Booming Brazilië - MKB-Nederland

Booming
Brazilië
Praktijkverhalen over zaken doen
1

Inhoudsopgave
Woord vooraf 2
Kennismaking 4
Louwrens Dijkstra, Hyva Group BV 46
Jerry Luyke, Paré BV 50
Joris van Wijk, CMP Information Brazil 54
Wim Fase, Bandridge Group 58
Gina Ioan, JTA Freight BV 62
Nuttige adressen en contactgegevens 66
3

Woord vooraf vooraf
“Braziliaans optimisme en Nederlandse nuchterheid, dat is een ijzersterke combinatie”
Op deze wijze verwelkomde minster president Balkenende president Lula da Silva
en zijn vrouw in Nederland in april 2008. De premier doelde met zijn uitspraak op
intensivering van de samenwerking tussen Nederland en Brazilië op het gebied van
weg- en waterbouw, landbouw en biobrandstoffen. Aan het eind van het staatsbezoek
van president Lula werd de samenwerking bezegeld met een vijftal overeenkomsten.
Lula heeft vriend en vijand verrast met de wijze waarop hij Brazilië uit de misère
heeft weten te halen. Met zijn gematigde economisch beleid, het terugdringen van
de inflatie en het onder controle krijgen van de begroting - waardoor hij schulden
versneld kon aflossen - heeft hij het land internationaal in de kijker gespeeld.
Samen met Rusland, India en China wordt Brazilië gezien als de trekker van de
wereldeconomie (BRIC-landen)… de alom bekende Braziliaanse belofte maakt
schuld. Als het aan de Nederlandse overheid ligt, blijft het niet bij een belofte. Zij
beschouwt Brazilië als één van de belangrijkste markten voor Nederlandse exporteurs
en steunt in financieel opzicht heel veel projecten, waar Nederlandse ondernemers
op kunnen aanhaken.
Brazilië is weliswaar een land met enorme potenties, volgens deskundigen is het
beslist geen allemansvriend. Je doet Brazilië er als Nederlandse exporteur niet
‘even’ bij en moet er echt de tijd voor nemen om het land met zijn regels en grilligheden
te leren kennen. Een beetje Braziliaans optimisme, naast onze vertrouwde
Hollandse nuchterheid kan dan geen kwaad. Ziet u dan kansen voor uw bedrijf
om in Brazilië voet aan de grond te krijgen, dan moet u er beslist heen gaan.
Ondanks de vele hobbels die u op u weg zult vinden is dit het beste moment om
een positie te verwerven in het land. De economische bedrijvigheid is vooral te
vinden in het zuiden, zuidoosten en de kustgebieden. Het Noorden heeft nog een
grote inhaalslag te maken. De Braziliaanse regering onder leiding van president
Lula wil deze ontwikkeling en de economische groei die is ingezet, flink versnellen
met een ambitieus investeringsprogramma. Tot 2010 wordt er 200 miljard
euro geïnvesteerd in ondermeer de aanleg- en verbetering van de infrastructuur
(wegens, havens, dammen) en de bestrijding van vervuiling van bodem en
water. Precies de terreinen waar wij als Nederlanders van oudsher goed in zijn.
Braziliaanse overheden zijn geïnteresseerd in goede en efficiënte oplossingen.
4

Als het goedkoper en beter kan, maakt u als Nederlandse ondernemer grote kans
van slagen in Brazilië.
Wij helpen u graag op weg! In dit boekje hebben wij veel praktische informatie
over het zakendoen in Brazilië voor u op een rij gezet. Naast een beknopte
opsomming van de feitelijke ins en outs van het zakendoen in Brazilië, laten
we een vijftal ondernemers aan het woord die u zijn voorgegaan in Brazilië.
Ervaringsdeskundigen met een eigen verhaal en vaak eigen creatieve oplossingen
om het woud aan regels en belastingen te doorgronden en de Braziliaanse bureaucratie
het hoofd te bieden. Aan het einde van het boekje vindt u de gegevens van
een groot aantal instanties die u na het lezen van het boekje verder op weg kunnen
helpen.
Wij wensen u veel leesplezier en vooral goede zaken in Brazilië!
Loek Hermans Han de Ruiter
Voorzitter MKB-Nederland Directeur MKB ABN AMRO
Booming Brazilië maakt deel uit van een reeks boekjes over internationaal ondernemen in het mkb.
De boekjes worden uitgegeven door MKB-Nederland en ABN AMRO in samenwerking met de EVD,
agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Wilt u weten welke publicaties er in deze reeks
verschenen zijn en bent u geïnteresseerd in één van de andere publicaties, dan kunt u deze bestellen via
www.internationalehandel.mkb.nl of downloaden via de website van ABN AMRO,
www.abnamro.nl/internationaal.
5

