Jaarboek Thomas Instituut 1989 - Thomas Instituut te Utrecht

28 J. van Rossum
endorffs karakterisering van Barlaams theologie als "nominalisme"
(17) heeft een grote kritiek uitgelokt van verschillende kanten.
Zo wees Sinkewicz erop, dat "Barlaam, om zijn eigen woorden te
gebruiken, een 'vriend van ideeën' was" (18) en dat hij daarom in
geen enkelopzicht vergeleken kan worden met zijn westerse tijdgenoot
Willem van Occam.
Volgens A. de Halleux zou men veeleer Palamas een nominalist
of "occamist" kunnen noemen, aangezien het nominalisme gezien
kan worden als een reactie op het rationalisme van de hoogscholastiek.
(19) Meyendorff erkent overigens, dat een directe invloed van
Occam op Barlaam niet aangewezen kan worden. Daarom kan er
slechts gesproken worden van een "zekere osmose van denken, een
gemeenschappelijke intellectuele sfeer." (20)
Barlaam behoorde tot die kringen van theologen en geleerden in
Byzantium die aangeduid worden met de naam "humanisten". Er is
terecht op gewezen, dat de term "humanist" een vage term is, (21)
maar' zeker vanaf de elfde eeuw kan men in de Byzantijnse
theologie twee stromingen onderscheiden: 1) een ascetisch-mystieke
stroming, waarvan de grootste vertegenwoordiger de mysticus
Symeon, de Nieuwe Theoloog (949-1022)was en 2) een stroming die
een grote voorliefde toonde voor de klassieke filosofie en cultuur
(de "humanisten"); een representant hiervan was bijv. Michael
Psellos (1018-1078),een professor aan de pas opgerichte "universiteit"
van Constantinopel. Men kan in het algemeen stellen dat de
christelijke theologie altijd al enige vorm van humanisme (of
misschien beter: "hellenisme") gekend heeft: men denke aan een Clemens
van Alexandrië of een [ustinus Martyr. Tot een botsing tussen
. humanisme en theologie komt het in Byzantium slechts in uitzonderlijke
gevallen: de veroordeling van Origenes in 553 of van Johannes
Italos in 1082,vanwege hun expliciet platonische leerstellingen,
zoals de pre-existentie van de menselijke ziel.
De palamitische controverse kan dus in het algemeen beschouwd
worden als een controverse tussen deze twee stromingen. We
schrijven hier "in het algemeen", omdat bij nader inzien niet alle
voor- of tegenstanders van Palamas' theologie tot één bepaalde
stroming gerekend kunnen worden, "humanisten" of "hesychasten".
Zo zijn er aanhangers van het palamisme geweest die tot de
humanisten gerekend moeten worden (zie de volgende paragraaf).
Akindynos, een tegenstander van Palamas, heeft nooit het hesychasme
bestreden. Palamas zelf, hoewel hij zich in het algemeen negatief
uitliet over de Griekse filosofen, erkende een zekere waarde in