Vreemdelingenbeslag, forum arresti en het ... - BarentsKrans

Vreemdelingenbeslag, forum
arresti en het lokaliseren van
vorderingen
mr. m.a.m.essed
Vreemdelingenbeslag, het beslag op goederen die zich in Nederland bevinden, en dat gelegd wordt ten
laste van de schuldenaar zonder bekende woonplaats in Nederland, kan onder omstandigheden de basis
vormen voor de rechtsmacht van de Nederlandse rechter, als het forum arresti. In deze bijdrage wordt
aandacht besteed aan vreemdelingenbeslag op een vordering van de schuldenaar. een dergelijk beslag is,
net als voor elk ander beslagobject geldt, als hoofdregel slechts mogelijk wanneer deze vordering zich in
Nederland bevindt. In de internationale verhoudingen die bij een vreemdelingenbeslag vrijwel steeds zullen
bestaan, is dit niet vanzelfsprekend het geval. Het komt dus aan op het ‘lokaliseren’ van een vordering, om
zo haar vatbaarheid voor (vreemdelingen)beslag te bepalen. In deze bijdrage wordt eerst aandacht besteed
aan de werking van het vreemdelingenbeslag en het forum arresti. Vervolgens wordt geïllustreerd dat de
verschillende in de literatuur ontwikkelde visies over de locatie van een vordering zich ook verschillend
verhouden tot de rechtsmachtaspecten van het vreemdelingenbeslag, en wordt vanuit dat perspectief de
wenselijkheid van die visies besproken. Tot slot wordt de praktische betekenis van de locatievraag bezien.
Vreemdelingenbeslag
Vreemdelingenbeslag is naar huidig recht1 geregeld in
de artikelen 765 – 767 Rv. Art. 765 Rv geeft een omschrijving:
‘Indien de schuldenaar geen bekende woonplaats in Nederland
heeft, kan in Nederland overeenkomstig de voorafgaande afdelingen
van deze titel beslag worden gelegd, zonder dat vrees voor verduistering
behoeft te worden aangetoond.’
Hieruit wordt al aanstonds duidelijk dat het niet gaat om
een aparte vorm van beslag. Conservatoir beslag wordt, ook
ten laste van een schuldenaar zonder bekende woonplaats
in Nederland, gelegd volgens de voorschriften die naar
gelang de aard van dat beslag gelden. Het gegeven dat
het beslag ten laste van de genoemde schuldenaar zonder
1 Voor uitvoerige beschouwingen over de regeling naar oud recht, zie
m.n. J.P. Verheul, Aspekten van Nederlands internationaal beslagrecht (diss.
Amsterdam), Deventer: Kluwer 1968, nrs. 52-58; L.Th.L.G. Pellis, Forum
arresti (diss. Groningen), Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1993, p. 5-17.
bekende woonplaats in Nederland wordt gelegd, maakt het
gelegde beslag tevens een vreemdelingenbeslag. Dit begrip
‘vreemdelingenbeslag’ dekt de lading overigens niet, reeds
omdat die lading er niet is: voor het kunnen leggen van
vreemdelingenbeslag is niet vereist dat de schuldenaar een
niet-Nederlandse nationaliteit heeft, en daarmee juridisch
‘vreemdeling’ is. Evenmin overigens als de woonplaats of
nationaliteit van de beslaglegger zelve een factor van belang
is voor het kunnen leggen van vreemdelingenbeslag.2 De
benaming mist dus precisie, maar wordt (niettemin) alom
gehanteerd; zo ook in deze bijdrage.
Anders dan men wellicht bij eerste indruk zou vermoeden,
heeft art. 765 Rv slechts beperkte betekenis. Dat voor het
geven van verlof tot het leggen van conservatoir beslag, ook
wanneer de schuldenaar geen bekende woonplaats heeft in
Nederland, een bevoegde rechter kan worden gevonden,
volgt immers al uit art. 700 Rv. En ook voor de regel dat
beslag ten laste van een schuldenaar zonder (bekende)
2 Zie ook A.W. Jongbloed, Executierecht, Deventer: Kluwer 2011, p. 124.
18 SDU UitgeverS / nUmmer 4, mei 2012 Beslag en executie in de rechtspraktijk

