècle
et Marnix de Ste-Aldegonde in 1938, La Voie royale in 1939.
Bij de dood van Jean Willems, haar oudste zoon, gestorven tijdens het bombardement
van Mechelen in mei 1944, vindt Marie Gevers troost bij de gedachte
dat hij als slachtoffer stierf, en niet als strijder: “Il ‘n’a jamais versé, ni contribué à
verser le sang de son prochain.” (Brief van 12 juni 1944)
Château de l’Ouest (1948) stak volgens Neuhuys gunstig af tegen onze letteren
‘si misérables aujourd’hui’. Alles beviel hem in dat boek, inbegrepen de motto’s
ontleend aan Amiel en Van Lerberghe, ‘ces deux grands timides’ - en inzake
bedeesdheid mocht Neuhuys, hoe zelfbewust hij soms ook kon lijken, wel degelijk
uit ervaring meespreken.
In 1949 publiceerde Neuhuys zonder auteursnaam L’Herbier magique
d’Uphysaulune, een bundel waarin de naam der bloemen aanleiding geeft tot
korte poëtische vertellingen van veelal erotische aard. Zo’n boek kon Marie
Gevers alleen maar bekoren en vond vanzelfsprekend een plaats in haar bibliotheek
magische en poëtische plantkunde. Haar Herbier légendaire stond trouwens
toen op het punt te verschijnen.
Ik benijd u, schreef ze Neuhuys op 25 juli 1949, om uw vlucht in het anagram
van uw eigen naam. De kracht die van namen uitgaat is ontzettend en vreemd!
Daar waar de tovenaar Uphysaulune zijn stappen zet, gehoorzamen de bloemen
eenvoudigweg aan hun naam en openbaren ze hun ware aard, hun seksuele losbandigheid
of hun liefdesperikelen. Nogmaals hoopt ze op een bezoek van
Neuhuys aan Missenburg: “Je serai heureuse d’y présenter Uphysaulune à l’arbre
nommé Apollon, tant il est beau.”

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 53
Met nieuwjaar 1950 zond Neuhuys haar een (tot nu onuitgegeven gebleven)
gelegenheidsvers:
Chers amis de l’an cinquante
de fortune ou de misère
voici nos vœux : qu’en vous chante
la fête de la lumière…
C’est quand elle est au plus faible
qu’on lui donne tout son prix :
sachons au milieu du siècle
suivre l’étoile de minuit.
Neuhuys leverde een bijdrage tot het liber amicorum dat Marie Gevers ter gelegenheid
van haar zeventigste verjaardag aangeboden kreeg van haar kinderen.
Hij bracht in herinnering dat Marie Gevers hem ooit toevertrouwd had dat ze
zich vooral als romancière beschouwt, dat “de poëzie een staat van genade is die ze
niet langer kende, en dat de poëzie zich verhoudt tot de roman zoals de bloem tot de
vrucht, een bloem die aan het verwelken is op een vrucht die zich vormt.” In een kort
dankbriefje van 12 januari 1954 stelt ze vast: “Ne sommes-nous pas ‘frères en poésie’
depuis ‘Le melon bleu’?”
Ze had al in november 1953 Les Archives du prieuré ontvangen, maar zou pas in
de zomer van 1954 een dankbriefje sturen, omdat ze zich voorgenomen had pas
te reageren op ontvangen dichtbundels na de toets van een tweede lectuur. Haar
voorkeur ging naar de laatste twee gedichten, waarin Neuhuys ‘du bord du suicide
au seuil de la démence’ zich onder meer definieert als ‘nomade urbanisé, jardinier
du désert’ en ‘trop fragile ajusteur de mots intraduisibles’.
Tijdens een receptie ter ere van Etienne Schoonhoven te Missenburg op 30 mei
1959 - “une réunion bien anversoise dans un jardin idéal comme le jardin d’amour de
Rubens” - sprak Marie Gevers over de symboliek der bloemen, waarbij ze op een
malveachtige wees, ‘la mauve de Thierry Bouts’, die in handen van een overspelige
vrouw verwelkt. (NEUHUYS 1996:150)
In La Draisienne de l’Incroyable (1959) voert Neuhuys opnieuw zijn alter ego
Uphysaulune op, voor wie Gevers wel degelijk een voorliefde heeft, maar het is
opnieuw het slotgedicht, “un grand poème” dat haar voorkeur geniet, “parce que
c’est un très rare et très puissant plaisir que de le lire et de le relire.” (Brief van 21
maart 1960)
De reactie van Marie Gevers op Le Carillon de Carcassonne (1961) - dat ze blijkbaar
met enkele jaren vertraging ontving, wat er nogmaals op wijst dat het contact
tussen beide schrijvers eerder sporadisch was - onthult iets over haar manier
van lezen: aan het einde van de avond, alleen in haar werkkamer en dit, om de
tekst goed te laten bezinken, naar rata van een of twee avonden per bundel.