Een kennismaking kennismaking
met Brazilië
met Basisgegevens Brazilë
Brazilië
Oppervlakte: 8.547.404 km2 (205 x Nederland)
Hoofdstad: Brasília (ca. 2,5 miljoen inw.)
Tijdverschil
met Nederland: 4 uur in wintertijd, 5 uur in zomertijd
Bevolkingsaantal: 189 miljoen inwoners (2007)
Bevolkingsgroei: 1,4 procent per jaar
Regeringsvorm: presidentiële republiek
Staatshoofd: President Luiz Inácio Lula da Silva
Taal: Portugees
Religie: rooms-katholiek (73,6 procent), protestant (15,4) en
Afro-Braziliaanse religies
Munteenheid: real (wisselkoers: www.oanda.com/convert/classic)
Regering
Brazilië is verdeeld in 26 deelstaten (verspreid over vijf geografische regio’s) en een
federaal district.
Zuidelijke deelstaten:
Paraná, Rio Grande do Sul, Santa Catarina
Zuidoostelijke deelstaten:
Espírito Santo, Minas Gerais, Rio de Janeiro, São Paulo
Middenwestelijke deelstaten:
Distrito Federal, Goiás, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul
Noordoostelijke deelstaten:
Alagoas, Bahia, Ceará, Maranhão, Paraíba, Pernambuco, Piauí, Rio Grande do
Norte, Sergipe
Noordelijke deelstaten:
Acre, Amapá, Amazonas, Pará, Rondõnia, Roraima, Tocantins
De 26 afzonderlijke deelstaten van Brazilië hebben ieder een eigen regering en een
wetgevende- en rechterlijke macht. De regering van de deelstaten wordt geleid
door een rechtstreeks gekozen gouverneur. De gouverneurs worden gecontroleerd
door de Wetgevende Vergadering, die wetgevende macht heeft voor zover het
6

aangelegenheden op het niveau van de eigen deelstaat betreft. Gemeenten kennen
een soortgelijk systeem. De burgemeester en een gemeenteraad worden rechtsreeks
gekozen. De gemeenteraadsverkiezingen zijn in oktober 2008.
Uitvoerende macht
De federale bestuursvorm van Brazilië ligt verankerd in de grondwet van 1988, die
voorziet in een president als hoofd van de uitvoerende macht. De president wordt
rechtstreeks gekozen voor een periode van vier jaar met een eenmalige mogelijkheid
tot herverkiezing voor nogmaals vier jaar. De president benoemt de leden van
het kabinet. De huidige president is Luiz Inácio Lula da Silva (PT - Partido dos
Trabalhadores), is in november 2006 voor de tweede keer gekozen.
Wetgevende macht
Het Congres bestaat uit twee Kamers: de Senaat met 81 zetels en de Kamer van
Afgevaardigden met 513 zetels. De Kamer van Afgevaardigden bestaat uit een
gewogen vertegenwoordiging van de 26 deelstaten en het federale district.
De Senaat en de Kamer van Afgevaardigden worden gelijktijdig gekozen, senatoren
voor een periode van acht jaar en afgevaardigden voor vier jaar. De Senaat moet
toestemming geven voor federale, financiële operaties en toezicht houden op het
overheidsbudget en op het financiële en monetaire beleid.
Het is de president expliciet verboden per decreet te regeren. Wel kan hij voorlopige
decreten (Medida Provisória - MP) uitvaardigen voor de duur van dertig
dagen, een termijn die steeds weer met dertig dagen kan worden verlengd. Deze
decreten worden wet als ze door het Congres met de helft van het aantal stemmen
plus één worden aangenomen. De laatste verkiezingen van het Congres vonden
plaats in november 2006, tegelijk met de presidentsverkiezingen.
Rechterlijke macht
De grondwet geeft de basis voor een onafhankelijke rechterlijke macht, die wordt
gevormd door het federale Hooggerechtshof, het federale Hof van Beroep en
verschillende ondergeschikte instanties. De geschreven onafhankelijkheid van de
rechterlijke macht is betrekkelijk, omdat onder de Nationale Veiligheidswet de
uitvoerende macht uitspraken van de rechterlijke macht kan beïnvloeden. Deze
wet is echter al enigszins afgezwakt. Het juridische systeem is bureaucratisch en
inefficiënt. Het aantal rechters is in verhouding tot het aantal inwoners laag.
7

Recente economische en politieke ontwikkelingen
Liberalisering van de economie
De Braziliaanse economie werd tot voor enkele jaren gekenmerkt door sterk
fluctuerende groeicijfers en hoge inflatiecijfers. De inflatie is dankzij het in 1994
geïntroduceerde Plano Real gedaald van meer dan 3.000 procent per jaar tot
minder dan 5 procent gedurende de afgelopen jaren. Het plan is vooral succesvol
door het strikt gevoerde monetaire beleid, de openstelling van de economie, de
relatief sterk gewaardeerde munt en het langzaam loslaten van de koppeling tussen
de lonen en prijzen. Zelfs na de Sambacrisis in 1999 en de forse devaluatie, is de
inflatie beperkt gebleven.
De openstelling van de Braziliaanse economie begin jaren negentig heeft aanvankelijk
geleid tot een snelle stijging van de import, mede dankzij de overwaarde van
de Braziliaanse real destijds. De Braziliaanse industrie kreeg te maken met een
grotere buitenlandse concurrentie op de binnenlandse markt, wat heeft geleid tot
een efficiëntere productie en distributie. Voor het handhaven en vergroten van de
productie en distributie maakt Brazilië graag gebruik van efficiëntere buitenlandse
machines en technologieën.
Politiek klimaat
Op het binnenlandse politieke toneel is het momenteel redelijk rustig. Braziliaanse
politici maken zich op voor de landelijke verkiezingen van de burgermeesters.
Grootste verkiezingsbelofte is dat de financiële en andere leefomstandigheden,
vooral gericht op de armste groeperingen, verbeterd worden. De rust wordt
regelmatig verstoord door nieuwe corruptie- of fraudeschandalen, die vooral de
gemoederen van de federale en deelstatelijke politici bezighouden. Ondanks het
feit dat de media uitgebreid over deze minder gewenste praktijken rapporteert,
lijkt de gewone burger op straat hier niet koud of warm van te worden. Zowel
President Lula als zijn regering scoren met resp. 68 en 57 procent (populariteit-
en vertrouwensscores) hoog in de publieke opiniepeilingen. Dat heeft vooral te
maken met het feit dat het met de economie merkbaar en zichtbaar goed gaat.
De economie groeit al drie jaar achter elkaar met circa 4 procent en het BNP steeg
in 2007 met 5.3 procent. Voor de komende jaren worden soortgelijke groeicijfers
verwacht. Het PAC (Programa de Aceleramento do Crescimento), een programma
ter versnelling van de groei, komt langzaam van de grond en voorziet voor de
eerstvolgende jaren in aanzienlijke investeringen (200 miljard euro tot 2010) in
vooral de infrastructuur. De buitenlandse handel is eveneens verder gegroeid, al is
1 De verkiezingen hebben plaatsgevonden (5 en 19 oktober 2008).
8