woonplaats in Nederland kan worden gelegd, is art. 765 Rv
strikt genomen niet nodig. 3 Dat wordt ondersteund door
het gegeven dat een met art. 765 vergelijkbare bepaling
voor de executoriale beslagvarianten ontbreekt, terwijl
ook daarvoor zonder meer geldt dat executoriaal beslag
ten laste van de schuldenaar zonder bekende woonplaats
in Nederland kan worden gelegd. Wat dit aspect betreft
geeft art. 765 Rv, in het kader van het conservatoire beslag,
dan ook slechts een ‘bevestiging’. 4 De betekenis van de
bepaling ligt er enkel in dat deze voorschrijft dat, in geval
van conservatoir vreemdelingenbeslag, geen vrees voor
verduistering hoeft te worden aangetoond. De verklaring
hiervoor wordt wel gezocht in de omstandigheid dat vreemdelingenbeslag
van oudsher bij uitstek mobiele zaken, zoals
schepen en vliegtuigen, betrof, waarbij – gekoppeld aan een
beslagdebiteur zonder bekende woonplaats in Nederland –
vrees voor verduistering kennelijk verondersteld werd. 5 Er
is in dit verband wel op gewezen dat de non-discriminatiebepalingen
uit het EU-recht met zich mee zouden kunnen
brengen dat bij een vreemdelingenbeslag ten laste van een
schuldenaar uit een EU-land, wél vrees voor verduistering
moet worden gesteld, in gevallen waar die vrees ook ten
aanzien van schuldenaren met een bekende woonplaats in
Nederland zou moeten worden gesteld. 6
Het vreemdelingenbeslag kan worden gelegd op alle (voor
beslag vatbare) goederen van de beslagschuldenaar, die
zich in Nederland bevinden. Men zoekt tevergeefs naar dit
vereiste in de regeling van het vreemdelingenbeslag. 7 Het
berust namelijk op een beginsel, en wel het territorialiteitsbeginsel,
dat voor alle beslagvarianten met zich brengt dat
in Nederland in beginsel 8 slechts beslag gelegd kan worden
3 Vgl. J.P. Verheul, Aspekten van Nederlands internationaal beslagrecht, (diss.
Amsterdam), Deventer: Kluwer 1968, die er (nr. 10), onder verwijzing
naar de determinant lex loci op wijst dat ‘Voor Nederland geldt, dat in
principe beslag gelegd kan worden ten laste van iedereen, ongeacht zijn
nationaliteit (behoudens een beroep op immuniteit) of woonplaats.’ Zie
ook L.P. Broekveldt, Derdenbeslag (diss. Leiden), Deventer: Kluwer 2003,
nr. 541.
4 Zie ook MvT p. 127: Kamerstukken II 16 593, nr. 3. Art. 765 Rv maakt dit
dan wellicht wel ‘duidelijk’, zoals Pellis schrijft, maar echt ‘nieuws’ levert
dit niet op; L.Th.L.G. Pellis, Forum arresti (diss. Groningen), Zwolle: W.E.J.
Tjeenk Willink 1993, p. 17.
5 Zie ook L.Th.L.G. Pellis, Forum arresti (diss. Groningen), Zwolle: W.E.J.
Tjeenk Willink 1993, p. 19.
6 Zie ook M.E. Koppenol-Laforce, ‘Art. 765 Rv (vreemdelingenbeslag) en de
Europese Gemeenschap’, TCR 1994, 3, p. 58-61; H.G. Punt, Memo Beslagrecht,
Deventer: Kluwer 2011, p. 266; Jongbloed, aant. d op artt. 765-767,
in: Tekst & Commentaar Burgerlijke rechtsvordering, Deventer: Kluwer,
2010.
7 Wel zou het afgeleid kunnen worden uit de verbinding tussen art. 700
lid 1 en 765 Rv, zoals uit A.W. Jongbloed, Executierecht, Deventer: Kluwer
2011, p. 124, valt op te maken.
8 Voor de goede orde zij vermeld dat uit het oude Lindeteves-arrest (HR
26 november 1954, NJ 1955, 698, m.nt. D.J. Veegens) wel wordt afgeleid
dat het onder strikt omschreven omstandigheden ‘niet onbestaanbaar is’
dat, onder een in Nederland gevestigde derde, ook op buiten Nederland
gelegen vermogensbestanddelen beslag kan worden gelegd. Op de
mogelijkheden die deze rechtspraak voor de daar omschreven uitzonderingssituaties
biedt, wordt in deze bijdrage niet nader ingegaan. Deze
mogelijkheden zijn in de analyse van Broekveldt trouwens praktisch ook
Vreemdelingenbeslag, forum arresti en het lokaliseren Van Vorderingen
op zich in Nederland bevindende vermogensbestanddelen.
9 Het is dit zelfde beginsel dat met zich brengt dat geen
beslag kan worden gelegd onder derden die uitsluitend
buiten Nederland hun woonplaats hebben. 10
Uit het vorenstaande volgt dat men in het geval van vreemdelingenbeslag
drie ‘lokaliseringen’ kan verrichten:
(1) naar de locatie van de bekende woonplaats van degene
ten laste van wie beslag wordt gelegd (de beslagschuldenaar).
Wil van vreemdelingenbeslag sprake kunnen
zijn, dan bevindt zich in ieder geval geen bekende
woonplaats in Nederland;
(2) naar de locatie van degene onder wie beslag wordt gelegd
(de derde-beslagene, in geval van derdenbeslag, of
de beslaglegger, in geval van eigenbeslag). Deze mag
gezien het territorialiteitsbeginsel in ieder geval niet uitsluitend
zijn woon-of verblijfplaats buiten Nederland
hebben;
(3) naar de locatie van de goederen waarop beslag wordt
gelegd (de beslagobjecten). Deze goederen moeten zich
in Nederland bevinden.
In beginsel kunnen alle ‘goederen’ van de schuldenaar als
beslagobject dienen, en hoewel dat eens nog opzienbarend
was 11 , is thans volkomen vanzelfsprekend dat ook
vorderingen beslagen kunnen worden. In geval van een
derden- of eigenbeslag 12 dringt zich dan de vraag op
‘waar de vordering zich bevindt’, een vraag die nog niet
zo eenvoudig te beantwoorden is, waarover verderop nog
nader. Eerst nog iets over de rechtsmachtaspecten van het
vreemdelingenbeslag.