(Brief van 17 maart 1966) Ze werkte bovendien erg systematisch, en dat verklaart
dat ze zelden meteen op een toegestuurd boek reageerde, geen vrijblijvende
aangelegenheid.
Gierik & NVT 53

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 54
Toen ze Septentrion kreeg (1967) had ze gezondheidsproblemen en het duurde
dus wat eer ze de bundel las. “Le char de ma santé a été embourbé dans les chemins
défoncés de la lassitude ‘post grippale’…ce char s’ébranle et je me remets…”, schreef
ze op 22 februari 1968. Ze loofde het gedicht ‘La langue française’, waarin
Neuhuys de twee polen aangeeft waartussen zijn poëtica heen en weer slingert:
de extreme aantrekkingskracht door extremen en het klassieke taalambacht.
“Ah! Quel Maître est Paul Neuhuys dans cet artisanat verbal !” In haar brief verwijst
ze opnieuw naar de tijd van Le Melon bleu.
De laatste brief van Marie Gevers aan Paul Neuhuys, gedateerd 2 februari 1969,
is ongetwijfeld de belangrijkste. Hij betreft de vertaling van een keuze van diens
gedichten door Jan Schepens onder de titel Nieuwe Huisjes. Marie Gevers stelt
vast dat de gedichten van Neuhuys (“Vous savez que je les aime depuis toujours,
depuis les premiers”) magische objecten zijn en dat de vertaler er niettemin in
geslaagd is ermee om te gaan zonder brokken te maken. “Il n’y a pas si longtemps
que j’ai compris la valeur, pour nous, écrivains de langue française, de notre ‘bilinguisme
congénital’… Je le ‘sentais’ depuis longtemps.”
Leen Huet heeft er in een verhelderend essay op gewezen: “De manier waarop
woorden uit een taal woorden uit een andere overschaduwen, beïnvloeden en met
geheime associaties verrijken, is een belangrijk thema in Marie Gevers’ oeuvre.”
(HUET 1996:15) Hier zet de dame van Missenburg echter een stap verder:
belangrijk is het woord als klank te ontkoppelen van het woord als betekenis.
Het komt er niet zozeer op aan een gelijkwaardige woordspeling (‘jeux de mots’)
te vinden, maar tot gelijkwaardigheid te komen in het spel met woorden (‘jeux du
mot’).
“Les jeux du mot - dont on ignore trop souvent la valeur de poésie, quand ils sont libérés
de l’objet - quand le son n’est plus collé à l’objet, et que tous deux sont librement
unis dans leur valeur propre. (…) La libération fondamentale : un arbre n’est plus
asservi au son ‘arbre’ il est aussi boom - ou tree. Du coup il existe par lui-même ce
qui est très important.”
Op 20 februari 1974 meldde Neuhuys dat hij Madame Orpha (1933) en Vie et
Mort d’un Etang (1950) herlezen had, twee werken die het patina - ‘het warme
gouden licht’ - beginnen te vertonen waar de jaren voor zorgen. Hij drukte tevens
de wens uit Marie Gevers terug te zien in de lente, het meest gunstige seizoen
om Missenburg te bezoeken.
Le Melon bleu
In haar proefschrift over Les Ecrivains flamands et le champ littéraire en Belgique
francophone stelt Ann-Mari Gunnesson dat Gevers een typisch voorbeeld is van
een schrijver die deel heeft aan twee talen en culturen. Rose Gronon die in
beide talen schreef en publiceerde lijkt me op dat vlak een nog treffender voorbeeld.
In feite kende Gevers nauwelijks Nederlands en “ze sprak Vlaams op het
gehoor, zoals een ongeletterde”, dixit Leen Huet, wat dan weer overdreven is. Maar
ze aarzelde niet te verklaren, zich bewust bedienend van een franskiljons
54 Gierik & NVT

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 55
scheldwoord: “Je suis une vraie ménapienne”. Door haar contacten met de nederigen
was ze vertrouwd met Vlaamse dialecten. Het glossarium van Max Elskamps
zo verrassende studie Les Commentaires et l’Idéographie du Jeu de Loto dans les
Flandres, suivis d’un Glossaire is een linguïstische Fundgrube. Mede dankzij
Elskamp werd de ideografische betekenis bewaard van woorden en uitdrukkingen
als “tienstuiversgast”, ”Mechelse zot” of “onder en boven”. Dat lexicon had
hij echter in hoge mate aan Marie Gevers te danken, bij wie hij te rade was
gegaan omdat ze de taal van ‘l’homme du peuple et le paysan flamand’ kende. Zij
was het trouwens die hem gewezen had op het berijmde commentaar bij de
negentig cijfers van de lotto.