de invoer proportioneel sterker toegenomen. In 2007 zijn de directe investeringen
vanuit het buitenland in vergelijking met het jaar daarvoor, verdubbeld.
Economische indicatoren
Belangrijkste buitenlandse investeerders in Brazilië
Wereld Nederland
Belangrijkste buitenlandse Nederlandse investeringen
investeerders in Brazilië in Brazilië
1. Verenigde Staten
2. NEDERLAND
3. Spanje
4. Cayman-Eilanden
5. Frankrijk
6. Duitsland
7. Portugal
8. Japan
9. Maagden-Eilanden
10. Bermuda
11. Canada
12. Italië
(Bron: Centrale Bank van Brazilië)
De laatste cijfers op het gebied van
de Nederlandse directe investeringen
in Brazilië zijn de volgende:
Stand van directe investeringen van
Nederland in Brazilië eind 2000
(in US$ miljoen): 11.055
Investeringen in 2001: 1.892
Investeringen in 2002: 3.372
Investeringen in 2003: 1.445
Investeringen in 2004: 7.705
Investeringen in 2005: 3.208
Investeringen in 2006: 3.495
Investeringen in 2007: 8.116
In 2007 was Nederland de grootste
buitenlandse investeerder in Brazilië.
9

Buitenlandse handel
Braziliaanse uitvoer Bestemmingen Plaats Nederland
US$ 160,2 miljard 1. Verenigde Staten Nederland neemt met
waarvan: 2. Argentinië US$ 8.8 miljard de
Basisproducten: 30% 3. China vierde plaats in
Halffabricaten: 14% 4. NEDERLAND als afnemer van
Eindproducten: 54% 5. Duitsland Braziliaanse producten.
Van de EU neemt het
land de eerste plaats in.
Belangrijkste
producten: ertsen,
sojaproducten,
organische en
anorganische chemische
producten, koffie,
citrussappen en
machines.
Braziliaanse invoer Leveranciers Plaats Nederland
US$ 120,6 miljard 1. Verenigde Staten Nederland neemt met
waarvan: 2. China US$ 1.1 miljard de
Grondstoffen: 50% 3. Argentinië 26ste plaats in.
Kapitaalgoederen: 21% 4. Duitsland Belangrijkste
Brandstoffen 5. Nigeria producten: dieselolie,
en smeermiddelen: 16% kunstmeststoffen,
Verbruiksgoederen: 13% medische apparatuur,
drukpapier, dierlijke
en humane voedings
preparaten en machines
voor vleesverwerking.
10

Marktkenmerken
De Braziliaanse markt kenmerkt zich door grote inkomensverschillen. Zo leeft
meer dan de helft van de bevolking op dit moment onder de armoedegrens, vooral
in het noorden en noordoosten. Slechts 2,5 procent van de bevolking behoort tot
het rijke bevolkingsdeel. Ongeveer 26 procent van de Brazilianen is jonger dan 15
jaar, 68 procent is tussen de 15 en 64 jaar en slechts 6 procent is ouder dan 65 jaar.
De dichtstbevolkte en welvarendste regio’s liggen in het zuidoosten en in de
kuststeden van het land. De meest koopkrachtige regio’s zijn de agglomeratie
‘groot São Paulo’, Brasília, Belo Horizonte, Porto Alegre, de agglomeratie ‘groot
Rio de Janeiro’, Curitiba, Fortaleza, Recife en Salvador. Bij het betreden van de
Braziliaanse markt moet, gezien de enorme afmetingen van het land, rekening
worden gehouden met regionale cultuur- en inkomensverschillen.
De Brazilianen uit het rijkere zuid(oosten) van het land zijn meer Europees
georiënteerd, terwijl die uit het noordoosten een meer Afro-Braziliaanse cultuur
hebben. Het wat armere noordoosten is een regionale markt in opkomst.
Naar verwachting zullen de consumentenuitgaven in Brazilië de komende jaren
toenemen. Nu de economie aantrekt, is de voorspelling dat de verkoop van pc’s,
luxegoederen zoals meubels en auto’s, cosmetica, toiletartikelen en huidverzorgingsproducten
snel zal aantrekken. De verkoop van voedingsmiddelen, kleding en
schoenen zal in de nabije toekomst minder snel groeien.
Brazilianen zijn merkentrouw. Buitenlandse handelsmerken, vooral de Europese en
Amerikaanse zijn sterk vertegenwoordigd en zijn bovendien gewild bij de Brazilianen.
Braziliaans - Nederlandse betrekkingen
De allereerste betrekkingen met Brazilië dateren uit de zeventiende eeuw.
Tussen 1637 en 1643 oefende Graaf Johan Maurits van Nassau het bestuur uit over
een deel van het noordoosten van het land. Veel Brazilianen zijn hierover tot op de
dag van vandaag nog steeds te spreken en vinden het jammer dat de bezetting niet
iets langer heeft geduurd, waardoor het land – naar eigen zeggen – wat beter
gestructureerd zou zijn. Dit stukje geschiedenis krijgt op Braziliaanse basisscholen
nog altijd positieve aandacht.
11