Forum arresti
Art. 767 Rv luidt:
‘Bij gebreke van een andere weg om een executoriale titel in Nederland
te verkrijgen kan de eis in de hoofdzaak, de vordering ter zake
van de beslagkosten daaronder begrepen, worden ingesteld voor de
rechtbank waarvan de voorzieningenrechter het verlof tot het geleg-
erg gering. Zie daarover bijv. L.P. Broekveldt, Derdenbeslag (diss. Leiden),
Deventer: Kluwer 2003, nr. 542 (p. 925: ‘Schuldeisers zullen het dus niet
werkelijk moeten hebben van de eventuele ‘extraterritorialiteit’ van een
in Nederland gelegd derdenbeslag’). In vergelijkbare zin ook P.M. Vos,
‘De herschikking van Brussel I, kansen voor extraterritoriaal consevatoir
(derden)beslag?’, «BER» 2011/33, p. 19. Zie ook «JBPr» 2008/51, noot
Broekveldt nr. 1; Rb. ’s-Gravenhage 21 februari 2007, «JBPr» 2008/12, noot
M. Freudenthal, nr. 3.
9 Zie ook Snijders, Klaassen & Meijer, 2011, Nederlands Burgerlijk Procesrecht,
Deventer: Kluwer 2011, nr. 407; J.P. Verheul, Aspekten van Nederlands
internationaal beslagrecht (diss. Amsterdam), Deventer: Kluwer
1968, nr. 13.
10 Zie ook H.G. Punt, Memo Beslagrecht, Deventer: Kluwer 2012, p. 77; L.P.
Broekveldt, Derdenbeslag (diss. Leiden), Deventer: Kluwer 2003, nr. 541.
11 Vgl. J.P. Verheul en M.C.W. Feteris, Rechtsmacht in het Nederlandse internationaal
privaatrecht, Deel 2, 1986, p. 104: ‘(…) dat vreemdelingenbeslag
(…) ook op een verschuldigde geldsom kan worden gelegd, dus op
vorderingen!’.
12 Art. 766 bevestigt dat ook het leggen van eigenbeslag als vreemdelingenbeslag
mogelijk is.
Beslag en executie in de rechtspraktijk nUmmer 4, mei 2012 / SDU UitgeverS 19

de of het tegen zekerheidstelling voorkomen of opgeheven beslag
heeft verleend. In geval van verlof tot beslag onder een derde geldt
dit alleen indien het goed waarop beslag zal worden gelegd in het
verzoekschrift uitdrukkelijk is omschreven.’
Wil conservatoir beslag zin hebben, dan moet de beslaglegger
ook de mogelijkheid hebben jegens de beslagschuldenaar
een in Nederland te executeren titel te verkrijgen.
Het gegeven dat het beslag ten laste van de
genoemde schuldenaar zonder bekende woonplaats
in Nederland wordt gelegd, maakt het
gelegde beslag tevens een vreemdelingenbeslag
Ontbreken daartoe mogelijkheden uit andere hoofde,
dan kan de Nederlandse rechter diens rechtsmacht in de
hoofdzaak aan het (enkele gegeven van het) vreemdelingenbeslag
ontlenen. Forum arresti is dan de aanduiding voor
de (in dit geval: Nederlandse) rechter die zijn internationale
bevoegdheid ontleent aan het gelegde vreemdelingenbeslag.
Het vorenstaande houdt kort gezegd in dat de Nederlandse
rechter pas rechtsmacht aan art. 767 Rv kan ontlenen, in het
geval dat deze niet anderszins bevoegd is – bijvoorbeeld op
basis van verdragen (bijv. het Beslagverdrag), Verordeningen
(bijv. EEX), de wet of een forumbeding 13 . Aan art. 767 Rv
komt de Nederlandse rechter evenmin toe wanneer een
buitenlandse titel in Nederland kan worden tenuitvoergelegd.
De wetstoepasser lette erop dat dit betekent dat
weliswaar ten laste van een in de overzeese delen van het
Koninkrijk wonende schuldenaar vreemdelingenbeslag
kan worden gelegd, maar dat de Nederlandse rechter in de
hoofdzaak in ieder geval niet aan art. 767 Rv rechtsmacht
kan ontlenen, omdat een in die overzeese delen gewezen
vonnis op basis van art. 40 Statuut, in Nederland kan
worden geëxecuteerd. 14 Uit het vorenstaande is al af te
leiden dat de Nederlandse rechter in veel gevallen niet aan
art. 767 Rv toe kan komen. De rechtsmachtbepaling vervult
vooral een rol in gevallen waar sprake is van een buiten
de EU gevestigde schuldenaar, met woonplaats in een land
waarmee Nederland geen op erkenning en tenuitvoerlegging
gericht (bi- of multilateraal) verdrag is aangegaan.
De verhouding tussen de bevoegdheid van de rechter en het
voortduren van het beslag is genuanceerd. Uitgangspunt is
allereerst dat ten tijde van het instellen van de eis in de
hoofdzaak sprake moet zijn van een vreemdelingenbeslag.
13 Zie over forumkeuze, en de invloed van art. 431 lid 2 Rv in dat verband,
ook L. Strikwerda, De overeenkomst in het IPR, Apeldoorn: Maklu 2010, nr.
126. Zie over forumkeuze en vreemdelingenbeslag verder ook (uitvoerig)
J.F. de Heer, ‘Forum arresti-perikelen’, NIPR 2001/325, p. 389-397 (m.n. par.
3 e.v.).
14 Vgl. ook M.E. Koppenol-Laforce, ‘Art. 765 Rv (vreemdelingenbeslag) en de
Europese Gemeenschap’, TCR 1994-3, p. 59.