Toen Elskamp haar hulp begin september 1917 inriep, werden Marie Gevers en
hij door de jongeren rond Le Melon bleu beschouwd als de peetvaders van het
blad. (KONINCKX 1962:38) Wanneer Neuhuys haar op Missenburg op 11 april
1969 bezocht, ging het gesprek over dat spooktijdschrift. Elskamps studie over
het kienspel verscheen in 1918 bij A. de Tavernier te Antwerpen, het jaar waarin
Marie Gevers haar eerste dichtbundel, Missembourg, bij Buschmann publiceerde.
Beide publicaties vermelden echter 1914 als datum van verschijning om
de Duitse censuur te ontduiken die Franstalige publicaties in het Vlaamse land
verbood. (AVERMAETE 1969: 13)
Van Le Melon bleu waren tot voor kort slechts drie gedrukte nummers gekend,
de zogenaamde derde jaargang, gedateerd 1914, maar verschenen tijdens de
Duitse bezetting, naar alle waarschijnlijkheid tussen eind 1917 en begin 1918.
Volgens Avermaete werden ze gedrukt door Buschmann, volgens Willy
Koninckx, die redacteur was van het blad, door een kleine drukker. (JESPERS
1997:18-20) In 1998 gaf mevrouw Elza Willems-de Groodt me inzage van zes
getypte nummers, gedateerd 1907. Het raadsel werd hier nog ondoorzichtiger
door. Wat er ook van zij, Neuhuys (en zijn levenslange vriend Willy Koninckx)
waren erbij betrokken, net zoals ze leden waren van Le Cénacle, de kring rond
Roger Avermaete, die het plan opgevat had onmiddellijk na de oorlog het tijdschrift
Momus uit te geven. Er ontstond echter een schisma, waardoor eerst het
weekblad La Drogue ontstond en vervolgens de twee roemruchte avant-gardetijdschriften
Lumière (1919-1923) en Ça ira (1920-1923). Het belang van Le
Melon bleu als broedplaats mag dus niet onderschat worden. ■
(De boeiende (onuitgegeven) briefwisseling tussen Neuhuys en Elskamp komt in een volgend
nummer aan bod.-red.)
Gierik & NVT 55

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 56
Jean Ray: flamingant of Flanders
56 Gierik & NVT
Danny de Laet
Op 20 januari 1927 werd de genaamde Raymond Jean Marie De Kremer door
de correctionele rechtbank te Gent veroordeeld tot 6 jaar en zes maanden
gevangenisstraf.
Die Raymond stond in het Gentse - en ook een heel klein beetje daarbuiten -
beter bekend als de schrijver Jean Ray, een man die aan vele ‘revues’ had gewerkt
en enkele jaren daarvoor zelfs een boek vol griezelverhalen had uitgegeven...
Maar kijk, de man die op de beklaagdenbank zat en zich moest verantwoorden
voor het verduisteren van meer dan één miljoen franken, die man stond wel
heel ver verwijderd van de auteur Jean Ray die wij nu in hem herkennen en
erkennen.
Bah! Voor velen was die Jean Ray toen een pedante parvenu, een snibbige snob,
die het geld liet rollen en zich een reputatie aanmat die hij niet bezat, noch verdiende.
Hij waande zich ‘arrivé’, maar viel nogal potsierlijk van zijn voetstuk.
Hoe was die De Kremer zover geraakt?
Het verhaal is zowel banaal als klassiek te noemen. De Kremers vader was
bediende, zijn moeder, Marie Thérèse, onderwijzeres en tevens de zuster van de
socialistische voorman Wardje Anseele. En uiteraard was de op 8 juli 1887
geboren Raymond in dit kleinburgerlijke milieu voorbestemd om de voetsporen
van zijn moeder te drukken en onderwijzer te worden.
Maar dat lukt niet al te best. De jonge De Kremer is geen vlijtige leerling. Wel
heeft hij dan al twee jaar internaat te Pecq achter de rug. Noem het een Gentse
reflex, maar in die tijd van nog te vaak geconditioneerde Vlamingen werd het
als een ‘must’ beschouwd om zich degelijk in het Frans te kunnen uitdrukken.
Noem het voor mijn part een omgekeerde wereld. De Kremer werd naar
Henegouwen gestuurd om zijn Frans bij te schaven. Van Jacques Brel weten we
dat hij naar Vlaanderen werd gestuurd, omdat zijn Vlaamse vader erop stond
dat hij zich behoorlijk in het Vlaams zou kunnen uitdrukken. Paradox 1: De
Kremer had geen Frans nodig om zijn vertellersgave te ontwikkelen, maar
oogstte in die taal wereldroem. Jacques Brel had geen Vlaams nodig om liedjes
te schrijven, maar het zijn zijn Vlaamsgezinde liederen die hem voor eeuwig
aan zijn vaderland binden.