Daarna duurde het tot het einde van de 19e eeuw totdat Nederland weer belangstelling
kreeg voor Brazilië. Nadat in 1808 de Braziliaanse havens voor het buitenland
werden opengesteld, ging Nederland als één van de eerste landen reguliere
handelsbetrekkingen aan met Brazilië.
Begin 20e eeuw vestigden de eerste Nederlandse banken en bedrijven zich op
Braziliaans grondgebied. Tegelijkertijd kwam een emigratiestroom op gang, die
in de jaren dertig en in de naoorlogse periode zijn hoogtepunten bereikte.
Tijdens de periode van de militaire dictatuur (1964-1985) stonden de politieke
betrekkingen tussen Nederland en Brazilië op een laag pitje. Maar sinds het herstel
van de democratie en de invoering van economische hervormingen worden de
banden opnieuw aangehaald. Nederland is voor Brazilië van grote betekenis als
toegangspoort tot Europa. De Nederlandse directe investeringen nemen sindsdien
sterk toe. Brazilië neemt sinds 1997 de eerste plaats in onder de landen met
opkomende markten die directe investeringen uit Nederland ontvingen. Volgens
De Nederlandse Bank hebben Nederlandse bedrijven in totaal voor meer dan
8,7 miljard euro in Brazilië geïnvesteerd, waarmede Nederland één van de grootste
buitenlandse investeerders in Brazilië is. Volgens de Centrale Bank van Brazilië zijn
deze bedragen nog aanzienlijk hoger.
Nagenoeg alle grote Nederlandse ondernemingen zijn in Brazilië aanwezig (voornamelijk
in São Paulo). Voorbeelden van Nederlandse bedrijven met een vestiging
in Brazilië zijn Akzo-Nobel, Arcadis, C&A, DSM, Océ, Philips, Shell, SHV (Makro)
en Unilever. Ook verschillende banken, zoals de ING Bank en de Rabobank zijn in
Brazilië gevestigd. Daarnaast zijn er tientallen bedrijven via een agentschap of
distributiebedrijf vertegenwoordigd.
Kansen voor Nederlandse ondernemers
Het land heeft met 189 miljoen inwoners een grote interne markt en kent hoogwaardige
sectoren in landbouw, industrie en diensten. Er moet enorm geïnvesteerd
worden in transport en infrastructuur (havens, binnenvaart). Buitenlandse technologie
en knowhow zijn hard nodig om de Braziliaanse industrie op een hoger
plan te tillen. Er is grote behoefte aan nieuwe technologieën voor onder meer
scheepsbouw. Brazilië is hard op weg te voorzien in de eigen energievoorziening.
Het land is koploper op het gebied van biobrandstoffen (op basis van suikerriet)
en het enige land met exportcapaciteit voor bio-ethanol. De landbouw heeft in dit
opzicht nog enorm groeipotentieel, zowel door verbetering van de opbrengst per
hectare, als door uitbreiding naar nog niet gebruikte gronden. Kansen liggen er
12

verder voor bedrijven om mee te helpen de gas- en olieproductie uit te bouwen.
Er is ook behoefte aan nieuwe technologieën en investeringen op het gebied van
afvalverwerking en waterzuivering, e.d., met veel mogelijkheden voor toepassing
van het Clean Development Mechanism.
Livia Folkerts: “Vooral voor bedrijven die met nieuwe technologieën komen, liggen
er volop kansen. Met de nieuwste technieken en producten kom je namelijk onder de
local contentvoorschriften uit, omdat er geen Braziliaanse equivalent is te vinden”.
Livia Folkerts vertegenwoordigt vanuit Ipanema een aantal Nederlandse bedrijven die
in de olie- en gassector als partners van Braziliaanse bedrijven opereren.
Kansrijke sectoren
agro-industrie
scheepsbouw
waterzuivering/zuivering rioleringssystemen
energie toerisme
Investeren praktisch bekeken
In Brazilië is het verplicht buitenlands inversteringskapitaal te registreren bij de
Banco Central do Brasil (BACEN). De Centrale Bank geeft vervolgens een certificaat
waarop het totaal geïnvesteerde bedrag wordt vermeld. Investeringen worden altijd
geregistreerd in de buitenlandse valuta. De registratie is verplicht wanneer de
commerciële wisselkoers wordt gebruikt voor het overmaken van de winst naar
het buitenland, voor het repatriëren van kapitaal en voor de registratie van de
herinvesteringen. Aanvraag tot registratie dient binnen dertig dagen na overmaking
te geschieden.
Alle investeringen komen in principe in aanmerking voor overheidssteun en
stimulering, onder andere in de vorm van subsidies, belastingverlaging of vrijstelling
van invoerrechten. Vaak moet de investering wel plaats vinden in één van de sectoren
en-/of regio’s die door de overheid als prioriteiten van de economische ontwikkeling
is aangemerkt. Zorg in ieder geval voor politiek commitment!
Verboden en beperkingen
In enkele sectoren zijn buitenlandse investeringen verboden, te weten: kernenergie,
gezondheidszorg, pers, radio en televisie. Hetzelfde geldt voor eigendom van grond
in rurale gebieden en eigendom van bedrijven die gevestigd zijn op of in de
13
vervoer en logistiek
infrastructuur
industriële toelevering

