Rapportage - Skipos

Natuur – en techniekonderwijs in de
onderbouw
SchoolOntwikkelingsProject
1
Emily Campbell
2088196

I Samenvatting
Natuur – en techniekonderwijs is een verplicht onderdeel op basisscholen. Natuur – en
techniekonderwijs kan een goede bijdrage leveren aan de realisatie van de kerndoelen voor NME in
het basisonderwijs.
Dit onderzoek naar de invloed van open en gesloten lessen natuur – en techniekonderwijs op het
welbevinden en de betrokkenheid van kinderen in de onderbouw werd uitgevoerd in het kader van
mijn Afstudeerfase aan de PABO te ’s-Hertogenbosch.
Door het uitvoeren van dit onderzoek heb ik de conclusie kunnen trekken dat een mix van open en
gesloten lessen, het zogeheten ontdekkend leren, de beste manier van onderwijs geven is voor zowel
leerkrachten en leerlingen. Leerkrachten hebben door deze manier van werken de kans om hun
invloed uit te oefenen op de les en zich voor te bereiden. Leerlingen wordt, door deze manier van
werken, de kans geboden binnen een bepaald kader onderzoekend en ontdekkend te leren.
Bovendien zal het welbevinden en de betrokkenheid tijdens het ontdekkend leren, waarbij er meer
nadruk komt te liggen op het open gedeelte van de les dan op het gesloten gedeelte van de les,
worden vergroot bij de leerlingen.
Om tot dit resultaat te komen heb ik verschillende observaties uit moeten voeren. Deze observaties
bestonden uit vier verschillende open en vier verschillende gesloten lessen. De vier onderwerpen
waren voor de open en gesloten les hetzelfde. Tijdens deze observaties heb ik de leerlingen gefilmd,
foto’s gemaakt en zoveel mogelijk zaken objectief proberen te noteren. Vervolgens heb ik het
materiaal na de les direct verwerkt en de leerlingen individueel gescoord op de observatielijsten. Ook
heb ik de betrokken groepsleerkrachten gevraagd om hun ervaringen met de gegevens lessen.
Om inzicht te krijgen in het werken met techniek – en natuuronderwijs op andere scholen heb ik
bezoeken gebracht aan drie verschillende scholen in de regio, resp. De Beemd in Schijndel,
Jenaplanschool Molenwijk in Boxtel en ’t Kiemveld in Den Dungen. Deze laatste twee scholen zijn,
net zoals de Touwladder, aangesloten bij Skipos.
Uiteindelijk vormen al mijn bevindingen aanbevelingen voor de toekomst van de Touwladder .
2

II Inhoudsopgave
Hoofdstuk Pagina
III Voorwoord 5
1. Inleiding 6
2. De projectopdracht 7
3. Probleemstelling en onderzoeksvraag 8
4. Theoretisch kader 11
5. Opzet en uitvoering van het onderzoek 30
5.1 keuze van de onderzoekseenheden 30
5.2 Dataverzamelingsmethoden 30
5.3 Materiaal verzamelen 30
5.4 Niet – onderzoeksmatige activiteiten 31
5.5 Registratie, verwerking en preparatie van
gegevens
5.6 Beschrijving en verantwoording van de
analysebeslissingen
5.7 Betrouwbaarheid en validiteit 31
5.8 Onderzoeksconclusies 32
3
31
31
6. Ontwerp – en ontwikkelactiviteiten 35
7. Eindconclusies en aanbevelingen voor
een volgend project of onderzoek
37
8. Evaluatie 39
Literatuur 41
Bijlagen 43
1. Logboek 43
2. Brief aan ouders 49
3. Planning observatielessen 50

4. Lesvoorbereidingen observatielessen 52
5. Klasse observatielijsten +theorie 82
6. Bezoeken aan andere scholen 127
7. Uitgeschreven observaties 148
8. Reacties leerkrachten 169
9. Contacten 171
10. Presentatie SOP 172
11. Verslag presentatie SOP 176
12. Beoordeling door opdrachtgever 177
4

III Voorwoord
De rapportage die u in uw handen hebt, is het resultaat van een lang groeiproces. Ik ben erg blij met
het resultaat! Het is een uitgebreid verslag geworden dat u een duidelijk inzicht zal geven in het
aanbieden van natuur – en technieklessen in de onderbouw.
Aan het begin van de Afstudeerfase leek het maken van een SOP nog zo ver weg. SOP?! Het klonk
wel interessant en van de studenten die er al mee waren begonnen, hoorde ik alleen maar
interessante verhalen. Natuurlijk wilden ze ook laten weten dat ze al erg ver waren en hun diploma
zo goed als op zak hadden. Daar raakte ik natuurlijk wel een beetje van onder de indruk. Zij wisten al
wat het SOP precies inhield, en ik niet. Maar daar kwam snel verandering in…
Aan het begin van het nieuwe schooljaar 2008- 2009 werd ik meteen met de neus op de feiten
gedrukt. Er moest een onderzoeksplan worden ingeleverd, uiteraard inclusief onderzoeksvraag en
bijbehorende deelvragen. Ik had echter nog helemaal geen idee wat ik wilde met de opdracht (!)
zoals die was opgesteld door de Touwladder. Ik zeg met klem opdracht, want dat was waar de
Touwladder op gerekend had: kant – en – klare lessen natuur – en techniekonderwijs. Maar dat was
geen onderzoek en daarom moest de opdracht omgebouwd worden tot een onderzoek. Dat heeft
behoorlijk wat tijd en energie gekost. Mede door hulp van mijn SLB-er Annie van Galen, mijn
basisschoolcoach Edward Verhagen, medestudent Inge van Lieshout en directeur van de Touwladder
Nol Trum heeft mijn onderzoek vorm gekregen. Via deze weg wil ik hen daarom ook graag bedanken
voor hun medewerking en inzet.
Op het moment dat mijn onderzoeksplan was getekend kon ik aan de slag. Ik heb veel tijd besteed
aan het doen van theoretisch onderzoek, helaas was de beschikbaarheid van literatuurboeken
minimaal. Gelukkig kon ik gebruik maken van de expertises van Annie van Galen en Nol Trum,
nogmaals dank daarvoor. Ook heb ik veel tijd besteed aan het doen van observaties in twee
kleuterklassen. Medewerking van de groepsleerkrachten was hierbij noodzakelijk. Daarom wil ik
Nienke Maassen, Jos Spooren, Erna Muselaers en Liesbeth van Rijn bedanken voor hun medewerking
aan de observaties. Mijn speciale dank gaat ook uit naar de conciërge van Touwladder John van Den
Bosch en naar de ouders van groep 1/2 D. Zij hebben materialen ter beschikking gesteld die ik kon
gebruiken bij de uitvoering van de observatielessen.
Ook wil ik graag de fijne en goede medewerking van de scholen in de omgeving van de Touwladder
benadrukken. Ik wil graag Anton Hellings (De Beemd, Schijndel), Elise van Kessel (Jenaplanschool
Molenwijk, Boxtel) en Jos Korsten (’t Kiemveld, Den Dungen) bedanken voor hun informatie en
betrokkenheid.
Tot slot wil ik aangeven dat mijn ervaringen met het doen van onderzoek als positief heb ervaren. Ik
heb heel veel acties moeten ondernemen om het SOP tot een goed einde te brengen en ben daarom
ook trots op het resultaat! Ik heb veel geleerd over het contact leggen met andere instanties, de
omgang met leerkrachten/ collega’s en de zorg voor materialen. En natuurlijk over het doen van
onderzoek en de invloed die gesloten en / of open lessen hebben op kinderen en leerkrachten.
Ik wens u veel plezier met het lezen van mijn rapportage.
Emily Campbell
5

1. Inleiding
Goed onderwijs is steeds in ontwikkeling. Zo ook onderwijs op het gebied van natuur en techniek. Op
het moment is natuur – en techniekonderwijs erg actueel in onderwijsland. Door deze
ontwikkelingen worden er ook nieuwe wensen en eisen gesteld aan de manier van onderwijs geven,
de leerkrachten en de leerlingen. In deze rapportage wordt ingegaan op de invloed van open en
gesloten lessen natuur- en techniekonderwijs in de onderbouw op het gebied van het welbevinden
en de betrokkenheid van de kinderen.
In hoofdstuk 2 ‘ de Projectopdracht’ wordt er ingegaan op de opdracht zoals deze vermeld is in het
schoolontwikkelingsplan. In dit hoofdstuk zal duidelijk worden dat de Touwladder een duidelijke
opdracht had geformuleerd die moest worden omgebouwd tot een onderzoek.
In hoofdstuk 3 ‘ Probleemstelling en onderzoeksvraag’ zal ik dieper ingaan op de aanleiding tot het
gekozen onderwerp. In het hoofdstuk zal ik tevens ingaan op de achtergrond van de Touwladder, de
visie en het onderwijskundig concept van de Touwladder. Ik zal dit hoofdstuk afsluiten met de
centrale vraag waar het onderzoek om draait.
Het theoretisch kader zal behandeld worden in hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk komt literatuur over
techniek – en natuuronderwijs aan de orde. In hoofdstuk 5 zal vervolgens worden ingegaan op de
opzet en uitvoering van het onderzoek. In dit hoofdstuk verantwoord ik mijn manier van werken en
de keuzes en beslissingen die ik heb gemaakt. In paragraaf 8 van hoofdstuk 5 zullen eveneens de
onderzoeksconclusies behandeld worden.
In hoofdstuk 6 staan alle ontwerp – en ontwikkelactiviteiten die ik heb ondernomen voor het SOP. Ik
beschrijf alle activiteiten die ik heb uitgevoerd en met wie en waarom ik dit heb gedaan. Activiteiten
die ik heb ondernomen zijn het doen van observaties en het bezoeken van andere scholen in de
omgeving van de Touwladders die ook aangesloten zijn bij het Skipos netwerk. Vervolgens worden in
hoofdstuk 7 de projectresultaten beschreven. De projectresultaten bestaan uit de uitwerkingen van
de observatielessen (veelal tabellen) en bevatten fotomateriaal. Dit fotomateriaal bevat belangrijke
informatie; de inhoud van de les en de betrokkenheid van de kinderen wordt hiermee extra duidelijk
gemaakt.
Ik zal mijn aanbevelingen voor de toekomst op de korte en lange termijn voor de Touwladder doen in
hoofdstuk 8. Ik heb mijn aanbevelingen gebaseerd op de kennis en inzichten die ik heb verkregen
door het doen van onderzoek. Ook geef ik een suggestie voor een onderzoek, dat eventueel door een
volgende student uitgevoerd zou kunnen worden.
Tot slot zal ik in hoofdstuk 9 evalueren op het SOP. Wat ging er goed? Welke obstakels ben ik
tegengekomen? Hoe ben ik hiermee omgegaan? Wat zou ik een volgende keer weer doen? Wat zou
ik anders aanpakken? Wat heeft het voor mijn (competentie - )ontwikkeling betekent?
De rapportage zal worden afgesloten door de literatuurlijst en bijlagen met daarin o.a. het logboek
en het (verslag van) mijn presentatie.
6

2. De projectopdracht
Gevonden op vacaturebank voor Meestertraject van Fontys PABO ’s-Hertogenbosch opgesteld door
Basisschool de Touwladder Sint Michielsgestel:
Titel:
Lessen natuur en techniek zodanig vormgegeven dat deze in het buitenlokaal gerealiseerd kunnen worden,
rekening houdend met de meervoudige intelligentie van kinderen.
Ontwikkelingsresultaat:
De student levert zijn/haar bijdrage in het aanleveren/ontwikkelen van materialen die in het buitenleslokaal
gebruikt kunnen worden maar ook de inrichting, vormgeving van het buitenleslokaal ligt niet vast. Ook daar
kunnen frisse inzichten gebruikt worden om dingen te veranderen. De materialen die ontwikkeld worden en de
manieren van werken moeten gevoed worden, liefst vanuit zoveel mogelijk verschillende intelligenties. Het
onderdeel Techniek willen we graag extra uitgewerkt zien in het realiseren van lessen. Het geheel dient aan te
sluiten bij of geïntegreerd te zijn in de methode “Schatkist”.Er zal een overzicht moeten komen van welke
activiteiten met welke kinderen, welke groepen gedaan kunnen worden, in heterogene dan wel homogene
groepen. Het te verrichten onderzoek dient gerelateerd te zijn aan één of meerdere aspecten van het gebruik
van een buitenlokaal. Het opstellen van de onderzoeksvraag moet in overleg met de school plaatsvinden.
7

3. Probleemstelling en onderzoeksvraag
3.1 Probleemstelling
Vanuit de school lag er een kant en klare opdracht (!) klaar, waar ik zo aan kon beginnen. De
resultaten die de school graag wilde zien waren duidelijk, gericht op de visie van de school en op het
ontwikkelen van een opdracht. Deze opdracht moest uiteraard worden ‘ omgebouwd’ tot een
onderzoek en aansluiten op de projectopdracht die een vorige PABO-student had gemaakt. Ook
wilde de school met het onderzoek aansluiten op de actualiteit, namelijk de integratie van natuur –
en techniekonderwijs in het hedendaagse basisonderwijs. De school wilde ook inspelen op de zone
van de naaste ontwikkeling en meervoudige intelligentie; een onderwijsconcept wat op de
Touwladder nog volop in ontwikkeling is.
De Touwladder is ontstaan uit de fusie tussen de Michaëlschool en de Beekhof. De fusie is
gerealiseerd per 1 augustus 2005 (per 1 augustus 2006 is de fusie geformaliseerd). Met het realiseren
van de fusie was de eerste opdracht van het schoolbestuur voltooid. De ‘echte’ fusie; het
samensmelten van twee verschillende schoolculturen zal in de loop van de komende jaren via een
natuurlijk proces gaan verlopen.
Deze samensmelting wil de Touwladder realiseren door het leren van de kinderen te zien als één
grote ontdekkingsreis. Dit geldt natuurlijk ook voor de leerkrachten; het is een collectief leerproces.
Op de Touwladder willen ze een nieuwe, eigentijdse vorm van onderwijs, met behoud van kwaliteit;
oude tradities en een nieuwe werkwijze, die elkaar versterken creëren.
Zij willen naar een school, die voor de kinderen en de leerkrachten uitdagend is en waar ze met heel
veel plezier naartoe gaan. Hoe groter de betrokkenheid en het enthousiasme, hoe meer ze leren.
De kern van het onderwijs is: een belangrijke bijdrage leveren aan de voortdurende groei van het
individu en aan het ontstaan van een gelukkig leven.
De Touwladder is zich erg bewust van de ontwikkelingen binnen het basisonderwijs en speelt hier
met zijn onderwijsvisie dan ook op in. Ze willen de school graag ontwikkelen tot een instelling voor
leerlingen,die opgroeien in een voortdurend veranderende, veeleisende maatschappij en die de
leerlingen tevens zo optimaal mogelijk voorbereidt voor het voortgezet onderwijs. Hierbij zijn dit de
uitgangspunten:
Kinderen hebben een natuurlijke aanleg om te leren.
Bij leren gaat het erom, dat het nieuw geleerde aansluit bij bestaande kennis.
Leren is een individueel en een sociaal proces.
De katholieke identiteit van de school.
Het leren vindt plaats in een veilige, vertrouwde omgeving. Dit is een voorwaarde om tot een
optimale (cognitieve) ontwikkeling te komen.
Leren doe je 24 uur per dag en een leven lang.
De ontwikkeling en vorming van de kinderen staan centraal.
De inhoud van het onderwijs stuurt de organisatie.
8

Voor de kinderen betekent dit dat hun rol verandert. Van een enigszins passieve, ontvangende
leerling naar een actieve ontdekkingsreiziger, die in toenemende mate mede verantwoordelijk is
voor zijn eigen ontwikkeling. Voor de leerkracht betekent dit dat er geleerd wordt een houding te
ontwikkelen waarin je werkt als begeleider en ook als leider.
Met mijn onderzoek speel ik heel sterk in op deze veranderende rol van zowel de leerling als de
leerkracht. Ik ben gaan kijken naar de mogelijkheden binnen de Touwladder om op een
onderzoekend en ontdekkende manier met natuur – en techniekonderwijs om te gaan. Ik heb
hiermee ingespeeld op de ‘nieuwe’ rol van de leerling om een actieve ontdekkingsreiziger te worden
en de nieuwe rol van de leerkracht om meer als begeleider en coach aan de slag te gaan.
Om waardevolle conclusies uit mijn onderzoek te kunnen trekken was het van belang verschillende
soorten onderwijsstijlen aan te bieden aan de leerlingen en deze te vergelijken. Ik heb hierbij
gekeken naar het leerrendement van de leerlingen en of er wordt ingespeeld op de zone van de
naaste ontwikkeling (meervoudige intelligentie).
Het onderzoek is erop gericht om te kijken op welke manieren het natuur – en techniekonderwijs op
de Touwladder het best kan worden aangeboden om het voor leerling en leerkracht zo betekenisvol
mogelijk te maken.
3.2 Onderzoeksvraag
a. Onderzoeksvraag en deelvragen
Onderzoeksvraag: Wat is de invloed van gesloten en open lessen natuur/ techniek in de
buitenlokaal op kinderen in de onderbouw gekeken naar de betrokkenheid, het welbevinden
en het inspelen op de zone van de naaste ontwikkeling (meervoudige intelligentie)?
Deelvragen:
Wat zijn open lessen natuur / techniek?
Waarvoor zijn open lessen het meest geschikt?
Wat zijn gesloten lessen natuur / techniek?
Waarvoor zijn gesloten lessen het meest geschikt?
Hoe wordt er nu gewerkt met natuur en techniek? Open/ gesloten? Mengvorm?
Hoe wordt natuur – en techniekonderwijs op andere scholen binnen Skipos
ingericht?
Vooral open opdrachten? Vooral gesloten opdrachten?
Wat zijn de ervaringen van andere scholen met deze manier van onderwijs geven
gekeken naar de betrokkenheid, het welbevinden en het inspelen op de zone van de
naaste ontwikkeling?
Hoe werken open opdrachten in de klas op het gebied van natuur en techniek?
Hoe moet je open opdrachten aanbieden om de betrokkenheid bij de kinderen zo
groot mogelijk te maken?
Hoe moet je gesloten opdrachten aanbieden om de betrokkenheid bij de kinderen zo
groot mogelijk te maken?
9

Wat zijn de voor – en nadelen van open/ gesloten op het gebied van natuur/ techniek
gekeken naar de betrokkenheid / welbevinden en het inspelen op de zone van de
naaste ontwikkeling?
o Onderzoeken van de effecten van open en gesloten natuur/ techniek lessen in het
buitenlokaal.
o Deelname door 2 groepen: 1 groep open lessen & 1 groep gesloten lessen in het
buitenlokaal
o Hoe groot is de betrokkenheid in een open of gesloten les?
o Hoe groot is het welbevinden in een open of gesloten les?
Hoe staan docenten op de Touwladder tegenover open / gesloten natuur/ techniek
onderwijs in het buitenlokaal?
Conclusie en aanbevelingen
b. Verantwoording
Binnen de Touwladder zijn er op dit moment buitenlokalen beschikbaar, maar deze worden
op dit moment niet optimaal gebruikt. De school wordt binnenkort verbouwd en het is de
bedoeling dat er voldoende ruimte wordt gemaakt voor buitenlokalen en buitenonderwijs.
Het is dus belangrijk om te weten wat de toegevoegde waarde is van buitenonderwijs en hoe
ze dit buitenonderwijs in kunnen zetten in hun onderwijs.
In het onderwijs van tegenwoordig wordt naar mijn idee minder aandacht besteed aan het
kennen van de natuur en de omgeving. Ik vind het belangrijk dat kinderen hier kennis van
hebben en weten wat er allemaal uit de natuur te halen is.
De mogelijke nieuwswaarde van mijn onderzoek is dat ik uiteindelijk conclusies kan trekken
op het gebied van open en gesloten opdrachten op het gebied van natuur en techniek in
buitenlokalen. Er zijn genoeg scholen die meer open onderwijs op het gebied van natuur en
techniek proberen te bewerkstelligen, maar volgens mij zijn er nog te weinig vergelijkingen
getrokken tussen open en gesloten onderwijs natuur & techniek in buitenlokalen. Met mijn
onderzoek hoop ik een helder inzicht in gesloten en open lessen natuur & techniek in
buitenlokalen te verschaffen, wat de voor – en nadelen zijn van beide soorten van onderwijs
en waar het leerrendement van de kinderen op het gebied van natuur & techniek in
buitenlokalen het grootst is.
c. Methode
Ik zal eerst een literatuurstudie moeten gaan doen. Informatie zoeken en bewerken over het
aanbieden van lessen natuur & techniek(zowel voor gesloten als voor open lessen).
Vervolgens zal ik veel informatie moeten gaan inwinnen bij andere scholen. Scholen die
werken met sterk gesloten lessen en scholen die werken met vooral open lessen. Ik zal hier
veel moeten observeren en waar moeten nemen. Ik zal ook interviews met leerkrachten en
kinderen afnemen op deze scholen. Het leggen van contacten met diverse scholen zal
belangrijk zijn.
Interviews met diverse personen op dit vakgebied.
Dit alles zal verwerkt worden in de beantwoording op verschillende deelvragen.
10

4. Theoretisch kader
4.1 Onderwijsstijlen bij natuur – en techniekonderwijs
Binnen onderwijsland worden er veel verschillende onderwijsstijlen gehanteerd. Elke school pakt het
anders aan en heeft zijn eigen visie op natuur – en techniekonderwijs. Het is belangrijk om rekening
te houden met uitgangspunten gebaseerd op wat kinderen eigen is en op de doelen van natuur – en
techniekonderwijs zoals die zijn opgesteld door het Nationaal expertisecentrum
LeerplanOntwikkeling (SLO). De Vaan en Marell (2006) geven de volgende uitgangspunten:
- Het onderwijs moet passen bij de aard van het kind. de activiteiten moeten ‘beleefd’
kunnen worden, verwondering oproepen, spannend en uitdagend zijn. Je kunt aan de manier
waarop kinderen bezig zijn, zien of ze betrokken zijn.
- Het onderwijs moet passen bij de cognitieve mogelijkheden van de kinderen, dus ook
aansluiten op de verschillende ontwikkelingsstadia die er binnen elke groep zijn.
- Leer -en ontwikkelingspsychologen, zoals 1 Piaget, 2 Bruner en anderen, wijzen erop dat
kinderen veel concrete ervaringen nodig hebben om logische verbanden te kunnen leggen,
zoals ‘als..dan…’- relaties, en dat kinderen nieuwe ervaringen altijd zullen ‘aanhaken ‘ aan
bestaande kennis. Bij gebrek aan ‘kapstokken’ is er ofwel geen leereffect ofwel de kinderen
zoeken zelf voor hen logisch lijkende ‘aanhaakpunten’. Dit laatste kan leiden tot hardnekkige
misconcepties.
- Bij 3 natuuronderwijs is het hanteren van de onderzoekende werkwijze onmisbaar. Deze
aanpak kan alleen maar al doende (handelend en denkend) worden opgebouwd. Het gaat
daarbij niet alleen om toepasbare kennis maar ook om vaardigheden.
- Bij natuur onderwijs hoort ook het dragen van verantwoordelijkheid (onder andere voor
materialen/organismen). dit betekent dat kinderen ook verantwoordelijkheid moeten
krijgen voor die zaken die zij zelf kunnen overzien en waarop zij zelf invloed hebben.
In Praktische didactiek voor natuuronderwijs (2006) wordt door Docters van Leeuwen (1978)
onderscheidt gemaakt in drie onderwijsstijlen. De keuze voor de onderwijsstijl bepaald welke
uitgangspunten er te verwezenlijken zijn.
1. Spontaan ontdekkend leren (open lessen)
Spontaan ontdekkend leren is een vorm van leren waarbij de kinderen het initiatief nemen; deze
vorm van leren is natuurlijk leren of zelfontdekkend leren. De leerkracht past zich aan aan de
leerbehoeften van de leerlingen; de communicatie met de leraar gaat over de wereld van natuur en
techniek die door de leerlingen ervaren wordt. De kinderen besluiten bij deze manier van leren zelf
wat zij gaan onderzoeken en structureren zelf hun activiteiten. Op deze manier ontdekken zij
samenhang tussen hun waarnemingen en formuleren verbanden.
1 Jean Piaget - Wikipedia Binnengehaald op maandag 9 februari 2009
2 Jerome Bruner - Wikipedia, the free encyclopedia en SimQuest Advice tool Binnengehaald op maandag 9
februari 2009
3 Kan ook van toepassing zijn op ‘techniekonderwijs’
11

Bij deze onderwijsstijl is het de enige taak van de leerkracht om de samenwerking binnen de groepjes
te begeleiden. De leerlingen vormen zelf denkbeelden over natuur en techniek, die onafhankelijk zijn
van die van de leraar.
! Hoe zinvol spontaan ontdekkend leren voor kinderen ook is, het is erg tijdrovend, tamelijk
individueel en binnen een schoolsituatie moeilijk te realiseren!
Slangen (2005) gebruikt in zijn boek ‘Techniek: leren door doen’ de term ‘zelfontdekkend’ leren. Hij
gaat in zijn boek verder in op de leeromgeving van de school. Hij geeft aan dat zelfontdekkend leren
vraagt om een leeromgeving waarin iets te ontdekken moet zijn. Dat kan betekenen dat het kind
zelfstandig materialen kiest uit een aanbod dat in bepaalde mate al voorgestructureerd is met
opdrachten. In een rijke leeromgeving zijn wel veel verschillende leermaterialen beschikbaar, maar
de leerling kiest en bepaalt. De leerling laat hiermee zien dat deze bezig is met zelfstandig leren leren
( 4 Droste & van den Boogert 2000). Dit is een belangrijke vaardigheid bij techniekleren. Bij techniek
zijn leerlingen vaak individueel iets aan het onderzoeken, construeren of aan het lezen.
Voor leerkrachten is het van belang dat hij de leerlingen vrij laat om hun eigen leerroute te bepalen,
ook al is deze anders dan de leerroute die de leerkracht voor ogen had. Deze ‘andere’ leerroute hoeft
niet perse minder leerzaam te zijn. Als er hulp geboden wordt door de leerkracht dient dit op
5 metacognitief niveau te gebeuren. Dat kan met vragen zoals: Hoe heb je het aangepakt? Wat wilde
je leren of maken? Is dat gelukt? Heb je opgeschreven wat je opvalt? Kinderen moeten de ruimte en
tijd krijgen om na te denken. Leerkrachten zijn vaak geneigd als een leerproces even lijkt stil te
vallen, meteen de regie over te nemen en in de overdragende rol te kruipen.
Zelfontdekkend leren is iets wat het kind van nature heeft meegekregen en dat zeer waardevol is om
gemotiveerd van de natuur en techniek te leren. De leerlingen hanteren het vaak zonder dat de
leerkrachten zich ervan bewust zijn en communicatie aangaan met de leerling. Helaas blijkt in de
praktijk dat de echte (waardevolle) dialoog met de leerkracht of andere kinderen vaak nog gemist
wordt.
2. Overdragend leren (gesloten lessen)
Overdragend leren is de tegenpool van zelfontdekkend leren: de leraar bepaalt niet alleen de inhoud
van de leerstof, de leerling moet ook met de leraar meedenken. De communicatie tussen de leerling
en de leraar gaat over de natuurwetenschappelijke wereld van de leraar. De leraar kiest de stof,
formuleert de problemen en legt uit hoe je ze op kunt lossen, trekt de conclusies en vertelt hoe je ze
kunt toepassen. Als er concreet materiaal wordt gebruikt, is dat voor demonstratieproeven of
practica met kookboekachtige instructies. Hierbij past geen initiatief van de leerlingen; zij zijn
afhankelijk van de leraar. Bij deze stijl van lesgeven plaatst de leraar zich tussen de leerlingen en de
natuurwetenschappelijke wereld in, en draagt die over aan de leerlingen.
4 Janneke Hesselink, zelfsturing, twijfel en inspiratie
http://www.reflectietools.nl/documentatie/Zelfsturing_twijfel_en_inspiratie_JH.pdf Binnengehaald op
maandag 9 februari 2009
5 Communiceren over het leerproces
12

Als leraar ben je vrij snel geneigd om leerstof over te dragen; wanneer je de stof goed hebt
gestructureerd, lijkt er weinig mis te kunnen gaan. Bij deze stijl is het vaak moeilijk na te gaan wat de
kinderen echt hebben geleerd. Ze praten gewoon na wat er is verteld en vaak zijn dat, bij gebrek aan
aanknopingspunten met eigen bewuste ervaringen (kapstokken), volgende week weer vergeten. Het
omgekeerde komt ook voor: dat kinderen vóór de les al weten wat je zo moeizaam staat uit te
leggen.
In Slangen (2005) wordt verwezen naar de verwantschap met de behavioristische leertheorie. De
behavioristische leertheorie gaat uit van ontwikkeling waarbij men het waarneembaar gedrag en
externe stimuli in de omgeving cruciaal zijn voor het begrijpen van de ontwikkeling van een individu.
Deze theorie verwerpt het idee dat alle mensen een stadia doorlopen. Er wordt vanuit gegaan dat
mensen worden beïnvloed door de omgevingsstimuli waaraan ze toevallig worden blootgesteld.
Gekeken naar natuur – en techniekonderwijs zouden kinderen alleen datgene aan kunnen leren wat
ze van de leerkracht geleerd krijgen. Ze zijn niet in staat om zelfstandig problemen op te lossen
(zelfontdekkend te leren). Volgens behavioristische theorieën wordt het vermogen van kinderen om
problemen op te lossen voornamelijk groter naarmate ze ouder worden dankzij hun grotere mentale
capaciteiten en niet door de veranderingen in het soort denken dat ze op een probleem kunnen
loslaten (Feldman, 2007).
In zijn puurste vorm zal de behavioristische leertheorie nauwelijks geschikt zijn voor natuur – en
techniekonderwijs. Soms kan het echter wel zinvol zijn om overdragend leren toe te passen;
bijvoorbeeld als er voor kinderen te weinig mogelijkheden zijn om zelf concepten en inzichten over
een onderwerp op een (zelf) ontdekkende manier te leren. Het kan ook zinvol als een leerproces
begonnen of versneld moet worden. Door extra toelichting of informatie in een opstartfase van een
activiteit kunnen leerlingen sneller bij de eigen ontdekking komen.
3. Ontdekkend leren (combinatie van open en gesloten lessen)
Bij deze manier van leren dragen zowel de leraar als de leerlingen fundamenteel bij aan de inhoud
van het onderwijs. Waarnemingen, vragen en ideeën van alle betrokken spelen een rol in de
communicatie en dragen bij aan het leerproces.
Ontdekkend leren is een benadering die de interesse van kinderen serieus neemt, hen aanmoedigt
om hun omgeving onderzoekend tegemoet te treden en om samen met de leerkracht tot
bevredigende antwoorden te komen. Deze onderwijsstijl biedt je als leerkracht de mogelijkheid om
leersituaties goed voor te bereiden, terwijl er toch ruimte is om flexibel met reacties van kinderen
om te gaan. De lerende werkelijkheid van de leerkracht wordt samengesmolten met die van de
leerling.
Voor de leerlingen is ontdekkend leren een werkwijze waarbij hun betrokkenheid meer kans krijgt,
en die hen stimuleert om zinvolle vragen die zij hebben door onderzoek te beantwoorden. Als
leerkracht bied je daarbij niet meer, maar ook niet minder hulp dan nodig is. Dit wordt ook wel
begeleid of gecoached leren genoemd. Om kinderen te begeleiden bij ontdekkend leren, maak je
13

gebruik van 6 operationele vragen. Met dit type vragen kun je kinderen uitdagen om iets met het
materiaal te gaan doen om een antwoord te vinden. Door de lerende rol van de leerkracht voelt de
leerling echte betrokkenheid en zich gestrekt in zijn eigen denkproces. De leerling ervaart dat het
zoeken naar antwoorden belangrijker gedrag is dan het geven van de antwoorden. Dit stimuleert
leerlingen om zinvolle vragen te stellen die door onderzoek of het vervaardigen van iets beantwoord
worden (Slangen, 2005).
- Coöperatief leren
Een manier van leren waar de Vaan & Marell (2006) niet op ingaan, maar door Slangen (2005) wel
genoemd wordt is coöperatief leren. In de bovenstaande drie leervormen wordt alleen ingegaan op
het interactieproces tussen leerkracht en leerling. Maar leren kan ook gebeuren door het
samenwerken met medeleerlingen. Förrer (2000) geeft aan waarom coöperatief leren belangrijk is,
omdat het:
- Leerlingen uitdaagt tot actief en constructief leren
- Interactie tussen leerlingen stimuleert
- Verschillen tussen leerlingen benut als kansen om van elkaar te leren
- Een bijdrage levert aan het realiseren van een goed pedagogisch klimaat.
Bij coöperatief leren werken leerlingen in zorgvuldig samengestelde groepen samen om problemen .
op te lossen, een vraagstuk te beantwoorden of iets te vervaardigen. Bij techniek – en
natuuronderwijs kan deze vorm van leren zeer veel toevoegen.
4.2 De stageschool
Om een goed beeld te kunnen schetsen van de mogelijkheden van de stageschool is het van belang
de visie/ uitgangspunten van de stageschool te betrekken in mijn onderzoek; dit om reële en
uitvoerbare doelen te kunnen stellen en/of conclusies te kunnen trekken.
Basisschool de Touwladder gaat ervan uit dat de tijd die door een kind wordt doorgebracht op deze
basisschool één grote ontdekkingsreis behoort te zijn. Hiermee wordt ingespeeld op de behoeften
van een kind, zoals:
- Kinderen hebben een natuurlijke aanleg om te leren.
- Bij leren gaat het erom, dat het nieuw geleerde aansluit bij bestaande kennis.
- Leren is een individueel en een sociaal proces.
- De katholieke identiteit van de school.
- Het leren vindt plaats in een veilige, vertrouwde omgeving. Dit is een voorwaarde om tot een
optimale (cognitieve) ontwikkeling te komen.
6 Operationele vragen nodigen uit om dát met het materiaal te doen, wat een antwoord/ ontdekking oplevert.
Voorspellingsvragen en operationele vragen horen op dezelfde manier bij elkaar, als de woorden denken en
doen: operationele vragen leiden tot onderzoekend leren en voorspellingsvragen stimuleren het denkproces
daarbij.
14