Kortom, De Kremer keert terug uit het Doornikse Pecq, maar ziet geen heil in
verdere studies. Te meer daar de schrijver in hem wakker wordt.
Zijn eerste gepubliceerd probeersel dateert uit 1904. Hij is 17 jaar.

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 57
Hij is ook als leerling van het Atheneum lid van een Vlaamsgezinde studentenvereniging,
hoewel men niet moet verwachten dat het een strijdgroep is; in
die tijd en vooral in Gent was men Vlaamsgezind van geest en Franstalig van
portemonnee. Ik bedoel alleen dat De Kremer in zijn moedertaal schrijft...
De Kremer zal nog twee jaar studeren zonder te slagen voor de lerarenopleiding.
Hij is ondertussen wel lid geworden van die andere studentenvereniging
“ ‘t ZAL WEL GAEN” en publiceert wat proza en gedichten in hun Almanak.
Het lijdt dus geen twijfel dat de latere Jean Ray in het Nederlands is beginnen
schrijven, dat hij tenslotte een zeer normale weg naar de literatuur is beginnen
volgen en dat hij - de tijdsgeest indachtig - als vrij romantisch, pril en jong
overkomt. Met andere woorden: de jonge schrijver weet nog niet waar hij heen
wil. Maar de kentering komt, want Parijs lonkt en lokt...
De Kremer zit in Gent en Gent is ten slotte maar een provinciestadje. Een
stadje dat niettemin een ongelooflijke literaire reputatie meedraagt van
Vlaamse auteurs die wereldberoemd zijn, omdat ze zich in het Frans uitdrukten:
Van Lerberghe, Maeterlinck, Grégoire Le Roy...
En trouwens, er zijn er nog vele anderen die het via de lichtstad hebben
gemaakt: Emile Verhaeren, Henry Kistemaekers, Georges Eekhoud, Georges
Rodenbach, Horace Van Offel... In Frankrijk allemaal gevierde auteurs. Parijs,
het mekka van de letteren en baken van literaire roem, trekt auteurs aan zoals
vliegen om een lamp cirkelen.
De Kremer heeft kennis gemaakt met de jonge Paul Kenis en samen voelen ze
zich als Rastignac en roepen “Paris à nous deux” (of is het à nous trois ?) ...
Het moet omstreeks 1907 geweest zijn dat ze naar de Franse hoofdstad trekken.
Enkele maanden later keert De Kremer berooid en ontgoocheld terug naar zijn
geboortestad. Niet zo eenvoudig voor een jonge man die enkel wat talent op
zak heeft om door te breken, zonder steun en vooral zonder ‘oeuvre’. Het is
echter belangrijk te begrijpen dat hij opteert voor de Franse taal en dat hij,
eens terug in de heimat, toch nog verwoed verder aan de weg timmert, liefst in
het Frans.
Als je Parijs niet kan innemen en daar je plekje onder de zon vinden, doe het
dan in je eigen omgeving en laat Parijs jou ontdekken. Ik weet niet wanneer
de naam Jean Ray voor het eerst opduikt: meestal citeert men 1909, wanneer
De Kremer als klerk voor de stad Gent gaat werken, maar tegelijk de Franse
teksten van revueliederen schrijft onder die naam. Revues? Ach, het genre is
zo goed als dood, al kan je natuurlijk refereren naar de ‘spektakels’ die men nog
heden ten dage, tijdens de zomer, in het Blankenbergse ‘Witte Paard’ opvoert,
zeg maar een laatbloeier van het genre. Het is een luimig spektakel met sketches
en liederen, losjes aaneengeregen als een goedkope operette, meestal heftig
satirisch en vooral volks en plezant. Blijkt dat onze Jean Ray een zeer vlotte
pen heeft en in dat genre bekendheid verwerft met co-auteurs en ‘revuïsten’
zoals Van Daele, Servais en De Seymortier. De schrijver Jean Ray gaat nu een
hectisch leven leiden, want hij stelt vast dat hij met de pen heel wat kan bereiken.
Dat gaat uiteraard ten koste van zijn dagelijks werk, zodat hij in 1919 ont-
Gierik & NVT 57

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 58
slag neemt bij het stadsbestuur om bij wisselagent Van den Bogaerde te gaan
werken. Nou ja, werken... Jean Ray had zich inmiddels ook ontpopt als een vlijtig
journalist voor ‘Gent XXste eeuw/Gand XXième siècle’ en in die naoorlogse
periode richt hij bladen op zoals ‘Ciné’ en ‘L’ami du Livre’, wordt ook medewerker
van ‘L’Essor belge’ en ‘Le Journal de Gand’! Al die activiteiten maken van
hem een BG (Bekende Gentenaar), een man die nu fluitend naar Parijs trekt
voor interviews met schrijvers als Colette, Maurice Renard, Francisque Parn...