nabijheid van internationale grenzen, binnenlandse luchtvaart, visserij, posterijen
en telegrafie, en lucht- en ruimtevaartindustrie.
Verder zijn er beperkingen op het investeren van buitenlands kapitaal in banken.
Deze beperkingen gelden niet wanneer het nationaal belang wordt gediend.
Economische zones
Brazilië kent een aantal vrijhandelszones, opgericht met het doel deze regio’s te
ontsluiten door stimulering van de industrie, de handel en de landbouw. Deze
zones zijn: de deelstaten Amazonas, Acre, Amapá, Rondônia en Roraima. Jaarlijks
worden ten behoeve van deze ‘Zonas Francas’ de invoerlimieten vastgesteld.
Public Private Partnerships
Binnen dit PPP-programma worden diverse projecten uitgevoerd. Er wordt vooral
geïnvesteerd in de aanleg, verbetering en verdubbeling van wegen, de bevaarbaarheid
van waterwegen bevorderen (inclusief de aanleg van sluizen), modernisering en
uitbreiding van zeehavens, herstel en uitbreiding van het (goederen)spoorwegnetwerk
en aanleg van metrolijnen in grote steden. De federale overheid is in veel
projecten slechts één van de investeerders. Vooral op het gebied van haven
ontwikkeling (aanleg terminals) bestaan private initiatieven, terwijl ook multilaterale
financieringsinstellingen leningen beschikbaar stellen. PPP-contracten kunnen
voor Nederlandse bedrijven ook interessant zijn.
Regionale verdeling
De economische bedrijvigheid in Brazilië is geconcentreerd in het zuiden, zuidoosten
en in de kustgebieden. Landbouw en delfstoffen zijn belangrijk. Brazilië
staat in de top 3 van producenten van soja, citrusvruchten en tal van mineralen.
Maar Brazilië blinkt ook uit in hightech-sectoren, zoals diepzeeboringen en
vliegtuigbouw. grootwinkel bedrijven en dienstverlening.
São Paulo
Geografische ligging: zuidoosten van Brazilië
Oppervlakte: 248.808 km2
Hoofdstad: São Paulo
Bevolking: 40,9 miljoen (2006)
Aandeel bnp: 33,9 procent (2008) waarvan:
66 procent dienstverlening / 32 procent industrie /
2 procent landbouw (2008)
14

Belangrijkste economische centra: Grande São Paulo, Campinas, São José, Preto
dos Campos, Sorocaba, Ribeirão, Santos
Belangrijkste uitvoerproducten: vliegtuigen, sinaasappelsap, personenauto’s,
mobiele telefoons, natuurlijke zoetstoffen,
rundvlees, vliegtuigbenodigdheden
(onder meer brandstof en catering),
ongeraffineerde rietsuiker, brandstoffen
(auto’s, overige), auto- onderdelen.
Belangrijkste invoerproducten: ruwe aardolie, reactoren en reactoronder-
delen, radaronderdelen, auto’s, steenkolen,
graan, helikopteronderdelen.
Klimaat: tropisch met regenachtige zomer en
droge winter
Infrastructuur
De deelstaat São Paulo heeft een verhard wegennet met een lengte van 200.000
kilometer
Het spoorwegnetwerk voor vrachttreinen omvat binnen de deelstaat São Paulo
in totaal 5.100 kilometer. Het spoorwegnet verbindt het platteland van São
Paulo met belangrijke knooppunten, als het achterland van Minas Gerais, São
Paulo stad en de havenplaats Santos.
De deelstaat São Paulo biedt plaats aan 36 luchthavens. De belangrijkste
zijn São Paulo international Airport Guarulhos, São Paulo National Airport
Congonhas (stadsluchthaven) en Campinas International Airport Viracopos.
De deelstaat São Paulo herbergt de belangrijkste zeehaven van Brazilië,
namelijk de haven van Santos en São Sebastião. Een belangrijke waterweg is de
Tiête-Paraná-rivier, die toegang geeft tot vijf deelstaten en in verbinding staat
met Argentinië en Paraguay.
Kansen voor Nederlandse ondernemingen
Energiesector
In de deelstaat São Paulo is een toenemende vraag naar energie. Onder andere te
verklaren uit het stijgend aantal huishoudens dat is aangesloten op het elektriciteitsnetwerk
en een intensiever gebruik van elektriciteit per huishouden. De uitbreiding
van de productie van electriciteit is de laatste jaren achtergebleven bij de groeiende
vraag, wat vooral sinds het einde van de regentijd in 2001 heeft geleid tot kritieke
situaties. Meer dan 90 procent van de totale elektriciteitsproductie voor de deelstaat
São Paulo is afkomstig van hydrocentrales.
15