- Leren doe je 24 uur per dag en een leven lang.
- De ontwikkeling en vorming van de kinderen staan centraal.
- De inhoud van het onderwijs stuurt de organisatie.
Voor het kind betekent dit dat van een passieve leerling naar een meer ontdekkende leerling wordt
gegaan. Er wordt de mogelijkheid geboden om de eigen kwaliteiten en talenten te ontdekken, te
ontwikkelen en te ontplooien. Er wordt geprobeerd een situatie te creëren waarin kinderen hun
eigen leerproces leren te bepalen. Belangrijk is wel dat er wordt aangegeven dat deze vrijheid echter
wel in gebondenheid is. Er is dus nog een belangrijke controlerende – en sturende taak voor de
leerkracht weggelegd. Het kind zal leren om tijdens klassikale momenten in de basisgroep en tijdens
heterogene, groepsdoorbrekende werktijden in een krachtige leeromgeving.
Om tot een lerende basisschool te komen, gaat de Touwladder uit van een vijftal leerdisciplines die
er op gericht zijn een op leren gerichte attitude aan te nemen. Deze vijf leerdisciplines zijn opgesteld
door 7 Peter M. Senge.
1. Persoonlijk meesterschap.
2. Gemeenschappelijke visie.
3. Mentale modellen.
4. Teamleren.
5. Systeemdenken.
Peter M. Senge geeft tevens aan hoe een lerende organisatie eruit ziet:
- Waarin mensen voortdurend hun mogelijkheden uitbreiden om die resultaten te bereiken
die zij werkelijk wensen en nastreven.
- Waar nieuwe en expansieve denkpatronen worden gevoed en gekoesterd.
- Waarin de collectieve aspiraties volkomen vrij zijn.
- Waar mensen voortdurend leren samen te leren (Peter M. Senge).
Door Peter M. Senge worden vervolgens een aantal belangrijke kenmerken onderscheiden die van
invloed zijn op de organisatie (inrichting) van het onderwijs:
Beleids- en strategieproces wordt gezien als een permanent leerproces.
o Er is voor alle leerkrachten ruimte om te experimenteren.
Gerichtheid op participatie.
o Alle organisatieleden en direct betrokkenen uit de schoolomgeving worden
betrokken bij beleidsontwikkeling en strategieproces.
o Conflicten en meningsverschillen worden niet als bedreigend ervaren.
o In beleid zijn opvattingen cq. waarden en normen van alle teamleden terug te zien
(niet enkel die van het management).
7 Peter Senge - Wikipedia Binnengehaald op maandag 9 februari 2009
15

Er wordt grote waarde gehecht aan informatieverwerving en het delen van informatie.
o Informatie wordt gebruikt om zaken beter te kunnen begrijpen en verbeteren, niet
om te belonen en straffen.
o Adequaat en planmatig gebruiken van informatiesystemen, waardoor alle
organisatieleden geholpen worden bij hun inzicht in het wel en wee van de school.
o Mensen ontvangen vaak feedback op hun handelen.
Men voelt zich gezamenlijk verantwoordelijk voor financiële en materiële middelen.
Het nemen van initiatieven wordt gestimuleerd.
o Werkgroepen en netwerken zijn in staat om initiatieven te ontplooien zonder het
schoolbelang uit het oog te verliezen.
Flexibele organisatiestructuur.
o Mensen kunnen van taak wisselen.
o Ze kunnen die dingen doen die passen bij hun capaciteiten en voorkeuren.
o Regels en structuren kunnen, na bezinning daarop, veranderd worden.
o Grenzen tussen verschillende bouwen worden doorbroken.
Contacten met de omgeving worden als zeer belangrijk gezien.
o Op vergaderingen is de relatie met de omgeving regelmatig als agendapunt
opgenomen.
o Informatie uit de schoolomgeving wordt systematisch vergaard.
o Ieder individueel teamlid voelt verantwoordelijkheid voor de relatie met de
schoolomgeving.
Men wil leren van andere scholen en organisaties.
o Men gaat regelmatig bij andere scholen kijken.
o Men zoekt samenwerking met gelijksoortige scholen.
o Men wil leren van de “best-practice” van andere teams
Het school-leerklimaat is een bijzonder punt van aandacht.
o Als er iets fout gaat, kun je hulp en ondersteuning van collega’s krijgen.
o Als je iets niet weet, is het normaal het aan anderen te vragen.
o Mensen stellen hun opvattingen en werkwijzen ter discussie.
o Verschillen tussen mensen (jong-oud, man-vrouw, ervaren-onervaren) worden
positief opgevat en gezien als een bron tot leren.
Zelfontplooiingskansen voor allen.
o Clusters en IB-ers hebben hun eigen budgetten die ze onder meer aanwenden voor
hun verdere professionele ontwikkeling.
o Teamleden worden aangemoedigd verantwoordelijkheid te nemen.
16

4.3 Opzet open lessen bij natuur – en techniekonderwijs
In open leersituaties hebben leerlingen veel invloed in wat er in de les gaat gebeuren. In het boek
van De Vaan & Marell (2006) wordt door middel van een schema duidelijk gemaakt welke invloed
een open aanpak heeft op de rollen van leraar en leerlingen bij elke fase van een 8 5-stappenles met
echt materiaal. De vijf stappen zijn: introductie op de les, vrije exploratie van het materiaal
(aanrommelen), onderzoek van het materiaal, rapportage: communicatie over de resultaten, waarna
de leerkracht de les afrondt met extra informatie en verwerking.
Stap 1
Introductie
Stap 2
Vrije exploratie
Stap 3
Onderzoek
Stap 4
De rapportage
Stap 5
Extra informatie
Taak van de leerkracht bij open lessen zijn:
- Geeft criteria en/of strategische suggesties en hints
- Geeft desgewenst advies
17
Alle stappen open
4.4 Opzet gesloten lessen bij natuur – en techniekonderwijs
De kinderen brengen het onderwerp in.
De kinderen krijgen de gelegenheid om
materiaal rond het onderwerp te verkennen;
daarbij kunnen ze zelf tot vragen komen.
De kinderen zoeken zelf antwoord op hun
vragen. Ze kiezen zelf wát ze gaan onderzoeken,
met welk materiaal, en hoe: ze formuleren zelf
onderzoeksvragen; ze ordenen zelf resultaten.
De kinderen presenteren de resultaten, trekken
conclusies en zoeken toepassingen.
De leerlingen zoeken of vragen meer informatie
over het onderwerp.
In gesloten lessen hebben leerlingen weinig invloed op wat er in de les gaat gebeuren. Overdragend
leren vertegenwoordigt daarbij de meest gesloten vorm van leren. In het boek van De Vaan & Marell
(2006) wordt door middel van een schema duidelijk gemaakt welke invloed een open aanpak heeft
op de rollen van leraar en leerlingen bij elke fase van een 5-stappenles met echt materiaal.
8 Voor mijn onderzoek gaat het te ver om in te gaan op de inhoudelijke uitleg van het 5-stappenplan, dit is niet
het doel van mijn onderzoek.

Stap 1
Introductie
Stap 2
Vrije exploratie
Stap 3
Onderzoek
Stap 4
De rapportage
Stap 5
Extra informatie
Taken van de leerkracht bij gesloten lessen zijn:
- Voert uit/bepaalt
- Doet door/ expliceert hoe en waarom
18
Alle stappen gesloten
De leerkracht bepaalt het onderwerp en geeft er
informatie over.
Geen spontane verkenning.
De leerkracht versterkt de opdrachten (vaak in
de vorm van kookboekinstructies) en schrijft
voor in welke vorm ze de resultaten moeten
weergeven.
De leerkracht controleert de resultaten en geeft
conclusies en toepassingen.
Stap 5 gaat vooraf aan het werken met materiaal
en / of de leerkracht geeft aanvullende
informatie.
4.5 Combinatie van open en gesloten lessen natuur – en techniekonderwijs
Door de projectgroep Natuuronderwijs voor de basisschool, NOB, is eveneens een vijfstappenplan
opgesteld. Het NOB heeft een combinatie(ontdekkend leren) hierbij gemaakt van
leerkrachtgestuurde (overdragend leren)en leerlinggestuurde (spontaan ontdekkend leren) lessen.
In het artikel geschreven door Hans Stegeman (Natuuronderwijs in vijf stappen,2002) in De
Grabbelton worden deze vijf stappen beschreven. Deze vijf stappen komen nagenoeg overeen met
de vijf stappen die hierboven zijn behandeld. Stegeman (2002) geeft alleen andere benamingen aan
het 5-stappenplan van het NOB.
Stap 1 Er komt iets binnen
In elke klas of groep, in school of thuis, gebeuren er onverwachte dingen, die de belangstelling van
kinderen trekken. Verstandelijk en emotioneel is de aandacht sterk op één feit gericht. Of er iets mee
wordt gedaan hangt sterk af van verschillende factoren:
- Past het in het schema van werk, waar je mee bezig bent?
- Kun je snel omschakelen op dit onderwerp en is er gelegenheid de eerstkomende dagen er
telkens mee bezig te zijn?

- Is de interesse sterk genoeg, en het onderwerp geschikt, om er op door te gaan?
Stap 2 Aanrommelen
Als je iets in handen krijgt wat je hevig interesseert, ga je ermee experimenteren. Er wordt van alles
geprobeerd. Van alles uit de omgeving wordt gebruikt om mee te experimenteren. Het hangt van de
creativiteit van de leerling/leerkracht af, wat er bedacht wordt. Als er in de klas iets ‘binnen komt’ en
er wordt besloten mee door te gaan(als er aan de voorwaarden van stap 1 is voldaan!), is het zaak
om allerlei materialen aan te slepen die dienstig kunnen zijn om te experimenteren. Ook instanties
buiten de school kun je inschakelen: de gemeentelijke diensten , de natuur – en milieucentra voor
leskisten en lesmateriaal, de schoolbegeleidingsdiensten, openbare bibliotheek, musea in de regio,
ouders die beroepshalve goede ideeën kunnen verstrekken of hulp kunnen bieden.
Hoelang ‘aanrommelen’ duren moet, ligt aan:
- Het onderwerp: is het zodanig dat er mee verder gegaan kan worden
- Blijft het aanrommelen serieus
- Is de materiaalkeuze goed en/of voldoende
Stap 3 Vraag het de… zelf maar
Tijdens het aanrommelen stellen de kinderen al vaak vragen. Meestal worden er nog meer vragen
opgeroepen. Daarom is het goed oom op een gegeven ogenblik je met elkaar af te vragen: “Wat zou
ik van… wel eens willen weten? “. Als er weinig vragen komen, zegt dit veel over de emotionele
betrokkenheid. Voor het overzicht is het goed om alle vragen op het bord te noteren (vervolgens kan
je eventueel overgaan tot het maken van webschema’s). Hoe er nu verder gegaan wordt hangt af van
het organisatietalent van de leerkracht, van de geoefendheid en het gedrag van de klas, en van de
vraag. Er moet nu namelijk onderzoek beginnen. Hoe moet dit gedaan worden?
- Allemaal dezelfde vraag of verschillend?
- Onder schooltijd of als een soort ‘huiswerk’?
- Individueel of in groepen.
Wat er ook gekozen wordt, het is zaak snel te starten en duidelijke afspraken te maken over de
tijdsduur, verslaggeving etc. Je kunt beter met wat minder diepgaand resultaat genoegen nemen,
dan tolereren dat zo’n onderzoekje eindeloos duurt. Het is belangrijk duidelijke afspraken te maken
over de vorm waarin verslaggeving plaatsvindt.
Stap 4 Vertel het je vrienden
Als je iets leuks hebt ontdekt, wil je dat graag aan anderen vertellen. Dat is leuk om te doen en
(meestal) ook leuk om te horen en je wordt er (doorgaans) wijzer van. Dat kan op verschillende
manieren:
19

- De onderzoeker(s) breng(t)en verslag uit aan de klas. Ze vertellen over hun onderzoek, lezen
hun verslag door, laten geproduceerd materiaal zien, tonen schema’s of grafieken, foto’s of
constructies.
- Er wordt een tentoonstellin(g)(kje) opgebouwd in de hal, die voor ieder toegankelijk is
- Er worden kopieën van verslagen naar elders gestuurd of op de website van de school
geplaatst
Stap 5 de leraar kan me nog meer vertellen
Als de leraar iets te melden heeft, dan is dat om de volgende redenen:
- Er ontbrak een essentieel stuk in de verslaggeving
- Er kan heel makkelijk een verbinding worden gelegd naar te behandelen of behandelde
leerstof
- Naar aanleiding van vragen bleek, dat er over sommige informatie verwarring ontstond
- Er waren vragen waar de onderzoekers geen raar mee wisten en die ze daarom lieten liggen
Er zijn nog een paar activiteiten die de leerkracht dient te doen:
- Als er materiaal is dat geschikt is om te bewaren, wordt dit opgeborgen in de museumkast
- Gemaakt materiaal wordt tot een ‘ bewaarboek’ verwerkt, dat centraal wordt opgeborgen.
Ook kunnen opdrachtkaartjes gemaakt worden zodat hetzelfde of verder onderzoek gedaan
kan worden
- Er wordt een verslag gemaakt van wat er gebeurd is, volgens de 5 stappen. Hierin worden
ook de gehanteerde informatie en onderwijskundige problemen beschreven.
Taken van de leerkracht bij een combinatie van open en gesloten lessen:
- Geeft inhoudelijke opties
- Geeft inhoudelijke suggesties en hints
4.6 Onderzoekend en ontwerpend leren
Een belangrijke toevoeging om de verschillende stappenplannen tot een goede uitvoering te kunnen
brengen is om te kijken naar onderzoekend en ontwerpend leren. In M. van Graft, Kemmers (2007)
wordt ingegaan op onderzoekend en ontwerpend leren. In het algemeen heeft onderzoekend en
ontwerpend leren als doel om kinderen competenties te laten ontwikkelen die samenhangen met de
(natuur‐)wetenschappelijke manier van werken of te werken als ontwerper. Het gaat daarbij om de
ontwikkeling in samenhang van concepten, vaardigheden en houding over natuurwetenschappelijke
en technische onderwerpen. Het onderzoeks‐ en ontwerpproces wordt daarbij als ‘spel’ gebruikt.
Leerlingen ‘spelen’ dat zij onderzoeker of ontwerper zijn. Zij worden door de leraar gestimuleerd te
handelen en zich te gedragen als nieuwsgierige, kritische en creatieve onderzoekers en/of
ontwerpers (Van Oers, 2005).
20

M. van Graft, Kemmers (2007) geven tevens een overzicht van verschillende auteurs die een
stappenplan hebben ontwikkeld om te werken met onderzoekend leren.
Suchman Llewellyn EDC De Vaan & Marell Van Graft &
Kemmers
Confrontation Inquisition Question Confrontatie Confrontatie
Exploration Acquisition Aanrommelen Verkennen
Hypothesize & Implementation Design Opzetten
Test
Organize &
explain
21
experiment
Summation Data Onderzoek Uitvoeren
experiment
Exhibition Conclusion Concluderen
Reflect on proces Communication Verslaglegging Presenteren/
communiceren
Verbreding / Verdiepen /
verdieping verbreden
- Natuuronderwijs
Hieronder wordt de voorgestelde 9 onderzoekendlerencyclus nader toegelicht:
1. Confrontatie:
Introductie of confrontatie met een probleem, verschijnsel of object/organisme dat
nieuw is, maar aansluit bij de wereld van de kinderen. Verwondering en nieuwsgierigheid worden
gestimuleerd door objecten en verschijnselen aan te bieden die net boven het kennisniveau van het
kind zitten (zone van de naaste ontwikkeling, zie
Vygotsky)en die ze daarmee uitdagen en motiveren om ‘op onderzoek uit te gaan’.
2. Verkennen:
Het verschijnsel of probleem wordt zo breed mogelijk verkend. Deze vrije exploratie
vindt bij voorkeur aan het materiaal / voorwerp / organisme zelf plaats. In dat geval wordt er vaak
over de aanrommelfase gesproken. Het aanrommelen voorziet in het opdoen van impressies, het
ophalen van voorkennis en uitwisselen van ervaringen over het aangeboden materiaal of fenomeen.
Deze creatieve fase roept vragen, ideeen, en/of voorspellingen op en is belangrijk voor het
kennisnemen en leren van elkaars (pre‐)concepten. Voor jonge kinderen (groep 1 en 2) is dit niet
haalbaar; zij zullen vooral hardop verwoorden wat ze waarnemen. Deze brede verkenning leidt tot
verschillende typen vragen. Niet alle vragen lenen zich voor onderzoekend leren, soms kunnen
antwoorden op vragen worden opgezocht of aan een deskundige worden gevraagd. De leraar zal
daar regie in moeten nemen en er voor moeten zorgen dat kinderen niet teleurgesteld worden. Een
andere werkwijze is ʹguided reinventionʹ (Freudenthal, 1991), waarbij in deze fase wordt gefocust
op een vooraf gesteld doel. Dit ‘geleid heruitvinden’ wordt als term veel gebruikt in het (realistisch)
rekenonderwijs. Analoog hieraan bij de natuurwetenschappelijke vakken is de probleemstellende
benadering (Vollebregt et al., 1999).
4. Opzetten van een experiment:
De onderzoekbare vragen worden omgezet naar een uitvoerbaar experiment. Er wordt een plannetje
gemaakt over wat er in het experiment bekeken of gemeten gaat
worden, welke materialen en meetinstrumenten ervoor nodig zijn, en wie wat wanneer doet.
9 Vooral van toepassing op natuuronderwijs

5. Uitvoeren van het experiment:
Het experiment wordt uitgevoerd zoals van tevoren was bedacht. Waarnemingen worden vastgelegd
in een logboek en de betekenis ervan wordt besproken in het
groepje (eventueel met de leraar erbij). Ze leiden uiteindelijk tot resultaten.
6. Concluderen:
Op basis van de resultaten trekken de leerlingen conclusies, die leiden tot oplossingen en misschien
tot vervolgvragen, waarna opnieuw de stappen 1 tot en met 4 worden uitgevoerd.
7. Presenteren van resultaten:
De opzet, resultaten en conclusies worden als tekeningen, foto’s, teksten en tabellen of grafieken
verwerkt tot een presentatie. De uitkomst van het experiment en daarmee het antwoord op de vraag
wordt aan de rest van de klas kenbaar gemaakt. Het delen van opgedane ervaringen met
leeftijdsgenoten is erg belangrijk voor de ontwikkeling van eigen en andermans kennis.
8. Verdiepen en verbreden:
Uit de gesprekken en presentaties heeft de leraar een beeld gekregen van het begripsniveau van de
leerlingen. In deze fase verzilvert de leraar deze opbrengst door de begrippen verder te
conceptualiseren. Dit doet ze door de inhoudelijke opbrengsten te verbreden en betekenis te geven
in andere contexten en samenhang aan te brengen met andere concepten.
Een belangrijk punt dat uit deze verschillende aanpakken naar voren komt, is het onderscheid
tussen een open (zelfontdekkend leren) fase en een gerichte(overdragend leren) fase. In de open fase
wordt zoveel mogelijk informatie verzameld om het probleem te onderzoeken of het fenomeen in
kaart te brengen.
Voor de basisschoolleeftijd wordt hier vaak over de ‘aanrommelfase’ gesproken. Dit is een bijzonder
belangrijke fase waarin aanspraak wordt gemaakt op de creativiteit van kinderen, die vanuit bij hen
al bestaande kennis over het verschijnsel gaan redeneren en/of fantaseren. In deze fase, die zich kan
ontpoppen als een ongerichte fase en die bijzonder associatief, willekeurig, en ‘van de hak op de tak’
is, kan het leerdoel uit het oog worden verloren.
De leraar heeft als taak om voor een zeker focus te zorgen en de vragen te concentreren
op het leerdoel. In onderstaand figuur is dat in het zogenaamde ʹlensmodelʹ weergegeven.
22

M. van Graft, Kemmers (2007) geven tevens een duidelijk overzicht van de leerlingactiviteiten die van
belang zijn voor het uitvoeren van de verschillende stappen:
Fase Activiteiten
1. Confrontatie Waarnemen
(H)erkennn
Vergelijken
2. Verkennen Aanrommelen
3. Opzetten
experiment
4. Uitvoeren
experiment
Gegevens verzamelen
Vragen stellen
Ideeën opperen
Voorspellingen doen
Ontwerpen experiment: materiaal en meerinstrumenten/ gereedschap
bijeenzoeken
Eerlijk meten
Plannen
Waarnemen: kijken, luisteren, ruiken, voelen, proeven
Metingen uitvoeren
Noteren uitkomsten (in labjournaal, logboek)
Ordenen
Vergelijken
Data verwerken
Constateren
5. Concluderen Argumenteren
6. Presenteren
resultaten
Conclusies formuleren
Verslag maken
Presenteren
Uitleggen
23

7. Verdiepen/
verbreden
Reflecteren
Discussiëren
Vergelijken (experiment anderen, bijv. klasgenoten)
Met betrekking tot het primair onderwijs, kan er al snel worden ingezien dat sommige
van deze activiteiten wellicht niet uitvoerbaar zijn in alle groepen en niet haalbaar zijn
voor alle leerlingen. Bij het toepasbaar maken van onderzoekend leren voor de basisschool
moet rekening gehouden worden met de intellectuele ontwikkeling van het kind.
Elk kind is hierin uniek. (Zie ook Jean Piaget)
4.6.1 Zone van de naaste ontwikkeling 10 (Vygotski)
De zone van naaste ontwikkeling (Zone of Proximal Development, ZPD), is het niveau waarop een
kind een taak bijna onafhankelijk kan uitvoeren, maar hem kan voltooien met de hulp van een
competenter niveau. Als de juiste instructie binnen de ZPD wordt aangeboden, kunnen kinderen hun
inzicht vergroten en nieuwe taken beheersen. In Ontwikkelingspsychologie van R. Feldman (2005)
wordt aangegeven dat als een kind zich op 11 cognitief gebied wil kunnen ontwikkelen, dan moet er
nieuwe informatie worden gepresenteerd, binnen de naaste ontwikkeling van het kind.
L. van Beemen benadrukt in haar boek nogmaals de centrale rol die de meer ervaren ‘ander’
(bijvoorbeeld leerkracht) speelt in het leerproces van het kind. Het kind leert zeer algemene
cognitieve schema’s die de basis vormen van nieuwe, verdergaande leerprocessen.
4.6.2 Techniekonderwijs
Bij techniek wordt met een soortgelijk proces gewerkt als bij natuurwetenschappen, maar het
vertrekpunt is een geconstateerd probleem of een behoefte waarvoor naar een oplossing wordt
gezocht. Na een — ongerichte — fase waarin zoveel mogelijk oplossingen en informatie worden
verzameld, focussen leerlingen uiteindelijk gericht op een oplossing of product. Ze maken daar een
ontwerp voor, eerst schetsmatig, maar nadat de schets is besproken in de klas maken ze een
definitieve ontwerptekening met meer detail. Om aan te sluiten bij het kind wordt onderwijs in
techniek dan ook bij voorkeur aan de hand van ontwerpend leren gedaan.
Ontwerpen is net zoals onderzoeken een proces dat in verschillende fasen verloopt. Er
wordt aan het ontwerpproces vaak een cyclisch karakter toegeschreven. De ontwerpcyclus
kan als volgt worden weergegeven.
1. Probleem constateren:
De aanleiding tot het ontwerpen is vaak een probleem of een mismatch tussen de bestaande wereld
en de behoeften van de opdrachtgever of een doelgroep. In deze fase wordt het probleem
afgebakend en een programma van eisen vastgesteld waaraan het ontwerp moet voldoen.
10 Lev Vygotski - Wikipedia Binnengehaald op dinsdag 10 februari 2009
11 Ontwikkeling die betrekking heft op de manier waarop het gedrag van mensen wordt beïnvloed door groei
en veranderingen in hun intellectuele vermogens.
24

2. Verkennen:
Creatieve fase waarin naar verschillende oplossingsmogelijkheden wordt gezocht, informatie wordt
gezocht en beoordeeld waarna meerdere (deel)uitwerkingen worden overdacht.
3. Ontwerpvoorstel maken:
Het beste idee wordt uitgewerkt in een ontwerpschets. Er worden materialen en gereedschappen
bij gezocht waarmee het ontwerp kan worden uitgevoerd.
4. Uitvoeren:
Het ontwerp wordt — eventueel op schaal — tot een prototype uitgevoerd. Bij problemen in de
uitvoering wordt teruggegaan naar stap 2 en/of 3.
5. Testen en evalueren:
Het prototype wordt getest en is goed (genoeg) wanneer het aan het programma van eisen en dus
aan de opdracht voldoet. Wanneer het niet voldoet komt men vanzelf weer bij stap 1, 2, 3 en/of 4
terecht.
6. Presenteren:
Het ontwerp en de relatie met de behoefte worden gepresenteerd en/of gedemonstreerd aan de
klasgenoten en de leraar. Door te ervaren hoe andere groepjes een ontwerp hebben gevonden voor
een probleem worden kinderen gestimuleerd in hun vindingrijkheid.
7. Verdiepen:
Indien gewenst kan de leraar plenair met de kinderen praten over juiste en onjuiste aanpakken of
methodes, of wijzen op inhoudelijke onvolkomenheden dan wel zorgen voor verdieping, verbreding
of toepassing van de prototypen. Indien er ‘echte’ apparaten bestaan voor dit probleem kan hier
uitvoerig naar gekeken worden. Wat hebben de technici anders gedaan dan wij? Wat is hetzelfde?
Ook het ijken van instrumenten kan hier aan de orde komen.
Ook bij ontwerpend leren hebben M. van Graft, Kemmers (2007) een duidelijk overzicht van de
leerlingactiviteiten die van belang zijn voor het uitvoeren van de verschillende fasen:
Fase Activiteiten
1. Probleem
constateren
(H)erkennen probleem/ behoefte
Probleem verwoorden en verhelderen
Eisen formuleren
2. Verkennen Gegevens verzamelen
Oplossingsmogelijkheden overdenken
Vragen stellen
Voorspellingen doen
Oplossingen formuleren
25

3. Ontwerpvoorstel
maken
Geschikt materiaal en gereedschappen kiezen
Herkennen constructie – en bewegingsprincipes
Plannen
Schematisch uitwerken
4. Uitvoeren Gereedschappen gebruiken
Materialen bewerken
Volgens plan werken
5. Testen en evalueren Testen prototype aan de hand van eisen
6. Presenteren Verslag maken
7. Verdiepen/
verbreden
Relatie leggen tussen oplossing en gestelde eisen (vormfunctie)
Onvolkomenheden herkennen
Presenteren
Demonstreren / uitleggen
Portfolio aanleggen
Oplossing / product van anderen beoordelen
Reflecteren
Discussiëren
Vergelijken (met ‘echte’ apparaten of producten van klasgenoten)
IJken
4.7 Van gesloten naar meer open lessen natuur – en techniekonderwijs
De ontwikkeling in de richting van meer leerlinggestuurd onderwijs is om een aantal redenen van
belang. Zwiers (2005) geeft in Natuur is overal aan dat de leerlingen meer gemotiveerd zijn als ze zelf
(mede) de leerstof voor de les mogen bepalen. Ten tweede zijn ze zo nog actiever met de leerstof
bezig, waardoor de kans groter wordt dat deze diepgaander wordt verwerkt. Tenslotte leren
leerlingen zo ook in toenemende mate hoe ze vragen kunnen stellen aan de natuur en hoe ze
antwoorden kunnen vinden op deze vragen. Ze leren vanuit verschillende perspectieven naar de
natuur te kijken, ermee om te gaan en er over na te denken.
Door zowel Zwiers (2005) en De Vaan & Marell (2006) wordt er gewerkt met een 5 stappenplan, of
zoals Zwiers (2005) verwoordt 5 verschillende ‘niveaus’. Van niveau 1 naar niveau 5 neemt de invloed
26

van de leerlingen op het leerproces steeds meer toe. Daarmee verandert ook de rol van de leerkracht
en de methode. Tot en met niveau 3 wordt de leerstof nog grotendeels door de leerkracht en
methode bepaalt. Leerkracht en methode zijn dan ook de belangrijkste informatiebronnen. Vanaf
niveau 4 (stap 4) komt hier verandering in. De leerling gaat meer en meer bepalen welke aspecten
van een onderwerp worden behandeld, waardoor er steeds meer een beroep zal worden gedaan op
andere informatiebronnen.
Niveau Verwonderen Vraagt stellen Antwoord geven Toepassen
1.
2.
3.
4.
5.
-
LK
LK
LK
GED./LL
-
LK
LK
GED./LL
GED./LL
27
LK
LK
GED./LL
GED./LL
GED./LL
LK= leerkrachtgestuurd GED.= gedeelde sturing LL= leerlinggestuurd
GED.
GED.
GED./LL
GED./LL
GED./LL
In het schema worden verschillende lesonderdelen gebruikt: verwonderen, vraag stellen, antwoord
geven en toepassen. Hieronder zal ik kort aangeven wat deze verschillende lesonderdelen, die per
niveau/ stap aan de orde komen, inhouden(Zwiers, 2005).
- Verwonderen: verwondering ontstaat als een leerling ontdekt dat het gewone ongewone
kanten blijkt te hebben. Als een leerling ontdekt dat iets anders is dan hij dacht. Vier
vuistregels kunnen helpen bij het oproepen van verwondering:
o Richt de aandacht op het onderwerp
o Bekijk het onderwerp vanuit een ander perspectief
o Concretiseer de stof
o Stel vragen over het onderwerp en probeer deze te beantwoorden
- Vraag stellen: vragen die voortkomen uit verwondering noemen we 12 verwonderingsvragen.
Dit type vraag komt in het regulier onderwijs relatief weinig voor. De meeste vragen die in
een klas door leerkrachten of leerlingen worden gesteld zijn 13 toepassingsvragen of 14 sociaal
– procedurele vragen. Hieronder een viertal vuistregels, waarmee vragen die ‘verborgen’
liggen, kunnen worden geëxpliceerd en gebruikt door leerkrachten en leerlingen:
o Doelstellingen omzetten in vragen
12 Vragen die voortkomen uit verwondering en nieuwsgierigheid.
13 Vragen die betrekking hebben op toepassen van eerder verworven kennis
14 Vragen die zorgen voor verheldering van relaties of procedures

o Toepassingsvragen omzetten in verwonderingsvragen
o Gebruik sleutelvragen(deelvragen) voor het formuleren van de vraag
o De stof met behulp van de sleutelvragen (deelvragen) vraaggestuurd (her)-ontdekken
Taken van een leerkracht om het onderdeel ‘vraag stellen’ van leerkrachtgestuurd naar meer
leerlinggestuurd te krijgen zijn:
Taak van de leerkracht Stellen van vragen
Leerkracht gestuurd De leerkracht stelt de vragen aan de leerlingen
Gedeelde sturing De leerkracht biedt een aantal vragen aan en
laat de leerlingen hieruit kiezen. De leerkracht
geeft wat extra informatie over het onderwerp,
bijvoorbeeld enkele wetenswaardigheden en
stimuleert daarmee bij de leerlingen het stellen
van vragen. Of de leerkracht biedt een
hoofdvraag aan waar de leerlingen dan
deelvragen voor mogen bedenken.
Leerlinggestuurd De leerkracht laat de leerlingen zien hoe ze
vragen kunnen stellen. Vervolgens gaan de
leerlingen hiermee zelf vragen bedenken bij het
betreffende onderwerp.
- Antwoord geven: nadat een vraag gesteld is, zal deze ook moeten worden beantwoord.
Hieronder volgen een tweetal vuistregels voor het formuleren van heldere antwoorden. Deze
vuistregels gelden zowel voor vraaggestuurd leren als voor antwoord gestuurd leren.
o Eerst het grote geheel en dan de details
o Eerst de functie van het geheel, dan de functies van het onderdeel, dan de bouw en
de werking van het onderdeel.
Taken van een leerkracht om het onderdeel ‘antwoord geven’ van leerkrachtgestuurd naar meer
leerlinggestuurd te krijgen zijn:
Taak van de leerkracht Stellen van vragen
Leerkracht gestuurd De leerkracht geeft het antwoord.
Gedeelde sturing De leerkracht geeft bijvoorbeeld enkele
antwoordmogelijkheden en laat de leerlingen
dan het antwoord kiezen dat ze het beste
vinden. De leerkracht geeft extra informatie of
28

29
verwijst naar iets wat de leerlingen al weten,
zodat de leerlingen weten in welke richting ze
moeten denken bij het zoeken naar een
antwoord.
Leerlinggestuurd De leerkracht geeft aan hoe de leerlingen het
beantwoorden van de vraag kunnen aanpakken,
doet dit voor en laat de leerlingen dit vervolgens
zelf proberen. Hij geeft ze daarbij feedback op
de uitvoering. De leerkracht laat de leerlingen
helemaal zelfstandig de vraag beantwoorden en
geeft alleen tips en adviezen als ze daarom
vragen.
- Toepassen: als leerlingen antwoorden hebben gevonden op gestelde vragen is het van belang
dat ze de verworven kennis ook leren toepassen. Dit is zowel belangrijk voor de leerling als
de leerkracht. De leerling kan zo immers nagaan of hij de leerstof voldoende beheerst, maar
ook de leerkracht krijgt zo informatie over welke kennis leerlingen wel en niet hebben
verworven. Voor het lesonderdeel toepassen gelden weer twee vuistregels:
o Laat toepassingsvragen aansluiten bij de leerdoelen
o Gebruik perspectieven voor het formuleren van uitdagende toepassingsvragen