Leeft er echter nog iets echt literairs in dat overvloedig schrijven? Ja hoor, als
klap op de vurpijl is er in 1925 de publicatie van zijn eerste boek, een bundel
griezel- en avonturenverhalen, ‘Les contes du Whisky’. Hij heeft er al bij al toch
heel wat tijd over gedaan. Hij is dan 38 jaar, toch geen debutant meer en sedert
zijn eerste gepubliceerde tekst (1904!) al 21 jaar aan het schrijven! Is ‘Les contes
du whisky’ verre van perfect, het is een opmerkelijke bundel van een
meester-verteller. Gérard Harry noemt hem zonder meer de Belgische Edgar
Poe. Jean Ray klopt met ‘fracas’ aan de poorten van de roem... maar dan valt
hij - de bon vivant, de onverbiddelijke rokkenjager, de man die op grote voet
leeft en het geld laat rollen - nogal bruusk van zijn voetstuk... Een onverkwikkelijke
affaire van geldverduistering voert hem tot de poort van de gevangenis
(de Wandeling in Gent). Het is de breuk, de cesuur, het einde van het goede
leven.
Le fabuleux galérien
In de cel heeft De Kremer tijd zat om tot bezinning te komen. Hij beseft dat hij
slechts via het schrijven zal overleven. Roem en glorie interesseren hem niet
meer, zolang hij van het schrijven zijn beroep kan maken om uit het slop te
raken.
In hun nogal eenzijdige biografie die heel wat Vlaamse aspecten van zijn
carrière verdoezelt of ignoreert, vertellen Baronian en Levie hoe De Kremer
contact zocht met de uitgever Pierre Goemare die het blad ‘La Revue belge’ uitgaf.
Terecht heeft men dat blad geprezen omdat het De Kremer een kans gaf
zich weer met korte verhalen en novellen aan het werk te zetten. ‘La Revue
belge’ heeft inderdaad De Kremer opnieuw georïenteerd naar het griezelige en
het fantastische. In dit blad verschijnen vanaf 15 maart 1929 tal van korte verhalen,
waaronder het fabelachtige ‘Le psautier de Mayence’ onder het pseudoniem
John Flanders.
De uitgever Goemare had De Kremer aangespoord een nieuwe schrijversnaam
te zoeken, opdat hij hierdoor weer zijn ereplaats onder de Belgische schrijvers
kon innemen... De Kremer stelt voor John Gloom of John Flanders en
Goemare opteert voor de laatste.
Goemare was echter niet de enige uitgever die De Kremer met smeekbrieven
bestookt had. Zo had hij ook contact gezocht met de redactie van ‘Ons Land’,
waar zijn teksten even gul werden aanvaard en was hij in relatie gebleven met
Clovis Baert, hoofdredacteur van ‘De Dag’, die hem na zijn vrijlating aan de
poort van de gevangenis was gaan afhalen. Baert bezorgde hem een baantje als
Gents correspondent van die krant (kantoor in de Prinses Clementinalaan).
58 Gierik & NVT

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 59
Via ‘Ons Land’ werd hij tenslotte ook heropgevist door De Goede Pers te
Averbode, waar de witte paters sedert 1920 aan een Eucharistische Kruistocht
begonnen waren met het uitgeven van “‘verantwoorde’ jeugdliteratuur. Daar
verscheen in 1931 De Kremers eerste jeugdroman, de inmiddels tot de klassieken
van het genre uitgeroepen ‘Spoken op de ruwe heide’ en daar verschenen ook
vele Vlaamsche Filmkens maar ook de Presto Films in het Frans... Dus, wat blijft
er over van de Fransgerichte Jean Ray die tot 1925 aan de weg timmerde? De
John Flanders die in 1928 bij ‘Ons Land’ en bij ‘La Revue belge’ aan zijn wederopstanding
begint is een opportunistisch auteur die schrijft naar het woord van
zijn broodheer... In het Nederlands voor ‘Ons Land’, in het Frans voor ‘La
Revue belge’; in het Nederlands voor ‘De Dag’ en in het Frans voor ‘Le Bien
Public’; in beide talen voor Averbode; in het Frans voor de Harry Dickson-reeks
en in het Nederlands - vaak dezelfde verhalen trouwens - voor het jeugdblad
‘Bravo’...