Uit het perpetuatio fori beginsel volgt immers dat een voor
de rechtsmacht bepalende omstandigheid ten tijde van het
aanhangig maken van de hoofdzaak aanwezig moet zijn. 15
Is daar eenmaal sprake van, maar wordt het vreemdelingenbeslag
opgeheven op een van de drie eerstgenoemde
gronden van art. 705 lid 2 Rv (verzuim van op straffe
van nietigheid voorgeschreven vormen, ondeugdelijkheid
ingeroepen recht, beslag onnodig), dan vervalt daarmee
ook de rechtsmacht van de Nederlandse rechter voor de
hoofdzaak; het beslag blijkt dan immers ten onrechte te
zijn gelegd. Wordt het beslag echter op niet-inhoudelijke
gronden (al dan niet in der minne) opgeheven omdat bijv.
zekerheid wordt gesteld, dan laat dat de rechtsmacht van
de Nederlandse rechter onverlet. 16
Nadere beschouwing: waar bevindt zich de
vordering?
Hiervóór kwam al aan de orde dat een vreemdelingenbeslag
gelegd kan worden op alle goederen van de schuldenaar
zonder bekende woonplaats in Nederland, en dus ook op
vorderingen 17 waarvan de beslagschuldenaar rechthebbende
is. Aangezien beslag op vorderingen geschiedt onder de
debiteur van de vordering 18 , kan het dan zowel gaan om
derdenbeslag, in het geval dat beslag wordt gelegd op
een vordering van de beslagschuldenaar op een derde, of
om eigenbeslag, in geval dat de schuldenaar (tevens) een
vordering heeft op de beslaglegger. Zoals al bleek, beperkt
het territorialiteitsbeginsel de mogelijkheid tot het leggen
van (vreemdelingen)beslag in beginsel tot gevallen waarin
de derde of de beslaglegger onder wie derdenbeslag resp.
eigenbeslag wordt gelegd, een woon- of verblijfplaats in
Nederland heeft.
Dan resteert nog de derde vraag uit de hiervóór opgenomen
opsomming: waar is het beslagobject, de vordering, te
lokaliseren? Wil vreemdelingenbeslag gelegd worden, dan
moet de vordering zich in Nederland bevinden. In het geval
dat – evenals de derde of de beslaglegger zelf – de beslagschuldenaar
in Nederland woonplaats heeft, is eenvoudig
vast te stellen dat de vordering zich wel in Nederland moet
bevinden – want waar anders? Bevindt de schuldenaar zich
buiten Nederland, of woont deze in een buitenland maar
bevindt hij of zij zich slechts tijdelijk in Nederland, dan is
deze vraag wellicht lastiger te beantwoorden. De relevantie
15 Zie ook HR 28 mei 1999, NJ 2001, 212 m.nt. Th.M. de Boer; HR 19 maart
2004, NJ 2004, 295 m.nt. PV. Zie ook J. Kosters en C.W. Dubbink, Algemeen
deel van het Nederlandse internationaal privaatrecht, 1962, p. 728.
16 Zie ook MvT p. 128: Kamerstukken II 16 593, nr. 3; L.Th.L.G. Pellis, Forum
arresti (diss. Groningen), Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1993, p. 23-24. Zie
ook noot P.A. Stein in NJ 1983, 778.
17 Binnen het bestek van dit artikel wordt uitgegaan van een geldvordering.
Het begrip (voor beslag vatbare) vorderingen is uiteraard ruimer.
Zie ook H.G. Punt, Memo Beslagrecht, Deventer: Kluwer 2011, p. 22; W.H.
Heemskerk, Kort begrip van het executie- en beslagrecht, Dordrecht: Convoy
Uitgevers 2001, nr. 23.
18 Zie ook Snijders, Klaassen & Meijer, Nederlands Burgerlijk Procesrecht,
Deventer: Kluwer 2011, nr. 406; W.H. Heemskerk, Kort begrip van het
executie- en beslagrecht, Dordrecht: Convoy Uitgevers 2001, nr. 23.
20 SDU UitgeverS / nUmmer 4, mei 2012 Beslag en executie in de rechtspraktijk

daarvan dringt zich allicht op, omdat de locatie van een
vordering van directe invloed is op de vraag of vreemdelingenbeslag
– en daarmee een bevoegde Nederlandse rechter
– tot de mogelijkheden behoort.
Logischerwijs kunnen er wanneer men aanknoopt bij
de betrokken personen of het beslagobject zelf, drie
mogelijkheden voor lokalisering van de vordering worden
onderscheiden: 19
(1) de vordering bevindt zich bij de debiteur van die vordering
(dit is de derde of de beslaglegger, in geval van
derden- resp. eigenbeslag);
(2) de vordering bevindt zich daar waar deze betaalbaar
is;
(3) de vordering bevindt zich bij de crediteur van die vordering
(dit is de beslagschuldenaar).
In de literatuur rijst de vraag naar de locatie van vorderingen
van tijd tot tijd, en met wisselende beantwoording tot
gevolg.