5. Opzet en uitvoering van het onderzoek
5.1 Keuze van de onderzoekseenheden
Literatuur verwijzing Literatuurlijst
Annie van Galen SLB-er PABO en natuurdeskundige
Nol Trum directeur De Touwladder, natuurdeskundige; heeft kennis van een groot netwerk
binnen natuuronderwijs en heeft zelf een grote documentatie aan materialen
Kees Both onderwijspedagoog, deskundig op de gebieden van de Jenaplan – pedagogiek en de
relatie kind – natuur, contact met Kees Both vanwege zijn grote kennis en zijn interesse in mijn
onderzoek; ik heb hem vragen kunnen stellen
5.2 Dataverzamelingsmethoden
5.2.1 Observaties
Door de leerkrachten zijn de open en gesloten lessen natuur – en techniekonderwijs uitgevoerd. Ik
heb tijdens deze lessen gefilmd en de lessen geobserveerd. Ik heb gekozen voor observaties, omdat
ik op deze manier verwacht de meeste informatie te krijgen. Ook omdat ik mijn onderzoek uitvoer bij
kleuters (onderbouw), is observeren in mijn ogen de beste manier van werken. De uitgeschreven
uitwerkingen van de observaties zijn te vinden in bijlage 6.
5.2.2 Kringgesprekken
Voor mijn onderzoek was het van belang voorafgaand aan de lessen natuur – en techniekonderwijs
vast te stellen wat de leerlingen al wisten van het onderwerp. Ik heb korte kringsgesprekken
gehouden met de leerlingen om hun beginniveau in te schatten. Mijn onderzoek heeft betrekking op
de onderbouw van de basisschool en was ik, naar mijn mening, genoodzaakt om deze manier van het
vaststellen van het beginniveau te gebruiken. Een toets om dit beginniveau vast te stellen is voor
deze bouw absoluut niet geschikt.
5.2.3 Interviews
Na de gegeven lessen door de verschillende leerkrachten heb ik deze leerkrachten geïnterviewd. Ik
heb tijdens de interviews vooral ingespeeld op hun (leer)ervaringen van de lessen en naar de invloed
die de les had op het functioneren van de kinderen. Ik heb de leerkrachten na de lessen om hun
ervaringen gevraagd, omdat zij in de toekomst moeten gaan werken met natuur – en
techniekonderwijs op de Touwladder. Zij moeten de gelegenheid krijgen om aan te geven wat voor
hen prettig werkt en wat niet. De uitwerkingen van de interviews zijn te vinden in bijlage
5.3 Materiaal verzamelen
Ik heb materiaal verzameld aan de hand van observaties van natuur – en technieklessen. Ik heb vier
lessen met verschillende onderwerpen ontworpen en deze laten uitvoeren in zowel een open als
gesloten les. In totaal heb ik dus acht observaties uitgevoerd. De lessen die ik heb geobserveerd zijn
uitgevoerd door de groepsleerkrachten. De lessen zijn uitgevoerd in de binnentuinen op de
Touwladder, locatie Christinastraat. Een belangrijke voorwaarde om de lessen goed uit te kunnen
voeren is dat het weer redelijk tot goed is, regen is absoluut uit den boze bij de uitvoering van deze
lessen. Door het observeren van deze lessen heb ik inzicht gekregen in de betrokkenheid en het
welbevinden van de kinderen. De observaties waren noodzakelijk om conclusies te kunnen trekken
30

welke lessen de betrokkenheid en het welbevinden positief beïnvloeden. Door de uitvoering van de
lessen heb ik ook kunnen observeren welke manier (open of gesloten) het beste inspeelt op de
manier van onderwijs waar de Touwladder voor staat, namelijk de meervoudige intelligentie en
daarmee het inspelen op de zone van de naaste ontwikkeling.
De zelfontworpen lesvoorbereidingen zijn terug te vinden in bijlage 4.
5.4 Niet – onderzoeksmatige activiteiten
- Zorgen voor de materialen voor in de ontdekhoek.
Ik heb aan onze conciërge gevraagd welke materialen er beschikbaar waren op de
Touwladder. De conciërge heeft de materialen die op school aanwezig waren bij elkaar
gezocht en op een lijst aangegeven welke materialen beschikbaar waren. Vervolgens heb ik
een brief opgesteld voor de ouders om te vragen of zij materialen beschikbaar wilden stellen
voor mijn onderzoek. Zie de brief in bijlage2 .Ook heb ik gebruik gemaakt van het wormarium
van de PABO.
- Om de organisatie van de lessen goed te laten verlopen heb ik een planning gemaakt voor de
leerkrachten. Deze planning gaf duidelijk aan wanneer ik zou komen voor het kringgesprek
en wanneer ik zou komen om de les te observeren. Voor de planning en het rooster zie
bijlage 3.
5.5 Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens
Tijdens de observatielessen heb ik alles wat ik heb gezien zo objectief mogelijk gerapporteerd. Ik heb
ervoor gekozen zo objectief mogelijk te observeren, omdat ik zo het beste beeld zou krijgen van de
invloed van open en gesloten lessen natuur en techniek. Ik wil met mijn onderzoek bereiken dat ik
een conclusie kan trekken op basis van feitelijke gegevens en niet op basis van mijn mening.
Direct na de les heb ik de klasse observatielijst ingevuld. Het was belangrijk om deze gegevens zo snel
mogelijk te verwerken, omdat ik direct na de les nog het beste beeld had over de les. Vervolgens heb
ik de gegevens geordend en in overzichtelijke tabellen geplaatst. Op deze manier kon ik ook mijn
conclusies trekken.
5.6 Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen
De verzamelde gegevens zorgden voor veel informatie en het was lastig om dit af te bakenen; het
onderzoek moest niet te uitgebreid worden. Ik heb besloten me echt te beperken tot het
welbevinden en de betrokkenheid van de kinderen. In eerste instantie heb ik alleen de open en
gesloten lessen met elkaar vergeleken, maar tijdens het bekijken van de klasse observatielijsten viel
mij het verschil tussen oudste en jongste kleuters op. In mijn conclusie heb ik ook de vergelijking
getrokken tussen oudste en jongste kleuters.
5.7 Betrouwbaarheid en validiteit
Ik heb ervoor gezorgd dat mijn uitspraken betrouwbaar en valide zijn door mijn conclusies te
verbinden aan de gegevens die ik heb gehaald uit de observatielessen. Ook heb ik al mijn gegevens
toegevoegd aan de rapportage, zodat iedereen zicht heeft in de gegevens.
31

De gegevens die ik heb verkregen van de andere scholen heb ik ook gecontroleerd op
betrouwbaarheid en validiteit door zelf op bezoek te gaan bij deze scholen en te kijken hoe het er in
de praktijk aan toegaat.
5.8 Onderzoeksconclusies
Uit het onderzoek heb ik het volgende kunnen concluderen:
Welbevinden
Voor de theoretische achtergronden over welbevinden zie bijlage 5.
Het welbevinden van de kinderen in de open lessen is beter dan dat van de kinderen in de gesloten
lessen. Dit is vooral te zien aan de scores in het groene(zeer goed welbevinden) gebied (87,36%
tegenover 74,71%) en de scores in het rode (laag welbevinden) gebied (0% tegenover 8,05%).
Tevens scoren oudste kleuters (groep 2) hoger dan jongste kleuters (groep 1).
Gekeken naar het welbevinden van de kinderen scoren ze het hoogst bij les 3 Bloemenfeest, dit geldt
voor zowel de open als de gesloten les. Een reden hiervoor is dat er voor alle kinderen bloemen
beschikbaar maken en de kinderen al blij werden van het feit dat ze iets kregen.
Betrokkenheid
Voor de theoretische achtergronden over betrokkenheid zie bijlage 5.
De betrokkenheid van de kinderen in de open lessen is vele malen groter dan dat van de kinderen in
de gesloten lessen. Dit is vooral te zien aan de scores in het groene (hoge betrokkenheid) gebied
(74,71% tegenover 56,05%) en de scores in het rode (lage betrokkenheid) gebied (8,05% tegenover
28,57%).
Ook hier scoort een oudste kleuter veel hoger dan een jongste kleuter.
Gekeken naar de betrokkenheid van de kinderen scoren ze het hoogst bij les 4 Zet ‘m op, dit geldt
voor de open les. Bij de gesloten les is dit les 1 Regenwormen. Een oorzaak van deze hoge score bij
Les 1 regenwormen (gesloten les) is dat de leerkracht een mix heeft toegepast van een open en
gesloten les en zich niet helemaal aan de beschreven gesloten les heeft gehouden. De kinderen
kregen bij deze les te veel de gelegenheid om te onderzoeken en te ontdekken. Voor de kinderen
was het een erg leuke les, maar er is dus niet voldaan aan het doel van de les.
Hoe deze scores tot stand zijn gekomen (en meer interessante cijfers) is terug te vinden in bijlage 5.
In bijlage 5 foto’s zijn ook foto’s toegevoegd die van grote waarde zijn voor het onderzoek.
Het verschil tussen een oudste en jongste kleuter is te verklaren doordat een oudste kleuter (groep
2) vaak beter weet wat er van hem/ haar verwacht wordt en inspeelt op de verlangens van de
leerkracht. Ook was er tijdens de observaties te zien dat de oudste kleuters doelgerichter te werk
gingen dan de jongste kleuters. Het verschil valt te verklaring door de ervaring die de oudste kleuters
tijdens hun schoolperiode al hebben opgedaan. In Feldman (2005) wordt hier als verklaring de
morele ontwikkeling gegeven. Tijdens de kleuterperiode is het kind bezig met de rijping van zijn
rechtvaardigheidsgevoel en zijn besef van goed en fout, en zijn gedrag met betrekking tot die zaken.
Opvallend tijdens de observaties was dat voor jongste kleuters open lessen beter geschikt zijn dan
gesloten lessen. De jongste kleuters kregen tijdens een open les minder waarschuwingen dan tijdens
32

een gesloten les. Tijdens de open les hadden de jongste kleuters meer de gelegenheid om te
onderzoeken en te ontdekken op hun eigen manier. Tijdens de gesloten lessen moesten de kinderen
meer stilzitten en luisteren, voldoen aan de eisen die gesteld worden voor de hele klas en meegaan
in het tempo van de oudste kleuters. In een open les kregen de jongste kleuters meer de gelegenheid
zich te ontplooien en hun eigen tempo aan te houden. Tevens was hierbij opvallend dat oudste
kleuters tijdens een open les meer sturing geven aan het proces van de jongste kleuter. Bij een
gesloten les werd er vaak meteen de oplossing gegeven aan de jongste kleuter door een oudste.
Door de begeleiding van de oudste kleuter in een open les werd de jongste kleuter gestimuleerd om
betrokken te zijn bij de les.
De conclusie die ik kan trekken uit de gegevens sluit aan bij De Vaan en Marell (2006). Het onderwijs
moet passen bij de aard van het kind en het hanteren van een onderzoekende werkwijze is
onmisbaar. Belangrijk hierbij is wel dat er voldoende materialen beschikbaar worden gesteld voor
alle kinderen, zoals ook Slangen (2005) aangeeft. Ook geeft Slangen (2005) aan dat er een
leeromgeving moet zijn waar iets te ontdekken valt. Op de Touwladder aan de Christinastraat zijn er
twee binnentuinen die deze leeromgeving bieden, maar deze is zeker nog niet optimaal te noemen.
In hoofdstuk 7 zal ik hier verder op ingaan.
De conclusie die ik kan trekken uit de reacties van de leerkrachten sluit erg aan bij mijn eigen
bevindingen, namelijk dat de kinderen erg betrokken zijn geweest bij de natuur; ook al is er een groot
verschil waar te nemen tussen open en gesloten lessen. Ook werd door de leerkrachten aangegeven
dat er andere onderwerpen aan bod zijn gekomen dan gebruikelijk. Een conclusie die hieruit te
trekken is, is dat er meer materialen voor natuur – en techniekonderwijs beschikbaar moeten komen.
Bij mijn aanbevelingen in hoofdstuk 7 zal ik hier verder op in gaan.
Een conclusie die duidelijk aansluit bij bovenstaande is dat de binnentuinen beter ingericht moeten
worden, ook hier zal ik verder op ingaan in hoofdstuk 7.
33

6. Ontwerp – en ontwikkelingsactiviteiten
6.1 De observatielessen
Om een goed beeld te krijgen van de invloed van open en gesloten lessen natuur – en
techniekonderwijs, was het noodzakelijk observatielessen uit te voeren. Deze lessen werden
uitgevoerd door de groepsleerkrachten van de klassen 1/2 B (Jos Spooren & Nienke Maassen) en 1/2
D (Erna Muselaers & Liesbeth van Rijn). De lessen zijn ontworpen door mij en vervolgens twee weken
voor aanvang van de observatielessen aangeboden aan de betreffende leerkrachten.
Om mijn keuzes voor de onderwerpen te kunnen bepalen heb ik eerst een aantal methoden en de
naslagwerken die ik van Nol Trum (directeur Touwladder en expert natuuronderwijs) bekeken. Op
basis van deze gegevens heb ik zelf lessen ontworpen die uit te voeren waren in het buitenlokaal van
de Touwladder en die betrekking hadden op het seizoen (Lente).
Deze methoden en naslagwerken zijn terug te vinden in de literatuurlijst.
De volgende onderwerpen zijn behandeld tijdens de observatielessen. De onderwerpen zijn zowel in
een open als in een gesloten les uitgevoerd door de groepsleerkrachten.
Les 1: Regenwormen (natuuronderwijs)
Les 2: Magneten (techniekonderwijs)
Les 3: Bloemenfeest (natuuronderwijs)
Les 4: Zet ‘m op (tenten bouwen) (techniekonderwijs)
De zelfontworpen lesvoorbereidingen zijn terug te vinden in bijlage 4.
6.2 Bezoeken aan andere scholen
Om de deelvraag “Hoe wordt een buitenlokaal op andere scholen ingericht?” te kunnen
beantwoorden heb ik een bezoek gebracht aan een drietal scholen in de omgeving van de
Touwladder. Alle drie de scholen zijn eveneens aangesloten bij Skipos. Op aanraden van Nol Trum
(directeur De Touwladder) heb ik een bezoek gebracht aan De Beemd in Schijndel, Jenaplanschool
Molenwijk in Boxtel en ’t Kiemveld in Den Dungen. Ik heb gekozen voor deze scholen, omdat zij
natuur – en techniekonderwijs hoog ik het vaandel hebben staan en al verder zijn met de
ontwikkelingen op dit gebied dan de Touwladder.
Hieronder zal ik in het kort een aantal opvallendheden per school aangeven. De uitgebreide
verslagen van de bezoeken zijn terug te vinden in bijlage 6. Ook zijn in bijlage 6 foto’s van de scholen
toegevoegd. De foto’s geven een duidelijk beeld over de opvallendheden per school.
De Beemd, Schijndel:
o Speelleertuin
o Speelleertuinboxen
Jenaplanschool Molenwijk, Boxtel:
o Schooltuintje per klas
34

o Dommellandje
o Zeer uitdagend schoolplein met verschillende mogelijkheden tot ontdekken
’t Kiemveld, Den Dungen:
o Schooltuin beschikbaar voor alle groepen
o Techniekkar met zeer uiteenlopende materialen
o Quatro: tijdens deze uren worden NME activiteiten uitgevoerd
35

7. Eindconclusies en aanbevelingen voor een volgend project of onderzoek
De aanbevelingen die ik ga doen zijn gebaseerd op de kennis en inzichten die ik verworven heb door
het lezen van de theorie, het uitvoeren van de observaties en de bezoeken aan de andere scholen.
Dit is terug te lezen in hoofdstuk 7 van dit onderzoek.
1. Tijdens de observatielessen heb ik besloten twee uitersten te vergelijken, namelijk het
spontaan ontdekkend leren (open lessen) en het overdragend leren (gesloten lessen). Uit de
gegevens is af te leiden dat gesloten lessen het welbevinden en de betrokkenheid van de
kinderen niet ten goede komt. Tijdens de open lessen is gebleken dat het voor de kinderen
uit de onderbouw belangrijk is binnen een bepaald kader te werken en de materialen tot hun
beschikking te hebben. Een tussenvorm, ontdekkend leren, zou een ideale vorm van lesgeven
zijn die het beste aansluit bij de manier van lesgeven op de Touwladder. De leerkracht heeft
de mogelijkheid om de lessen voor te bereiden (wat noodzakelijk is om kinderen de juiste en
goede informatie te verschaffen), waarbij voldoende ruimte wordt ingericht om met reacties
van kinderen om te gaan.
Door het stellen van operationele vragen worden de gestimuleerd om te onderzoeken en te
ontdekken.
Deze manier van werken sluit ook goed aan bij de visie van de Touwladder. De
basisschoolperiode moet voor het kind een ontdekkingsreis zijn; een krachtige leeromgeving
is daarbij erg belangrijk. Een onderdeel van de leeromgeving is de “outdoor – classroom” ,
die moet zorgen voor het buiten leren, het leren in de natuur en een ruimte die kan dienen
voor een educatieve natuurtuin. Voor de leerlingen in de onderbouw zal deze manier van
werken de betrokkenheid en het welbevinden positief beïnvloeden en worden er wellicht
weer echte natuurkenners gecreëerd.
Om dit te bewerkstellingen zal de Touwladder een aantal stappen kunnen ondernemen.
2. Ik zou op de korte termijn aanbevelen om de buitenlokalen in de Christinastraat ruimer op te
zetten. Ruimte om een kring te houden met de hele klas (wellicht het houtwerk in de
binnentuin zonder vijver verwijderen) is belangrijk gebleken. Een duidelijkere verdeling van
de ruimte geeft de kinderen ook meer inzicht in de mogelijkheden die het buitenlokaal kan
bieden. Je zou bijvoorbeeld kunnen denken aan een techniekhoek, een bloemen en / of
moestuintje voor iedere klas en een hoek waar kringgesprekken kunnen plaatsvinden.
3. Op de lange termijn wil ik ook nog graag een aantal aanbevelingen doen. De Touwladder gaat
in de toekomst verhuizen naar een nieuwbouw school. Op het moment wordt hard gewerkt
aan de tekeningen voor de nieuwe school. Het ideale moment om ruimte te reserveren voor
een mooie en krachtige leeromgeving. Bij de inrichting van een outdoor – classroom wil ik de
volgende zaken aanbevelen:
a. Een schooltuin (zoals ’t Kiemveld): kinderen krijgen zelf de verantwoordelijkheid over
de (gedeelte van) tuin. In deze tuin kunnen de kinderen leren over de natuur,
ontspannen en actief bezig zijn. In de tuin moeten de kinderen o.a. de beschikking
hebben over bloemen, planten, bomen, (tuin-) gereedschap, relaxhoekjes, een
amfitheater en een mesthoop.
36

. De aanschaf van lesboxen en ondersteunend materiaal (zoals de Beemd): voor de
leerkrachten en leerlingen is bij deze manier van werken direct materiaal
beschikbaar. Ze kunnen snel aan de slag. De aanschaf, ontwikkeling en invoering van
de lesboxen zal veel tijd en energie in beslag nemen, maar uiteindelijk zal het voor
zowel leerkracht als leerling erg veel op gaan leveren.
4. Voor de lange termijn zou ik ook een techniekkar willen aanbevelend (zoals ’t Kiemveld).
Deze kar bevat allerlei verschillende materialen op het gebied van techniek, zoals
bijvoorbeeld gereedschap maar ook het werken met elektriciteit en de werking van zonneenergie.
Het voordeel van deze kar is dat hij te verplaatsen is en dus op veel verschillende
plaatsen en momenten inzetbaar is.
5. Een schoolplein waar de kinderen de gelegenheid hebben om natuurlijke processen te
ontdekken, zoals bijvoorbeeld de kringloop van water en de groei van bomen. Tevens zal er
op het schoolplein ruimte moeten worden gereserveerd om te kunnen spelen, bijvoorbeeld
tikkertje en de gelegenheid om te kunnen voetballen. De inrichting van het schoolplein wordt
gedaan met natuurlijke materialen zoals hout.
6. Zeer belangrijk voor de ontwikkeling van al deze zaken is dat leerkrachten, leerlingen, ouders,
gemeente en andere betrokkenen steeds goed op de hoogte worden gehouden van de gang
van zaken. Ervaringen van andere scholen geven aan dat door inzicht in zaken te geven,
betrokkenen enthousiast worden gemaakt. De implementatie van iets nieuws verloopt
daardoor soepeler en je kunt op meer medewerking rekenen van alle betrokkenen.
Suggestie voor een volgend onderzoek: de implementatie van de lesboxen. Wat vraagt dit van
leerkrachten? En wat van leerlingen? Moeten we dit zelf gaan ontwerpen of kunnen we gebruik
maken van de Beemd? Wat zijn de kosten? Wat is er nog meer nodig om lesboxen te kunnen
implementeren?
37

8. Evaluatie
Zo dat was het dan; een mooie afsluiting van een PABO leven…
Vier jaar geleden heb ik de race op de PABO ingezet met de wil om leerkracht basisonderwijs te
worden. Net zoals vele andere in Nederland had ik de gedachte de hele dag te moeten knippen en
plakken, maar niets was minder waar. De ene na de andere reflectie volgde in deze beginperiode.
Later kwam daar ook de stage bij. Gelukkig ,de praktijk, daar kwam ik voor! Vele stageuren, dagen en
jaren later is o.a. deze rapportage het resultaat van het verzette werk de afgelopen jaren.
Gemakkelijk was het zeker niet; vooral de formulering van de onderzoeksvraag heeft veel werk
gekost. Wat wilde de school, wat wilde ik, en wat wilde de PABO van mij zien bleken belangrijke
vragen waaraan voldaan moest worden. Toen deze vragen eenmaal beantwoord waren heeft het
SOP een hele tijd stil gelegen. Pas toen ik twee weken voor de carnavalsvakantie begon met
theoretisch onderzoek begon het SOP goed te leven en mijn interesse aan te wakkeren. De contacten
met mijn collega’s op de Touwladder zijn van grote waarde gebleken. Flexibiliteit en interesse van
hun kant heeft mij zeker erg geholpen bij de uitvoering van mijn onderzoek. Ook de betrokkenheid
die ouders hebben getoond, door het beschikbaar stellen van materialen, heeft mij verder geholpen.
Voor mij was dit een erg positieve ervaring. Door inzicht in zaken te geven en open te zijn heb ik in
eerste instantie onbewust en later bewust hun betrokkenheid gestimuleerd. Ondanks de vele
materialen die door ouders en de school beschikbaar zijn gesteld heb ik gemerkt dat techniek – en
natuuronderwijs in de onderbouw erg kostbaar is. Ten eerste moet er gezorgd worden voor
voldoende materialen en wanneer dit al het geval is, gaat er regelmatig iets kapot of raakt er iets
kwijt. Tja, wat wil je, het zijn kinderen, dan gebeurt dat nu eenmaal, maar daardoor wordt het wel
heel kostbaar. Als school moet je dit ervoor over hebben om je kinderen een belangrijke ervaring
mee te geven.
Tijdens het maken van het SOP ben ik gelukkig geen obstakels tegengekomen die niet op te lossen
waren. De minimale beschikbaarheid van literatuur over natuur – en techniekonderwijs en over
klasse observatie instrumenten was een klein obstakel. Door goed te zoeken en hulp in te schakelen
van werknemers van de verschillende bibliotheken ben ik toch een heel eind gekomen. Ook het
schrijven van de rapportage was een behoorlijke klus. Ik had soms moeite met de opbouw en de
inhoud van de hoofdstukken; een stuk begeleiding had dit wellicht voorkomen kunnen hebben.
Gelukkig heb ik uiteindelijk toch nog gebruik kunnen maken van de SOP begeleiding die aangeboden
wordt op de PABO en dit heeft mij geholpen de puntjes op de i te zetten. Een volgende keer zou ik dit
wel anders aanpakken. Ik zou ervoor zorgen dat ik beter op de hoogte was van de inhouden van de
hoofdstukken en meer contacten onderhouden met medestudenten, ook is dat soms lastig omdat
iedereen erg individueel bezig is én heel andere onderwerpen heeft.
Tot slot kan ik zeker zeggen dat het maken van deze rapportage mij veel heeft opgeleverd! Ik heb
geleerd onderzoek te doen en gegevens te verwerken, iets wat in de toekomst zeker nog van pas zal
komen. Ook heb ik geleerd contacten aan te gaan met collega’s en hierin de leiding te nemen. Ik heb
erg veel geluk gehad met de fijne houding van mijn collega’s op de Touwladder. Ze hebben er geen
probleem van gemaakt dat ik hen aanstuurde; ik heb erg fijn samen kunnen werken. Ook heb ik
inzicht gekregen in de mate van belangrijkheid die natuur – en techniekonderwijs kunnen hebben
voor de kinderen. Ik ben erg onder de indruk geraakt van de betrokkenheid die kinderen tonen bij
38

natuur – en techniekonderwijs. Zowel tijdens de observatielessen als tijdens mijn bezoeken aan
andere scholen heb ik gezien en gevoeld hoe enthousiast kinderen kunnen zijn als je lessen natuur en
techniek op een ontdekkende manier inricht.
In de toekomst wil ik mij zeker gaan inzetten voor waardevolle natuur – en technieklessen, zeker nu
ik zelf heb aangetoond hoe belangrijk het is…
39

Literatuurlijst
K. Beijerveld & M. Van Graft (2002), Uit de Grabbelton over didactiek, didactische aanwijzingen over
lessen natuur, techniek en milieu, Enschede
H. Smits & Y. Van Geelen (….) Natuurlijk, methode voor natuuronderwijs, Den Bosch, Malmberg
B. De Boer, A. ten Seldam, G. Talens, H. Valkenier (1999) Leefwereld, natuuronderwijs en techniek
voor de basisschool, Houten, Wolters – Noordhoff (Handleiding, Werkbladen, Leerlingenboek)
M. Uijlings – Schuurmans (1991) De didactiek van het veldwerk binnen natuur – en milieueducatie,
Assendelft, Uitgeverij de Akelei
Bert Ydema(2008) De groene hemel, Kindertuinen, Utrecht / Antwerpen, Kosmos Uitgevers
De groene hemel: kindertuinen (DVD)
E. De Vaan & J. Marell (1999)Praktische Didactiek voor natuuronderwijs, Bussum, Uitgeverij Coutinho
E. De Vaan & J. Marell (2006)Praktische Didactiek voor natuuronderwijs, Bussum, Uitgeverij Coutinho
J. Zwiers (2005) Natuur is overal, een praktijkgericht didactiekboek natuuronderwijs met bouwstenen
voor een competentiegericht werkwijze
L. Slangen (2005) Techniek: leren door doen, Baarn, HB Uitgevers
R.S. Feldman (2005) Ontwikkelingspsychologie, Amsterdam , Pearson Education Benelux
L. van Beemen (2001)Ontwikkelingspsychologie, Groningen/Houten, Wolters-Noordhoff
De Touwladder (2008-2009) Schoolplan
Kees Both (2000) Op weg naar ‘leven met verschillen’, biodiversiteit in het basisonderwijs: een terrein
in ontwikkeling, Amersfoort, CPS Onderwijsontwikkeling en Advies & Beuningen, Leerstoelgroep
NME Universiteit Utrecht en Stichting Oase,
Kees Both (september 2007) Ruimte voor bewegen, De wereld van het Jonge kind, Baarn, Bekadidact
Kees Both (maart 2007) Natuur als bondgenoot bij zorgverbreding, De wereld van het jonge kind,
Baarn, Bekadidact
J. Verboom, S. De Vries, H. Van Blitterswijk, P. Jansen, K. Van Koppen, A. Van den Berg, R. Van den
Born en K. Both (2006) Topervaringen van kinderen met de natuur
Nol Trum, Het Biologisch Moment, een verzameling kant – en – klare ideeën voor een biologisch
moment
Paula van Lith& Anneke van Rhijn (1999) Schoolnatuurtuinen in het basisonderwijs, een case study
onderzoek, Utrecht , Faculteit Biologie Universiteit Utrecht
40

C. Both en G.W. de Vries (1989) Over de drempel, natuuronderwijs in de schoolomgeving,
Amsterdam, Vereniging de samenwerkende landelijke pedagogische centra
Deborah Martin, Bill Lucas, Wendy Titman and Siobhan Hayward (1996) The Challenge of the Urban
school site, Winchester, Learning trough Landscapes
Maggi Brown (1996) Growing naturally, a teacher’s guide tot organic gardening, Learning trough
landscapes, Devon , Southgate Publicers
G. van Hardeveld, J. Vermeij (1991)Kijken naar kleuters, hoe doe je dat? Beschrijving en analyse van
observatie-instrumenten voor de groepen 1 en 2, Hoevelaken , Christelijk Pedagogisch Studiecentrum
K. Houterman, A. Jacobse, J. Jongerius, J. Klep, I. Markus ( 2002) Kijk op ontwikkeling in de
onderbouw, een instrument om de voortgang in ontwikkeling van kinderen in groep 1 tot en met 4 te
observeren en te stimuleren), Enschede, Stichting Leerplanontwikkeling (SLO
F. Laevers, P. Van Sanden (1994) Basisboek voor een ervaringsgerichte kleuterpraktijk , Leuven,
Centrum voor Ervaringsgericht Onderwijs- V.Z. W.
M. van Graft, Kemmers (2007) Onderzoekend en ontwerpend leren bij natuur en techniek,
basisdocument over de didactiek voor onderzoekend en ontwerpend leren in het primair onderwijs, ,
Den Haag, Stichting Platform Bète Techniek
D. Jansen, D. Memelink (2005) Observeren kun je leren, Baarn, HB Uitgevers
Maarten de Jongh(2008) Schaduwbeestjes in het zonnetje, Praxisbulletin, 25, 24-27
Els Vandenbussche, Marina Kog, Luk Depondt, Ferre Laevers (1995) Een procesgericht
kindvolgsysteem voor kleuters, Leuven, Centrum voor Ervaringsgericht Onderwijs
41

Bijlagen
1. Logboek
Week Dag + datum Activiteit Waar Voortgang
6 Donderdag 5-2
10.15 – 14.00
14.30 – 16.30
Literatuurstudie SOP
Boeken bekijken en
beoordelen welke
info ik nodig heb/ ga
gebruiken
Starten met
deelvragen
beantwoorden:
open/ gesloten
lessen?!
Vrijdag 6-2 Literatuurstudie SOP
Zone van de naaste
ontwikkeling
Leerrendement
Contact school De
Beemd, Schijndel
voor bezoek
Lessen uitgezocht
die ter observatie
gaan dienen
7 Maandag 9-2
42
Thuis/ PABO Vandaag een start gemaakt.
Begon goed. Interessant
onderwerp. Kwamen wel een
aantal vragen bij me op: hebben
de deelvragen genoeg diepgang?
Heb ik wel alles benoemd in de
deelvragen? Hoe groot moet de
literatuurstudie zijn? Annie
gevraagd om een afspraak.
Thuis / PABO Zie overlap met de lessen die ik
wil gaan geven en die in het
thema Lente, Vertel ’t maar
worden behandeld. Mijn
observatielessen dus aanpassen.
Zelfde inhoud van een les open
en gesloten maken! Let op:
inleidend gedeelte per deelvraag
(maar is meer afwerking, komt
later aan bod!)
Literatuurstudie SOP Thuis / PABO Doelstellingen lessen: duidelijke
observatiepunten, aansluitend
op kerndoelen&leerlijnen SLO.
Visie school, Peter M. Senge.
Later conclusies trekken visie
school m.b.t. conclusie
observatie.
Vraag 1: moet ik natuur/techniek
onderwijs als één geheel
beschouwen of scheiden.
Scheiden wordt waarschijnlijk
dubbelop & extra veel. Verschil
kort aanbrengen; wordt duidelijk
gemaakt in literatuurstudie, zo
goed.
Vraag 2: moet ik de verschillende
onderwijsconcepten ook
behandelen? Of alleen die van de
stageschool? Wat is het
onderwijsconcept van de
stageschool? Lerend leren? Zo is
het goed, alleen stageschool is
voldoende.