Opportunisme quand tu nous tiens! Maar het moet gezegd dat tussen die alledaagse
journalistiek, de grote reportages en de folkloristisch getinte artikelen,
die mogelijk zijn vakmanschap aanscherpen, maar verder zijn talent niets bijbrengen,
het toch de jeugdliteratuur en de korte verhalen zijn, waarin telkens
weer zijn zin voor avontuur en fantastiek de kop opsteken... Het zijn jaren van
hard labeur. Uur na uur, dag na dag schudt hij de ene tekst na de andere uit zijn
mouw. Hij is als een galeislaaf, vastgekluisterd aan zijn schrijfmachine... En
langzaam maar zeker komt ook de naam Jean Ray weer om het hoekje loeren.
Omdat hij meer en meer voor de jeugd schrijft, bedekt hij die lading met de
vlag Flanders, terwijl zijn Franse teksten van de jaren dertig af - bezegeld met
een tweede bundel, nl. ‘La croisière des ombres’ - toch weer de naam Jean Ray
reveleren.
Heel voorzichtig natuurlijk, want in het Gentse had die naam een kwalijke reputatie
mee en liep er - misschien terecht - wel meer dan één stroppendrager
rond die zijn bloed kon drinken, zonder daarom vampier te zijn...
Die tweespalt lokt natuurlijk de grote vraag uit, in welke taal De Kremer eigenlijk
het beste van zichzelf geeft. Vergeet het. De vraag is niet opportuun.
Baronian verklaarde me ooit vlakaf dat de geschriften voor de jeugd inferieur
waren; dat er kwantitatief misschien meer Flanders-teksten bestonden, maar
dat kwalitatief de Jean Ray-teksten - in het Frans dus - beter waren. Wat een
onzin, uiteraard! Wat De Kremer zelf onderlijnde in een interview, veelvuldig
door Van Hageland gepubliceerd:
“Jean Ray n’a jamais rougi de John Flanders et n’est pas près de le faire.
En écrivant je n’ai jamais fait de distinction volontaire entre mes deux noms
littéraires.”
Bovendien is er de savoureuze anekdote die De Kremers ware vriend Rik
Clément ons jaren geleden toevertrouwde. Na W.O. II werd J. Flanders een der
grote leveranciers van teksten, verhalen, scenario’s ... voor Het Volk te Gent,
zowel het dagblad als het weekblad Zondagsblad. Voor een verhalenwedstrijd in
dit laatste blad schreef Flanders ooit het verhaal ‘Gouden Tanden’. Edoch, de
echtgenote van de uitgever las het verhaal en vond het zo gruwelijk dat
Gierik & NVT 59

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 60
Flanders niet alleen naast de eerste prijs greep, maar, erger nog, uit het weekblad
verbannen werd. Clément viste hem weder op door hem voortaan anoniem
te publiceren...
Maar de anekdote krijgt toch nog een ‘happy end’ want De Kremer vertaalde
zelf zijn tekst als ‘Dents d’or’ en liet hem verschijnen in ‘Audace’, een driemaandelijks
tijdschrift voor Belgische literatuur, waar het verhaal de prijs van
de lezers won (toen goed voor 500 BEF), een mooie revanche, maar die ook
symbolisch is voor het misprijzen dat De Kremer te beurt viel in eigen taalgebied....
Paris nous appartient (enfin!)
Aan John Flanders had Vlaanderen een meester van het korte verhaal, zoals
nooit iemand meer is opgestaan. Helaas, kwam de erkenning niet uit
Vlaanderen, tenzij heel laat en enkel omdat Frankijk voor Jean Ray uit de bol
ging. Maar ook dat liet op zich wachten.
Het noodlot heeft De Kremer niet gespaard. Toen hij in de jaren veertig - tenslotte
de kaap van de vijftig al gepasseeerd - onderdak vond bij Les Auteurs
Associés, een schrijverscoöperatief in Brussel, waar hij zijn langzaam gerijpte,
vaak zeer autobiografische, meesterwerken ‘Le grand nocturne’, ‘Les derniers contes
de Canterbury’ en ‘Malpertuis’, alsook ‘La cité de l’indicible peur’ publiceerde,
was dat in oorlogstijd (1942-44). Jean Ray zat daar in goed gezelschap met collega’s
als Steeman - terecht herkend als dé grootmeester van het detectivever-
60 Gierik & NVT
‘Een loopje met de tijd’ Italiaanse vertaling van Malpertuis

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 61
haal - maar ook Jules Stéphane, Paul Max, de onlangs overleden Thomas
Owen, Paul Kinnet e.a. Kortom, een ongelooflijke generatie prima schrijvers
die door de bezetting in eigen land wel aan haar trekken kwam, maar, op
Steeman na, in het buitenland onbekend bleef. Jean Ray heeft toen voor die
werken wel schouderklopjes gekregen van Robert Poulet, G. Derijcke (de latere
Claude Elsen), Van Offel en anderen, maar dat drong niet verder door... Pas
na de bevrijding werd hij eerst opgemerkt door de Frans-Italiaanse criticus
Roland Stragliati, die hem bij Maurice Renault introduceerde. Deze laatste
publiceerde van toen af Ray in ‘Mystère Magazine’ en in ‘Fiction’ en zorgde voor
een herduk van ‘Malpertuis’ bij Denoël in Parijs. Dat is de ontsteker geweest
die Jean Ray bij een breed publiek kenbaar maakte. We schrijven dan al de
jaren vijftig. Jean Ray is een dagje ouder geworden en schrijft nog enkel voor
het plezier in “Audace”, in ‘Les cahiers de la biloque’ van zijn vriend en huisarts,
de franskiljon Urbain Thiry en - in het Nederlands - nog wat teksten voor Het
Volk en voor Averbode. Begin jaren zestig raakt dit alles in een stroomversnelling.