Heemskerk wijst er in een annotatie op dat de plaats van
de vordering ‘in het algemeen … moeilijk te bepalen [is]
bij beslag op een verschuldigde geldsom’. Dat gezegd
hebbend, lijkt hij toch – impliciet maar beslist – aan te
knopen bij de plaats van uitvoering van de overeenkomst. 20
In vergelijkbare zin kiest ook Broekveldt duidelijk voor de
plaats waar de vordering betaalbaar is. Over de locatie van
vorderingen schrijft hij: ‘Voor geldvorderingen betekent dit
dat zij hier te lande betaalbaar moeten zijn.’ 21 Hij verwijst
daarbij naar het verderop nog te bespreken proefschrift van
Verheul. Ook Freudenthal verwijst naar Verheul in haar
noot in «JBPr» 2008/12, maar schijnt eveneens te ‘kiezen’
voor de plaats van betaling. Daarover vermeldt zij dat die
betalingsplaats zich dan weer ‘afhankelijk van de oorzaak
van de vordering [bevindt] ter woonplaats-/vestigingsplaats
van de debiteur, of de crediteur of ter plaatse waar de
vordering betaalbaar is.’
De analyse die J.P. Verheul in zijn proefschrift uit 1968
maakte ontpopt zich zo welhaast tot ‘oerbron’. Een tamelijk
lang citaat:
‘Krachtens het territorialiteitsbeginsel kan slechts beslag gelegd
worden op zaken die zich op het territoir van de staat bevinden,
welks wet wordt toegepast. Vorderingen zijn onlichamelijke zaken
en hebben geen fysieke plaats. Om te weten of zij zich op het territoir
van de staat bevinden moet men ze eerst ‘lokaliseren’. Men kan
zeggen dat een vordering ‘zich bevindt’ ten huize van de debiteur,
of ten huize van de crediteur, of ter plaatse waar hij betaalbaar is.
19 Vgl. ook «JBPr» 2008/12, noot M. Freudenthal, nr. 2; H.G. Punt, Memo
Beslagrecht, Deventer: Kluwer 2011, p. 75; N.W.M. van den Heuvel & B.
Boersma, ‘Derdenbeslag in internationaal perspectief’, WPNR 2009(6785),
par. 3.
20 NJ 1988, 1048 m.nt. W.H. Heemskerk.
21 L.P. Broekveldt, Derdenbeslag (diss. Leiden), Deventer: Kluwer 2003, nr.
540.
Vreemdelingenbeslag, forum arresti en het lokaliseren Van Vorderingen
Deze keuze is echter niet zozeer een wetenschappelijke konstatering als
wel een konstructie ter bereiking van een gewenst praktisch resultaat.
De keuze kan dan ook verschillend uitvallen naar gelang van het doel
van de konstruktie. Zo kan ten behoeve van de belastingheffing een
vordering worden beschouwd als een stuk vermogen dat de crediteur
gezelschap houdt. Voor derdenbeslag daarentegen verdient de
voorkeur, een vordering te situeren ten huize van de debiteur (derdebeslagene).’
[cursivering toegevoegd] 22
Verheul lijkt er aldus een genuanceerd standpunt op na
te houden, en daarbij te onderkennen dat sprake is van
een niet zozeer wetenschappelijke, maar eerder praktisch
gemotiveerde keuze. Verheul lijkt evenwel, anders dan de
hiervóór genoemde schrijvers, in beginsel te kiezen voor
de plaats waar de debiteur zich bevindt. Op basis van
praktische argumenten lijken ook de auteurs Van den
Heuvel en Boersma in een tamelijk recent artikel stelling
te nemen, eveneens vóór lokalisering bij de woonplaats
van de debiteur van de vordering [dus de derde-beslagene,
of, zo voeg ik daar aan toe, de beslaglegger in geval van
eigenbeslag]. 23
Als het vorenstaande wordt overzien valt op dat – afgezien
voor belastingvorderingen (Verheul) – geen steun wordt
aangetroffen voor de lokalisering van de vordering ter
plaatse van de crediteur van die vordering. En dit, terwijl
die plaatsbepaling door verschillende schrijvers wel als
bestaande mogelijkheid wordt onderkend, maar als
Wordt het beslag echter op niet-inhoudelijke
gronden (al dan niet in der minne) opgeheven,
dan laat dat de rechtsmacht van de Nederlandse
rechter onverlet
kennelijk onpraktisch wordt afgedaan. De meeste steun
bestaat voor lokalisering op de plaats waar betaald moet
worden, dan wel ter plaatse van de debiteur van de vordering.
Daarbij dringt zich de indruk op dat het lokaliseren van
een vordering met het oog op beslaglegging, welhaast een
kwestie van gekozen perspectief, of gevoelde voorkeur is.
Verheul schreef al dat de keuze verschillend kan uitvallen,
al naar gelang het doel dat men daarmee wil bereiken.
De omstandigheid dat vreemdelingenbeslag gevolgen kan
hebben voor de rechtsmacht van de Nederlandse rechter,
moet mijns inziens ook van invloed zijn op de wenselijkheid
van een keuze voor één van de verschillende ‘lokaliseringsvarianten’.
Wanneer namelijk gekozen wordt voor lokalisering van de
vordering ter plaatse van de debiteur van die vordering,
22 J.P. Verheul, Aspekten van Nederlands internationaal beslagrecht (diss.
Amsterdam), Deventer: Kluwer, 1968, nr. 13.
23 N.W.M. van den Heuvel & B. Boersma, ‘Derdenbeslag in internationaal
perspectief’, WPNR 2009(6785), par. 3.