Aanvulling met Slangen (2005) op
spontaan ontdekkend leren –
overdragen leren – ontdekkend
leren
Vraag 3: coöperatief leren:
verder op ingaan? Misschien
zelfs weglaten? Anders te
uitgebreid misschien? Goed om
even kort op in te gaan, zo is het
goed, misschien nog wat
aanvullen.
Vraag 4; Nol/Annie, welke
scholen werken er al veel met
natuuronderwijs? Zie lijst die ik
van Nol heb gekregen.
Aanvulling met Slangen (2005) op
natuur/techniekonderwijs bij
jonge kinderen.
Annie gemaild over mogelijke
afspraak.
Vraag 5: hoe kan ik het best het
begin niveau vaststellen?
Kringgesprek, zelf doen in de
verschillende klassen. In de
middag. Bijv.: maandagmiddag
korte kring om te weten te
komen wat ze al weten,
dinsdagmorgen wordt de les
gegeven, dinsdagmiddag kring
over nieuwe les etc.
Les 1 Wormen: gesloten en open
les gemaakt
Vraag 6: Les zo uitgebreid
genoeg? Toevoegingen? Zie
maandag 16 februari 2009.
Dinsdag 10-2 Literatuurstudie SOP Thuis / PABO Les 2 Bloemenfeest: gesloten en
open les gemaakt
Vraag 1: lesdoel ook nog
toevoegen? Omdat kerndoel etc.
al is toegevoegd? Verduidelijken
kan , maar zo is het ook goed.
Vraag 2: groep 3 toevoegen? Hen
laten experimenteren met
ontdekkend leren (tussenvorm?)
of wordt dat gewoon te veel?!
Niet doen, Rianne / Floor inzetten
voor observaties.
Les 3: Sterke magneten: gesloten
en open les
Vraag 3: Hoeveel lessen moet ik
43

Woensdag 11-2 Literatuurstudie SOP
12.15
Kennismakingsgespr
ek Floor in groep ½ D
13.00
Raamwerk nieuwe
thema maken samen
met Wendy
14.30
Afspraak Nol
Donderdag 12-2 Literatuurstudie SOP
13.45 – 14.30
afsluitend gesprek
Minor Pedagogische
Advisering
44
Thuis / PABO
De
Touwladder
De
Touwladder
De
Touwladder
Thuis / PABO
Tilburg
maken? 5 …10? 4 is voldoende.
Les 4: Zeepbellen: gesloten en
open les
Les 5: Zet ‘m op: gesloten en
open les
Kennismakingsgesprek ging erg
goed. Tijdens de blokstage
komen er nog meer nieuwe
kinderen; dus nog meer
kennismakingsgesprekken. Floor
komt 2x oefenen in eerste week
blokstage, daarna voor vast.
Raamwerk maken ging erg goed.
Aantal voorbereidingen treffen.
Gister van Nol (directeur
Touwladder) nog veel informatie
gekregen uit zijn privéarchief.
Veel interessante
boekjes/naslagwerken. Via
brochures bij interessante,
bruikbare en betekenisvolle sites
gekomen.
Bestuderen informatie van Nol.
Literatuurlijst aanvullen met
bruikbare informatie.
Nogmaals Annie vragen om
afspraak.
Toevoegen literatuur n@tschool
Vrijdag 13-2 Literatuurstudie SOP Thuis / PABO Voorbereidingen raamwerk, brief
ouders ter intro.
Contact met Kees Both ( ook
reactie terug !)
Analyse info Nol.
Les 6: Bouwen: gesloten en open
les
8 Maandag 16-2 Lessen maken die ter
observatie gaan
dienen
Thuis / PABO
9.00 – 10.00
Afspraak
Annie PABO
Raamwerk nieuwe thema.
Een klein stukje van de les
aanpassing, toevoeging. Keuze
lessen maken (4 lessen kiezen,
natuur + techniek goed
verspreiden)
Antwoord op een aantal vragen,
zie de vragen hierboven.
Aanvullen literatuurstudie.
Start maken met

Dinsdag 17-2 Lessen maken die ter
observatie gaan
dienen
Contact opnemen
met de verschillende
scholen+afspraken
maken
Woensdag 18-2 Lessen maken die ter
observatie gaan
dienen
Donderdag 19-2 Lessen maken die ter
observatie gaan
dienen
Vrijdag 20-2 Carnaval De
Touwladder
15 Maandag 6-4 Observaties De
Touwladder
Dinsdag 7-4 Observaties De
Touwladder
45
observatielijsten.
Planning gemaakt wanneer ik
waar ga observeren en het
onderwerp kom introduceren.
Selectie observatielessen.
Observatiepunten opgesteld.
Thuis / PABO Observatielijst gemaakt.
Uitwerking observatiepunten,
inhouden van deze punten
gemaakt.
Informatie voor de leerkrachten
over de observatie + introductie
lessen gemaakt.
Thuis / PABO Materiaallijst compleet gemaakt.
Gestart met het maken van de
rapportage:
Vraag 1: keuze van de
onderzoekseenheden komt
overeen met literatuurlijst?!
Dubbelop doen of ergens
weglaten?
- Woensdag 15 april 2009
9.00 uur De Beemd
Schijndel
- 2 weken na cv vakantie
nog contact opnemen
met t Kiemveld
Thuis / PABO
Observatie les 1 Regenwormen
- Open les 1/2 D
- Gesloten les 1/2 B
Foto’s maken + observaties
noteren+ wordt een film
gemaakt
Verwerken observaties
Aanpassen observatielijsten
Klaarzetten materialen voor
morgen
Observatie les 2 Magneten
- Open les 1/2 D
- Gesloten les 1/2 B
Foto’s maken + observaties
noteren
Verwerken observaties
Klaarzetten materialen voor

Woensdag 8-4 Observaties De
morgen
Observaties les 3 Bloemenfeest
Touwladder - Open les 1/2 D
- Gesloten les 1/2 B
Donderdag 9-4 Paasviering De
Foto’s maken + observaties
noteren
Verwerken observaties
In eerste instantie zou ik op deze
Touwladder dag ook observaties doen maar
i.v.m. de paasviering bleek dit
een dag van tevoren toch geen
optie.
Vrijdag 10-4 Verwerking lessen Thuis De observatielijsten zoals ik die
eerst had opgesteld bleken
tijdens de observaties toch niet
zo geschikt. Annie adviseerde mij
om toch nog te zoeken naar
andere lijsten. Op het internet is
daar vrij weinig over te vinden,
bijna alle lijsten zijn voor het
individuele kind
16 Dinsdag 14-4 Observatielijsten Thuis Observatielijsten zoeken in de
mediatheek PABO. Nog erg lastig
om te vinden. Uiteindelijk goede
lijsten kunnen vinden. Lijsten
aangepast en opgestuurd naar
Annie. Annie tevreden over de
lijsten. Had ze zelf ook in
gedachten.
Woensdag 15-4 Bezoek andere Schijndel 9.00- 10.00 Bezoek aan De
scholen
Donderdag 16-4 Observatie
Bezoek andere
scholen
46
De
Touwladder
Boxtel
Beemd Schijndel
10.00-12.00 observatie les 4
Open les Zet ‘m op
13.00-14.00 Bezoek aan
Jenaplanschool Molenwijk Boxtel
17 Maandag 20-4 Observatie De
13.30 – 16.00 observatie les 4
Touwladder Gesloten les Zet ‘m op
Dinsdag 21-4 Bezoek andere Den Dungen 10.30 – 12.00 Bezoek aan ’t
scholen
Kiemveld Den Dungen
(rondleiding door 4 kinderen uit
groep 8)
18 Maandag 27-4 Uitwerken SOP Thuis Verwerken observatiegegevens
Dinsdag 28-4 Uitwerken SOP Thuis Maken rapportage
Woensdag 29-4 Uitwerken SOP Thuis Maken rapportage
Vrijdag 1-5 Uitwerken SOP Thuis Maken rapportage
Zaterdag 2-5 Uitwerken SOP Thuis Maken rapportage / Presentatie

47
maken
19 Maandag 4-5 Presentatie maken Thuis PPP presentatie maken
Woensdag 6-5
Donderdag 7-5 Afspraak Linda van
den Bergh
PABO 15.30 afspraak met SOP
begeleider Linda van den Bergh
Vrijdag 8-5 Aanpassen Thuis Aanpassingen toepassen in SOP
20 Maandag 11-5 Presentatie De
Touwladder
Presenteren SOP
Schrijven verslag presentatie
Aanpassen tips Annie betreft SOP

2. De brief aan ouders gericht
Beste ouders/ verzorgers,
48
30 Maart 2009
In de week van maandag 6 april tot en met donderdag 9 april ga ik mijn onderzoek uitvoeren. Het
onderzoek heeft betrekking op natuur – en techniekonderwijs in de binnentuinen. Voor dit
onderzoek heb ik verschillende materialen nodig. Wellicht dat u mij hierbij kan helpen. Als u
materialen heeft die u ter beschikking wilt stellen, kunt u die deze week bij mij afgeven.
Alvast bedankt voor uw medewerking!
Met vriendelijke groet,
Juf Emily
Materialenlijst:
- Bakjes voor regenwormen (bijv. bakjes van salades)
- Staafmagneet
- Hoefijzermagneet
- Ronde magneet
- Verlepte bloemen (kan ik ze op school drogen)
- Bosje droogbloemen
- Bloemenpers
- Tijdschriften / folders over bloemen
- (oude) Tentstokken
- (oude) Scheerlijnen
- (oude)Haringen
- Touwen
- Lappen / kleden / doeken

3. Planning observatielessen
Overleg over de observatielessen en kringgesprekken.
Met de collega’s Liesbeth, Erna (beide groep 1/2 D), Jos en Nienke (beide groep 1/2 B) heb ik overleg
gehad over het observatierooster. Ik heb een rooster gemaakt a.d.h.v. het gymrooster van deze
klassen,de gymtijden moesten namelijk vrij blijven. Vervolgens heb ik met hen gekeken naar de
mogelijkheden wanneer ik de inleidende kring zou kunnen komen geven. Het observatierooster is
hieronder te vinden.
Planning observatielessen
1/2 B
Vrijdag 3 april
Ochtend
Maandag 6 april
Ochtend
Middag
Dinsdag 8 april
Ochtend
Middag
Woensdag 9 april
Ochtend
Middag
Donderdag 10 april
Ochtend
1/2 D
Vrijdag 3 april
Ochtend
Maandag 6 april
Ochtend
Middag
Dinsdag 8 april
Ochtend
49
Kort kringgesprek door groepsleerkracht, wat
weten de kinderen al van het onderwerp les 1
regenwormen?
Les 1 Regenwormen
Kort kringgesprek door Emily, wat weten de
kinderen al van het onderwerp les 2 magneten?
Les 2 Magneten
Kort kringgesprek door Emily, wat weten de
kinderen al van het onderwerp les 3
bloemenfeest?
Les 3 Bloemenfeest
Kort kringgesprek door Emily, wat weten de
kinderen al van het onderwerp les 4 Zet ‘m op?
Les 4 Zet ‘m op
Kort kringgesprek door Emily, wat weten de
kinderen al van het onderwerp les 1
regenwormen?
Les 1 Regenwormen
Kort kringgesprek door Emily, wat weten de
kinderen al van het onderwerp les 2 magneten?
Les 2 Magneten
Kort kringgesprek door Emily, wat weten de

Middag kinderen al van het onderwerp les 3
bloemenfeest?
Woensdag 9 april
Les 3 Bloemenfeest
Ochtend
Middag
Donderdag 10 april
Ochtend
Observatierooster SOP
Week 15 ( maandag 6 april tot en met donderdag 9 april)
Locatie : (binnentuin(-en))
Dag/ Tijd Groep
Maandag 6 april
9.00 – 10.00 1/2 D (Liesbeth, Erna)
10.45 – 11.45 1/2 B ( Nienke, Jos)
Dinsdag 7 april
9.00 – 10.00 1/2 D
10.30 – 11.30 1/2 B
Woensdag 8 april
9.00 – 10.00 1/2 B
10.45 – 11.45 1/2 D
Donderdag 9 april
9.00 – 10.00 1/2 B
10.45 – 11.45 1/2 D
50
Kort kringgesprek door Emily, wat weten de
kinderen al van het onderwerp les 4 et ‘m op?
Les 4 Zet ‘m op

4. Lesvoorbereidingen observatielessen
Les 1 ‘Regenwormen’ open les (zelfontdekkend leren)
Kerndoel 39:
De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
Wat doen de kinderen?:
- Ze gebruiken bewust hun zintuigen
- Ze denken erover na waarover ze zich het meest verwonderen
Wat doet de leraar?
- Zij doet dat omdat ze de kinderen wil laten ervaren hoe belangrijk, hoe waardevol natuur
voor mensen is.
- Zij geeft de kinderen de 'opdracht' goed hun ogen, neus en oren te gebruiken.
- Op een rustig plekje laat ze kinderen over hun ervaringen vertellen.
Kerndoel 40:
De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en
benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.
Wat doen de kinderen?:
- Ze werken in de schooltuin en maken voor de gevonden regenwormen een glazen huis voor
in de klas (wormarium). (Kleuters: wormarium is al beschikbaar)
- Ze verzorgen de regenwormen en verwonderen zich over de bewegingen en het leven van
regenwormen in het wormarium.
Wat doet de leraar?:
- Zij maakt met de kinderen een wormarium voor de wormen die ze vonden in de schooltuin.
Zij laat de kinderen voor de wormen zorgen en laat hen vertellen wat de regenwormen in het
wormarium doen.
Materialen:
- Leesboekjes de (regen)worm (kleine diertjes)
- Regenwormen
- Loepen, ongeveer 30
- Bakjes voor regenwormen (Annie, PABO) wormarium
- Liniaal
- Blad om de tekening op te kunnen maken (leuk format)
- Scheppen
- Potjes met deksels
Lesduur
51

Totaal: ongeveer 60 minuten
De les
Stap 1
Introductie
10 minuten
Stap 2
Vrije exploratie
10 minuten
Stap 3
Onderzoek
15 minuten
Stap 4
De rapportage
10 minuten
52
Alle stappen open
De kinderen brengen het onderwerp in.
Door de leerkracht wordt de aanzet gegeven tot
het zoeken van regenwormen. De leerkracht
geeft een korte introductie d.m.v. het vertellen
van een verhaal. Scheppen liggen klaar in de
binnentuin en de kinderen gaan op zoek.
De kinderen krijgen de gelegenheid om materiaal
rond het onderwerp te verkennen; daarbij
kunnen ze zelf tot vragen komen.
Alle materialen die de kinderen nodig zouden
kunnen hebben liggen in de ontdekhoek. De
kinderen mogen de materialen zelfstandig
gebruiken. Ze moeten de materialen
delen/ruilen/lenen.
De kinderen zoeken zelf antwoord op hun
vragen. Ze kiezen zelf wát ze gaan onderzoeken,
met welk materiaal, en hoe: ze formuleren zelf
onderzoeksvragen; ze ordenen zelf resultaten.
De leerkracht laat de kinderen even het werk
neerleggen en roept de kinderen bij elkaar in de
kring. Ze vraagt de kinderen waar ze mee bezig
zijn? Wat heb je al ontdekt? Heb je tips voor
anderen? Wat wil je nog gaan
ontdekken/bekijken?
De kinderen mogen nog verder gaan met het
onderzoek.
De kinderen presenteren de resultaten, trekken
conclusies en zoeken toepassingen.
De kinderen vertellen in de kring wat ze hebben
ervaren/gevonden/meegemaakt. De kinderen
laten zien wat ze hebben gemaakt. De leerkracht
stelt vragen zoals: wie heeft hetzelfde
gevonden? Wie heeft wat anders gevonden?

Stap 5
Extra informatie
10 minuten
Stap 6
Afsluiting
5 minuten
53
De leerlingen zoeken of vragen meer informatie
over het onderwerp.
De leerlingen mogen vragen stellen over het
onderwerp en de leerkracht probeert zoveel
mogelijk antwoord te geven. Indien nog tijd
over, krijgen de leerlingen nog even de
gelegenheid om verder te zoeken.
Leerkracht gaat met de leerlingen in de kring
zitten en vraagt de leerlingen hoe alles
opgeruimd moet worden en waar we alle
gemaakte dingen gaan bewaren/
tentoonstellen?
Leerkracht speelt de komende dagen in op
vragen van de kinderen.
! Het kan natuurlijk ook dat de kinderen andere diertjes vinden en dat is alleen maar leuk! Stimuleer
de kinderen ook naar het (onder)zoeken van deze beestjes.
Achtergrondinformatie
Regenwormen leven van en onder de grond. Ze graven gangetjes, waarbij ze de grond gedeeltelijk
opzij duwen en gedeeltelijk opeten. Ze leven van plantenresten die in de toplaag van de bodem
voorkomen. Regelmatig trekken ze als het donker is halfvergane blaadjes naar beneden in hun
gangetjes.
De uitwerpselen die we kennen als kleine zwarte kronkelige hoopjes bevatten nog steeds materiaal
dat tot voedsel kan dienen voor planten in een vorm die gemakkelijk door planten kan worden
opgenomen. Daarom leveren wormen een grote bijdrage aan het vruchtbaar houden van grond. Het
graven geeft beluchting net als bij ploegen. De uitwerpselen geven voedingsstoffen. De worm heeft
een langgerekt darmkanaal van voor naar achter. Als je goed kijkt zie je daar de opgegeten grond als
zwarte plekjes zitten. De worm bestaat uit klein ringvormige segmenten. Door aangroei van het
achterlijf neemt het aantal segmenten toe naarmate de worm ouder wordt.
Regenwormen kunnen ca. 6 jaar oud worden en het aantal segmenten kan oplopen tot wel 150. Er
zijn geen ogen maar bij de kop is de worm wel lichtgevoelig want de kop reageert op licht en donker.
Bovengronds in direct zonlicht kan de worm maar korte tijd leven. Waarschijnlijk doordat de dunnen
naakte huid gevoelig is voor UV-licht. Ademhalen doen de wormen via de huis. Daarvoor moet de
huis wel altijd een beetje vochtig blijven. Uitdroging is dan ook funest voor wormen. In ieder
segment zitten spieren. Door die beurtelings samen te trekken en te rekken beweegt de worm zich
voort. Daarbij zet de worm zich schrap met hele fijne borstelharen die bijna niet te zien zijn, maar die
wel efficiënt werken. Als je een worm over een stuk papier laat lopen hoor je het schuifelen van de
borstelharen. Ieder segment heeft 4 paar borstelharen 2 opzij en 2 van onderen. Een worm heeft dus

een onder en een bovenkant. De onderkant van de worm is meestal wat lichter van kleur dan de
bovenkant.
Regenwormen zijn tweeslachtig dat wil zeggen zowel mannetje als vrouwtje. De openingen van de
geslachtsorganen zitten vrijwel onzichtbaar in het 14 de (vrouwelijke) en 15 de (mannelijke) segment.
Ze bevruchten nooit zichzelf, maar altijd elkaar. Bij zo’n paring die enkele uren kan duren, gaan de
wormen kop aan kont liggen. De ontwikkeling van de bevruchte eitjes wordt geregeld vanuit het
zadel. Dat is enigszins lichtgekleurde verdikking die loopt van segment 32 tot 37 en die alleen
aanwezig is bij volwassen wormen. Dat is de plek waar de worm eitje maakt waar later kleine
wormen uitkomen. De bloedsomloop van de regenwormen gaat via twee in de lengterichting
lopende bloedvaten – één aan de rugzijde, één aan de buikzijde – met allemaal vertakkingen. Door
de regenwormen tegen het licht te houden kun je daar waarschijnlijk iets van zien in de vorm van
donkere streepjes.
Regenwormen worden gegeten door allerlei vogels en door mollen.
Veel kinderen (en volwassen!) denken dat je een regenworm gerust middendoor kunt snijden, omdat
beide helften toch verder leven. Dit is een misverstand.
Wel is het zo dat een regenworm een aantal segmenten aan voor – en achterkant kan afstoten
wanneer hij door een vijand worden aangevallen. De verloren gegane delen groeien dan weer aan,
maar dat is iets heel anders dan de worm in twee delen snijden.
54

Les 1 ‘Regenwormen’ gesloten les (overdragend leren)
Kerndoel 40:
De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en
benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.
Wat doen de kinderen?:
- Ze werken in de schooltuin en maken voor de gevonden regenwormen een glazen huis voor
in de klas (wormarium). (Kleuters: wormarium is al beschikbaar)
- Ze verzorgen de regenwormen en verwonderen zich over de bewegingen en het leven van
regenwormen in het wormarium.
Wat doet de leerkracht?:
- Zij maakt met de kinderen een wormarium voor de wormen die ze vonden in de schooltuin.
Zij laat de kinderen voor de wormen zorgen en laat hen vertellen wat de regenwormen in het
wormarium doen.
Materialen:
- Leesboekjes de (regen)worm
- Regenwormen
- Loeps, ongeveer 30
- Bakjes voor regenwormen (Annie, PABO) wormarium
- Liniaal
- Blad om de tekening op te kunnen maken (leuk format)
Lesduur
Totaal: ongeveer 60 minuten
De les
Stap 1
Introductie
10 minuten
55
Alle stappen gesloten
De leerkracht bepaalt het onderwerp en geeft er
informatie over.
De kinderen zitten in een kring in het
buitenlokaal. De leerkracht geeft het bakje
(wormarium) met wormen door. Er zullen
leerlingen zijn die dit eng vinden. De leerkracht
moet hierop bedacht zijn en zoveel mogelijk
kinderen geruststellen. Is een worm eng of vies?
Stap 2 Geen spontane verkenning.

Vrije exploratie
5 minuten
Stap 3
Onderzoek
20 minuten
Stap 4
De rapportage
10 minuten
Stap 5
Extra informatie
5 minuten
56
De leerkracht leest een boekje (stukje) voor over
wormen.
De leerkracht versterkt de opdrachten (vaak in
de vorm van kookboekinstructies) en schrijft voor
in welke vorm ze de resultaten moeten
weergeven.
De leerkracht bekijkt met de loep de worm en
vertelt wat hij ziet aan de kinderen. Vervolgens
krijgen de kinderen hun eigen loep en gaan
kijken naar de worm. De leerkracht stelt vragen,
zoals: Wat zie je? Valt je iets op?
De kinderen krijgen een werkblad waarop ze een
tekening kunnen maken van de regenworm. De
leerkracht loopt rond en luistert naar reacties
van de kinderen. Dit levert aanknopingspunten
op voor de nabespreking.
De leerkracht controleert de resultaten en geeft
conclusies en toepassingen.
De kinderen leveren de tekeningen in de bij de
leerkracht. De leerkracht laat een aantal
tekeningen zien en vraagt de leerlingen wat ze
getekend hebben. De ontdekkingen van de
kinderen komen aan de orde. Er zullen
waarschijnlijk vragen komen over het zadel. Zie
de aanvullende informatie voor de uitleg over
het zadel.
Stap 5 gaat vooraf aan het werken met
materiaal en / of de leerkracht geeft aanvullende
informatie.
Suggesties:
- Lengte:De leerkracht kan één of twee
wormen meten
- Kruipen: hoe kruipt een worm? Wat zie
je aan de ringetjes? De leerkracht laat de
worm over tafel kruipen en over zijn
arm. Dit mogen de kinderen evt. ook
doen.

Stap 6
Afsluiting
10 minuten
Achtergrondinformatie
57
- Wat denk je dat een regenworm eet?
De kinderen vertellen over hun waarnemingen
en ontdekkingen. Nu is ook de juiste gelegenheid
om de vragen van de kinderen te beantwoorden.
Zie ook de achtergrondinformatie.
Opruimen: De leerkracht zegt de kinderen waar
ze de wormen naartoe kunnen brengen/ neer
kunnen zetten. Dit zal een ontdekhoek in het
buitenlokaal zijn.
- Na enige dagen gebruikt de leerkracht
de werkbladen van enkele kinderen om
na te gaan wat ze nog van deze les
weten.
Regenwormen leven van en onder de grond. Ze graven gangetjes, waarbij ze de grond gedeeltelijk
opzij duwen en gedeeltelijk opeten. Ze leven van plantenresten die in de toplaag van de bodem
voorkomen. Regelmatig trekken ze als het donker is halfvergane blaadjes naar beneden in hun
gangetjes.
De uitwerpselen die we kennen als kleine zwarte kronkelige hoopjes bevatten nog steeds materiaal
dat tot voedsel kan dienen voor planten in een vorm die gemakkelijk door planten kan worden
opgenomen. Daarom leveren wormen een grote bijdrage aan het vruchtbaar houden van grond. Het
graven geeft beluchting net als bij ploegen. De uitwerpselen geven voedingsstoffen. De worm heeft
een langgerekt darmkanaal van voor naar achter. Als je goed kijkt zie je daar de opgegeten grond als
zwarte plekjes zitten. De worm bestaat uit klein ringvormige segmenten. Door aangroei van het
achterlijf neemt het aantal segmenten toe naarmate de worm ouder wordt.
Regenwormen kunnen ca. 6 jaar oud worden en het aantal segmenten kan oplopen tot wel 150. Er
zijn geen ogen maar bij de kop is de worm wel lichtgevoelig want de kop reageert op licht en donker.
Bovengronds in direct zonlicht kan de worm maar korte tijd leven. Waarschijnlijk doordat de dunnen
naakte huid gevoelig is voor UV-licht. Ademhalen doen de wormen via de huis. Daarvoor moet de
huis wel altijd een beetje vochtig blijven. Uitdroging is dan ook funest voor wormen. In ieder
segment zitten spieren. Door die beurtelings samen te trekken en te rekken beweegt de worm zich
voort. Daarbij zet de worm zich schrap met hele fijne borstelharen die bijna niet te zien zijn, maar die
wel efficiënt werken. Als je een worm over een stuk papier laat lopen hoor je het schuifelen van de
borstelharen. Ieder segment heeft 4 paar borstelharen 2 opzij en 2 van onderen. Een worm heeft dus
een onder en een bovenkant. De onderkant van de worm is meestal wat lichter van kleur dan de
bovenkant.

Regenwormen zijn tweeslachtig dat wil zeggen zowel mannetje als vrouwtje. De openingen van de
geslachtsorganen zitten vrijwel onzichtbaar in het 14 de (vrouwelijke) en 15 de (mannelijke) segment.
Ze bevruchten nooit zichzelf, maar altijd elkaar. Bij zo’n paring die enkele uren kan duren, gaan de
wormen kop aan kont liggen. De ontwikkeling van de bevruchte eitjes wordt geregeld vanuit het
zadel. Dat is enigszins lichtgekleurde verdikking die loopt van segment 32 tot 37 en die alleen
aanwezig is bij volwassen wormen. Dat is de plek waar de worm eitje maakt waar later kleine
wormen uitkomen. De bloedsomloop van de regenwormen gaat via twee in de lengterichting
lopende bloedvaten – één aan de rugzijde, één aan de buikzijde – met allemaal vertakkingen. Door
de regenwormen tegen het licht te houden kun je daar waarschijnlijk iets van zien in de vorm van
donkere streepjes.
Regenwormen worden gegeten door allerlei vogels en door mollen.
Veel kinderen (en volwassen!) denken dat je een regenworm gerust middendoor kunt snijden, omdat
beide helften toch verder leven. Dit is een misverstand.
Wel is het zo dat een regenworm een aantal segmenten aan voor – en achterkant kan afstoten
wanneer hij door een vijand worden aangevallen. De verloren gegane delen groeien dan weer aan,
maar dat is iets heel anders dan de worm in twee delen snijden.
58

Les 2 Sterke magneten, open les
Kerndoel 39:
De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
Wat doen de kinderen?:
- Ze gebruiken bewust hun zintuigen
- Ze denken erover na waarover ze zich het meest verwonderen
Wat doet de leraar?
- Zij doet dat omdat ze de kinderen wil laten ervaren hoe belangrijk, hoe waardevol natuur
voor mensen is.
- Zij geeft de kinderen de 'opdracht' goed hun ogen, neus en oren te gebruiken.
- Op een rustig plekje laat ze kinderen over hun ervaringen vertellen.
Kerndoel 42:
De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht,
geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur. ervaren dat (onderdelen van)
voorwerpen wel of niet magnetisch zijn.
Wat doen de kinderen?:
Bij magnetisme:
De kinderen werken met constructiematerialen waarin magneten zorgen voor verbindingen,
bijvoorbeeld bij het bouwen van een trein.
Wat doet de leraar?:
Bij magnetisme:
De leraar zorgt voor constructiemateriaal met magneten waarmee de kinderen verbindingen kunnen
maken (aan elkaar koppelen van treintjes).
Zij introduceert het begrip 'magneet'.
Materialen:
- Staafmagneet
- Hoefijzermagneet
- Ronde magneet
- Gum
- Sleutel
- Lepeltje
- Wasknijper
- Lucifer
- Munt
59

- Plastic bekertje
- Spijker
- Potlood
- Paperclips
- Werkblad ‘hoe sterk is een magneet?’
- ‘Slang’ van papier en paperclips
- Doos / mand
Lesduur:
Totaal ongeveer 60 minuten
De les:
Stap 1
Introductie
10 minuten
Stap 2
Vrije exploratie
10 minuten
Stap 3
Onderzoek
20 minuten
60
Alle stappen open
De kinderen brengen het onderwerp in.
Door de leerkracht worden de kinderen
meegenomen naar de ontdekhoek. De
leerkracht vertelt wat er allemaal in de hoek te
zien is. De leerkracht leest een boekje voor over
magneten.
De kinderen krijgen de gelegenheid om materiaal
rond het onderwerp te verkennen; daarbij
kunnen ze zelf tot vragen komen.
Alle materialen die de kinderen nodig zouden
kunnen hebben liggen in de ontdekhoek. De
kinderen mogen de materialen zelfstandig
gebruiken. Ze moeten de materialen
delen/ruilen/lenen. De leerkracht heeft de
leerlingen de opdracht gegeven eens te
bedenken wat je met al die spulletjes zou
kunnen doen.
De kinderen zoeken zelf antwoord op hun
vragen. Ze kiezen zelf wát ze gaan onderzoeken,
met welk materiaal, en hoe: ze formuleren zelf
onderzoeksvragen; ze ordenen zelf resultaten.
De leerkracht laat de kinderen even het werk
neerleggen en roept de kinderen bij elkaar in de
kring. Ze vraagt de kinderen waar ze mee bezig
zijn? Wat heb je al ontdekt? Heb je tips voor
anderen? Wat wil je nog gaan

Stap 4
De rapportage
10 minuten
Stap 5
Extra informatie
5 minuten
Stap 6
Afsluiting
5 minuten
61
ontdekken/bekijken/doen?
De leerkracht laat de kinderen ook onderling
uitwisselen.
De kinderen gaan weer aan de slag.
Belangrijk bij deze stap is dat de leerkracht de
kinderen laat ontdekken en laat ontdekken wat
het gebruik van de verschillende materialen is of
misschien wel kan zijn. Voor de kinderen is er
ook gelegenheid tot het stellen van vragen aan
de leerkracht. Leerkracht loopt rond en heeft
een coachende rol/taak.
De kinderen presenteren de resultaten, trekken
conclusies en zoeken toepassingen.
De kinderen vertellen in de kring wat ze hebben
ervaren/gevonden/meegemaakt. De kinderen
laten zien wat ze hebben gemaakt. De leerkracht
stelt vragen zoals: wie heeft hetzelfde
gevonden? Wie heeft wat anders gevonden? Als
de kinderen geen gebruik hebben gemaakt van
het werkblad, kan de leerkracht hierop wijzen en
de kinderen dit laten doen.
De leerlingen zoeken of vragen meer informatie
over het onderwerp.
De leerlingen mogen vragen stellen over het
onderwerp en de leerkracht probeert zoveel
mogelijk antwoord te geven. Ook vertelt de
leerkracht wat de kinderen nog meer hadden
kunnen doen met de materialen.
- Welke magneet is het sterkst? Welke het
minst sterk?
Leerkracht gaat met de leerlingen in de kring
zitten en vraagt de leerlingen hoe alles
opgeruimd moet worden en waar we alle
gemaakte dingen gaan bewaren/
tentoonstellen?
Leerkracht speelt de komende dagen in op
vragen van de kinderen.

Achtergrondinformatie
Magneten zijn voor kinderen geheimzinnige voorwerpen. Ze hebben een onzichtbare kracht
waarmee ze andere voorwerpen kunnen aantrekken of afstoten. Er zijn veel verschillende magneten.
Lange rechte magneten heten staafmagneten. Verder zijn er hoefijzervormige magneten en ronde
magneten. Een staafmagneet heeft twee uiteinden. Deze uiteinden noemen we de Noordpool en de
Zuidpool. Als de magneet aan een touwtje wordt gehangen zal de Noordpool naar het noorden
wijzen en de Zuidpool naar het zuiden. Hierop is de werking van een kompas gebaseerd.
Een magneet is niet overal even sterk. Bij de polen is de magneet sterk. In het midden is bijna geen
aantrekkingskracht. Voorwerpen van ijzer of staal blijven aan een magneet kleven. Ook nikkel
(munten) wordt door een magneet aangetrokken. Magneten zijn zelf ook van ijzer gemaakt, dus ze
kunnen elkaar aantrekken. Ze kunnen elkaar ook afstoten. Gelijke polen stoten elkaar af en ongelijke
polen trekken elkaar aan.
Overal om ons heen zijn er magneten. In huis vind je eenvoudige en direct zichtbare toepassingen in
kastdeurtjes (aan de ene kant zit een magneet aan de andere kant een stukje ijzer), in speelgoed en
in de koelkastdeur. Ook in de telefoon, de computer, de walkman en de koptelefoon worden
magneten gebruikt. Hele grote en sterke magneten worden gebruikt om bij een
afvalverwerkingsbedrijf afval te scheiden. IJzeren voorwerpen worden zo uit het afval getrokken.
62

Les 2 Sterke magneten, gesloten les
Kerndoel 42:
De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht,
geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur. ervaren dat (onderdelen van)
voorwerpen wel of niet magnetisch zijn.
Wat doen de kinderen?:
Bij magnetisme:
De kinderen werken met constructiematerialen waarin magneten zorgen voor verbindingen,
bijvoorbeeld bij het bouwen van een trein.
Wat doet de leraar?:
Bij magnetisme:
De leraar zorgt voor constructiemateriaal met magneten waarmee de kinderen verbindingen kunnen
maken (aan elkaar koppelen van treintjes).
Zij introduceert het begrip 'magneet'.
Materialen:
- Staafmagneet
- Hoefijzermagneet
- Ronde magneet
- Gum
- Sleutel
- Lepeltje
- Wasknijper
- Lucifer
- Munt
- Plastic bekertje
- Spijker
- Potlood
- Paperclips
- Werkblad ‘hoe sterk is een magneet?’
- ‘Slang’ van papier en paperclips
- Doos / mand
- Boekjes over magneten
Lesduur:
Totaal ongeveer 60 minuten
63

De les
Stap 1
Introductie
10 minuten
Stap 2
Vrije exploratie
5 minuten
Stap 3
Onderzoek
20 minuten
Stap 4
De rapportage
10 minuten
64
Alle stappen gesloten
De leerkracht bepaalt het onderwerp en geeft er
informatie over.
De leerlingen zitten in een kring in het
buitenlokaal. De doos/mand met de slang staat
voor de leerkracht. Zorg ervoor dat de kinderen
niet in de doos kunnen kijken. De magneet aan
het uiteinde van de draad is niet zichtbaar en zit
ook in de doos. Begin te spelen en ga langzaam
staan. De slang komt omhoog. Laat de slang na
een poosje weer in de doos of mand verdwijnen.
Vraag de kinderen na afloop of zij weten hoe de
slang uit de doos/mand kwam.
Vertel de kinderen dat deze les over magneten
gaat.
Oefen deze truc van tevoren.
Geen spontane verkenning.
De leerkracht deelt de werkbladen uit aan de
kinderen. De leerkracht vraagt aan de kinderen
welke voorwerpen mogelijk magnetisch kunnen
zijn. Hier zetten de kinderen een kruisje bij.
De leerkracht versterkt de opdrachten (vaak in
de vorm van kookboekinstructies) en schrijft voor
in welke vorm ze de resultaten moeten
weergeven.
De leerkracht heeft alle materialen voor zich
liggen. De kinderen zitten nog steeds in een
kring. De leerkracht gaat met de magneet alle
materialen proberen. Is een voorwerp
magnetisch, dan mogen de kinderen dit
inkleuren.
De leerkracht controleert de resultaten en geeft
conclusies en toepassingen.
De leerlingen laten hun werkblad zien. De
leerkracht kijkt of alles goed is gekleurd. De
leerkracht vraagt aan de kinderen of de kruisjes

Stap 5
Extra informatie
10 minuten
Stap 6
Afsluiting
5 minuten
Achtergrondinformatie
65
overeen komen met de gekleurde plaatjes. Dus
of de voorspelling (van de leerkracht) is
uitgekomen.
Stap 5 gaat vooraf aan het werken met
materiaal en / of de leerkracht geeft aanvullende
informatie.
Er wordt onderzocht welk van de magneten het
sterkst is. De leerkracht maakt onder ieder van
de magneten een ketting van paperclips. Vooraf
vraagt de leerkracht aan de kinderen welke
magneet het sterkst zal zijn.
Na het proefje kleuren de kinderen de sterkste
magneet rood, de iets minder sterke oranje en
de minst sterke groen.
De kinderen vertellen over hun waarnemingen
en ontdekkingen. Nu is ook de juiste gelegenheid
om de vragen van de kinderen te beantwoorden.
Zie ook de achtergrondinformatie.
Opruimen: De leerkracht zegt de leerlingen waar
ze de voorwerpen neer mogen leggen
(ontdekhoek).
Magneten zijn voor kinderen geheimzinnige voorwerpen. Ze hebben een onzichtbare kracht
waarmee ze andere voorwerpen kunnen aantrekken of afstoten. Er zijn veel verschillende magneten.
Lange rechte magneten heten staafmagneten. Verder zijn er hoefijzervormige magneten en ronde
magneten. Een staafmagneet heeft twee uiteinden. Deze uiteinden noemen we de Noordpool en de
Zuidpool. Als de magneet aan een touwtje wordt gehangen zal de Noordpool naar het noorden
wijzen en de Zuidpool naar het zuiden. Hierop is de werking van een kompas gebaseerd.
Een magneet is niet overal even sterk. Bij de polen is de magneet sterk. In het midden is bijna geen
aantrekkingskracht. Voorwerpen van ijzer of staal blijven aan een magneet kleven. Ook nikkel
(munten) wordt door een magneet aangetrokken. Magneten zijn zelf ook van ijzer gemaakt, dus ze
kunnen elkaar aantrekken. Ze kunnen elkaar ook afstoten. Gelijke polen stoten elkaar af en ongelijke
polen trekken elkaar aan.
Overal om ons heen zijn er magneten. In huis vind je eenvoudige en direct zichtbare toepassingen in
kastdeurtjes (aan de ene kant zit een magneet aan de andere kant een stukje ijzer), in speelgoed en
in de koelkastdeur. Ook in de telefoon, de computer, de walkman en de koptelefoon worden
magneten gebruikt. Hele grote en sterke magneten worden gebruikt om bij een
afvalverwerkingsbedrijf afval te scheiden. IJzeren voorwerpen worden zo uit het afval getrokken.