Luchthavenuitbreidingen
Het Braziliaanse luchtruim wordt in de toekomst steeds meer opengesteld voor
buitenlandse concurrentie. Buitenlandse maatschappijen krijgen meer ruimte om
binnen Brazilië hun activiteiten uit te breiden. De nationale luchthavens worden
de komende jaren verder gemoderniseerd. Ook in de deelstaat São Paulo worden
grote investeringen gedaan in uitbreidingsprojecten in onder andere de luchthavens
van Guarulhos (São Paulo International Airport), Congonhas (São Paulo stads
airport) en Viracopos (Campinas).
Bouwsector
Binnen de deelstaat São Paulo is een groot aantal infrastructuurprojecten opgezet
op het gebied van uitbreidingen van autowegen, havens, luchthavens en binnenvaartwegen.
Publiek-Privaat Partnerschap (PPP)
Het PPP-programma dat is opgezet, heeft tot doel de infrastructuur van de staat
te verbeteren en uit te breiden. Verwacht wordt dat er rond de 3 miljard euro aan
fondsen van de private sector wordt opgehaald. Volgens het PPP-model voeren
bedrijven projecten uit en worden zij binnen 35 jaar terugbetaald door de Staat.
Projecten vinden plaats op het gebied van snelwegen, gasdistributie, gezondheidszorg,
educatie en waterwerken.
Overige sectoren
Verder zijn er kansen voor de sectoren waarin Nederlandse bedrijven traditioneel
sterk zijn zoals baggerwerken, infrastructuur, milieu, onderwijs en training.
Wetgeving, subsidies en investeringsprogramma’s
De deelstaat São Paulo heeft een andere manier van aantrekken van investeerders
dan de meeste andere deelstaten. Zo wordt in deze deelstaat over het algemeen
geen belasting kwijt gescholden aan investeerders (uitzonderingen daargelaten).
Maar de deelstaat verstrekt aantrekkelijkere voorwaarden aan bedrijven om te
investeren binnen haar grondgebied.
Meer informatie:
Investeren in de staat São Paulo: www.investimentos.sp.gov.br
Het consulaat-generaal te São Paulo kan u assisteren bij handelsaangelegenheden
in de deelstaat, e-mail: sao-ea@minbuza.nl.
16

Rio de Janeiro
Geografische ligging: in het zuidoosten van Brazilië
Oppervlakte: 43.696 km²
Hoofdstad: Rio de Janeiro
Klimaat: tropisch
Bevolking: 15,42 miljoen – 8,47 procent van de
totale bevolking (2007)
Bevolkingsgroei per jaar: 0.7 procent (2004-2007)
Verstedelijking: meer dan 96 procent van de bevolking
woont in de steden.
Bruto Regionaal Product 2005: 284,9 miljard reais (113 miljard euro*)
*1 euro = 2,52 reais (koers 1 Juli 2008)
Aandeel nationaal BNP 2005: 11,5 procent (MDIC)
Belangrijkste uitvoerproducten: ruwe aardolie en geraffineerde aardolie
producten, plaatijzer, goud en edelstenen,
graniet en rubber
Belangrijke importpartners: VS, Saudi-Arabië, Argentinië, Frankrijk
en op de 18e plaats Nederland (MDIC 2008)
Infrastructuur
De deelstaat Rio de Janeiro telt twee belangrijke vliegvelden te weten Antônio
Carlos Jobim International Airport of Rio de Janeiro en het nationale vliegveld
Santos Dumont.
Tevens beschikt de deelstaat over elf regionale (privé-) vliegvelden, waarvan
Campos dos Goytacazes, Macaé en Cabo Frio de meest belangrijke zijn.
De deelstaat heeft zes zeehavens: Rio de Janeiro Stad, Sepetiba, Niteroi, Angra
dos Reis, Forno en Mangaratiba. De meest prominente is de haven van de stad
Rio de Janeiro. Van de belangrijkste scheepswerven in Brazilië bevinden zich
elf in de deelstaat Rio de Janeiro.
De deelstaat beschikt over 5.483 km verhard (snel)wegdek.
De deelstaat Rio de Janeiro staat via het spoorwegnet in verbinding met de
belangrijkste regio’s van Brazilië. Alle spoorwegen zijn geprivatiseerd en worden
door particulieren geleid. In totaal beschikt de deelstaat over 1.263 km spoorweg.
17

Belangrijke economische centra
Stadsnaam Inwonersaantal*
Rio de Janeiro stad 6.093.472
Nova Iguaçu 830.672
São Gonçalo 960.631
Duque de Caxias 842.686
Niterói 474.002
São João de Meriti 464.282
Campos de Goytacazes 426.154
Volta Redonda 255.653
Macaé 169.153
Bron:* IBGE (2007)
Kansen voor Nederlandse ondernemingen
aardolie en aardgas
havenwerkzaamheden
infrastructuurprojecten
transport & logistiek
scheepsbouw
Verder zijn er mogelijkheden in de volgende sectoren waarin Nederlandse bedrijven
traditioneel sterk zijn, zoals:
toelevering aan auto-industrie
consultancy met betrekking tot logistiek
havens en luchthavens
milieu (groeiend bewustzijn leidt tot investeringen in zowel kennis als techniek)
beveiliging
toerisme
Wetgeving, subsidies en investeringsprogramma’s
Om nieuwe investeringen in de deelstaat aan te trekken heeft de overheid sinds de
jaren negentig op fiscaal en financieel gebied constructieve maatregelen genomen.
Deze maatregelen zijn erop gericht de deelstaat Rio de Janeiro de status van
aantrekkelijke vestigingsplaats te geven. De mate van ontheffing, kwijtschelding of
18