Pocketedities volgen elkaar op. Ray wordt vertaald in het Duits, Italiaans,
Spaans, Engels... Hij komt in Parijs op tv. Roem en glorie volop. Maar is het
niet te laat?
En in Vlaanderen blijft men hem stug aanzien als jeugdauteur zonder meer.
Voor velen is het een verrassing om te ontdekken dat de schrijver van zovele
Vlaamse Filmpjes ook in het Frans schreef onder een andere naam...
Feit is dat De Kremer een zeldzaam verschijnsel is van een auteur die in twee
talen kan worden geapprecieerd, die in het Frans enkele grote werken uit de
speurders- en fantastische literatuur nalaat, in het Nederlands dan weer een
schat aan korte verhalen die van hem een meester van de short story maken;
een genre waarin ik hem even hoog schat als de Maupassant of Conan Doyle.
Het genre was vroeger schering en inslag, toen je met korte verhalen terecht
kon in kranten en weekbladen, maar de verdwijning of verarming van deze
publicatiebronnen heeft het kortverhaal bij ons uitgeroeid, al hebben heel wat
auteurs - en niet de minste - het genre bij ons uitgeoefend. Denk maar aan
Hugo Raes, Johan Daisne, Jos Vandeloo om er slechts enkelen te noemen.
Toch is en blijft de waardering véél groter in het Franse taalgebied, waar men
Jean Ray als één der groten van de fantastiek beschouwt; de evenknie van
Meyrink, Perutz, Ewers, Borgès, James, Machen, Hodgson. Laat het mij duidelijk
onderlijnen: in het Nederlands werd - op enkele summiere monografietjes
na - NIETS over John Flanders gepubliceerd. In het Frans zijn er al meer dan
TIEN BOEKEN over de schrijver en zijn oeuvre verschenen!
Quand le vent est au sud ...
Heeft het met de taal en de stijl te maken? Amper! De Kremer schrijft zeker
geen foutloos Nederlands, noch Frans; zijn zinsconstructie is soms gewrocht en
zijn taal wemelt van belgicismen, gallicismen en flandricismen, maar hij heeft
een directe, zeg maar ‘journalistieke’ stijl. Hij heeft een uitgelezen woordenschat,
rijk aan adjectieven en voornaamwoorden en vele synoniemen; hij heeft
zin voor dialoog en vooral: hij kan als geen ander in sobere bewoording sfeer
Gierik & NVT 61

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 62
scheppen. Hij is, jawel, een meesterverteller en dat in beide talen. Hij is geen
groot stylist, maar bezit een treffend, meeslepend, vloeiend taalgebruik, dat
overtuigt door rijke terminologie en idiomatiek.
Om het gebald te zeggen: hij is en blijft vlot LEESBAAR...
Heeft het dan met de inhoud te maken ? Zien wij te veel de jeugdauteur in de
Vlaamse teksten - zodat we te veel denken aan twee diverse oeuvres, één in het
Frans en één in het Nederlands?
Nee, zowel in het Nederlands als in het Frans herken je dezelfde thema’s,
invloeden, bronnen, leidmotieven, personages... Het is alsof het Nederlandse
oeuvre het Franse aanvult en vice versa!
De Kremer is een al te zeldzaam voorbeeld van een auteur die een apart
oeuvre laat in twee talen. Ik ken geen ander voorbeeld van dergelijke dualiteit.
Johan Daisne - ook al een grote vriend van De Kremer - probeerde het in het
Frans en opteerde toen voor het Nederlands, dat hij als geen ander plastisch
manipuleerde. Georges Eekhoud is dan weer een ander geval, van wie men nog
altijd niet weet of hij wel Vlaams kende; het kan praktisch niet anders dan dat
hij - net als Maeterlinck - de taal du ‘terroir’ verstond en sprak, zonder zich echter
behoorlijk in, wat nu als ABN geldt, te kunnen uitdrukken.