Les 3 Bloemenfeest, open les
Kerndoel 39:
De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
Wat doen de kinderen?:
- Ze gebruiken bewust hun zintuigen
- Ze denken erover na waarover ze zich het meest verwonderen
Wat doet de leraar?
- Zij doet dat omdat ze de kinderen wil laten ervaren hoe belangrijk, hoe waardevol natuur
voor mensen is.
- Zij geeft de kinderen de 'opdracht' goed hun ogen, neus en oren te gebruiken.
- Op een rustig plekje laat ze kinderen over hun ervaringen vertellen.
Kerndoel 40:
De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en
benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.
Wat doen de kinderen?:
Ze verwoorden de verschillen die ze waarnemen tussen de (bloem)bladeren, de geur van bloemen en
de plaats waar ze groeien.
Wat doet de leraar?:
Zij zoekt samen met de kinderen naar woorden om de verschillen in vorm, kleur, 15 nervatuur en
16 bladrand te benoemen.
Zij praat met kinderen over verschillen tussen planten (kleur, geur, vorm) en waar ze voorkomen.
Kerndoel 41:
De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun
onderdelen. ontkiemen van zaden
Wat doen de kinderen?:
Ze zaaien zaad en volgen de ontkieming van het zaad en de groei van het plantje gedurende enige
tijd.
15 Met de nervatuur worden de nerven van een blad bedoeld. De nervatuur kan verschillende zijn.
16 Bladranden zijn ook verschillend. Ze kunnen glad of gekarteld zijn, gegolfd of gezaagd.
66

Materialen:
- Versgeplukte kleine bloemen
- Keukenrol of papieren handdoekjes
- Verlepte bloemen
- Bosje droogbloemen
- Bloemenpers of zware boeken
- Boekjes over bloemen
- Werkblad ‘bloemen drogen’
- Bakjes om bloemetjes in te laten groeien
- Potgrond
- Bloemenzaad ( Oostindische kers, Suzanne – met – de- mooie- ogen, klimmende winde)
- Oude tijdschriften/ folders met bloemen
Lesduur
Totaal: ongeveer 60 minuten
Stap 1
Introductie
5 minuten
Stap 2
Vrije exploratie
10 minuten
Stap 3
Onderzoek
25 minuten
67
Alle stappen open
De kinderen brengen het onderwerp in.
Door de leerkracht worden de kinderen
meegenomen naar de ontdekhoek. De
leerkracht vertelt wat er allemaal in de hoek te
zien is.
De kinderen krijgen de gelegenheid om materiaal
rond het onderwerp te verkennen; daarbij
kunnen ze zelf tot vragen komen.
Alle materialen die de kinderen nodig zouden
kunnen hebben liggen in de ontdekhoek. De
kinderen mogen de materialen zelfstandig
gebruiken. Ze moeten de materialen
delen/ruilen/lenen. De leerkracht heeft de
leerlingen de opdracht gegeven eens te
bedenken wat je met al die spulletjes zou
kunnen doen.
De kinderen zoeken zelf antwoord op hun
vragen. Ze kiezen zelf wát ze gaan onderzoeken,
met welk materiaal, en hoe: ze formuleren zelf
onderzoeksvragen; ze ordenen zelf resultaten.
De leerkracht laat de kinderen even het werk
neerleggen en roept de kinderen bij elkaar in de

Stap 4
De rapportage
10 minuten
Stap 5
Extra informatie
5 minuten
Stap 6
Afsluiting
5 minuten
68
kring. Ze vraagt de kinderen waar ze mee bezig
zijn? Wat heb je al ontdekt? Heb je tips voor
anderen? Wat wil je nog gaan
ontdekken/bekijken/doen?
De leerkracht laat de kinderen ook onderling
uitwisselen.
Belangrijk bij deze stap is dat de leerkracht de
kinderen laat ontdekken en laat ontdekken wat
het gebruik van de verschillende materialen is of
misschien wel kan zijn. Voor de kinderen is er
ook gelegenheid tot het stellen van vragen aan
de leerkracht. Leerkracht loopt rond en heeft
een coachende rol/taak.
De kinderen presenteren de resultaten, trekken
conclusies en zoeken toepassingen.
De kinderen vertellen in de kring wat ze hebben
ervaren/gevonden/meegemaakt. De kinderen
laten zien wat ze hebben gemaakt. De leerkracht
stelt vragen zoals: wie heeft hetzelfde
gevonden? Wie heeft wat anders gevonden?
De leerlingen zoeken of vragen meer informatie
over het onderwerp.
De leerlingen mogen vragen stellen over het
onderwerp en de leerkracht probeert zoveel
mogelijk antwoord te geven. Ook vertelt de
leerkracht wat de kinderen nog meer hadden
kunnen doen met de materialen. Als de kinderen
geen gebruik hebben gemaakt van de
bloemenpers, zou je dit nog uit kunnen leggen.
Als er nog ruimte is, zou de leerkracht nog wat
bloemen kunnen persen. Zo niet, dan eventueel
een andere keer.
Leerkracht gaat met de leerlingen in de kring
zitten en vraagt de leerlingen hoe alles
opgeruimd moet worden en waar we alle
gemaakte dingen gaan bewaren/
tentoonstellen?
Leerkracht speelt de komende dagen in op

Achtergrondinformatie
69
vragen van de kinderen.
Een bloem bestaat van binnen naar buiten uit stamper(s) en bloembodem, meeldraden,
kroonbladeren (meestal gekleurd) en kelkbladeren (meestal groen). De bloembodem is de
voorzetting van de stengel waarop de bovengenoemde delen vastzitten. De kroonbladeren zorgen
door hun opvallende kleur en geur dat de insecten de bloem weten te vinden.
Stampers en meeldraden zijn de voortplantingsorganen van de plant.
Niet bij alle bloemen kun je de onderdelen even goed zien. Soms zijn de kroonblaadjes aan elkaar
vergroeid, zoals bij het vingerhoedskruid. De bloempjes van de klaver zitten dicht tegen elkaar aan
als een rond bolletje. Soms vormen veel kleine bloemetjes samen een scherm, zoals bij de vlier en de
bereklauw.

Les 3 Bloemenfeest, gesloten les
Kerndoel 40:
De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en
benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.
Wat doen de kinderen?:
Ze verwoorden de verschillen die ze waarnemen tussen de (bloem)bladeren, de geur van bloemen en
de plaats waar ze groeien.
Wat doet de leraar?:
Zij zoekt samen met de kinderen naar woorden om de verschillen in vorm, kleur, 17 nervatuur en
18 bladrand te benoemen.
Zij praat met kinderen over verschillen tussen planten (kleur, geur, vorm) en waar ze voorkomen.
Kerndoel 41:
De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun
onderdelen. ontkiemen van zaden
Wat doen de kinderen?:
Ze zaaien zaad en volgen de ontkieming van het zaad en de groei van het plantje gedurende enige
tijd.
Materialen:
- Versgeplukte kleine bloemen
- Keukenrol of papieren handdoekjes
- Verlepte bloemen
- Bosje droogbloemen
- Bloemenpers of zware boeken
- Boekjes over bloemen
- Werkblad ‘bloemen drogen’
- Bakjes om bloemetjes in te laten groeien
- Potgrond
- Bloemenzaad ( Oostindische kers, Suzanne – met – de- mooie- ogen, klimmende winde)
- Oude tijdschriften/ folders met bloemen
Lesduur
17 Met de nervatuur worden de nerven van een blad bedoeld. De nervatuur kan verschillende zijn.
18 Bladranden zijn ook verschillend. Ze kunnen glad of gekarteld zijn, gegolfd of gezaagd.
70

Totaal: ongeveer 60 minuten
De les
Stap 1
Introductie
10 minuten
Stap 2
Vrije exploratie
5 minuten
Stap 3
Onderzoek
20 minuten
71
Alle stappen gesloten
De leerkracht bepaalt het onderwerp en geeft er
informatie over.
De leerlingen zitten in een kring in het
buitenlokaal. In het midden van de kring staat
een bos(je) bloemen. De leerkracht stelt vragen,
zoals: Ken je de namen van de bloemen? Pluk e
zelf wel eens bloemen? Welke bloemen vind je
mooi? Ruik je ook iets aan de bloemen? Heb je
thuis een tuin? Heb je thuis plantenbakken met
bloemen? Welke bloemen groeien daar? Wie
verzorgt de tuin/ plantenbakken? Wanneer geef
je iemand bloemen cadeau?
Geen spontane verkenning.
De leerkracht vertelt aan de kinderen hoe je
snijbloemen verzorgt. Bloemen hebben water
nodig. Ze zuigen het water op door de steel.
(plaatje laten zien!) Als ze geen water krijgen
verleppen ze. De leerkracht laat de verlepte
bloemen zien. De leerkracht vertelt daarna dat
bloemen toch mooi kunnen blijven ook al geef je
ze geen water. Laat het bosje droogbloemen
zien.
De leerkracht versterkt de opdrachten (vaak in
de vorm van kookboekinstructies) en schrijft voor
in welke vorm ze de resultaten moeten
weergeven.
De leerkracht vertelt dat de kinderen vandaag
zelf droogbloemen gaan maken. De leerlingen
krijgen ieder twee stukken keukenrol; op één
ervan staat hun naam.
Vervolgens deelt de leerkracht aan ieder kind
een aantal bloemen uit die ze kunnen drogen.
De leerlingen leggen de bloemen netjes op hun
stukje keukenrol neer. Als ze dit gedaan hebben,
leggen ze het andere stukje keukenrol op de

Stap 4
De rapportage
10 minuten
Stap 5
Extra informatie
5 minuten
Stap 6
Afsluiting
10 minuten
72
bloemen.
De leerkracht controleert de resultaten en geeft
conclusies en toepassingen.
De leerlingen komen weer in de kring zitten met
hun stukjes keukenrol met daartussen de
bloemen. De leerkracht vraagt de leerlingen één
voor één hun pakketje naar haar toe te brengen
en de leerkracht legt de pakketjes zelf tussen de
bloemenpers. De leerkracht vertelt dat het wel
één of twee weken kan duren voordat de
bloemen gedroogd zijn. Als de bloemen
gedroogd zijn, mogen de leerlingen ze opplakken
op een werkblad.
Stap 5 gaat vooraf aan het werken met
materiaal en / of de leerkracht geeft aanvullende
informatie.
Suggesties:
- Het is voor de kinderen ook leuk om te
zien hoe bloemetjes groeien. De
leerkracht zaait in de bakjes met
potgrond bloemzaad dat tot snel
resultaat leidt.
- In de klas: laat de kinderen een collage
maken van plaatjes van bloemen uit
tijdschriften en folders.
De kinderen vertellen over hun waarnemingen
en ontdekkingen. Nu is ook de juiste gelegenheid
om de vragen van de kinderen te beantwoorden.
Zie ook de achtergrondinformatie.
Opruimen: De leerkracht zegt de leerlingen waar
ze de bloemenpers neer mogen zetten (de
klas,want moet op een warme plek zijn). De
leerkracht zegt de leerlingen waar ze de
overgebleven bloemen mogen neerleggen
(ontdekhoek).

Achtergrondinformatie
Een bloem bestaat van binnen naar buiten uit stamper(s) en bloembodem, meeldraden,
kroonbladeren (meestal gekleurd) en kelkbladeren (meestal groen). De bloembodem is de
voorzetting van de stengel waarop de bovengenoemde delen vastzitten. De kroonbladeren zorgen
door hun opvallende kleur en geur dat de insecten de bloem weten te vinden.
Stampers en meeldraden zijn de voortplantingsorganen van de plant.
Niet bij alle bloemen kun je de onderdelen even goed zien. Soms zijn de kroonblaadjes aan elkaar
vergroeid, zoals bij het vingerhoedskruid. De bloempjes van de klaver zitten dicht tegen elkaar aan
als een rond bolletje. Soms vormen veel kleine bloemetjes samen een scherm, zoals bij de vlier en de
bereklauw.
73

Les 4 Zet ‘m op, open les
Kerndoel 39:
De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
Wat doen de kinderen?:
- Ze gebruiken bewust hun zintuigen
- Ze denken erover na waarover ze zich het meest verwonderen
Wat doet de leraar?
- Zij doet dat omdat ze de kinderen wil laten ervaren hoe belangrijk, hoe waardevol natuur
voor mensen is.
- Zij geeft de kinderen de 'opdracht' goed hun ogen, neus en oren te gebruiken.
- Op een rustig plekje laat ze kinderen over hun ervaringen vertellen.
Kerndoel 44:
De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de
vorm en het materiaalgebruik.
Kerndoel 45:
De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te
evalueren.
Materialen:
- Boekjes over kamperen
- Tentstokken
- Scheerlijnen
- Haringen
- Andere kampeerspullen
- Touwen
- Lappen
Lesduur:
Totaal ongeveer 60 minuten
De les:
Stap 1
Introductie
74
Alle stappen open
De kinderen brengen het onderwerp in.
Door de leerkracht worden de kinderen
meegenomen naar de ontdekhoek. De

5 minuten leerkracht vertelt wat er allemaal in de hoek te
zien is. De leerkracht leest een boekje voor over
kamperen.
Stap 2
Vrije exploratie
10 minuten
Stap 3
Onderzoek
20 minuten
75
De kinderen krijgen de gelegenheid om materiaal
rond het onderwerp te verkennen; daarbij
kunnen ze zelf tot vragen komen.
Alle materialen die de kinderen nodig zouden
kunnen hebben liggen in de ontdekhoek. De
kinderen mogen de materialen zelfstandig
gebruiken. Ze moeten de materialen
delen/ruilen/lenen. De leerkracht heeft de
leerlingen de opdracht gegeven eens te
bedenken wat je met al die spulletjes zou
kunnen doen.
De kinderen zoeken zelf antwoord op hun
vragen. Ze kiezen zelf wát ze gaan onderzoeken,
met welk materiaal, en hoe: ze formuleren zelf
onderzoeksvragen; ze ordenen zelf resultaten.
De leerkracht laat de kinderen even het werk
neerleggen en roept de kinderen bij elkaar in de
kring. Ze vraagt de kinderen waar ze mee bezig
zijn? Wat heb je al ontdekt? Heb je tips voor
anderen? Wat wil je nog gaan
ontdekken/bekijken/doen? De leerkracht geeft
aan dat het leuk is als ze een tekening maken
van hun constructie.
De leerkracht laat de kinderen ook onderling
uitwisselen.
De kinderen gaan weer aan de slag.
Belangrijk bij deze stap is dat de leerkracht de
kinderen laat ontdekken en laat ontdekken wat
het gebruik van de verschillende materialen is of
misschien wel kan zijn. Voor de kinderen is er
ook gelegenheid tot het stellen van vragen aan
de leerkracht. Leerkracht loopt rond en heeft
een coachende rol/taak.
Stap 4 De kinderen presenteren de resultaten, trekken
conclusies en zoeken toepassingen.

De rapportage
5 minuten
Stap 5
Extra informatie
10 minuten
Stap 6
Afsluiting
5 minuten
Achtergrondinformatie
76
De kinderen vertellen in de kring wat ze hebben
ervaren/gevonden/meegemaakt. De kinderen
laten zien wat ze hebben gemaakt. De leerkracht
stelt vragen zoals: wie heeft hetzelfde
gevonden? Wie heeft wat anders gevonden? Als
de kinderen geen gebruik hebben gemaakt van
het werkblad, kan de leerkracht hierop wijzen en
de kinderen dit laten doen.
De leerlingen zoeken of vragen meer informatie
over het onderwerp.
De leerlingen mogen vragen stellen over het
onderwerp en de leerkracht probeert zoveel
mogelijk antwoord te geven. Ook vertelt de
leerkracht wat de kinderen nog meer hadden
kunnen doen met de materialen.
De leerkracht stelt voor dat de kinderen een
plattegrond maken van de camping. Op een vel
laat hij de kinderen de camping natekenen.
Leerkracht gaat met de leerlingen in de kring
zitten en vraagt de leerlingen hoe alles
opgeruimd moet worden en waar we alle
gemaakte dingen gaan bewaren/
tentoonstellen?
Leerkracht speelt de komende dagen in op
vragen van de kinderen.
Alle traditionele tenten zijn geconstrueerd met stokken, doek en scheerlijnen, denk aan de wigwams
en tipi’s van de Indianen en aan de tenten van de Bedoeïenen in Noord – Afrika.
De eenvoudigste vorm en constructie van een tent is te herkennen aan de volgende onderdelen:
twee palen rechtop, een noklat daartussen en daar het tentdoek overheen. Varianten hierop zijn de
tenten met twee stokken extra aan de voorkant om een soort voortentje te maken. Een andere
variant is de driehoekige tent met de luifel aan de zijkant.
Om te voorkomen dat de strak gespannen scheerlijnen breken of dat het doek scheurt door uitzetten
en krimpen is er vaak een elastiek aan het uiteinde van een scheerlijn bevestigd. Sommige lagere
delen van een tent zijn zelfs met elastieken vastgezet.

De meeste tenten zijn tegenwoordig dubbeldaks, zodat ze zelfs voldoende bescherming bieden in
zeer koude streken. In dit soort gebieden wordt vaak gebruikgemaakt van tenten met gebogen, licht
kunststofframe waarbij de uitgekiende vorm en spanning ervoor zorgt dat de tent alleen nog maar
aan de grond hoeft te worden bevestigd. De bolle vorm zorgt voor een optimale verhouding tussen
inhoud en oppervlakte. Het is belangrijk de oppervlakte van een tent zo klein mogelijk te houden, om
zo min mogelijk warmte te verliezen.
Er zijn tegenwoordig ook opblaasbare tenten. Deze zijn koepelvormig en de tentstokken bestaan uit
twee dikke ‘slangen’ waarin lucht wordt gepompt, zodat ze heel stevig worden. E twee slangen
kruisen elkaar in de nok. De slangen eindigen in de hoeken van de tent bij het grondzeil en worden
op die punten aan de grond vastgezet. Zo’n tent bestaat uit één stuk: tentdoek en grondzeil zitten
aan elkaar.
Tenten voor grotere evenementen kunnen ook verschillende constructies hebben. Vaak dragen één
of twee grote palen de hele tent. Een grondzeil is er meestal niet. Wel ligt er soms een vloer in van
houten vlonders.
77

Les 4 Zet ‘m op, gesloten les
Kerndoel 44:
De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de
vorm en het materiaalgebruik.
Kerndoel 45:
De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te
evalueren.
Lesdoelen:
- De kinderen kunnen de onderdelen van een tent benoemen: palen (stokken, buizen),
tentdoek, haringen, scheerlijnen, grondzeil.
- De kinderen weten dat je een haring schuin in de grond moet slaan.
- De kinderen kunnen een stok rechtop zetten met behulp van scheerlijnen en haringen
- De kinderen kunnen een eenvoudige tent maken.
Materialen:
- Boekjes over kamperen
- (Tent)stokken
- Scheerlijnen
- Haringen
- Andere kampeerspullen
- Blad ‘zet ‘m op’
- Groot vel
Lesduur:
Totaal ongeveer 60 minuten
De les
Stap 1
Introductie
10 minuten
78
Alle stappen gesloten
De leerkracht bepaalt het onderwerp en geeft er
informatie over.
De leerlingen zitten in een kring in het
buitenlokaal. De leerkracht laat de leerlingen
een aantal kampeerartikelen zien. De leerkracht
vertelt dat je deze spullen gebruikt om mee te
kamperen. De leerkracht vertelt wat het
allemaal is. De leerkracht vraagt de kinderen

Stap 2
Vrije exploratie
15 minuten
Stap 3
Onderzoek
15 minuten
Stap 4
De rapportage
10 minuten
Stap 5
Extra informatie
5 minuten
79
naar hun kampeerervaringen.
Geen spontane verkenning.
De leerkracht laat de kinderen zien hoe je een
stok rechtop kan zetten.
- Probeer de stok zonder ondersteuning
rechtop te laten staan. Dit lukt natuurlijk
niet. Bind vervolgens drie scheerlijnen
aan de punt van de stok. Vraag drie
kinderen de stok rechtop te houden
door de touwen strak te spannen. De
leerkracht vertelt de kinderen hoe ze
moeten gaan staan, zodat de stok blijft
staan. Vervolgens kunnen ze de
scheerlijnen met haringen in de grond
steken (dit doen drie andere kinderen).
Vertel de kinderen hoe de haringen in de
grond moeten worden gestoken
(schuin).
De leerkracht versterkt de opdrachten (vaak in
de vorm van kookboekinstructies) en schrijft voor
in welke vorm ze de resultaten moeten
weergeven.
De leerkracht deelt de materialen uit in
groepjes. Stap voor stap doen de kinderen wat
de leerkracht zegt. Zie stap 2.
De leerkracht controleert de resultaten en geeft
conclusies en toepassingen.
De leerlingen tekenen op een blad hun
constructies. Alle tekening samen worden op
één groot vel geplakt en opgehangen in de
ontdekhoek.
Stap 5 gaat vooraf aan het werken met
materiaal en / of de leerkracht geeft aanvullende
informatie.
De leerkracht leest een verhaal voor over
kamperen.

Stap 6
Afsluiting
5 minuten
Achtergrondinformatie
80
De kinderen vertellen over hun waarnemingen
en ontdekkingen. Nu is ook de juiste gelegenheid
om de vragen van de kinderen te beantwoorden.
Zie ook de achtergrondinformatie.
Opruimen: De leerkracht zegt de leerlingen waar
ze de voorwerpen neer mogen leggen
(ontdekhoek).
Alle traditionele tenten zijn geconstrueerd met stokken, doek en scheerlijnen, denk aan de wigwams
en tipi’s van de Indianen en aan de tenten van de Bedoeïenen in Noord – Afrika.
De eenvoudigste vorm en constructie van een tent is te herkennen aan de volgende onderdelen:
twee palen rechtop, een noklat daartussen en daar het tentdoek overheen. Varianten hierop zijn de
tenten met twee stokken extra aan de voorkant om een soort voortentje te maken. Een andere
variant is de driehoekige tent met de luifel aan de zijkant.
Om te voorkomen dat de strak gespannen scheerlijnen breken of dat het doek scheurt door uitzetten
en krimpen is er vaak een elastiek aan het uiteinde van een scheerlijn bevestigd. Sommige lagere
delen van een tent zijn zelfs met elastieken vastgezet.
De meeste tenten zijn tegenwoordig dubbeldaks, zodat ze zelfs voldoende bescherming bieden in
zeer koude streken. In dit soort gebieden wordt vaak gebruikgemaakt van tenten met gebogen, licht
kunststofframe waarbij de uitgekiende vorm en spanning ervoor zorgt dat de tent alleen nog maar
aan de grond hoeft te worden bevestigd. De bolle vorm zorgt voor een optimale verhouding tussen
inhoud en oppervlakte. Het is belangrijk de oppervlakte van een tent zo klein mogelijk te houden, om
zo min mogelijk warmte te verliezen.
Er zijn tegenwoordig ook opblaasbare tenten. Deze zijn koepelvormig en de tentstokken bestaan uit
twee dikke ‘slangen’ waarin lucht wordt gepompt, zodat ze heel stevig worden. E twee slangen
kruisen elkaar in de nok. De slangen eindigen in de hoeken van de tent bij het grondzeil en worden
op die punten aan de grond vastgezet. Zo’n tent bestaat uit één stuk: tentdoek en grondzeil zitten
aan elkaar.
Tenten voor grotere evenementen kunnen ook verschillende constructies hebben. Vaak dragen één
of twee grote palen de hele tent. Een grondzeil is er meestal niet. Wel ligt er soms een vloer in van
houten vlonders.

5. Klasse observatielijsten + theorie welbevinden & betrokkenheid
De observaties zijn verricht aan de hand van een observatie instrument dat is beschreven in Els
Vandenbussche, Marina Kog, Luk Depondt, Ferre Laevers (1995) Een procesgericht kindvolgsysteem
voor kleuters, Leuven, Centrum voor Ervaringsgericht Onderwijs . Door het observeren van de lessen
heb ik gezocht naar antwoorden op de volgende deelvragen:
o Onderzoeken van de effecten van open en gesloten natuur/ techniek lessen in het
buitenlokaal.
o Deelname door 2 groepen: 1 groep open lessen & 1 groep gesloten lessen in het
buitenlokaal
o Hoe groot is de betrokkenheid in een open of gesloten les?
o Hoe groot is het welbevinden in een open of gesloten les?
Screening van de klasgroep vanuit vijf niveaus (Vorm B)
Welbevinden
De mate van welbevinden van kinderen geeft aan hoe zij het maken op het emotionele vlak. Gaan zij
gebukt onder emotioneel belastende ervaringen of steken zij goed in hun vel? Vindt een gave
emotionele ontwikkeling plaats?
Omschrijving
Kinderen (en volwassenen) die in een toestand van welbevinden verkeren, voelen zich ‘als een vis in
het water’. Ze zijn gelukkig en tonen dit ook. Ze stellen zich open, ontvankelijk en soepel op naar de
omgeving. Een toestand van welbevinden brengt zelfvertrouwen en een goed zelfwaardegevoel met
zich mee alsook een flinke dosis weerbaarheid. Ze durven zichzelf te zijn, voor zichzelf opkomen en
kunnen het leven aan. Ze stralen vitaliteit en tegelijk ontspanning en innerlijke rust uit. De hoofdtoon
van het bestaan is genieten. Ze beleven plezier, hebben deugd aan elkaar en aan de dingen. Verder
hebben ze een soepel en vlot contact met zichzelf: met eigen behoeften, noden, wensen, gevoelens
en gedachten.
…
Signaleren van welbevinden
- Openheid en ontvankelijkheid
- Soepelheid, flexibiliteit
- Zelfvertrouwen en zelfwaardegevoel
- Weerbaarheid, assertiviteit
- Vitaliteit
- Ontspanning en innerlijke rust
- Ten volle kunnen genieten
- In contact met zichzelf
Betrokkenheid
81

De mate waarin kinderen in de klas al dan niet betrokken zijn, geeft aan hoe zij het maken op het vlak
van hun ontwikkeling. Zijn de kinderen in groei of staan de stil? Profiteren zij van het milieu waarin zij
zich bevinden of gaat dat aan hen voorbij?
Omschrijving
Betrokkenheid heeft niet te maken met de inhoud van de activiteit maar met de kwaliteit ervan. Wie
betrokkenheid wil observeren kijkt dus niet (op de eerste plaats) naar: waarmee speelt de kleuter,
doet de kleuter het goed, passen zijn prestaties bij zijn leeftijd?
We spreken van betrokkenheid als kinderen (en volwassenen) intens bezig zijn. Ze bevinden zich in
een bijzondere toestand. Zij zijn geconcentreerd en gedreven om met de activiteit aan de slag te
blijven. Zij voelen zich van binnenuit gemotiveerd om verder te doen omdat de activiteit tegemoet
komt aan wat zij willen kennen en kunnen, m.a.w. aan hun exploratiedrang: hun wil om iets te
begrijpen en te beheersen, om greep te krijgen op de werkelijkheid, om te experimenteren, om
nieuwe dingen te bedenken en te maken.
De ervaringen die met betrokken activiteit gepaard gaan, zijn intens. Er is geen verveling, noch
frustratie. De kinderen ervaren voldoening, genieten en gaan er met heel hun wezen en energie
tegenaan.
Betrokkenheid komt alleen voor in het smalle gebied tussen ‘al – kunnen’ en ‘nog –net – niet -
kunnen’ of ‘al – begrijpen’ en ‘nog – net – niet – begrijpen’. De activiteit is niet te makkelijk, ook niet
te moeilijk. Het aanbod van het materiaal moet daarvoor aangepast zijn aan het niveau van iedere
kleuter. Pas dan kan men zich bewegen aan de grens van zijn mogelijkheden, in de zone van de
naaste ontwikkeling. Al deze kenmerken samen maken dat verdere ontwikkeling reëel te verwachten
is.
Betrokkenheidsignalen
- Concentratie
- Energie
- Complexiteit en creativiteit
- Mimiek en houding
- Persistentie (kleuters laten hun activiteit niet makkelijk los)
- Nauwkeurigheid
- Reactietijd
- Verwoording
- Voldoening
Vijf niveaus van welbevinden
Niveau 1: uitgesproken laag welbevinden
Niveau 2: laag welbevinden
Niveau 3: wisselend welbevinden of eerder neutraal
82

Niveau 4: hoog welbevinden
Niveau 5: uitgesproken hoog welbevinden
Vijf niveaus van betrokkenheid
Niveau 1: weinig tot geen activiteit
Niveau 2: momenten van onderbroken activiteit of sporadisch activiteit
Niveau 3: min of meer aangehouden activiteit of weinig intense activiteit
Niveau 4: activiteit met intense momenten of vrij intense activiteit
Niveau 5: volgehouden intense activiteit
Instructie bij het invullen van vorm B
- Op basis van de indrukken van de voorbije twee weken overloopt men op een rustig moment
alle kleuters en probeert hen een score te geven. Als men over een kleuter nog twijfelt,
omcirkelt men het vraagteken
Tussenwaarden scoren
In de regel kent men per kleuter één schaalwaarde toe. Soms voelt men evenwel de nood om aan
een kleuter twee schaalwaarden te geven; bijv. niveau 3 en 4. Dit kan men doen omdat men vindt
dat de kleuter vaak schommelt tussen die twee schaalwaarden of omdat de score zich ergens tussen
die twee waarden bevindt. In die gevallen omcirkelt men de waarden die het meest voorkomen en
verbindt ze met elkaar. In extreme gevallen, wanneer de betrokkenheid van een kleuter heel sterk
schommelt, kan men zelfs meer dan twee waarden aanduiden.
5.1 Screening
NB : Onderstreepte namen zijn oudste kleuters!
Les 1 Open les Regenwormen
Naam Welbevinden Betrokkenheid
Danique (afwezig) ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Matthijs ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Bram ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Bas ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yassine ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yente ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
83

Elma ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Melanie ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Simon ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Ronaldo ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Noa ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Adriaan ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Elise ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Robey ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Kris ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Luka ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Chris ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Demona ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Floortje ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Marjolein ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yordi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Indy ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
84

Les 1 Gesloten les Regenwormen
Naam Welbevinden Betrokkenheid
Noor ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Britt ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Michi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Marenthe ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Lennert ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Chelsea (afwezig) ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Olivier ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Sacha ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Giel ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Evi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Esmay ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yasmine ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Samantha ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tom ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tigo ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Thijs ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Summer ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Luuk ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
87

Demi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Fay ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Julian ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Cas ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tess ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
88

Les 2 Open les Magneten
Naam Welbevinden Betrokkenheid
Danique ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Matthijs ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Bram ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Bas ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yassine ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yente ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Elma ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Melanie ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Simon ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Ronaldo ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Noa ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Adriaan ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Elise ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Robey ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Kris ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Luka ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Chris ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Demona ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Floortje ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Marjolein ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yordi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Indy ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
90

Les 2 Gesloten les Magneten
Naam Welbevinden Betrokkenheid
Noor ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Britt ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Michi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Marenthe ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Lennert ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Chelsea ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
93

Olivier ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Sacha ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Giel ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Evi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Esmay ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yasmine ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Samantha ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tom ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tigo ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Thijs ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Summer ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Luuk ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Demi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Fay ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Julian ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Cas ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tess ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
94