verlaging is variabel. Om hiervoor in aanmerking te komen, moet een goedkeuringsprocedure
bij de verantwoordelijke instantie worden gestart.
Tevens komt de deelstaat specifieke bedrijfssectoren tegemoet met aantrekkelijke
financieringsregelingen. Per decreet nummer 26.274 (05/04/2000) heeft de deelstaat
FUNDES gecreëerd, een Economisch Social Fonds voor de financiering van
werkkapitaal. Dit fonds is opgedeeld in Rio-invest en Rio-industry.
De volgende sectoren zijn door de deelstaat als prioritair aangeduid: auto-onderdelenindustrie,
scheepsbouw, farmaceutische en fijne chemische industrie, petroleum
en petrochemie, plastics, kleding en textiel, telecommunicatie en elektronica.
Binnen de deelstaat Rio de Janeiro is een aantal infrastructurele uitbreidings- en
onderhoudsprojecten gepland. Onder andere de aanleg van een nieuwe tweebaansweg
die de haven van Sepetiba verbindt met de belangrijke verkeersader BR101. Deze loopt
vanuit het zuiden via São Paulo en Rio de Janeiro naar het noordoosten van Brazilië.
Na uitgebreide privatiseringen is de deelstaat Rio de Janeiro koploper met betrekking
tot de voordelen die voortvloeien uit de omzetting van staats- naar particuliere
onderneming. Als gevolg van de decentralisatie van industriële activiteiten zijn het
noorden en zuiden van de deelstaat Rio de Janeiro zich sterk aan het ontwikkelen.
Zoals de stad Resende - met vestigingen van de Volkswagen- en Peugeot-fabrieken
- en in het noorden van de deelstaat de steden als Campos en Macaé - vanwege de
olie en offshore activiteiten daar.
Meer Informatie
Voor meer informatie over de mogelijkheden in de deelstaat Rio de Janeiro kunt
u contact opnemen met de economische afdeling van het Nederlandse consulaatgeneraal
in Rio de Janeiro, rio-ez@minbuza.nl.
En verder:
Government of Brasil: www.brasil.gov.br
Ministry of Development, Industry and External Trade (MDIC):
www.desenvolvimento.gov.br
CIDE, Rio de Janeiro Information Center: www.cide.rj.gov.br
SEDET, Rio de Janeiro State Department for Economic Development and
Tourism: www.sedet.rj.gov.br
CODIN, Company of Industrial Development of Rio de Janeiro State:
www.codin.rj.gov.br
19

Minas Gerais
Geografische ligging: zuidoosten
Oppervlakte: 588.384 km²
Hoofdstad: Belo Horizonte
Klimaat: tropisch
Bevolking: 19,27 miljoen – 10,5 procent van de
totale bevolking (bron: IBGE 2007)
Verstedelijking: meer dan 84,3 procent van de bevolking
woont in de steden
Bruto Regionaal Product 2005: 192.6 miljard reais (76.4 miljard euro)
(bron: IBGE)
*1 euro = 2,52 reais (koers 1 Juli 2008)
Belangrijke uitvoerproducten: mechanische instrumenten, elektrische
apparaten, chemische producten, optische
instrumenten, motoren en textiel
Infrastructuur
De deelstaat Minas Gerais heeft zowel een internationale luchthaven (Cofins)
welke ligt in de metropool Belo Horizonte, als regionale luchthavens
(Pampulha, Uberaba, Uberlândia en Juiz de fora).
Minas Gerais beschikt over 265.000 km aan snelwegen. De drie belangrijkste
havens van het zuidoosten van Brazilië (Rio de Janeiro, Vitória en Santos) zijn
ook via de snelwegen van de deelstaat te bereiken
De deelstaat beschikt over 5.518 km aan spoorwegen. De spoorwegen hebben
een verbinding met de havens van de deelstaat.
De deelstaat beschikt over 1.300 km aan waterwegen.
Belangrijke economische centra
Stadsnaam Inwonersaantal*
Belo Horizonte 2.412.937
Contagem 608.650
Juiz de Fora 513.348
Uberlândia 608.369
Montes Claros 352.384
Governador Valadares 260.396
Uberaba 287.760
Bron: *IBGE 2007
20

Kansen voor Nederlandse ondernemingen
mijnbouw
elektrische apparatuur
transport en logistiek
agro-industrie
ICT
Wetgeving, subsidies en investeringsprogramma’s
Voor meer informatie over de mogelijkheden in de deelstaat Minas Gerais kunt
u contact opnemen met de economische afdeling van het Nederlandse consulaatgeneraal
in Rio de Janeiro, e-mail: rio-ez@minbuza.nl.
Meer informatie
Fiemg: International Business Center of Minas Gerais: www.cin-mg.com.br
Fundação João Pinheiro - Institute of Statistics and Research of Minas Gerais:
www.fjp.mg.gov.br
Rio Grande do Sul
Geografische ligging: zuiden van Brazilië
Oppervlakte: 28.000 km²
Hoofdstad: Porto Alegre
Klimaat: subtropisch met hete zomer en
frisse droge winter
Bevolking (2007 ): 10,582,840 miljoen (5,7 procent
van de totale bevolking)
Verstedelijking: 74,54 procent
Aandeel BNP 2006: 6,85 procent
Bruto regionaal product 2007: US$ 105 miljard - 4e plaats
Belangrijkste uitvoerproducten: tabak, lederen schoeisel, soja,
sojaproducten, (restproducten
van) varkens en kippenvlees,
koeienhuiden en leder.
Belangrijkste invoerproducten: ruwe aardolie, petrochemische
brandstoffen, koeienhuiden en
leder, bloemen en auto’s
21