Ik herinner me heel vaag een thema-avond die, in 1988, in de KNS in
Antwerpen werd gehouden. Een rits Franstalige Vlamingen - en niet de minsten:
Guy Vaes (die ik terecht als Vlaanderens grootste levende schrijver
beschouw), Alain Germoz (zoon van...), Pierre Willems (zoon van...) en Roger
Avermaete, dus echt geen doetjes - werden er door Hubert Lampo en Frans
Boenders sadistisch op het rooster gelegd. Waarom schreven zij in het Frans?
Maar is dat zo belangrijk? Is dat zo verwonderlijk? Het ligt aan opvoeding,
opportunisme en vooral aan talent... Was het niet de grote Ramuz die het beu
was door de Franse kritiek als niet voor vol te worden aanzien omdat hij als
Zwitser in het Frans schreef ? Zodanig dat hij daarop besloot om foutief te
schrijven om minder in het oog te lopen?
Was het niet Streuvels die vond dat Charles De Coster ultra-Vlaams van
onderwerp en karakter was, maar ultra-Frans van vorm?
Ja, beken het maar lezer mijn, je leest De Coster graag, je leest Jean Ray graag,
omdat het zo’n plastisch proza is, al is het in het Frans. En weet je, ik beklaag
eigenlijk - niet mooi van mij - die sukkels die geen Frans lezen. Want het is
jammer voor hen dat ze niet ondervinden hoe VLAAMS dat allemaal klinkt,
en juist dat Vlaamse karakter trekt zovele Franse lezers aan, wat voor ons
Vlamingen toch zo banaal klinkt... Paradox, paradox...
Maar ja, het is een veertje dat we niet op onze hoed mogen steken; Jean Ray
hebben we in Vlaanderen nu eenmaal stiefmoederlijk behandeld. Voor hem
kwamen soelaas en roem uit Frankrijk en we begrijpen Jacques Brel wanneer hij
in ‘Le plat pays’ - het mooiste lied dat ooit over Vlaanderen werd gecomponeerd
- in zijn laatste couplet zingt van “Quand le vent est au SUD...” Ja, uit
het zuiden, uit Parijs, uit Frankrijk kwamen tenslotte eer en glorie... Maar toch,
laten we duidelijk zijn: de eer was er voor ‘cet écrivain si flamand’... en we doen
niet mee met zijn huisarts, uitgever en vriend, Urbain Thiry, die hem ooit ‘un
pur latin’ noemde (hoewel hij dat later wel nuanceerde).
62 Gierik & NVT

Gierik 75 27-06-2002 12:53 Page 63
Tsja, als ik zie wat die zuivere latinist in het Nederlands naliet, kan ik enkel de
schouders ophalen. Bovendien is het een feit dat De Kremer, een erudiet en
zeer belezen man (hoewel hij dat nooit toegaf), van zijn Gent een vaak Engelse
stad maakte, hoewel desondanks, zijn vele Franse bewonderaars dit toch telkens
weer als ‘flamand’ van aard, beschrijving, geest en karakter ervaren.
Zodanig zelfs dat een blijkbaar weinig snuggere Franse fan hem ooit un auteur
‘flamingant’ noemde, maar waarmee de sukkel bedoelde dat Jean Ray voor hem
door en door ‘flamand’ was. Oké, daarmee kan ik mij verzoenen en dien dan
ook gepast de goede dokter van antwoord, met dit gezegde uit de taal van
Voltaire, uiteraard omgezet in de taal van Vondel: “Jean Ray, un pur latin?
Mijn oog!” (*) ■
(*) pour les non-initiés au pur flamand: Mon oeil!
GIERIK & NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT
nodigt u uit op
ZATERDAG 22 JUNI OM 16 UUR
IN HUIS HELLEMANS
STRIJDERSSTRAAT 14, 2650 EDEGEM
(ruime parkeergelegenheid in onmiddellijke nabijheid)
VOOR DE VOORSTELLING VAN HET ZOMERNUMMER 75
H E T V E R D R O N K E N L A N D
… of de literaire identiteit van de Franstalige Vlaamse schrijvers
Met medewerking van Christian Berg, Henri-Floris Jespers, Bart Vonck,
Jacqueline Caenberghs, Jan Lampo, Danny De Laet en Erik van Malder
Verwelkoming en inleiding: Guy Commerman & Micheline De Ridder
Muzikale intermezzo’s door het ensemble van het Symfonisch Jeugdorkest Edegem
Tentoonstelling aquarel en grafiek van Greet Taeymans
Nadien receptie en gezellige babbel met de auteurs
Gierik & NVT 63