Les 3 Open les Bloemenfeest
Naam Welbevinden Betrokkenheid
Danique ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Matthijs ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Bram ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Bas ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yassine ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yente ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Elma ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Melanie ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Simon ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Ronaldo ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Noa ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Adriaan ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Elise ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Robey ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Kris ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Luka ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Chris ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Demona ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Floortje ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Marjolein ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yordi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Indy ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
97

100

Les 3 Gesloten les Bloemenfeest
Naam Welbevinden Betrokkenheid
Noor ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Britt ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Michi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Marenthe ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Lennert ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Chelsea ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Olivier ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Sacha ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Giel ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Evi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Esmay ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yasmine ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Samantha ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tom ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tigo ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Thijs ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Summer ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Luuk ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
101

Demi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Fay ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Julian ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Cas ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tess ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
102

103

Les 4 Open les Zet ‘m op
Naam Welbevinden Betrokkenheid
Danique ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Matthijs ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Bram ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Bas ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yassine ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yente ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Elma ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Melanie ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Simon ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Ronaldo ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Noa ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Adriaan ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Elise ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Robey ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Kris ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Luka ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Chris ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Demona ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Floortje ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Marjolein ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yordi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Indy ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
104

105

106

107

108

109

110

Les 4 Gesloten les Zet ‘m op
Naam Welbevinden Betrokkenheid
Noor ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Britt ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Michi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Marenthe ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Lennert ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Chelsea ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Olivier ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Sacha ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Giel ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Evi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Esmay ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Yasmine ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Samantha ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tom ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tigo ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Thijs ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
111

Summer ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Luuk ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Demi ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Fay ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Julian ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Cas ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
Tess ? 1 2 3 4 5 ? 1 2 3 4 5
112

113

114

115

116

117

Conclusies na de klasscreening
Bij het interpreteren of verwerken van de scores kan men gebruik maken van drie kleuren:
KLEUR VORM B
Rood Score 1 en 2
Geel Score 3 of ?
Groen Score 4 en 5
- Een score 1 en 2 (Vorm B) op welbevinden of betrokkenheid is problematisch
o Vanuit betrokkenheid: deze kinderen profiteren onvoldoende van het aanbod of het
aanbod is onvoldoende op hen afgestemd. Ze zijn gedurende een klasdag weinig
zinvol bezig. Ze zijn bijgevolg niet of nauwelijks in ontwikkeling
o Vanuit welbevinden: ze voelen zich niet goed in de klas, zijn niet gelukkig. Deze
kinderen behoeven onmiddellijk onze grootste zorg. Dit kan men aangeven door op
de klasscreening hun namen te onderstrepen of te markeren met een rode kleur.
Voor deze kinderen gaat men over naar stap 2 van het kindvolgsysteem: de
individuele observatie en analyse.
- Kinderen die in de kolom niveau 3 scoren op welbevinden of betrokkenheid zijn ook niet
zonder risico. Ze gedijen niet echt goed. Ook voor deze kinderen is het aanbod onvoldoende
op hen afgestemd. Hun ontwikkeling dreigt stil te vallen. Ook voor deze kinderen moet men
maatregelen nemen die hen tot een hoger niveau van welbevinden kunnen brengen of hen
meer ontwikkelingskansen geven. Op de klasscreening kan men ze markeren met een oranje
kleur.
- Kleuters bij wie men nog onvoldoende informatie heeft om welbevinden of betrokkenheid in
te schatten, moet men verder observeren. Indien men er niet uitkomt en geen hoogte krijgt
van hen, kan het zinvol zijn ook voor hen naar stap 2 over te gaan. Op het formulier kan men
de namen van deze kinderen eveneens met een oranje kleur aangeven.
- Kleuters die een score 4-5 kregen op welbevinden èn betrokkenheid, markeert men met
groen. Over hen maakt men zich (voorlopig) geen zorgen.
Verband tussen welbevinden en betrokkenheid
Wanneer men nagaat of de kinderen die laag scoren op betrokkenheid ook laag scoren op
welbevinden, dan merkt men dat er vaak een verband is tussen beide. Betrokkenheid en
welbevinden hangen nauw samen.
118

Eigenlijk is dit logisch: een kleuter die zich emotioneel niet goed voelt in de klas, niet ‘gelukkig’ is,
komt moeilijker tot activiteit en zeker moeilijker tot betrokkenheid. Hij wordt al te zeer opgeslorpt
door zijn emotionele problematiek.
Ook het omgekeerde komt voor. Als de kleuter zijn gading niet vindt in het klasaanbod (bijv. omdat
de meeste materialen te moeilijk zijn) en hij bijgevolg moeilijk toto betrokkenheid komt, zal hij na
verloop van tijd ook niet meer ‘gelukkig’ zijn in de klas, zich er niet meer ‘goed’ voelen. Verveling,
niet op zijn niveau aangesproken worden, niet voluit kunnen gaan is een mogelijke bron voor
gedragsproblemen.
Een schematisch overzicht in cijfers
Open lessen
Aantal kinderen groep 1/2 D: 22
Welbevinden Rood (aantal) Geel (aantal) Groen (aantal)
Les 1 (1 kind afwezig) - 4 17
Les 2 - 3 19
Les 3 - 1 21
Les 4 - 3 19
Totaal 0 11 76
In procenten:
Welbevinden Rood (aantal) Geel (aantal) Groen (aantal)
Les 1 (1 kind afwezig) 0% 19,05% 80,95
Les 2 0% 13,64 86,36%
Les 3 0% 4,55% 95,44%
Les 4 0% 13,64% 86,36%
Totaal 0% 12,64% 87,36%
Aantal kinderen groep 1/2 D: 22
Betrokkenheid Rood (aantal) Geel (aantal) Groen (aantal)
119

Les 1 (1 kind afwezig) 5 1 15
Les 2 1 4 17
Les 3 - 7 15
Les 4 1 3 18
Totaal 7 15 76
In procenten:
Betrokkenheid Rood (aantal) Geel (aantal) Groen (aantal)
Les 1 (1 kind afwezig) 23,81% 4,76% 71,43
Les 2 4,55 18,18% 77,27%
Les 3 0% 31,82% 68,18%
Les 4 4,55% 14,64% 81,81%
Totaal 8,05% 17,24% 74,71%
Gesloten lessen
Aantal kinderen in groep 1/2 B: 23
Welbevinden Rood (aantal) Geel (aantal) Groen (aantal)
Les 1 (1 kind afwezig) - 6 16
Les 2 - 5 18
Les 3 - 3 20
Les 4 - 5 18
Totaal 0 19 72
In procenten:
Welbevinden Rood (aantal) Geel (aantal) Groen (aantal)
Les 1 (1 kind afwezig) 0% 27,27% 72,73%
120

Les 2 0% 21,74% 78,26%
Les 3 0% 13,64% 86,96%
Les 4 0% 21,74% 78,26%
Totaal 0% 20,88% 79,12%
Aantal kinderen in groep 1/2 B: 23
Betrokkenheid Rood (aantal) Geel (aantal) Groen (aantal)
Les 1 (1 kind afwezig) 5 2 15
Les 2 6 6 11
Les 3 6 5 12
Les 4 9 1 13
Totaal 26 14 51
In procenten:
Betrokkenheid Rood (aantal) Geel (aantal) Groen (aantal)
Les 1 (1 kind afwezig) 22,72% 9,10% 68,18%
Les 2 26,09% 26,09% 47,82%
Les 3 26,09% 21,74 52,17%
Les 4 39,13% 4,35% 56,52%
Totaal 28,57% 15,38% 56,05%
Overzicht met verdeling jongste / oudste kleuters:
Welbevinden
Les 1
Open lessen
Oudste(10) Jongste(12)
121
Gesloten lessen
Oudste(14) Jongste(9)

Groen 9 8 11 5
Geel - 4 2 4
Rood - - - -
Les 2
Groen 9 10 12 6
Geel 1 2 2 3
Rood - - - -
Les 3
Groen 10 11 13 7
Geel - 1 1 2
Rood - - - -
Les 4
Groen 9 10 13 5
Geel 1 2 1 4
Rood 0 - - -
In procenten:
Les 1
Open lessen
Oudste(10) Jongste(12)
122
Gesloten lessen
Oudste(14) Jongste(9)
Groen 100% 66,67% 84,61% 55,56%
Geel 0% 33,33% 15,39% 44,44%
Rood 0% 0% 0% 0%-
Les 2
Groen 90% 83,33% 85,71% 66,67%
Geel 10% 16,67% 14,29% 33,33%

Rood 0% 0% 0% 0%
Les 3
Groen 100% 91,67% 92,86% 77,78%
Geel 0% 8,33% 7,14% 22,22%
Rood 0% 0% 0% 0%
Les 4
Groen 90% 83,33% 92,86% 55,56%
Geel 10% 16,67% 7,14% 44,44%
Rood 0% 0% 0% 0%
Betrokkenheid
Les 1
Open lessen
Oudste(10) Jongste(12)
123
Gesloten lessen
Oudste(14) Jongste(9)
Groen 9 6 12 3
Geel - 1 1 1
Rood - 5 - 5
Les 2
Groen 9 8 11 -
Geel 1 3 3 3
Rood - 1 - 6
Les 3
Groen 10 5 11 1
Geel - 7 3 2
Rood - - - 6
Les 4

Groen 9 9 11 2
Geel - 3 1 -
Rood 1 - 2 7
In procenten:
Les 1
Open lessen
Oudste(10) Jongste(12)
124
Gesloten lessen
Oudste(14) Jongste(9)
Groen 100% 50% 92,31% 33,33%
Geel - 8,33% 7,69% 11,11%
Rood 0% 41,67% 0% 55,56%
Les 2
Groen 90% 66,67% 78,57% 0%
Geel 10% 25% 21,43% 33,33%
Rood 0% 8,33% 0% 66,67%
Les 3
Groen 100% 41,67% 78,57% 11,11%
Geel 0% 58,33% 21,43% 22,22%
Rood 0% 0% 0% 66,67%
Les 4
Groen 90% 75% 78,57% 22,22%
Geel 0% 25% 7,14% 0%
Rood 10% 0% 14,29% 77,78%
Door het uitwerken van alle gegevens heb ik antwoord gekregen op de vragen ”hoe groot het
welbevinden is bij kinderen bij een gesloten of een open les” en “hoe groot is de betrokkenheid bij
kinderen bij een open op een gesloten les”.

Uit de gegevens zijn de volgende conclusies te trekken:
Welbevinden:
- 87,36% van de kinderen scoort groen (zeer goed welbevinden) bij een open les tegenover
74,71% van de kinderen bij een gesloten les. Hier is dus een verschil waar te nemen van
12,65%. Een behoorlijk verschil.
- 12,64% van de kinderen scoort geel (redelijk welbevinden) bij een open les tegenover 17,24%
van de kinderen bij een gesloten les. Hier is dus een verschil waar te nemen van 4,6%. Een
klein verschil.
- 0% van de kinderen scoort rood (slecht welbevinden) bij een open les tegenover 8,05% van
de kinderen bij een gesloten les. Een aanzienlijk verschil, waar ik bij hoofdstuk 8 nader op in
zal gaan.
Betrokkenheid:
- 74,71% van de kinderen scoort groen (grote betrokkenheid) bij een open les tegenover
56,05% van de kinderen bij een gesloten les. Hier is dus een verschil waar te nemen van
18,66%. Een zeer groot verschil. In hoofdstuk 5 paragraaf 8 is te lezen welke conclusies
hieruit te trekken zijn.
- 17,24% van de kinderen scoort geel (gemiddelde betrokkenheid) bij een open les tegenover
15,38% van de kinderen bij een gesloten les. Hier is een verschil waar te nemen van 1,86%.
Een zeer klein verschil.
- 8,05% van de kinderen scoort rood (lage betrokkenheid) bij een open les tegenover
28,57% van de kinderen bij een gesloten les. Hier is een verschil waar te nemen van 20,52%.
Een zeer groot verschil. In hoofdstuk 5 paragraaf 8 is te lezen welke conclusies hieruit te
trekken zijn.
125

6. Bezoek aan de andere scholen
Bezoek aan de De Beemd, Schijndel woensdag 15 april 2009
Contactpersoon: Anton Hellings
Korte beschrijving bezoek:
Op deze school werken ze met lesboxen.
Per bouw zijn er 10 boxen van verschillende onderwerpen beschikbaar. Elke box bevat materialen die
de kinderen kunnen gebruiken bij de uitwerking van de les.
Meestal is de instructie gezamenlijk, klassikaal. Vervolgens kunnen de kinderen in zelfgekozen
groepjes aan de slag in de speelleertuin.
De ideeën van de Beemd zijn gebaseerd op scholen in Duitsland.
De Beemd is in gesprek met een uitgeverij om hun lesboxen beschikbaar te stellen voor andere
scholen. Er wordt gekeken welke voordelen de Beemd hieruit kan halen. Ze willen de boxen graag
delen met andere scholen, maar er is voor de vrijwilligers van de Beemd ook heel veel werk in gaan
zitten en ze willen hier eigenlijk wel van profiteren.
Onderstaande informatie verkregen via Anton Hellings.
Verantwoording
Vanuit welke visie zijn de speelleertuinboxen ontwikkeld?
In een wereld waarin de natuur het steeds moeilijker krijgt, en kinderen meer tijd binnenshuis
doorbrengen dan buiten, wordt de roep steeds groter voor een andere benadering van ons
natuuronderwijs! We willen de kinderen weer in contact brengen met de natuurlijke omgeving, niet
alleen vanuit een boek, maar juist gebruik makend van de mogelijkheden van de schoolomgeving.
Belangrijk vinden wij het ook dat kinderen leren spelen in een natuurlijke omgeving, met respect
voor planten en dieren. Hierbij staan de uitgangspunten van het coöperatief leren voorop; leren doe
je niet alleen, het is een sociaal proces. Met de speelleertuinboxen gaan de kinderen dan ook in
groepjes op verkenning, gebruik makend van de nieuwste materialen op veldwerkgebied. Het
“nieuwe leren” (vaak een beladen term) is uitgangspunt geweest voor het ontwikkelen van de
opdrachtkaarten in de boxen. Kinderen bedenken samen waar ze de opdracht het best kunnen
uitvoeren, hoe ze de taken verdelen, en op welke manier ze de rest van de klas kunnen betrekken bij
hun ontdekkingen. Dat laatste kan op diverse manieren gebeuren, maar altijd in overleg met de
leerkracht. In de onderbouw zal de verslaglegging veel in de vorm van tekeningen of creatieve
werkstukken kunnen gebeuren, terwijl bij de oudere kinderen het digitale portfolio (met
zelfgemaakte foto’s) een belangrijke rol speelt. Van hieruit is een presentatie voor een groep
klasgenoten ook een logische stap.
Zijn de speelleertuinboxen een vervanging voor de bestaande natuurkennismethode?
126

Nee. Het is de bedoeling dat de speelleertuinboxen worden ingebouwd in de huidige methode. De
materialen van de speelleertuinboxen passen in alle bestaande natuurkennis-methodes, mits er goed
gekeken wordt naar de inhoud van de thema’s. In het ene geval kan het veldwerk van de
speelleertuinboxen aansluiten bij de theorie van de methode, terwijl in het andere geval
hoofdstukken vervangen kunnen worden door de veldwerklessen. Als de boxen binnen een
bestaande methode leerstofvervangend ingezet kunnen worden, is er geen sprake van een overvol
programma, en is het leereffect optimaal.
Hoe gaan we werken met de speelleertuinboxen?
Voor elke leeftijdsgroep zijn tien boxen beschikbaar, die gedurende het schooljaar rouleren. De
kinderen hebben een overzichtslijst van de opdrachten, en de leerkracht kan op deze lijst aangeven
hoe de resultaten zijn van het werk. Op het moment dat er buiten met de speelleertuinboxen
gewerkt kan worden, kan gekozen worden voor een klassikale benadering, maar evengoed voor een
werkwijze met kleine groepjes.
Wanneer een leerkracht met de totale groep wil werken, is hij/zij degene die de boxen verdeelt over
de klas, ondersteunt en enthousiasmeert waar nodig, de kinderen bevraagt naar hun bevindingen, en
er zorg voor draagt dat de materialen weer heelhuids terugkomen in de boxen.
Bij de werkwijze met kleine groepjes worden de kinderen meer verspreid over de dag met een box
aan het werk gezet, zoals dat ook vaak al gebeurt tijdens zelfstandig werken met een werkbrief
(weekcontract). Ook hier geldt dat de leerkracht de kinderen hierbij helpt, en controleert of de
materialen weer goed opgeruimd zijn.
Om te kunnen inspelen op een actualiteit (er wordt bijv. een mooie vlinder of bij gevonden en in de
klas bekeken), kan de leerkracht de bijpassende speelleertuinbox in de kring behandelen en
bespreken. Op deze manier wordt in de vorm van pre-teaching de werkvorm van de speelleertuinbox
verder toegelicht.
Specifieke info en tips over het gebruik van de speelleertuinboxen
Groep 1-3 (onderbouw)
De introductie van natuurthema’s kunnen vanuit de bestaande methodes in de groep gecombineerd
worden met de presentatie van de speelleertuinboxen. De leerkracht kan hierbij een handpop (een
egel, lieveheersbeestje, of een spin) gebruiken om een kringgsprek met de kinderen te voeren over
een onderwerp dat aansluit bij de methode èn bij het jaargetijde. Deze handpoppen worden centraal
in de voorraadkast bewaard. De slootnetjes en de vlindernetten bewaren we in de berging, omdat ze
daar goed kunnen drogen. Na afloop van een activiteit dienen ze daar ook weer opgeborgen te
worden, zodat iedereen ook gemakkelijk de materialen weet te vinden.
Hieronder een overzicht van de beschikbare boxen, en waar nodig achtergrondinformatie voor de
leerkracht.
Box Titel Achtergrondinfo en tips
127

nr.
1.1 Gipsafdrukken
maken
1.2 Braakballen
uitpluizen
1.3 Regenwormen
vangen
Je kunt van tevoren een voorbeeld maken van een gipsafdruk (in een oude
halve voetbal kun je goed gips aanmaken, want dan kun je de uitgeharde
resten simpel verwijderen). Verhouding gips-water 1:1.
Ook kun je alvast voorbeelden van diersporen verzamelen, zoals veertjes,
vogelpoep, aangevreten denneappels, braakballen…
De eekhoorn-handpop kun je mooi gebruiken om in de kring een interview
te houden met een bosbewoner. Na deze inleiding bespreek je waar je het
beste op zoek zou kunnen gaan naar diersporen, en waar je de gevonden
sporen wilt tentoonstellen.
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20021104_fossielen01
Als je zelf geen braakballen kunt vinden, kun je de plaatselijke
vogelwerkgroep vragen of ze je kunnen helpen. Ook kun je ze bestellen bij
de VZZ (Vereniging voor Zoogdieren en Zoogdierkunde) in Arnhem:
Zoogdiervereniging VZZ
Oude Kraan 8
6811 LJ Arnhem
tel: 026-3705318
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20063108_braakballen01
Als inleiding kun je inventariseren wat de kinderen zoal weten van
regenwormen. Waar leven ze? Waarom heten ze zo? Wat eten ze? Door
wie worden ze gegeten? Waar kun je ze het beste zoeken? Hoe kun je ze
vangen?
Hierna bedenk je samen een plek vlakbij school waar opdracht 1.3
uitgevoerd kan worden. Wijs de kinderen erop dat ze voorzichtig om dienen
te gaan met de kwetsbare wormen (niet uit de grond trekken, maar
wachten tot de regenworm helemaal buiten is). Als de dans te weinig
oplevert, kun je ook met een riek wormen vangen, door ritmisch tegen de
steel te slaan.
Filmpje: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20021104_wormen01
In Nederland komen ongeveer 15 soorten regenwormen voor. De meest algemene
is de grote regenworm; deze trekt blaadjes volledig zijn gangetjes in, en verteert ze
daar. Hij kan wel 30 cm. lang worden. Wormenhoopjes tussen het gras zijn meestal
van de grijs/bruine kleinere Allophora longa (helaas geen Nederlandse naam, maar
wel een zeer algemene soort). Verder heb je de rode, de blauwe en de roze
regenworm. In composthopen leeft de mestpier, bruin met gele ringen.
128

1.4 Bladeren en
poeders in
geuren en
kleuren
1.5 Over
vetbollen en
vogelveren
1.6 Spelen met
sneeuw
Regenwormen zijn belangrijk in het bodemleven; ze composteren de grond en
houden alles luchtig met hun gangetjes.
Het is van wezenlijk belang dat de bladeren kurkdroog zijn, alvorens ze te
vermalen tot poeder. In de kring is een demonstratie van de leerkracht
natuurlijk het beste, en je kunt er gelijk een tovenaarsles van
maken…(gedroogde rozenblaadjes ruiken heerlijk)
Stimuleer de kinderen om zelf ook zo’n mooie gladde steen van thuis mee
te nemen, waarmee ze zelf hun “toverpoeder” kunnen maken.
Hoe ontstaan de herfstkleuren? De boom “zuigt” het kostbare bladgroen uit het
blad, en het groen maakt plaats voor geel, oranje, rood, en bruin. Je kunt dit proces
mooi zien, bij bladeren waar het groen nog in de nerven zit, maar de rest van het
blad al verkleurd is.
De boom verliest zijn bladeren ’s winters, omdat-ie anders zou uitdrogen; de
bladeren verdampen water, terwijl de haarwortels van de boom geen water
kunnen opnemen. Pas boven de 10 graden Celsius kunnen de wortels weer
“drinken”. Naaldbomen houden hun “bladeren” veelal, omdat de verdamping
minimaal is.
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20031204_vallendebladeren01
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20070306_herfstdingenzoeken01
Om voldoende vogelveren in de klas te verzamelen, kun je met een volièrehouder
of een kinderboerderij/dierenpark contact leggen. Vraag de
kinderen waarom de veren van een vogel zo belangrijk zijn in de winter
(isolatie).
Veren worden opgebouwd uit een hoornstof, die ook in de nagels van de mens zit.
Het harde gedeelte van de veer noemen we de schacht, en het zachte gedeelte de
vlag. De vlag is op zijn beurt opgebouwd uit fibers. De fibers hebben aan de zijkant
een soort weerhaakjes (de baarden), waarmee de fibers aan elkaar haken.
Hierdoor blijft de veer mooi gesloten, en gaat er geen warmte verloren.
Een vogel heeft net zoals wij ook ondergoed; de donsveren, die de warmte goed
vasthouden. Hieroverheen liggen dekveren, met vaak mooie kleuren. De grootste
veren zijn de slagpennen. Deze zitten in de vleugels, en geven de vogel de kracht
om te kunnen vliegen. Tot slot de staartpennen, die ook stevig moeten zijn om te
kunnen sturen en remmen (of zelfs om op te steunen, zoals bij de spechten).
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060913_proefje_veren
Bij gebrek aan sneeuw kun je ook sinaasappelsap invriezen; in het
vruchtensap kun je dan dezelfde kristallen zien. Afhankelijk van de kwaliteit
van de sneeuw (hoe kouder en droger, hoe beter) kun je met een loep de
sneeuwkristallen bekijken. Wijs de kinderen erop dat ze altijd een
129

1.7 Kriebelbeestjes
vangen
1.8 Bloemen
drogen
zeshoekige vorm hebben, maar verder is elke kristal anders…
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050503_animatiesneeuw01
Wijs de kinderen erop dat ze altijd voorzichtig om moeten gaan met deze
kleine beestjes, want ze zijn erg kwetsbaar. Daarom kun je zo ook het beste
vangen met een insectenzuiger, dan hoef je ze niet vast te pakken.
Demonstreer een insectenzuiger in de kring, en laat zien waar het gaasje
zit. Laat de kinderen bedenken waar je nu moet zuigen om het insect
binnenin de pot te krijgen. Waarvoor dient het gaasje dan?
Insecten hebben 6 poten en 4 vleugels. Bij sommige soorten is 1 vleugelpaar
verdwenen of omgevormd tot een hard schild (bij kevers zijn dat de voorste
vleugels). De levenscyclus is ei-larve-pop-volwassen insect.
Pissebedden zijn geen insecten, maar horen tot de kreeftachtigen (ze hebben 14
poten, en ademen door kieuwen). Ze leven van rottende plantendelen, en hebben
een voorkeur voor vochtige, donkere plekken.
Duizendpoten jagen op insecten en andere bodemdieren die ze met een giftige
beet doden. Ze hebben geen duizend poten; het varieert van enkele tientallen tot
een paar honderd (afhankelijk van de soort).
Miljoenpoten hebben een ronder lichaam, en 2 paar poten per segment (in
tegenstelling tot de duizendpoot, met 1 paar poten per segment). Miljoenpoten
zijn veel langzamer; ze hoeven ook niet zo nodig, want het zijn vegetariërs…
Zie ook: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030701_tegeldieren01
Bij het gebruik van de bloemenpers kun je ook meerdere lagen tegelijk
drogen; daarvoor maak je een sandwich van steeds twee kartonnen, met
daartussen één of twee bloemen. Het karton zorgt ervoor dat de ene bloem
de andere onderliggende bloem niet kan beschadigen. De pers kan op deze
manier zo dik worden gemaakt als de vleugelmoeren en bouten toelaten. Je
kunt met de klas een mooi bloemenboek (herbarium) maken, door met
boeklon de gedroogde bloemen af te plakken. Kinderen vinden het ook leuk
om de bloemen te rubriceren: laat ze zelf namen verzinnen om een groep
bloemen te benoemen (bijv. “bordjes-bloemen”, “klokjes-bloemen”,
“schaal-bloemen”…)
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20080702_bloem01
1.9 Slakkenjacht De uitleg over het doeblad slakken zit op de achterkant. De voorkant kun je
voor de klas kopiëren.
Een les over slakken kan van april tot oktober het best worden uitgevoerd;
als het een tijdje droog weer is, kruipen ze weg op vochtige plekjes, of ze
plakken zichzelf vast aan een boomstam, om pas weer actief te worden bij
regenweer. Wijs de kinderen erop dat je een slak het beste bij het huisje
130

1.10 Vlinders rond
de school
kunt oppakken. Sommige slakken zijn heel klein, dus ze moeten ook zoeken
in de strooisellaag en onder dood hout. Slakken kun je heel goed in de klas
observeren in een grote bak. Experimenteer met verschillende
(blad)groenten, en laat de kinderen ontdekken waar de slakken het liefst
van eten.
Slakken horen tot de familie van de weekdieren, en zijn mannetje en vrouwtje
tegelijk. Ze hebben elkaar wel nodig om de eitjes te bevruchten. De eitjes zijn klein
en wit, en komen uit een opening vlakbij de mond. Tussen de 30 en 100 eitjes
worden in een kuiltje in de grond gelegd, en afgedekt. Na 4 weken komen de eitjes
uit. Slakken hebben ogen op steeltjes, maar kunnen alleen licht en donker
onderscheiden. Ze doen dus alles op de tast en reuk…
Een filmpje over slakken:
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20070608_huisjesslak01
Als je een vlindernet wilt gebruiken om een vlinder van dichtbij te bekijken,
heb je ook een glazen pot-met-deksel nodig. Het vlindernet is zó diep, dat
de gevangen vlinder in de punt van het “frietzakje” opgesloten kan worden
door de ingang van het net helemaal te kantelen. Hierna ga je met de
glazen pot ondersteboven naar de punt van het frietzakje, en manoevreer
je de vlinder in de pot. Zo hoef je de vlinder niet met de vingers aan te
raken en beschadig je dus niet de tere vleugels.
Vlinders kweken is een heel leuke bezigheid in de klas; bij de
volkstuinvereniging kun je gemakkelijk aan eitjes van koolwitjes komen.
Met behulp van de vlinderkweekkast kunnen de kinderen dan het hele
proces van eitje-tot-vlinder volgen. Een leuk filmpje voor de jongste
kinderen over de levensloop van vlinders:
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050115_vaneitotvlinder0
De maanden april en mei zijn goed om vlinders te zoeken; de meeste vlinders zie je
in juli-augustus. De vlinders die bij ons overwinteren als volwassen vlinder (o.a.
kleine vos, citroenvlinder, dagpauwoog) kun je vaak al in maart zien vliegen bij de
eerste warme dagen. De meeste vlinders hebben eitjes gelegd die overwinteren, of
hun rupsen hebben als pop de winter doorgemaakt. Daarom is deze groep pas eind
april-begin mei als “verse vlinders” te bewonderen.
131

Notities:
132

133

134

Bezoek aan Jenaplanschool Molenwijk 19 , Boxtel donderdag 16 april 2009
Contactpersoon: Elise van Kessel
Korte beschrijving bezoek:
- Uitdagend schoolplein
- Schooltuintjes per klas
- Mogelijkheden tot bezoek aan een nabijgelegen natuurgebied
- Lokaal met allerlei materialen die te gebruiken zijn bij onderzoek
- Leerdoelen aan de hand van schatkist voor de onderbouw.
- Door middel van gesprekjes wordt er geëvalueerd met de kinderen in de onderbouw
Onderstaande informatie verkregen via Elise van Kessel.
Elise van Kessel (2006) Ontwikkeling van het natuurvriendelijke schoolplein Jenaplanschool Molenwijk
in Vogelvlucht
Doelstelling:
De buitencommissie heeft in de vergaderingen samen tot doel gesteld dat de gedachte van
natuurervaring, het spelen in wilde landjes, het gebruik van ruwe materialen en de aanwezigheid van
een afwisselende omgeving belangrijk zijn voor een gezonde ontwikkeling van kinderen. Spelen in
een afwisselende, natuurlijke omgeving is goed voor de gezondheid en de ontspanning. Het verhoogt
het concentratievermogen en stimuleert de verbeeldingskracht. Bovendien – en daar ligt de
koppeling met natuur en milieu educatie en duurzaamheid – zorgt de mogelijkheid om dicht bij huis
de natuur te kunnen ervaren, te gebruiken en te onderhouden ervoor dat kinderen vertrouwd raken
met de natuur, praktische kennis opdoen en zich meer verbonden gaan voelen met de natuur. Dat
wilden we in en rond onze school bereiken.
De koppeling naar ons onderwijs is dan ook zo gemaakt met wereldoriëntatie als hart van ons
onderwijs. De basisactiviteiten gesprek – spel – werk – viering krijgen ook op het schoolplein inhoud.
Schooltuintje:
Vanuit de wensen van de kinderen en maquettes kwam ook duidelijk naar voren dat kinderen een
eigen tuintje wilden hebben. Op onze vorige locatie was daar al een traditie in gezet.
Op deze locatie zagen wij de mogelijkheid om voor alle stamgroepen een geveltuintje aan te leggen.
Nadat de grote veranderingen op het plein waren uitgevoerd zijn we de tuintjes gaan vormgeven.
Ook hierbij is de motivatie en communicatie naar de groepsleiding heel belangrijk.
Waarom doen we dingen zoals we ze doen?
Wat is de meerwaarde van een eigen tuintje?
Is het een onderdeel van je onderwijsdoelstelling?
Hoe gaan we het beheren?
Dommellandje:
De school ligt prachtig in het stroomdal van de rivier de Dommel.
19 Jenaplanschool Molenwijk - Boxtel
135

Helaas wordt ons plein en de omgeving gescheiden door een hek. Voor alle veiligheid wel heel
belangrijk!
Toch hebben we een manier gevonden om hier de natuur te gaan beleven. Je kunt hier alles over
lezen op onze website.
Vanuit de subsidie van het waterschap, gemeente en provincie hebben we dit project laten
ontwikkelen.
Deze natuur dichtbij proberen we zo vaak mogelijk te beleven met de kinderen. Wanneer een project
zich hiervoor leent zijn we hier vaker te zien.
Maike Nelissen (2006) Molenwijkschool, NME op het Dommellandje
1. Dommel door Boxtel
Dommellandje
De Dommel is een laaglandbeek door dekzandruggen. Het deel Dommel, dat langs de
Molenwijkschool loopt, lijkt een vrij authentieke loop te hebben. Het Dommellandje dat de school
mag gebruiken, wordt in de plannen aangeduid met Tijvert. Het veldje is aangemerkt als een
bloemrijk graslandje.
Er zijn veel watervogels te zien rondom het veld. Een van de meest bijzondere soorten in het
ijsvogeltje, dat hier zijn foerageergebied en wellicht ook zijn broedgebied heeft. Er zijn geregeld twee
koppeltjes gesignaleerd.
…
2. Mogelijke NME – activiteiten op het Dommellandje
Het Dommellandje biedt veel aanknopingspunten voor het NME – onderwijs van de school. Zonder al
te veel hulpmiddelen of ingewikkelde lesbrieven zijn veel activiteiten uit te voeren op het landje.
Uitgangspunt moet zijn dat de activiteiten zinvol zijn, aansluiten bij de leerinhouden van de school,
niet teveel voorbereidingstijd van de leerkrachten kosten. Activiteiten moeten zoveel mogelijk
jaarrond uitgevoerd kunnen worden en voor elke leeftijdsgroep moeten er mogelijkheden zijn. Dit
hoofdstuk biedt suggesties voor activiteiten op het landje, in het volgende hoofdstuk staan ze
samengebracht in een schema. Voor de activiteiten is een grove indeling gemaakt in activiteiten die
spontaan uitgevoerd kunnen worden en activiteiten die meer projectmatig opgezet zullen moeten
worden.
Min of meer spontane activiteiten
- Adoptie van het gebied
- Inventariseren
- Boom onderzoeken
- Vogels
- Dierensporenonderzoek
- Wateronderzoek
- Bodemonderzoek
- Rupsen, vlinders, libellen, insecten
- Planten en bloemen
- Planten en vruchten
- Paddenstoelen
136

Activiteiten die een meer projectmatige aanpak vragen
- Waarnemingen
- Boomfeestdag
- Gebruiksnatuur
- Onderhoudswerk
- Watch
- Begrazingsproef
- Cultuurhistorie
- Gastlessen
- Bijwonen van werkzaamheden Dommel
- Poelenproject
Organisatie in de school
Er zal een basisvoorraad aan veldwerkmateriaal aangeschaft moeten worden, waarmee veel
activiteiten uitgevoerd kunnen worden. Verder is het slim om bij de verschillende activiteiten korte
beschrijvingen te maken met de mogelijkheden, inclusief overzicht van materialen die daarbij
gebruikt kunnen/ moeten worden. De beschrijvingen moeten vooral niet te lang zijn, een A4-tje is
lang genoeg. Deze beschrijvingen zouden als geplastificeerde opdrachtkaarten bij het
veldwerkmateriaal moeten liggen en daarnaast ook beschikbaar in bijvoorbeeld de teamkamer.
De NME – coördinatoren zullen geregeld de voorraad en de stand van zaken van het materiaal
moeten checken en zonodig aanvullen / herstellen.
Foto’s van de Jenaplanschool Molenwijk in Boxtel
137