Beslag en executie in de rechtspraktijk nUmmer 4, mei 2012 / SDU UitgeverS 21

dan valt de lokalisering van de derde of van de beslaglegger
(in geval van derdenbeslag resp. eigenbeslag) per definitie
samen met lokalisering van de vordering. Immers, is er
sprake van een persoon onder wie het beslag kan worden
gelegd – omdát deze niet geheel buiten Nederland woont
of verblijft – dan is in deze opvatting automatisch sprake
van een ook bij deze persoon aanwezig beslagobject. In
het geval van derdenbeslag dringt zich dan op dat de beslagschuldenaar
zonder bekende woonplaats in Nederland
aldus, praktisch zonder dat hij daar enige invloed op kan
uitoefenen, maar als (enkel) gevolg van de omstandigheid
dat zijn debiteur op een zeker moment in Nederland
woonplaats heeft, aan de rechtsmacht van de Nederlandse
rechter onderworpen kan raken.
Is er sprake van een eigenbeslag, dan dringt dit bezwaar
zich in nog sterkere mate op, omdat het dan slechts van
de locatie van de beslaglegger zelf afhangt, in hoeverre de
beslagschuldenaar zich uiteindelijk in een hoofdzaak voor
de bevoegde Nederlandse rechter zal moeten verweren.
Kiest die beslaglegger voor een verblijf of woonplaats in
Nederland, dan kan daar al sprake van zijn.
Men kan zich afvragen of dit feitelijk niet dicht in de buurt
komt van een forum actoris constructie – inmiddels breed als
onwenselijk beschouwd en als zodanig uit ons procesrecht
geweerd – omdat de woonplaats van de beslaglegger (en
daarmee: eiser in de hoofdzaak) medebepalend wordt
voor de vraag of een bevoegde Nederlandse rechter kan
worden gevonden. Ook als men niet zó ver wenst te gaan,
dan blijft in meer algemene zin gelden dat, zoals Pellis al
in 1993 opmerkte, het Nederlandse forum arresti naar
internationale maatstaven in ieder geval tot de ‘exorbitante
fora’ wordt gerekend. 24 De keuze voor een lokalisering van
een beslagvordering ter plaatse van de debiteur speelt die
kwalificatie mijns inziens in de hand, omdat uit de gegeven
voorbeelden blijkt dat een in het buitenland wonende
schuldenaar aan de rechtsmacht van een (Nederlandse)
rechter kan worden onderworpen – en als uitvloeisel
daarvan verhaal op zijn vermogen plaats kan vinden –
zonder daar zelf enige invloed op te kunnen uitoefenen.
Dit lijkt, zo zou ik menen, op gespannen voet te staan met
de ten gunste van de gedaagde werkende beschermingsgedachte
in het internationaal bevoegdheidsrecht, en de
daarin levende ‘natuurlijke’ tendens om bij een afweging te
kiezen voor het forum van de gedaagde (in plaats van dat
van de gegeven eiser). 25
Het risico voor de beslagschuldenaar om, buiten zijn eigen
invloed, met een Nederlands forum arresti geconfronteerd te
worden, zal zich het minst snel voordoen bij de opvatting dat
een vordering zich bevindt bij zijn crediteur. Aansprekend
aan deze opvatting zal mogelijk bovendien zijn dat een
24 L.Th.L.G. Pellis, Forum arresti (diss. Groningen), Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink
1993, p. 2.
25 Vgl. ook L. Strikwerda, Inleiding tot het Nederlandse internationaal privaatrecht,
Deventer: Kluwer 2012, nr. 212.
vordering ook ‘gevoelsmatig’ eerder bij de crediteur als
positief vermogensbestanddeel opgevat zal worden, terwijl
dit bij een debiteur eerder als negatief vermogensbestanddeel
zal worden gezien. Hiervóór kwam al even aan de orde
dat verdedigd wordt dat, als het (specifiek) gaat om belastingvorderingen
van staten, deze ter plaatse van de crediteur
worden gelokaliseerd. 26 Men kan zich afvragen waarom in
het licht van deze in de literatuur 27 verdedigde opvatting,
niettemin voor ‘niet-belastingvorderingen’ een andere
opvatting omtrent hun locatie zou worden aangehangen.
Anderzijds, en dat is wellicht al een voorzichtig antwoord
op de zojuist opgeworpen vraag, is het zo dat vreemdelingenbeslag
juist bedoeld is om ten laste van de niet (bekend)
in Nederland wonende schuldenaar te worden gelegd. De
opvatting dat een vordering zich bij de crediteur (tevens
beslagschuldenaar) bevindt, brengt dan met zich dat vreemdelingenbeslag
in geval van beslag op vorderingen (die zich
dan ook ‘niet (bekend) in Nederland bevinden’) mogelijk
illusoir wordt. 28 Dit verklaart wellicht dat deze lokaliseringsvariant
in de literatuur geen steun vindt.
De opvatting dat een vordering zich bevindt op de plaats
van betaling neemt een middenpositie in tussen de zojuist
besproken opvattingen. Wanneer de plaats van betaling,
en daarmee de locatie van de vordering, vreemdelingenbeslag
en (onder omstandigheden) een forum arresti in
Nederland mogelijk maakt, dan kan de beslagschuldenaar
geacht worden hier op enig moment invloed op te hebben
kunnen uitoefenen, of in ieder geval bewust heeft kunnen
zijn van het gegeven dat zich bij (uiteindelijke) betaling, op
die plaats van betaling, aan hem toebehoren vermogen zal
bevinden.