138

139

Bezoek aan ’t Kiemveld 20 , Den Dungen dinsdag 21 april 2009
Contacpersoon: Jos Korsten
Korte beschrijving bezoek:
Rondleiding gehad door 4 kinderen uit groep 8.
Door schooltuin. Kinderen hebben uitleg gegeven over de mogelijkheden van de schooltuin. Ze
hadden veel kennis van zaken. Ook planten/ bomen/ bloemen werden goed benoemd. Ze konden
veel vertellen over het reilen en zeilen in en om de school met betrekking tot natuuronderwijs
Contact gehad met persoon betreffende techniek. Werken met een grote techniekkast. Kinderen uit
de groepen 5-6-7-8 kunnen hier gebruik van maken. Ook techniekdozen, specifiek op onderwerp. Dit
zijn gestructureerde en gesloten lessen.
Veel aandacht gegeven aan het zelf ontdekken van zaken rondom natuur / techniek.
Techniek gesubsidieerd door ministerie, wel aantonen dat er ook echt wat mee gebeurt.
NME activiteiten worden gedaan tijdens Quatro : tijdens de Quatro uren kan er gekozen worden uit
een viertal activiteiten op het gebied van NME 21 .
Onderstaande informatie verkregen via Jos Korsten.
20 Introductiepagina - 't Kiemveld
21 Paula van Lith& Anneke van Rhijn (1999) Schoolnatuurtuinen in het basisonderwijs, een case study
onderzoek, Utrecht , Faculteit Biologie Universiteit Utrecht met een vermelding van Nol Trum
140

Natuur en milieueducatie
Natuur en milieu educatie houdt meer in dan alleen natuuronderwijs. Het is een samenhangend
geheel, waarbinnen educatie plaatsvindt over de omgeving waarin een mens leeft.
Educatie is meer dan alleen het bijbrengen van kennis. Het betekent naast kennisverwerving ook
ervaringsgerichht werken en streven naar een gezonde attitude ten aanzien van de leefomgeving.
Deze attitude beoogt niet alleen het inzicht in processen, maar ook het ontwikkelen van zorg en
verantwoordelijkheid. Het gaat daarbij niet alleen over de natuur, maar ook over alle
verschijningsvormen van de mens in zijn doen en laten.
Dat houdt in, dat niet alleen tijdens de natuurlessen, maar ook tijdens alle andere schoolactiviteiten
plaats moet zijn voor educatieve processen. In die zin moet natuur en milieu educatie als een rode
draad binnen ons onderwijs zichtbaar zijn.
Doelstellingen
Hoofddoelstelling
Wij willen leerlingen kennis, inzicht en attitudes bijbrengen, indien mogelijk door middel van
ervaringsgerichte activiteiten. De directe schoolomgeving en ervaringen uit de leefwereld van de
leerlingen zijn daarbij uitgangspunt.
Deeldoelstellingen
We richten ons op het bijbrengen van kennis en inzicht omtrent aspecten van de natuur en de
wereld waarbinnen die en plaats heeft.
We willen dat bereiken door aandacht te schenken aan:
- Het functioneren van mensen, dieren, planten en dingen
- De werking van mechanismen
- Kringlopen
- Voorplanting
- Weer en klimaat
- Productie en consumptie
- Gevaren voor de natuur: verontreiniging – uitsterving – lawaai en lichtvervuiling
- Een rijke schoolomgeving
We richten ons op het bijbrengen van verantwoordelijkheid en het besef, dat instandhouding en
functionering van de wereld om ons heen afhankelijk is van zorg, controle en actie.
We willen dat bereiken door:
141

- Gerichte aandacht voor waarden en normen
- Vaststellen van school en klassenregels
- Gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de school en omgeving
- Het inzamelen van gevaarlijke stoffen
- Het inzamelen van materiaal voor hergebruik
- Het onderhouden van de schooltuin
- Aandacht voor energie en papiergebruik
We richten ons op het bijbrengen van respect voor ons nationaal erfgoed en op het ontwikkelen van
inzicht en smaak ten aanzien van kunst en vormgeving.
We willen dat bereiken door:
- Aandacht voor cultuur en kunstuitingen
- Aandacht voor architectuur, landschap en vormgeving
We richten ons op het bijbrengen van vaardigheden, waardoor leerlingen op positieve wijze hun
omgeving kunnen beïnvloeden, zich kunnen verdedigen en standpunten kunnen innemen.
We willen dat bereiken door:
- Afspraken
- Het bijbrengen van attitudes ten aanzien van genotmiddelen
- Het stimuleren van een kritische en objectieve houding ten opzichte van informatie en
reclame
- Aandacht te schenken, in samenwerking met derden, aan negatieve milieuverschijnselen en
de gevaren, die ze met zich meebrengen.
Foto’s van ’t Kiemveld in Den Dungen
142

143

144

145

146

7. De uitgeschreven observaties
Observatie Les 1 Regenwormen,
Open les
Inleiding: verhaaltje voorlezen, beestjes in de grond.
Er worden vragen aan de kinderen gesteld.
De kinderen luisteren aandachtig.
Bram heeft gister een duizendpoot gezien.
Allemaal verschillende soorten beestjes worden behandeld in het boekje.
Het onderwerp wordt op deze manier wat ruimer getrokken. Het beperkt zich niet alleen tot
regenwormen. Voor de kinderen wel leuk, is er nog meer om te ontdekken.
In het verhaal worden allemaal dingen behandeld waar de kinderen ook mee aan de slag kunnen
gaan.
Welke beestjes kwamen allemaal in het verhaal voor?
Juf geeft uitleg over de spulletjes en de les. Juf benadrukt dat we samen moeten doen en af moeten
wisselen. Vraag aan de kinderen: wat moeten we met de spulletjes doen? Samen delen.
De kinderen gaan meteen op zoek!
Ze gaan zeer actief op zoek naar allemaal beestjes. Ook met behulp van de zoekkaart.
De kinderen zijn in eerste instantie nog wel afgeleid door de watertafel met kikkerdril.
Leerkracht sluit de watertafel af, nadruk moet liggen op de beestjes in de grond en niet in het water.
Kinderen roepen steeds als ze iets gevonden hebben.
Ze kijken onder stenen.
Ze doen samen met het wormarium.
Ze kijken onder de grond.
Ze gebruiken de schepjes om te graven.
Ze stoppen de beestjes in de potjes, bakjes.
De meeste kinderen zijn actief aan het zoeken.
Ze helpen elkaar met zoeken.
Ze vinden veel verschillende beestjes.
147

Het wormarium laat de kinderen verwonderen over de gangen die de wormen graven.
Ze kunnen goed zien wat er met de beestjes gebeurt.
De kinderen kijken in alle hoeken en gaten om beestjes te vinden.
Alleen Menno .
Melanie vindt de wormen, Robey pakt ze op en Chris houdt het bakje open en doet deksel erop.
Floortje vindt het nog moeilijk om alleen te zoeken. De juf geeft voorbeelden en handvatten om te
zoeken.
De kinderen onderzoeken met de loepjes. Het hanteren van de loepjes door de kinderen is een
grappig gezicht.
De juf roept de kinderen bij elkaar.
De kinderen zetten de beestjes die ze hebben gevonden op de tafel.
De juf laat de kinderen vertellen wat ze allemaal hebben gevonden.
De juf laat de kinderen vertellen hoe ze de beestjes hebben gevonden; want sommigfe kinderen
hebben al heel veel gevonden, maar sommige ook niet.
Bram antwoord: in de grond; met je handen of met de schep.
Yassine vindt zijn beestjes onder de stenen, onder de grond en onder de blaadjes.
Een tip van de juf: als je nog niet zo veel gevonden hebt, ga samenwerken met een kindje die al heel
veel gevonden heeft.
Juf vraagt: wat willen jullie nog gaan onderzoeken? Ontdekken?
Yente; duizendpoot
Matthijs: miljoenpoot
De kinderen gaan weer verder met zoeken.
Yassine vraagt Kris mee te doen, want Kris heeft nog niks kunnen vinden.
Bram gaat Adriaan helpen, want die heeft ook nog niks kunnen vinden. Ze vinden meteen iets!
Adriaan is helemaal blij en gaat meteen naar de juf.
Bas helpt Floortje. Ook zij vindt meteen iets. Floortje gaat het meteen laten zien aan de juf.
Juf stimuleert de kinderen om te zoeken naar de dingen die je nog graag wilde ontdekken en tot nu
toe nog niet gevonden hebt.
Juf? Hoe moet je een loep eigenlijk gebruiken, want nu zie ik niets?! Yassine. Juf zegt: verder van je
oog afhouden. Ow ja!
148

De kinderen vinden nog meer beestjes! Wat zijn het er veel!
Alle kinderen blijven actief deelnemen aan het zoeken. Als het even niet lukt helpt de juf met zoeken.
Als bas ziet dat het sommige kinderen niet lukt om iets te vinden, gaat hij meteen helpen!
Juf stimuleert het samenwerken
Juf roept de kinderen weer bij elkaar.
Kinderen willen eigenlijk nog verder zoeken. Ze zijn al ruim 40 minuten aan het zoeken en willen nog
doorgaan!!
De kinderen mogen in de kring nog een keer vertellen wat ze allemaal hebben gevonden. De
kinderen gebruiken ook de zoekkaart om te laten zien wat ze hebben gevonden! Ze willen graag
vertellen wat ze hebben gevonden.
De juf vraagt aan de hand van de zoekkaart of ze een aantal diertjes hebben gevonden.
Juf geeft aan dat het niet belangrijk is hoeveel je hebt gevonden, maar dat iedereen hard heeft
gezocht naar diertjes. En dat iedereen elkaar heeft geholpen.
Zijn er nog vragen over de diertjes?
Luka zegt nog dat er onder de spulletjes (stenen) heel veel zijn.
Wat gaan we hiermee doen?
Yassine: mee naar huis nemen…
Juf: kan niet, want juf Jos moet er ook nog mee spelen.
Demona: beestje eruit halen en ergens neerleggen. Als je naar huis gaat, ga je ze weer zoeken en
mee naar huis nemen.
Juf stelt voor om een tentoonstelling te maken voor de kinderen van juf Jos. Jaaahh! Dat doen we!
De kinderen maken een mooie opstelling bij de ontdekhoek!
De kinderen ruimen alles op.
149

Observatie les 1 Regenwormen
Gesloten les 1/2 B
Alle kinderen installeren zich op de bankjes en stoelen.
Juf Jos grijpt nog even terug op de les van vrijdag.
Juf Jos laat het boekje zien aan de kinderen. Ze vraagt aan de kinderen waar ze denkt dat het over
gaat.
Wat kunnen we het beste doen om de wormen te zien?! Vergrootglas.
Onder het zand zoeken! Met scheppen.
De gevonden regenwormen in een bakje doen.
De juf laat aan de kinderen het wormarium zien.
Ze vertelt dat ze er voorzichtig mee moeten doen, het is van glas.
De juf laat het wormarium aan de kinderen zien. Alleen met de ogen kijken, want het is van glas.
De juf laat de kinderen naar regenwormen zoeken.
Ze houdt zich niet helemaal aan de les zoals de is opgeschreven. voor de volgende keer wel de
bedoeling!! Aangeven dat dit wel de bedoeling is.
De kinderen gaan op zoek, maar niet alle kinderen zijn al gestimuleerd en weten wat ze moeten
doen. De juf heeft het boekje ook niet voorgelezen, dit lijkt een gemiste kans te zijn.
De juf stuurt veel en helpt de kinderen. De juf draagt oplossingen aan.
De juf pakt de riek en steekt deze in de grond. Ze wiebelt met de riek, zo komen er misschien
wormen omhoog. Bijna alle kinderen komen nu bij de juf staan. Juf biedt de kinderen veel
handvatten.
Juf zegt dat de kinderen ook met een loep kunnen kijken.
De kinderen zoeken in kleine groepjes en niet snel zelfstandig.
De kinderen roepen als ze iets hebben gevonden.
De kinderen gebruiken de boekjes en zoekkaarten niet.
Tom heeft nog geen worm gevonden. Juf stelt voor een worm aan hem te geven, Samantha geeft
hem een worm.
Juf komt erachter dat ze de les in de verkeerde volgorde geeft. Juf pakt snel het voorleesboekje en
roept de kinderen bij elkaar.
150

Het is moeilijk om de kinderen bij elkaar te krijgen. Ze willen doorgaan met zoeken! Ze hebben nu
zo’n 10 minuten gezocht.
Juf leest het verhaal over de regenwormen voor.
De kinderen zijn bezig met de dingen die ze hebben gevonden en minder met het verhaal. Ze hebben
de spulletjes ook nog allemaal in hun hand, op hun schoot.
De juf laat de kinderen een plaat zien over de gangetjes die een worm maakt.
De kinderen zijn erg onrustig.
De juf vraagt: waarmee graaft de worm zijn gangetjes?
Antwoord: met zijn mond zegt Tess.
Zijn er beestjes nodig voor de grond?
Jaaaa!
En waarom? Juf zegt: ze maken de grond los.
Juf waarschuwt dat er veel kinderen aan het kletsen zijn.
De kinderen mogen nog verder zoeken naar beestjes.
Een aantal van de jongste kleuters vinden het moeilijk om te gaan zoeken. Ze lopen wel rond, maar
zoeken niet echt. (Luuk, Tom)
De kinderen doen alles wat ze vinden in het wormarium.
Juf loopt rond om bij te sturen en de kinderen te helpen.
Sommige kinderen graven met de scheppen om een gat te graven. Ze zoeken niet naar beestjes.
Olivier werkt lekker alleen. Met andere samenwerken vindt hij niet leuk en fijn. Olivier loopt naar een
andere plek om te zoeken. De juf wijst hem erop dat hij het gat wel dicht moet maken.
Noor roept: Juf, kom! We hebben iets moois gevonden.
De kinderen gebruiken de boekjes nog steeds niet. Ook de zoekkaart hebben ze nog niet ontdekt.
Juf zegt: de kinderen die klaar zijn met zoeken, gaan tekenen. De kinderen pakken het blad (met de
wormen erop geprint) en gaan aan de slag met hun tekening. Ze gebruiken de wormen die ze hebben
gevonden als voorbeeld.
Demi pakt de worm, legt hem op het tekenpapier en trekt met haar potlood om de worm. Zo k rijgt
ze precies de worm die ze heeft gevonden.
Juf stimuleert de kinderen om een mooie tekening te maken.
Juf zegt tegen de kinderen dat ze alle gaten goed dicht moeten maken.
151

De kinderen leveren hun tekening bij de juf in.
Daarna gaan de kinderen in de kring zitten.
De kinderen hebben al hun wormen in het wormenhuis gedaan. (wormarium)
De juf zegt dat ze net even met een loep heeft gekeken. Ze kon goed de ringen zien. En we konden
zien dat hij zand had gekeken, want hij een zwarte buik. Dit had Noor gezien samen met de juf.
De juf behandelt de tekeningen. Ze zegt dat Demi de regenworm op het papier had gelegd en met
een potlood om de regenworm had getekend.
Ze laat de mooiste tekeningen zien. De tekening van Chiel komt ook aan bod. Hij is jongste kleuter,
maar heeft erg mooie wormen getekend. De kinderen zijn verbaasd.
Tigo vertelde dat hij nog veel andere beestjes gevonden had.
Juf pakt de zoekkaart en Tigo mag aanwijzen op de kaart. Op deze manier hebben de kinderen toch
nog kennisgemaakt met de zoekkaarten. Vooral de jongens zijn erg geïnteresseerd.
De les is afgelopen.
152

Observatie les 2, Magneten
Open les, 1/2 D Dinsdag 7 april 2009
De juf verzamelt de kinderen om de ontdektafel.
Kleine kinderen vooraan, grote kinderen achteraan staan.
De juf legt uit dat iedereen de ogen en oren goed gaat gebruiken. Misschien zelfs je neus gaat
gebruiken. Het gebruik van de zintuigen wordt benadrukt.
De juf laat zien wat de voorwerpen zijn. Wat zijn dit ook alweer?
Antwoord Floortje(jongste): Magneten
Juf laat zien wat er allemaal in de bakjes zit. Ze vraagt wat de kinderen wat er allemaal in de bakjes
zit.
Juf laat de werkbladen zien.
De kinderen gaan bij elkaar zitten.
De juf pakt een boekje en leest een klein stukje voor over magneten.
Er zijn geen plaatjes om te zien, juf benadrukt dat ze goed moeten luisteren.
Kinderen luisteren naar het verhaal. Juf betrekt de kinderen bij het verhaal door vragen te stellen
over de plaatjes.
Juf benadrukt dat ze al veel dingen heeft laten zien en uitgelegd.
Ze benadrukt het samen delen en samen werken. Er zijn niet genoeg magneetjes voor iedereen. Ook
het opruimen wordt benadrukt.
Juf zegt; ga maar eens kijken wat je met de magneten kan gaan doen. Gevolg: stormloop op de
magneten.
De kinderen proberen in alle bakjes de magneten uit. Sommige kinderen gaan rondlopen in de
binnentuin om daar dingen te proberen.
Sommige kinderen pakken het werkblad en beginnen met kleuren. Juf vraagt wat ze denken dat ze
moeten doen, kinderen antwoorden en juf legt uit.
Kinderen zijn erg enthousiast in de ontdekkingen die ze doen.
De jongste kleuters lopen ook rond en proberen in de binnentuin materialen uit.
De kinderen maken de magneten aan elkaar vast, maar krijgen ze dan niet meer van elkaar af.
Simon probeert de materialen te laten vallen en ze dan weer op te vangen met een magneet. Hij
probeert verschillende hoogtes en afstanden.
153

Yassine en Bram proberen wit tegen wit en rood tegen rood te houden. Dit lukt niet, rood draait naar
wit. De kinderen zijn helemaal verbaasd. Het is ook een raar gevoel in je handen als je dat doet.
De magneet blijft zitten aan de bank en bij het raam.
De juf roept de kinderen bij elkaar bij de tafel. Alle spulletjes even neerleggen.
De juf vraagt wat de kinderen allemaal hebben ontdekt.
Indy: spijkers.
Wat kon je daarmee doen?
Indy: die kon je eraan doen.
Heeft er iemand nog iets anders ontdekt?
Danique: een muntje bleef eraan plakken. Heb je een muntje dan? Nee! Hoe kan je dat dan ontdekt
hebben.
Yente: een paperclip die blijft plakken.
Bas: het blijft aan het blauwe van het raam plakken. Aan de vensterbank.
Wat zou je nu nog meer willen ontdekken?
Bas: nog een keer gaan kijken of de vensterbank nog steeds blijft plakken.
De juf geeft tip: werkblad. Daar ga je kijken wat blijft plakken en dat ga je kleuren.
Misschien kan je ook wel een ketting maken met een magneet.
Heeft er iemand nog een tip voor andere kinderen? Wat is heel leuk om te ontdekken?
Hé op het raam doet ie het nog steeds!?! Zegt Bas.
Hij kan ook blijven hangen! Hoe kan dat nou; Bas.
Kom we gaan een ketting maken zegt Yente.
Matthijs: ook een elastiekje eraan plakken.
Bram: alles blijft hieraan plakken.
Indy + Robey proberen om zo veel mogelijk paperclips onder de magneet te hangen.
De kinderen worden na 25 minuten afgeleid door andere dingen. De plantjes en hommels.
De juf van de gymzaal wil dat de kinderen niet meer aan de vensterbank komen. Ze moeten aan de
andere kant gaan spelen.
Juf moet regelmatig kinderen stimuleren om door te zoeken wat nog meer blijft plakken.
154

Simon maakt de voorkant van de auto.
De kinderen verwonderen zich ook over andere dingen in de binnentuin/ buitenlokaal.
Juf perkt dit wel in voor de kinderen.
Bram blijft doorgaan met ontdekken.
De kinderen zijn actief aan het kleuren.
Na ongeveer 15 min (tweede ronde) roept de juf de kinderen weer bij elkaar bij de tafel.
Juf geeft complimenten aan de kinderen die snel bij de tafel gaan zitten.
De kinderen zitten met hun werkblad rond de tafel.
Wat hebben jullie allemaal ontdekt?
Bas: vensterbank.
Robey: ik heb getekend. Wat heb jij ontdekt(juf)? Wat had je zelf uitgevonden? Een ketting! Hoe
maak jij nou een ketting? Dan moet je een lange stok pakken. Hoe heet deze lange stok? Ja! Dan
moet je die dingetjes er allemaal aanplakken en dan maak je dus een ketting.
Matthijs: bierdopje. Daar plakte het ook aan. Waaraan? Magneet! En waaraan nog meer? Aan de
wasknijper. En aan de spijker.
Waren alle magneten hetzelfde? Of waren er ook sterke magneten en minder sterke magneten?
Yente: ja er waren er een paar sneller. Hoe kon je dat zien/ merken? Nou daar kreeg je de spullen
moeilijker vanaf.
Hoe had jij het ontdekt, Danique? Hoeveel wasknijpers eraan bleven hangen. Aan sommige bleven
er niet zo veel hangen.
Demona: hoe heb je het werkblad gemaakt? Ik heb de dingen gekleurd die bleven plakken.
En bij het onderste stukje? Tellen hoeveel eraan bleven hangen.
Zijn er nog kinderen die hier iets over willen vragen? Aan de juf of aan een kindje?
Nu moeten we nog een ding doen! Wat zou dat zijn? Is het daar netjes?
Opruimen!!!
Alle kinderen gaan opruimen.
De juf benadrukt het opruimen.
155

Observatie les 2 Magneten
Gesloten les 1/2 B
De kinderen komen in de binnentuin en mogen gaan zitten op het bankje.
De kinderen gaan op zoek naar regenwormen. De juf geeft aan dat ze dit gister al hebben gedaan.
Juf geeft aan dat ze het gister hebben gehad over regenwormen.
Er is door de kinderen aan de juf gevraagd of ze kan toveren. Want Juf Emily kan wel toveren. Gister
is Juf Emily is geweest en die kon toveren. Wat had ze gedaan? Ze had magneten. En die bleven aan
elkaar plakken. Dat was heel knap. Kon alles eraan blijven plakken? Neeeee! Had Juf Emily die dan
met plak aan elkaar gemaakt? Nee natuurlijk niet!
Juf gaat met de kinderen naar de ontdekhoek. Juf pakt verschillende voorwerpen en laat ze aan de
kinderen zien.
Niet alle kinderen doen actief mee. Sommige kijken naar de gymles . Sommige hangen tegen de
watertafel aan.
Juf benadrukt dat ze moeten kijken met de ogen en goed moeten luisteren met de oren (zintuiglijke
waarnemingen worden benadrukt). De juf vertelt de bedoeling van het werkblad. Een kruisje zetten
bij datgene waarvan de kinderen denken dat de magneet blijft plakken. De kinderen mogen een
plaatsje zoeken aan een tafel / op een stoel zodat ze het werkblad kunnen maken.
De hulpjes delen de werkbladen uit en ook de potloden.
Julian wil al meteen naar de ontdekhoek lopen om het ui te proberen. Juf zegt dat hij nog even moet
wachten. Dit gaan we zo met z’n allen doen, legt ze uit.
Aan de grote tafel hebben de kinderen overleg met elkaar. De kinderen corrigeren elkaar als ze het
werkblad niet goed invullen.
De jongste kleuters hebben er moeite mee om het werkblad helemaal alleen in te vullen.
Wie denkt dat het rietje blijft plakken aan de magneet? Julian mag het proberen. Nee hij blijft niet
plakken zegt de juf.
Wie denkt dat de paperclip blijft plakken? Juf doet het zelf! Jaaahhhhh hij blijft plakken! Nu mag je de
paperclip kleuren.
Wie denkt dat het bierdopje aan de magneet blijft plakken? Tadaadadada! Jeeeehhhhhhh!!
De kinderen tekenen het dopje er zelf nog bij.
Dit is de krokodil, de wasknijper. Wie denkt dat de wijsknijper blijft plakken? Steek je vinger op?
Simsalabim. De juf klikt de wasknijper eraan. De wasknijper blijft niet plakken.
De cent? Simsalabim. Ahhhhhhhhhhh…..Nee!
156

De gum? Neeeeehhhhhh. Simsalabim! Neeeeeeeeeee! De juf legt m bovenop de magneet. Nu de
magneet omdraaien roepen de kinderen.
Er komt een potlood aan… Neeeeeehh Hij blijft niet hangen.
De kinderen roepen wel mee, maar ervaren zelf de krachten van de magneet niet.
Het nietje! Jeeeehhhh!!! Kleuren.
De splitpen. Wie denkt dat die blijft plakken! Jaah denkt Olivier. Jaaahhhh!!!
Het elastiekje. Juf doet heel stiekem en maakt er een geheim van. Juf knoopt de elastiek aan de
magneet vast. De kinderen roepen hard neeee!! Zo moet het niet juf! Jij kan het niet! Tigo doet het
goed!
Spijker?! Jaaaahhhhhhhhhh!!! En kleuren maar!
Neeee! De sleutel doet het niet! Hoe kan dat nou? Die lijkt op een spijker zegt Micki.
De kinderen wachten netjes op de juf die de namen controleert bij de kinderen.
De juf neemt de kinderen mee naar de ontdekhoek.
De juf pakt de magneten en laat de kracht van de magneten zien.
De juf pakt het hoefijzermagneet en laat de kracht zien van de magneet. Dit doet ze ook met de
staafmagneet en de andere magneten. De juf laat een aantal kinderen een magneet vasthouden. Ze
gaat met de kinderen kijken welke magneet het sterkste is. Ze gaat alle magneten af. En kijkt of de
slinger kan blijven hangen. Bij alle magneten blijft de slinger hangen.
He juf, het lijkt net een show! Ja zegt de juf, een magneetshow!
De kinderen concluderen dat alle magneten even sterk zijn. Ook al zijn ze groot/klein/dik/dun, ze zijn
allemaal even sterk is de gezamenlijke conclusie.
Ik heb hier schors! Blijft dit hangen denken jullie?
De juf pakt de magneetpoeder en gaat nu echt toveren. Ze laat het geluid van de poeder aan de
kinderen horen. Ze laat het potje aan de kinderen zien. Wat staat er op de tekening? Een magneet!
De juf laat zien hoe de poeder eruit ziet. Dan doet de juf de truc. De kinderen zijn verbaasd. De
korrels lopen over het papier. De juf maakt er een leuk verhaaltje van.
Tom is niet betrokken. Hij blijft rustig zitten en toont geen interesse. Pas als iedereen het heeft
gezien gaat hij kijken.
De juf laat ook duidelijk zien dat de poeder weer poeder wordt als je de magneet eraf haalt.
De juf geeft aan dat ze veel heeft geleerd over magneten.
Hebben wij ook magneten in de klas?
157

De kinderen ruimen onder leiding van de juf de spullen op. Juf geeft aan wie wat opruimt.
Tijdens deze les hebben de kinderen het zelf doen en ondernemen totaal gemist!
158

Observatie les 3 Bloemenfeest
Open les, 1/2 D
Kanttekening: het regent. Het waait. Het is best koud. De kinderen houden het daardoor niet zo lang
vol buiten en dat is jammer voor het verloop van de les.
Juf Liesbeth heeft de kinderen een stoeltje mee laten nemen en zet ze neer rond de ontdektafel.
Ze vraagt aan de kinderen wat ze allemaal zien.
Juf benadrukt de zintuigen. Wat ruik je als je je neus dicht knijpt? Wat zie je als je je handen voor je
ogen doet?
De kinderen noemen in eerste instantie materialen op die ze de vorige dagen hebben gebruikt.
Al snel vallen de rozen ook op.
Juf gaat hier verder op in. Ze vraagt de kinderen wat ze allemaal zien aan de roos.
Juf legt uit hoe een roos/ bloem eruit ziet. A.d.h.v. de plaat vertelt de juf hoe een bloem in elkaar zit.
De kinderen vragen ook naar de bloemetjes ‘die er raar uitzien’ die op de tafel liggen.
Juf vraagt aan de kinderen hoe dat kan.
Bram geeft tekst en uitleg.
Juf stelt nog een aantal vragen en de kinderen gaan hierop in.
De kinderen stellen ook vragen over het blad van de bloem. De juf laat Danique een blaadje uit de
tuin plukken en vraagt aan de kinderen wat de verschillen tussen de blaadjes zijn. Glad en met
puntjes. Donker groen en licht groen. Ruikt lekker, ruikt helemaal niet.
- Als kinderen vrij mogen onderzoeken maken ze wel veel materialen kapot
De kinderen vragen wat ze met de bloemen gaan doen. Hun oog valt op de zilveren pakketjes. Vooral
Elma en Simon staan er met hun neus bovenop. In de zilveren pakketjes zitten gedroogde
bloemetjes. Deze heeft juf Emily al thuis gedroogd.
De kinderen vragen of ze dit ook mogen doen! Natuurlijk mogen ze dat!
De juf gaat nog in op de bloemen en planten in de tuin. M.b.v. het werkblad kunnen de kinderen
verschillende bloemen gaan tekenen. Door het slechte weer kan dit nu helaas niet buiten. Juf
Liesbeth richt in de klas een hoek in waar dit dan kan. Ze mogen dan eerst in de binnentuin om te
gaan kijken/ onderzoeken en daarna in de hoek in de klas om de bloemetjes te persen of om te
tekenen of de werkbladen.
De kinderen zitten te wiebelen op hun stoel.
Als juf zegt dat de kinderen aan de slag mogen gaan, stuiven ze alle kanten op.
159

Een aantal gaan in de tuin op zoek naar bloemen.
Een aantal beginnen meteen met het uit elkaar halen van de bloemen. Een paar (bram, matthijs,
Yente) weten hoe ze het beste de bloemetjes kunnen persen. De andere kinderen doen hen na.
Simon en Demona leggen hun hele bloem onder de pers. De andere kinderen corrigeren en leggen
uit dat de pers nu niet meer dicht kan. Simon haalt de bloem weer uit de pers en begint opnieuw.
Demona haalt de bloem uit de pers en steekt alleen de steel in de pers. Zo! Zegt ze, nu kan ie weer
dicht!
De pers raakt vol, de kinderen krijgen het koud en willen naar binnen.
Juf roept de kinderen nog even bij elkaar en vraagt aan de kinderen wat ze allemaal hebben
gevonden/ gedaan.
Matthijs zegt dat hij een blaadje heeft gevonden dat hij kon eten en wel in de soep wilde doen thuis.
Het rook zo lekker en het smaakte ook lekker. De andere kinderen vinden dit wel een beetje raar.
Matthijs pakt een blaadje en laat de kinderen ook ruiken. Ervan eten lijkt hem niet zo slim, want
misschien wordt je dan wel ziek. Het moet eerst in de soep, dan kan je het wel eten!
Juf neemt de kinderen mee naar binnen en praat in de kring nog even verder over de bloemen.
Jammer dat het weer niet echt mee heeft geholpen, daardoor viel het open karakter een beetje in
het water.
- Deze les was misschien minder geschikt als open les, maar kan ook aan houding en
gewenning leerkracht liggen. We zijn gewend alles te plannen en alles in de hand te willen
houden. Bij deze les is dat dus juist niet de bedoeling en dat is erg lastig.
160

Observatie Les 3 Bloemenfeest
Gesloten les
Inleiding in de les.
Juf laat allemaal verschillende bloemetjes zien.
Juf vertelt over de verschillende boekjes. Ze laat de plaatjes zien en de kinderen reageren op de
vragen.
Een aantal kinderen doen actief mee.
Een aantal kinderen zijn afgeleid door andere dingen.
Ik ben bezig de rozen aan het ontdoen van de scherpe doorns. Ik knip ze ook af.
Er zijn veel spulletjes te zien voor de kinderen.
Juf vertelt over de droogbloemen.
Juf laat Olivier vertellen hoe ze bloemetjes moeten drogen. Dit kan hij zien aan de plaatjes op het
blad. De nummertjes staan ervoor. Olivier legt het heel goed uit.
Giel en Luuk gaan rondlopen door de tuin. Ze tonen geen interesse.
Juf laat de kinderen zien hoe bloemetjes worden gedroogd door een voorbeeld te geven.
De kinderen vragen of ze dat ook mogen doen!?!
De juf denkt van wel.
De juf laat de keukenrol zien met de namen erop. De kinderen snappen niet hoe dat kan. De juf zegt
dat ze dat zo in de winkel kan kopen; dat geloven ze niet. Heeft Juf Emily gedaan.
Juf neemt de kinderen mee naar de bank. Daar hangen foto’s van bloemen.
Juf legt uit hoe een bloem eruit ziet. De steel, de bloem, de meeldraden. Ze vertelt ook wat ermee
gebeurt. De kinderen springen in in haar verhaal en een aantal doen zeer actief mee. Een aantal
kinderen tonen meer interesse in een boom dan in de bloemen.
Kan dit zijn omdat ze het niet allemaal kunnen zien?!
Juf gaat op de bank zitten, de kinderen op de grond.
Juf praat met de kinderen over insecten. Ze laat de kinderen insecten noemen. Ze vertelt dat de
insecten snoepen van de bloemen. Juf start een verhaal over hoe insecten de stofmeel verspreiden.
Sacha mag het verhaal verder vertellen en afmaken.
Juf gaat nog verder met het vertellen hoe een bloem eruit ziet.
De kinderen luisteren aandachtig naar de juf.
161

Alleen Noor en Britt doen niet goed mee. Ze zitten met elkaars haren te spelen
De kinderen moeten een goed plekje gaan zoeken van de juf en als ze een goed plekje hebben krijgen
ze een roos.
De juf deelt de keukenrol uit. Ze geeft iedereen 1 roos.
De kinderen gaan zelf aan de slag. De kinderen die niet goed opgelet hebben gaan nog niet aan de
slag. Ze weten niet wat ze moeten doen.
Sommige kinderen halen netjes de blaadjes van de roos. Andere kinderen doen de hele bloem tussen
hun stukje keukenrol.
De kinderen overleggen hoe het eigenlijk ook alweer moet. Olivier geeft het goede voorbeeld. Juf
geeft hem complimenten. De andere kinderen kijken hoe hij het doet en een paar doen hem na. Britt
en Michi doen nog steeds de hele bloem tussen het boek.
Britt bedenkt zich toch. Ik vertel ze dat ze over een paar weken de bloemblaadjes op kunnen plakken
en als je een hele bloem ertussen doet, dan gaat dat niet.
Juf loopt rond om kinderen te corrigeren die de hele roos ertussen doet.
De juf stopt de bloemen tussen de boeken.
De kinderen hebben de opdracht verschillend opgepakt. Sommige kinderen hebben echt alle
bloemblaadjes eraf gehaald. Andere kinderen hebben de hele bloem in hun stuk keukenpapier
gedaan.
De juf zorgt ervoor dat iedereen de keukenpapiertjes goed dichtzitten.
De juf verzamelt de kinderen bij de tafel. De juf laat de kinderen de boeken naar de klas brengen.
162

Observatie Les 4
Zet ‘m op Open les, groep 1/2 D
Kinderen komen in de binnentuin (buitenlokaal).
De kinderen gaan zitten rond de ronde tafel.
De juf doet de inleiding; waar hebben we het gister over gehad.
Juf laat het boekje aan de kinderen zien. Wat zien de kinderen op de voorkant van het boek? Wat
zouden de kinderen in de tent gaan doen? Kinderen zoeken naar antwoorden. In de tent picknicken,
in de tent spelen, in de tent slapen.
Juf gaat het boek voorlezen en laat de plaatjes zien. Ze vertelt wat er op de plaatjes te zien is.
Er volgt een korte uitleg over het bouwen van tenten.
De kinderen in het boekje bouwen de tent op. Ze nemen allerlei spulletjes mee de tent in.
Luchtbedden, slaapzakken, boeken, knuffels en een zaklamp!
De meeste kinderen luisteren zeer aandachtig. Vooral omdat ze situaties herkennen en de juf laat
voorwerpen zien die de kinderen in het boekje ook gebruiken.
Elise en Robey zitten met hun voeten in het zaagsel te spelen.
De kinderen gaan in een kring om de spulletjes staan. De juf zingt een liedje om de aandacht te
krijgen.
De juf geeft een voorbeeld: ik pak alles wat er ligt en jullie krijgen lekker niks. De kinderen moet
lachen. Nee juf, we moeten wel samen delen en samen spelen.
De kinderen gaan met hun groepjes uit de dag aan de slag. Ze gaan op ontdekkingstocht.
Melanie en Chris kijken de kat uit de boom. Ze lopen rond en kijken wat de andere kinderen aan het
doen zijn. Ze zijn niet betrokken bij het proces van de andere kinderen.
Simon heeft een hamer meegenomen en vraagt aan de andere kinderen wie hij kan helpen met zijn
hamer.
Indy roept: wat maakt ons sterk?! Teeeeeaaaammmwerk.
Bram +Bas houden de stokken vast en Simon timmert met zijn hamer.
Yassine + Yente gaan samen bouwen, maar weten even niet meer hoe het moet. Yassine pakt het
boekje erbij wat de juf net heeft voorgelezen.
De kinderen vragen om touw. Noa + Melanie maken het touw vast. Melanie doet inmiddels mee. Ook
Chris probeer een stok in de grond te steken
Bas + Bram + Ronaldo maken samen een hele hoge tent met heel veel stokken.
163

Yassine wil graag de hamer van Simon lenen en zegt dat ze samen moeten delen.
Noa gaat helemaal in haar spel op en delegeert Melanie, Marjolein. Ze speelt samen met Yente en
Yassine.
Yordi is al 20 minuten met 2 stokken bezig en om deze in de grond te krijgen. Adriaan helpt hem
daarbij.
Juf deelt het touw uit, maar de kinderen moeten het zelf bevestigen.
Kris zegt: Yassine is echt heel erg goed in tenten bouwen.
Elise + Robey + Danique + Luka + Demona hebben hun tent al bijna klaar. Ze roepen de juf om de tent
te laten zien.
Bas + Bram + Ronaldo bouwen een schuine tent, zoals het plaatje.
Kris wil een rits in zijn tent, hoe kom ik daaraan?
Marjolein controleert met het boekje of alles klopt.
Elma kijkt bij de bloemetjes. Elma kijkt bij de kinderen wat ze allemaal hebben gemaakt. Elma bouwt
zelf niet mee. Elma loopt rond door de tuin.
Floortje vraagt de juf steeds om hulp als ze iets nodig heeft.
Juf roept de kinderen even tot stilte. Ze zegt dat je bij elkaar kunt kijken hoe het gaat en hoe ze een
tent hebben gebouwd. Ze roept de kinderen niet bij elkaar in een kring, omdat alle kinderen zo druk
bezig zijn.
Ronaldo neemt zeer actief deel aan het proces. Hij zoekt stokken, stuurt de jongens aan, timmert en
bekijkt het ontwerp.
Indy roept: kom iedereen in de tent want het regent.
Een aantal kinderen hebben de haringen ontdekt en slaan deze in de grond door de kleden heen.
Bram+Bas + Ronaldo hebben een wigwamtent gemaakt!
Adriaan speelt met het vliegengordijn.
Yassine stelt voor om de hamer van hamertje tik te gebruiken. Deze zijn niet zo sterk dus dat mag
niet van de juf.
De juf roept de kinderen bij elkaar en gaat met de kinderen bij alle tenten kijken. De kinderen gaan in
de tent zitten en mogen vertellen hoe ze de tent hebben gemaakt. Ze vertellen wat ze moeilijk en
gemakkelijk vonden.
Omdat de kinderen zo goed gewerkt hebben krijgen ze allemaal een snoepje.
Daarna gaan ze allemaal hun spulletjes weer opruimen.
164

Observatie Les 4
Gesloten les Zet ‘m op
Klas 1/2 B
De kinderen komen de binnentuin binnen.
Van de Juf (Jos) moeten de kinderen een kring maken om de grote boom, waar ook alle spulletjes
liggen.
De juf organiseert eerst de klas. OP zo’n manier dat iedereen het goed kan zien. Ze zet wat kinderen
op een andere plek, omdat ze anders niet goed luisteren.
De juf laat eerst een tentstok zien. Wat is dit? Vraagt ze aan de kinderen. De kinderen zeggen een
stok! En die moet in de grond! De juf probeert wat stokken op elkaar te zetten. De kinderen geven
tips en advies aan de juf hoe ze de stokken neer moet zetten.
Een kind zegt: er moet nog een doek overheen.
En een spijker in. Het is geen spijker zegt de juf, maar het heet anders zegt ze tegen Thijs. Hoe heet
dit ook alweer? Ik heb het van de week nog verteld. De juf zegt: het is de naam van een vis. De
kinderen weten het niet meer. De juf zegt een haring! De kinderen moeten lachen.
Juf: nu houd ik de stok vast, maar dat kan natuurlijk niet! Hoe lossen we dat op? Een haring erin
stoppen? Zeggen de kinderen. Juf stopt de haring in de stok. Nee zo kan het niet!
Een hamer heb je nog nodig zegt Esmay.
Julian zegt dat ze nog een stok nodig heeft, Olivier springt bij. Je moet de stok vasthouden en dan de
andere stok erbij en dan het doek erover.
Maar nu blijft hij nog niet staan zegt de juf. Je hebt nog iets nodig…
Touw! Zegt Summer. Ja zegt de juf, een scheerlijn. Zeg maar na. Scheerlijn.
Kan je daar dan ook mee scheren zegt Thijs. Nee zegt de juf dat kan niet, kijk maar.
De juf pakt een paar scheerlijnen en maakt ze vast aan de tentstok. Een paar kinderen houden de
scheerlijnen vast. Summer, Michi, Olivier helpen mee. De andere kinderen willen ook graag helpen.
Maar dat gaat niet, er zijn geen taakjes meer.
Noor en Evi zijn totaal niet betrokken en zitten samen maar een beetje te kletsen.
De andere kinderen die geen taakje hebben zitten / staan ongeduldig.
Tycho, Julian, Thijs, Michi mogen een haring in de grond steken en met de hamer op de haring slaan.
De stok kan nu bijna rechtsop blijven staan.
165

Juf moet regelmatig de kinderen waarschuwen. En tips geven. De kinderen hebben weinig ruimte om
zelf te ervaren en te ontdekken.
Olivier zegt: het wordt wel een rare tent! Waarom vraagt de juf? Nou, die touwen zijn niet allemaal
even lang.
De tent blijft staan! Goed gedaan Olivier roepen de kinderen. Olivier heeft namelijk de stok
vastgehouden Voor Olivier een succes ervaring.
De juf zegt: nu krijgen jullie spulletjes en mogen jullie zelf proberen een tent te maken.
De juf maakt de groepjes. En verdeelt de materialen. Ook verdeelt ze de plekken in de tuin. De
kinderen mogen hierin zelf geen keuzes maken. De juf is erg druk bezig, maar de kinderen kunnen
nog niet echt beginnen.
De kinderen vragen een oplossing om het touw aan de paal te knopen. De paal is namelijk veel hoger
dan de kinderen. Sacha gaat toch zelf op het bankje staan. Britt blijft aan de juf vragen om te helpen.
Lennert neemt een kijkje in de kas. Hij toont geen interesse voor het tenten bouwen. Evi gaat op de
band zitten. Ze vraagt of Noor erbij komt zitten.
Thijs klimt op de boomstammen.
De juf moet overal bijsturen en vragen beantwoorden.
Het groepje van Tycho onderneemt geen actie, Tycho, Samantha, Evi, Tess, Lennert, Thijs, Noor. Ze
timmeren met de haringen op de boom.
Juf zegt: je hebt wel een lusje aan het uiteinde nodig om de haringen in te steken.
Juf helpt bij één groepje. Eén groepje werkt zelfstandig goed. Een groepje werkt zelfstandig niet.
Olivier is de jongen van de hamer. Hij timmert alle haringen erin. Maar sommige kinderen willen ook
timmeren.
Sacha pakt doeken. Juf wordt boos; had ik al gezegd dat jullie doeken mochten pakken?! De kinderen
(Demi, Sacha) leggen de doeken terug.
Juf helpt alle tenten rechtop te zetten.
Als je tentstok staat ga je weer even in de kring zitten.
Het kost juf veel energie om overal bij te sturen.
Lennert is bezig met het zoeken van beestjes op de grond. Ook Giel vindt dit veel interessanter en ze
gaan samen op zoek. Cas zoekt onder een steen.
Juf roept de kinderen weer bij elkaar in de kring. Het duurt 5 minuten voordat alle kinderen zitten en
stil zijn.
166

De tent van Britt, Sacha, Marenthe, Olivier gaat weer los omdat ze aan de touwen zitten. Juf wordt
boos, want de andere kinderen zitten al in de kring. Juf moet bijsturen. Tent staat weer, maar stort
ook weer in.
De tent die de juf in het begin heeft opgezet, stort in. Juf zegt beetje boos: hoe kan dat nou weer?
Wie zat er aan het touw? Yasmine zegt: ik heb de haring gepakt want die hadden wij nodig. Dit is niet
zo handig, zegt de Juf.
Juf vindt dat de kinderen een applausje hebben verdiend.
Juf vat kort samen wat de kinderen allemaal hebben gedaan. De kinderen zitten / staan ongeduldig
op hun stoel. Michi, Giel, Evi, Noor zijn druk in gesprek.
Juf vraagt of de kinderen een tekening kunnen maken van hun tent. Juf deelt de blaadjes uit. Ze
maken samen een tekening hoe ze de tent hebben gemaakt. De juf verdeelt de kinderen weer in hun
groepjes en geeft ze een plekje in de binnentuin.
Julian, Fay, Esmay, Jasmine overleggen welke kleur ze gaan gebruiken. Geen kleur zegt Julian, want er
zitten nog geen doeken over en de stokken zijn grijs. Ze overleggen wie welk gedeelte van de tent
tekent.
Olivier en Sacha maken ruzie over wie de tekening gaat maken. Ze duwen elkaar. Olivier pakt de bril
van Sacha af. Juf zegt: je mag ook zelf een tekening maken. Dit doen de kinderen en laten elkaar
verder met rust.
Michi en Cas maken samen een tekening. Summer gaat ook zelf aan de slag.
Tycho wordt boos op Michi. Jullie tekenen onze tent! Dat mag niet hoor! Jullie hebben een eigen
tent. Michi tekent ryustig door.
Samantha loopt wat rond maar tekent niet met een groepje mee. Juf is kieskeurig op de tekeningen.
Teken wat je ziet, tot de details. De kinderen komen vele vragen stellen aan de juf. Is mijn tekening
goed? Klopt het zo? Ik heb m af, is het zo goed?
Juf hangt de tekeningen op, zodat de andere kinderen het goed kunnen zien.
De tijd is bijna voorbij en de kinderen zijn niet in de gelegenheid geweest om doeken over de tent te
maken. De juf kiest 1 tent uit om te maken, zodat de kinderen toch het eindresultaat te zien is. Britt
moet huilen, omdat ze niet mee mag helpen. Britt pakt zelf een doek en doet die over het hout heen.
Een paar kinderen gaan al terug naar de klas. De tentstokken blijven staan.
Olivier en Julian hebben regenwormen gevonden en dat is ineens een stuk interessanter.
De meisjes gaan terug naar de klas en daarna naar buiten. Een aantal jongens (Tycho, Julian, Olivier,
Esmay, Fay) helpen met opruimen.
167

8.Reacties van leerkrachten
Reactie Nienke Maassen (1/2 B, gesloten lessen):
Ik heb de lessen als positief ervaren. Zowel voor de kinderen als mijzelf. Ik had niet verwacht dat ze
zo enthousiast zouden zijn. Vooral omdat ze met zo'n groot aantal waren en tegelijkertijd moesten
luisteren en onderzoeken.
- Positief; dat de kinderen met een brede interesse voor de natuur 'opvallen'. Voor, tijdens en na de
lessen hadden zij de mogelijkheid om verder te werken met het onderwerp. Betrokkenheid bij de
natuur vond ik erg positief. Kennis laten maken met de natuur is ook erg positief. Nu kwamen er ook
andere activiteiten en onderwerpen aan bod. Mede door tijdsgebrek val je als leerkracht snel terug
op de bekende onderwerpen; beestjes zoeken, kikkervisjes, bloembollen etc.
- Een aandachtspunt voor de onderbouw is dat we de binnentuin beter kunnen gaan inrichten op het
werken met grotere groepen kinderen. Er is nu te weinig ruimte om te onderzoeken, ergens te zitten
en ruimte om materiaal uit te stallen.
- Als school werken we al erg lang met een open manier van lesgeven. Het was voor mij best lastig
om nu op een gesloten manier les te geven. Ik vind het prettiger om de kinderen naar interesse en
kunnen te laten werken. In ieder geval als je met 1 en 2 samen de les uitvoert. Alleen met de oudste
of alleen met de jongste kun je prima een gesloten les geven.
Reactie Jos Spooren(1/2 B, gesloten lessen):
Hallo Emily,
Allereerst bedankt dat onze groep hieraan mee mocht doen, de kinderen zagen er elke keer helemaal
naar uit, als de introductie gegeven was en waren bijvoorbeeld erg teleurgesteld toen het regende en
de kampeerles uitgesteld moest worden! Zelf heb ik er ook van genoten.
Hoewel ik vooraf mijn twijfels had om dit met de hele groep tegelijk uit te voeren, is mij dit erg
meegevallen, er was voldoende materiaal aanwezig voor iedere leerling en op een jongste leerling
na, toonde de groep zich belangstellend en betrokken.
De instructie kan wat bijgesteld worden, zodat de stappen in de lesbrief goed op elkaar aansluiten.
Ook zou het fijn zijn als er van 'het kookboekgedeelte' voorbeelden aanwezig zijn, (plaatmateriaal
met duidelijke instucties) zodat de groepjes direct aan de slag kunnen zonder op de uitleg van de
leerkracht te hoeven wachten.
Met de gesloten vorm had ik zelf wel veel moeite, ik zag dit ook terug bij de kinderen, zodra ze
eindelijk zelf aan de slag konden, moesten ze even alle energie kwijt. Van de dingen die ze zelf
hebben gedaan/ervaren hebben, heb ik later in de groep meer van terug gekregen dan van datgene
wat ik verteld heb.
Reactie Liesbeth van Rijn (1/2 D, open lessen):
Hoi Emily, Ik geef het antwoord voor de bloemen les ( = A), daarna voor de tenten les (= B).
- Hoe hebben jullie de lessen ervaren?
A: Ik heb de les als positief ervaren maar met een beperking van de werkbladen. Dat was net een
stap te ver, nog te abstract voor de kinderen.
B Ik heb de les als zeer positief ervaren.
- Wat was positief?
168

A: de andere omgeving daagde de kinderen enorm uit maar de werkbladen zijn al op een ander
niveau van verwerking.
B de andere omgeving daagde de kinderen enorm uit alsmede de uitdaging die de materialen gaven.
Ze werden enorm geprikkeld door het prentenboek en de materialen. Gingen ook goed aan de slag
en betrokken elkaar in het oplossen van problemen. De kinderen hadden elkaar nodig.
- Wat kon beter? Waar ben je tegenaan gelopen?
A: tegen de open ruimte (tuin) en voor mij de eerste keer om zo een les te geven en te ervaren. Ik
had het idee de aandacht van de kinderen niet goed gericht op mij te krijgen. Ik wilde nog teveel
leiden.
B: Ik heb n.a.v. de bloemenles ook gereflecteerd en gezien dat ik de leerlingen veel meer los kan
laten. De materialen waren erg uitdagend en de kinderen voelden precies aan wat de uitdaging was
en lieten vanzelf de “flow” over zich heen komen. Ze gingen er vanzelf in op!
- Hoe staan jullie tegenover de gesloten (1/2B) of open (1/2D) manier van lesgeven?
De open lessen spreken mij enorm aan. Ieder kind kan op zijn eigen niveau werken en de aandacht is
echt afhankelijk van wat het kind echt nodig heeft. De hulp aan elkaar en samenwerking met elkaar
die er uit voort kwam is erg goed en mooi om te zien. Ik ben meer een coach bij het volgen van de
ontwikkeling van de kinderen.
Reactie Erna Muselaers (1/2 D, open lessen):
Ik vond de lessen erg leuk.
Heel mooi om de kinderen los te laten. Voor mij als leerkracht ook best moeilijk, je bent geneigd snel
in te grijpen. En je merkt nu dat dat echt niet altijd nodig is meteen in te grijpen.
* Ik vond de onderwerpen erg leuk. Eenvoudig, niet te moeilijk, dicht bij hun belevingswereld.
* ik vond het zelf doen en zelf onderzoeken heel positief. Het was wel goed om dit soms centraal te
bespreken, zodat andere kinderen ook dingen van andere kinderen zagen. dit gaf hen dan weer
ideeen.
* Zorg voor elk kind voor een magneet. Dat werkt denk ik beter als samen doen. En met ieder 1
magneet kan er nog samen gewerkt worden.
De verhaaltjes waren misschien niet zo aansprekend, zeker die van magneten niet.
* Ik vond de open manier heel prettig en goed, van de gesloten kan ik nu zo weinig zeggen.
169

9. Contacten
Kees Both [both0207@planet.nl]
Verzonden: vrijdag 13 februari 2009 13:21
M
Aan:
Campbell,Emily E.M.V.
Beste Emily,
Leuk, die afstudeerscriptie en ook je verbinding met 'De
Touwladder'. Ik heb
doordat ik zelf druk ben met een intensieve studie weinig tijd. Maar
je kunt
me zeker vragen stellen. Of ik die kan beantwoorden zal ik per keer
bekijken. Doe Nol de hartelijke groeten, als je hem ziet.
Groet,
Kees Both
-----Oorspronkelijk bericht-----
Van: Campbell,Emily E.M.V. [mailto:e.campbell@student.fontys.nl]
Verzonden: vrijdag 13 februari 2009 13:01
Aan: both0207@planet.nl
Onderwerp: Afstudeerscriptie
Beste meneer Both,
mijn naam is Emily Campbell en ik studeer dit jaar af aan de PABO
Den Bosch.
Voor mijn afstudeerscriptie ga ik onderzoek doen naar de invloed van
open
(zelfontdekkend leren) en gesloten (overdragend leren) natuur - en
technieklessen op kinderen in de onderbouw van de basisschool.
Ik heb inmiddels al behoorlijk wat materialen van u gelezen en een
aantal
maal uw mailadres tegengekomen, vandaar dat ik u benader. Ook
adviseerde de
directeur, Nol Trum, van mijn stageschool De Touwladder om contact
met u op
te nemen.
Op dit moment is mijn vraag eigenlijk of u in de gelegenheid bent af
en toe
een vraag te beantwoorden en misschien zelfs stukken te lezen die ik
heb
gemaakt?
Ik hoop snel van u te horen.
Met vriendelijke groet,
Emily Campbell
170

10. Inhoud presentatie (word versie)
De inhoud van de presentatie in powerpoint is te vinden in de matrix onder het kopje ‘ppp sop’.
• Natuur – en techniekonderwijs in de onderbouw
• Welkom
• Inhoud
• Schoolontwikkelingsproject
• Emily Campbell
• Voorstellen en bedankwoordje
• Het proces
• Het product
• Conclusies
• Aanbevelingen
• Gelegenheid tot het stellen van vragen
• Afsluiting
• Het Proces
• De Projectopdracht van de Touwladder
• Onderzoeksvraag en deelvragen
• Het verzamelen van gegevens
• De Projectopdracht van de Touwladder
“Lessen natuur en techniek zodanig vormgegeven dat deze in het buitenlokaal gerealiseerd kunnen
worden, rekening houdend met de meervoudige intelligentie van kinderen. “
• Aanleveren / ontwikkelen van materialen voor het buitenlokaal
• Liefst gezien vanuit zoveel mogelijk intelligenties
• Onderdeel Techniek extra uitwerken
• Aansluiten bij methode ‘Schatkist’
• Onderzoeksvraag en deelvragen
171

“Wat is de invloed van gesloten en open lessen natuur/ techniek in de buitenlokaal op kinderen in de
onderbouw gekeken naar de betrokkenheid, het welbevinden en het inspelen op de zone van de
naaste ontwikkeling (meervoudige intelligentie)?”
• Wat zijn open lessen natuur/techniek?
• Wat zijn gesloten lessen natuur/ techniek?
• Hoe wordt natuur – en techniekonderwijs op andere scholen binnen Skipos ingericht?
• Onderzoeken van de effecten van open / gesloten lessen op het welbevinden en de
betrokkenheid
• Reacties leerkrachten op open / gesloten lessen
Het verzamelen van gegevens (1)
• Theoretisch kader
– Onderwijsstijlen bij natuur – en techniekonderwijs
• Spontaan ontdekkend leren, overdragend leren, ontdekkend leren
– De stageschool
– Opzet open en gesloten lessen
– Zone van de naaste ontwikkeling (Vygotski)
– Techniekonderwijs
• Het verzamelen van gegevens (2)
– Opzet en uitvoering van het onderzoek
• Lessen ontwerpen
• Materialen verzamelen (contact ouders)
• Planning van de lessen (contact collega’s)
• Kringgesprekken
• Observaties + verwerking ervan
• Het verzamelen van gegevens (3)
• Bezoek aan andere scholen
– De Beemd, Schijndel
– Jenplanschool Molenwijk, Boxtel
172

• Het Product
– ‘t Kiemveld, Den Dungen
– Uitvoering van de open en gesloten lessen natuur – en techniekonderwijs
(voorbeeld)
– Observatielijsten (voorbeeld)
– Collage
– Betekenis voor de Touwladder
– Betekenis voor mij
• Uitvoering van de open en gesloten lessen natuur – en techniekonderwijs
– Voorbeeld Open les 4 Zet ‘m op
– Voorbeeld Gesloten les 4 Zet ‘m op
– Word document open en gesloten les
• Observatielijsten
“Els Vandenbussche, Marina Kog, Luk Depondt, Ferre Laevers (1995) Een procesgericht
kindvolgsysteem voor kleuters, Leuven, Centrum voor Ervaringsgericht Onderwijs “
• Welbevinden (emotionele vlak)
• Betrokkenheid (intens bezig zijn)
• 5 verschillende niveaus
• Scoren van de tussenwaarden (groen, geel, rood)
• Voorbeeld word document klasse observatielijst
Collage
• Onthulling van de collage
Betekenis voor de Touwladder
• Inzicht in mogelijkheden natuur – en techniekonderwijs
• Ondersteunend materiaal ontwikkeling nieuwe school buitenlokaal
Betekenis voor mij
• Het doen van onderzoek
• Open houding t.o.v. betrokkenen
173

• Kijk op natuur – en techniekonderwijs
• Conclusies
• Welbevinden in open en gesloten lessen (groen: 87,36% / 74,71%)
• Betrokkenheid in open en gesloten lessen (groen: 74,71%/56,05%, rood: 8,05%/28,57%).
• Verschil tussen oudste en jongste kleuter (morele ontwikkeling)
• Beschikbaarheid van materialen
• Mix van open en gesloten lessen: ontdekkend leren (sluit aan bij de visie van de
Touwladder)
• Aanbevelingen
• Ontdekkend leren als de manier van onderwijs aanbieden
• Korte termijn: buitenlokaal ruimer opzetten
• Lange termijn:
– Schooltuin (zoals ‘t Kiemveld)
– Lesboxen (zoals de Beemd)
– Techniekkar (zoals ‘t Kiemveld)
– Schoolplein waar natuurlijke processen ontdekt kunnen worden, maar tevens
speelgelegenheid
– Enthousiasmeren van betrokkenen
• Suggestie volgend onderzoek:
– Implementatie van lesboxen
• Gelegenheid tot het stellen van vragen
Zijn er vragen n.a.v. de presentatie?
• Afsluiting
• Bedankt voor de belangstelling!!!
174

11. Verslag van de presentatie
Over het algemeen gezien kan ik wel zeggen dat de presentatie zeer goed is verlopen en dat de
eerste reacties van de aanwezig zeer enthousiast waren. Natuurlijk waren er een aantal
kanttekeningen en die zal ik hieronder benoemen:
- Leesbaarheid van een aantal titels en tekst (door mijzelf als storend ervaren).
- De presentatie was wat aan de lange kant en zal voor de presentatie van CE3 zeker moeten
worden ingekort. Alle extra bijlagen, zoals verschillen tussen de lessen en observatie
instrument, zullen dan wellicht belicht kunnen worden.
- In conclusies wordt het volgende gezegd: “Mix van open en gesloten lessen: ontdekkend leren
(sluit aan bij de visie van de Touwladder)”. Door Annie wordt aangegeven dat ik dit niet als
conclusie mag geven. Het is namelijk niet uit de gegevens te concluderen. Uit de gegevens
blijkt namelijk dat de open lessen beter zijn voor het welbevinden en de betrokkenheid.
Maar een aanbeveling is dan wel dat een mix van open en gesloten les het meest ideale zou
zijn voor de Touwladder gekeken naar de visie van de school en op welk punt zij zich op dit
moment willen ontwikkelen.
Ook zijn er tijdens de presentatie een aantal vragen aan de orde gekomen die tot een discussie
hebben geleid tussen de aanwezigen. Deze punten waren:
- Er moet binnen de school wel iemand zijn die er zo veel tijd en energie in wil steken. Kan
deze persoon dan ook nog als klassendocent werkzaam zijn of zijn zijn taken alleen gericht op
natuur – en techniekonderwijs? Er werd gevraagd naar mijn mening? Wat is de mening van
aanwezigen?
- Directeur naar mij: hoe zie jij het gesloten en open onderwijs bij ons op school? Ik geef aan
dat er op sommige momenten duidelijk voor een gesloten basis wordt gekozen, maar tijdens
het werken zijn er voldoende open situaties die de leerlingen zelf in kunnen richten. Hij
vraagt dit ook aan de leerkrachten, die spelen erop in en wisselen gedachten uit. Wordt
afgesproken om dit soort dingen vaker te doen; werkt verhelderend.
Andere opvallendheden:
- Er was zeer veel interesse in de rapportage en map die ik heb gemaakt. Leerkrachten willen
absoluut waken voor een goede borging van de map en materialen. Kamer van de directeur
Nol Trum lijkt de beste optie. Hij geeft aan ‘het met zijn leven te bewaken’.
- Opgenomen in de notulen van de vergadering:
Presentatie meesterstuk Emily
Via een powerpointpresentatie geeft Emily een toelichting op haar afstudeerproject. We krijgen
achteraf een rapportage van haar hele opdracht/onderzoek/conclusies. Deze komt in een map
‘natuur-en techniekonderwijs in de onderbouw’ die we als Touwladder krijgen als naslagwerk.
Complimenten Emily, SUPER.
Ergens in de eerste weken van juni doet Emily haar examen, succes! Germa neemt het mee als
evaluatiepunt in de OB, hoe nu verder met de map? Actie: Germa
175

12. Beoordeling door de opdrachtgever
De beoordelingen van de opdrachtgever zijn te vinden in de matrix bij de volgende competenties:
Competentie 1 Interpersoonlijk:
1.1 hanteert die interactie en communicatievormen die kinderen zoveel mogelijk tot hun recht laten
komen, zonodig intercultureel
1.5 verantwoordt zijn manier van omgaan met de groep en individuele kinderen
1.8 creëert een klimaat waarin kinderen met elkaar samenwerken
Competentie 2 Pedagogisch:
2.4 ontwerpt (eventueel met behulp van een collega) een plan van aanpak om het leef – en
werkklimaat voor een groep kinderen te verbeteren en kan dit uitvoeren
2.5 beschrijft van elk kind in zijn groep hoe het zich ontwikkelt op fysiek , sociaal – emotioneel en
moreel gebied en bevordert deze ontwikkeling
2.7 verantwoordt zijn pedagogische opvattingen en ook hoe hij de groep of individuele kinderen
benaderd heeft. Daarbij maakt hij gebruik van relevante, theoretische en methodische inzichten
Competentie 3 Vakinhoudelijk - didactisch:
12.1 ontwerpt op basis van de methodes die in de school worden gebruikt voor zijn groep
een programma, waarmee hij o.a. bewust werkt aan het ontwikkelen van de
vakoverschrijdende doelen zoals ontwikkelen van zelfvertrouwen, respectvol en
verantwoordelijk omgaan met elkaar en zorg voor en waarderingen van de leefomgeving
12.2 zet doelgericht verschillende werkvormen, groeperingsvormen en middelen in bij de
uitvoering van zijn onderwijs, om recht te doen aan verschillende manieren van leren
3.4 geeft op gevarieerde en gedifferentieerde manier instructie om af te stemmen op kinderen en
houdt daarbij rekening met individuele verschillen
3.8 verantwoordt zijn vakinhoudelijke en didactische opvattingen en wijze waarop hij dit vormgeeft
binnen de groep. Daarbij maakt hij gebruik van relevante, actuele en methodische inzichten
3.9 beoordeelt leermiddelen (ook van buitenschoolse instanties) kritisch op hun waarde
3.11 heeft kennis van processen en identiteitsvorming, zingeving en waardeontwikkeling bij het
jonge en oudere kind en van de culturele bepaaldheid daarvan en hij weet welke consequenties hij
hieraan moet verbinden
Competentie 4 Organisatorisch:
4.1 heeft overzicht over verschillende taken van de leraar en kan bij conflicterende belangen
prioriteiten stellen in dag, week en jaarplanning
176

4.2 plant en organiseert de groep, de leeromgeving en de beschikbaren tijd zorgvuldig en is daarin
waar nodig flexibel
4.4 gebruikt organisatievormen, leermiddelen en leermaterialen die leerdoelen en leeractiviteiten
ondersteunen ten behoeve van de verschillende leergebieden
Competentie 5 Samenwerken met collega’s:
5.1 neemt constructief deel aan kindbesprekingen, bouw – en teamoverleg en informeert zich goed
over de kinderen en de onderwerpen die daar aan de orde zijn.
5.2 gaat doelgericht een werkrelatie aan met collega’s
5.3 gaat op een constructieve manier om met collega’s met verschillende opvattingen en
overtuigingen en met andere culturele achtergronden
5.4 onderzoekt kritisch in gesprek met collega’s zijn persoonlijke werkconcepten en handelswijzen
5.6 werkt met collega’s samen aan het verbeteren en vernieuwen van het onderwijs of de
organisatie bijvoorbeeld door het vormen van actieonderzoek/ handelingsonderzoek gesignaleerde
problemen aan te pakken
5.7 houdt rekening met zijn collega’s en met de belangen van de school
5.8 kan zijn opvattingen en zijn werkwijze op het gebied van samenwerken met collega’s en
functioneren in een schoolorganisatie verantwoorden
Competentie 6 Samenwerken met de omgeving:
6.1 legt en onderhoudt in overleg met collega’s contact met deskundigen van buiten de school
6.3 spreekt op een open en constructieve manier met ouders of verzorgers en interne en externe
deskundigen over de vorderingen van kinderen en hun welbevinden in de school en maakt zijn
verantwoordelijkheden en mogelijkheden hierin duidelijk
6.5 integreert informatie van ouders/ verzorgers en interne en externe deskundigen in zijn
benadering van het kind
6.6 benut cultuurverschillen o.a. ten behoeve van identiteitsvorming en waardeontwikkeling
Competentie 7 Reflectie en ontwikkeling:
7.2 relateert zijn beroepsopvattingen en werkhouding aan de identiteit van de school en de
onderwijskundige opvattingen van de school en het team
7.3 onderzoekt zijn werk onder andere via systematische evaluatie, reflectie en feedback van
kinderen, collega’s en anderen
177

7.6 levert (eventueel met begeleiding en onder leiding van collega’s) een bijdrage aan de
onderwijsverbetering en ontwikkeling van de school tegen de achtergrond van actuele
ontwikkeling in het onderwijs, wetenschap en samenleving
178