Voor de lokaliseringsvariant die de vordering op de plaats
van betaling bepaalt, pleit mijns inziens – anders dan voor
de andere twee varianten geldt – bovendien nog een vermogensrechtelijk
argument, naar analogie van de opvattingen
over eigendom van zaken. Wanneer men zich strikt
juridisch uitdrukt, is namelijk geen sprake van eigendom
op een zaak, maar is de gangbare voorstelling dat sprake
is van eigendom van een recht op een zaak, dan wel van
eigendom dat een zaak tot object heeft. 29 Het lijkt mij
echter geen punt van discussie dat als het er om gaat de
locatie te bepalen van een bepaalde zaak waar ik eigenaar
van ben, het eigendomsrecht met het object daarvan (die
26 «JBPr» 2008/12, noot Freudenthal nr. 2,3; «JBPr» 2008/51, noot Broekveldt
nr. 11; J.P. Verheul, Aspekten van Nederlands internationaal beslagrecht
(diss. Amsterdam), Deventer: Kluwer 1968, nr. 13.
27 Onduidelijk is wat de opvatting van de Hoge Raad over de locatie van
belastingvorderingen van staten is. De Azeta-zaak (HR 11 juli 2008, NJ
2010, 525, m.nt. Th. De Boer, «JBPr» 2008/51, m.nt. Broekveldt) ging
specifiek over de vraag of een belastingvordering van de Republiek Chili
wegens een haar toekomend beroep op immuniteit van executie al dan niet
voor beslag vatbaar was. Een argument ontleend aan de locatie van die
vordering was in de cassatieprocedure niet aan de orde.
28 Of vreemdelingenbeslag onnodig wordt, in het omgekeerde geval dat de
schuldenaar wél een bekende woonplaats in Nederland verwerft.
29 Vgl. bijv. Brahn/Reehuis, Zwaartepunten van het vermogensrecht, Deventer:
Kluwer 2010, nrs. 31-33.
22 SDU UitgeverS / nUmmer 4, mei 2012 Beslag en executie in de rechtspraktijk

zaak) geïdentificeerd wordt. Het antwoord op de (juridisch
geformuleerde) vraag ‘waar bevindt zich mijn eigendom
van het recht op (bijv.) mijn fiets?’, is eenvoudigweg (het
gangbaar geformuleerde) ‘daar waar mijn fiets zich bevindt’.
Spraakgebruikelijk worden zaak en eigendom van de zaak
geïdentificeerd, zoals Schoordijk dat uitdrukte. 30 Waar het
een vorderingsrecht betreft, is het object van dat vorderingsrecht
de prestatie waartoe de rechthebbende gerechtigd
is. 31 Er is naar mijn mening dan ook veel voor te zeggen
om ook waar het gaat om het ‘lokaliseren’, een vorderingsrecht
met zijn object te identificeren. Dat komt er dan op
neer dat het vorderingsrecht zich bevindt op de plaats waar
de prestatie zich materialiseert, of moet materialiseren; met
andere woorden, de plaats waar betaald moet worden. 32
In het licht van de vorenstaande theoretische beschouwing
bestaan er sterke argumenten voor de lokaliseringsvariant
die de vordering op de plaats van betaling bepaalt. In
zekere zin oogt deze variant ook gebalanceerd: zij houdt
namelijk fraai het midden tussen de belangen van de
schuldenaar, die niet geheel buiten zijn invloed om met
de rechtsmacht van een Nederlandse rechter wenst te
worden geconfronteerd (zoals wanneer de vordering bij
de debiteur daarvan wordt gelokaliseerd), en de belangen
van de beslaglegger, die de mogelijkheden tot het leggen
van beslag niet voornamelijk van de schuldenaar wenst te
zien afhangen (zoals wanneer de vordering bij de crediteur
daarvan wordt gelokaliseerd).
Hoewel zij fraai oogt in theorie, is voorstelbaar dat deze
variant onder omstandigheden bepaald onpraktisch
uitwerkt. Wat immers te denken van de volgende situatie?
Een Nederlandse schuldeiser A wil beslag leggen op een
vordering die een in het buitenland gevestigde wederpartij
C heeft op een in Nederland gevestigde partij B. Laten we
nu aannemen dat partij C bij partij B heeft bedongen dat
betaling van zijn vordering op partij B buiten Nederland
plaats moet vinden. Als de vordering ter plaatse van de
betaling wordt gelokaliseerd is beslag in Nederland zonder
schending van het territorialiteitsbeginsel niet mogelijk.
Waar zou partij A dan wel beslag moeten leggen? Stel nu dat
partij C bij partij B heeft bedongen dat betaling plaatsvindt
in een land waar geen van partijen een woonplaats heeft.
We zagen al dat de vordering zich in Nederland aan beslag
onttrekt. Wil deze lokaliseringsvariant werkbaar zijn, dan
zal zij ruimte moeten laten voor een alternatief. Als wij bij
wijze van gedachte-experiment veronderstellen dat er in
het land waar de vordering zich in deze lokaliseringsvariant
wél bevindt, een vergelijkbare rechtsleer als te onzent
op wordt nagehouden, dan lijkt ook daar geen alternatieve
30 H.C.F. Schoordijk, Vermogensrecht in het algemeen, naar Boek 3 van het
nieuwe B.W. (titel 1 t/m 5, titel 11), Deventer: Kluwer 1986, p. 3.
31 Vgl. bijv. Brahn/Reehuis, Zwaartepunten van het vermogensrecht, Deventer:
Kluwer 2010, nr. 49.
32 Zie voor een nadere uitwerking hiervan, die buiten het bestek van dit
artikel valt, bijv. het proefschrift van L.P. Broekveldt, Derdenbeslag (diss.
Leiden), Deventer: Kluwer 2003, nr. 543.
Vreemdelingenbeslag, forum arresti en het lokaliseren Van Vorderingen
beslagmogelijkheid voor partij A te bestaan. Territorialiteitsbeginselen
van dat derde-land zullen op hun beurt
namelijk aan beslagmogelijkheden in de weg staan, omdat
er dan weliswaar een vordering ter plaatse te lokaliseren is,
maar er nu niet van een ter lande gevestigde derdebeslagene
(B) sprake is. Men kan zich op basis van de zojuist gegeven
situatieschets voorstellen dat een (al dan niet met dit
oogmerk) gemaakte afspraak tussen B en C, een vordering
Welk van de lokaliseringsvarianten men aanhangt,
kan in bepaalde gevallen verschil maken:
wel of geen doeltreffend vreemdelingenbeslag;
wel of geen forum arresti
effectief aan beslag zal kunnen onttrekken. Hoewel deze
analyse mede rust op aannames (over niet-Nederlands
beslagrecht), komt de casuspositie mij niet onaannemelijk
voor. Hetzelfde gaat dan op voor de conclusie dat de plaats
van betaling, als lokaliseringsvariant, in bepaalde situaties
een zeker beslagvacuüm kan doen ontstaan. Dit maakt deze
variant vanuit het oogpunt van praktische hanteerbaarheid
niet erg aansprekend.
Praktische betekenis
De vraag waar een vordering zich in de context van
(specifiek:) vreemdelingenbeslag bevindt is, als ik het goed
zie, nog niet expliciet door de Hoge Raad beantwoord.
In de oude Lindeteves uitspraak, die hiervóór al even
werd aangestipt en soms met deze materie in verband
wordt gebracht, kwam deze vraag niet aan de orde, 33 en
is ook sindsdien niet in hoogste instantie beantwoord. De
lagere rechtspraak ziet zich sporadisch met deze vraag
geconfronteerd, maar die rechtspraak is naar mijn indruk
niet dusdanig talrijk (of op dit punt: principieel overwogen)
dat van vaste (feiten)rechtspraak kan worden gesproken. Uit
de hiervóór al besproken commentaren is op te maken dat
ook thans, ruim een halve eeuw nadat (G.E.) Langemeijer
al tot die conclusie kwam, geen ‘algemeen aanvaarde
regels bestaan, die kenmerken aangeven (waaronder die
betaling in het buitenland er een zou kunnen zijn), welke
een vordering tot een buitenlands vermogensbestanddeel
stempelen (…)’. 34 Men kan daaruit ook concluderen dat de
rechtsleer op dit punt ruimte laat voor debat.
33 D.J. Veegens begint zijn annotatie van dit arrest met de volgende, verhelderende,
frase: ‘Uitgangspunt van ’s Hofs arrest was, dat de vordering van
Dekkers op Lindeteves uitsluitend in Indonesië gelokaliseerd was, omdat
de betaling aldaar moest geschieden. Aan die in cassatie niet bestreden
en niet bestrijdbare beslissing was de Hoge Raad gebonden.’ Zie HR 26
november 1954, NJ 1955, 698, m.nt. D.J. Veegens.
34 Conclusie A-G Langemeijer vóór het Lindeteves-arrest, HR 26 november
1954, NJ 1955, 698, m.nt. D.J. Veegens (p. 1251). Voor de goede orde zij
vermeldt dat deze uitspraak weliswaar raakt aan internationale aspecten
van beslagrecht, maar het daar niet ging om de regeling van vreemdelingenbeslag.
Beslag en executie in de rechtspraktijk nUmmer 4, mei 2012 / SDU UitgeverS 23

In dat kader is ook deze bijdrage te plaatsen. De insteek
van deze bijdrage – ‘waar bevindt zich een vordering?’, en
‘hoe moeten de opvattingen die daarover bestaan worden
beoordeeld gezien de op vreemdelingenbeslag te baseren
rechtsmacht?’ – doet wellicht wat theoretisch aan. Deze
bespiegelingen roepen echter vragen op die juist in de
praktijk van belang kunnen zijn: ‘behoort beslag in dit
geval wel tot de mogelijkheden?’; ‘heeft het gelegde beslag
gezien de locatie van de (verondersteld) beslagen vordering
wel effect gehad?’. Welk van de hiervóór besproken lokaliseringsvarianten
men aanhangt, kan in bepaalde gevallen
verschil maken voor de beantwoording van de zojuist
gestelde vragen. Van die beantwoording kan veel afhangen:
wel of geen doeltreffend vreemdelingenbeslag; wel of
geen forum arresti. 35 Het debat op dit punt zal dan ook
35 Vgl. de meergenoemde noot van Broekveldt, «JBPr» 2008/51, waar (nr.
11) wordt gesuggereerd dat de conclusie dat in die zaak geen sprake
een bron voor verweermogelijkheden kunnen zijn voor de
partij die zich met de zojuist geformuleerde praktijkvragen
geconfronteerd ziet.
over de auteur
Mr. M.A.M. Essed is advocaat bij BarentsKrans N.V.
was van een voor beslag vatbare vordering ook, anders dan daar was
gebeurd, benaderd had kunnen worden via het betoog dat de vordering
in ieder geval niet in Nederland gelokaliseerd kon worden.
24 SDU UitgeverS / nUmmer 4, mei 2012 Beslag en executie in de rechtspraktijk