Infrastructuur
Rio Grande do Sul beschikt over een verhard wegdek met een totale lengte van
153.960 kilometer.
De deelstaat is aangesloten op het nationale spoorwegstelsel (vooral voor
goederenvervoer).
De grootste luchthaven van de deelstaat Rio Grande do Sul is de (internationale)
luchthaven van de hoofdstad Porto Alegre. Daarnaast zijn er enkele kleine
vliegvelden die van regionaal belang zijn.
De belangrijkste zeehaven is de haven van Rio Grande. Deze haven is verbonden
met de binnenhavens van respectievelijk Pelotas,voorallegre, Santa Clara en Estrela.
Belangrijke economische centra
Porto Alegre is de hoofdstad van de deelstaat en vanuit economisch perspectief de
belangrijkste regio binnen de deelstaat. De streek rondom het 150 kilometer noordelijker
gelegen Caxias do Sul is een belangrijke industriële regio, vooral op het gebied
van de productie van transportmiddelen en meubels. De 10 grootste gemeentes zijn:
Gemeente Bevolking
Porto Alegre 1.420.667
Caxias do Sul 412.053
Pelotas 339.934
Canoas 333.332
Gravataí 261.150
Santa Maria 270.073
Viamão 261.971
Novo Hamburgo 253.067
Alvorada 214.953
São Leopoldo 212.498
Kansen voor Nederlandse ondernemingen
toelevering (intensieve) veeteelt (technologie, boerderijinrichting, veterinaire
benodigdheden)
toelevering landbouw, akkerbouw en tuinbouw(technologie)
toelevering auto-industrie
baggerwerken
automatisering
consultancy met betrekking tot havens, logistiek en toelevering luchthavens
22

duurzame energie
levensmiddelenindustrie (verpakkingsmachines en -materialen)
grafische industrie (onder andere techniek en hoogwaardige eindproducten)
gezondheidszorg (hightech, medische apparatuur)
milieu (groeiend bewustzijn leidt tot investeringen in zowel kennis als techniek)
De website van het Netherlands Business Support Office (NBSO) Porto Alegre,
www.nbso.com.br, bevat informatie over een aantal concrete mogelijkheden tot
zakendoen in deze deelstaat.
Wetgeving, subsidies en investeringsprogramma’s
De deelstaat Rio Grande do Sul is voor investeerders een interessante vestigingsplaats,
onder andere door de centrale ligging binnen de Mercosul 3 . Voor meer
informatie over tegemoetkomingen van de deelstaat Rio Grande do Sul aan
bedrijven die zich in de deelstaat willen vestigen, kunt u contact opnemen met het
NBSO Porto Alegre, www.nbso.com.br, poa@nbso.com.br
Handelsbalans in nummers
2006 2007
Bilaterale handel Import Export Saldo Import Export Saldo
(* mln. USD)
Brazilië 91.350 137.807 46.456 120.620 160.649 40.028
Rio Grande do Sul 6.692 10.454 3.762 8.417 12.524 4.107
Handelsbalans met
Nederland in nummers
2006 2007
Bilaterale handel Import Export Saldo Import Export Saldo
met Nederland (uit NL) (naar NL) (uit NL) (naar NL)
(* mln. USD)
Brazilië 785 5.748 -4.962 1.115 8.840 -7.724
Rio Grande do Sul 37 302 -265 52 474 -422
3 Mercosul (in de Spaanstalige landen aangeduid als Mercosur) is een douane-unie in wording tussen Argentinië,
Brazilië, Paraguay, Uruguay en (sinds 2006) Venezuela, in werking getreden op 1 januari 1995.
23

Santa Catarina
Geografische ligging: zuiden van Brazilië
Oppervlakte: 95.443 km²
Hoofdstad: Florianópolis
Klimaat: subtropisch met vochtige zomer en
gematigde winter
Bevolking (2007*): 5,866 miljoen (3,1 procent van de totale
bevolking)
Verstedelijking: 82 procent
Aandeel bruto nationaal product 2006**: 4 procent
Bruto regionaal product 2007**: R$ 106 miljard +/- US$ 54 miljard
(gemiddelde wisselkoers in 2007 van US$
1: R$ 1.97) - 7e plaats
Belangrijkste uitvoerproducten: vlees (kip, varken), tabak, hout, textiel,
meubels, plastic, keramiek
Belangrijkste invoerproducten: koperen kathodes, petrochemische
producten zoals polimeren (ethyleen en
polyethyleen), flessen, meel en granen,
metaalbewerkingmachines en auto’s.
Infrastructuur
Santa Catarina beschikt over een verhard wegdek met een totale lengte van
62.000 kilometer.
De deelstaat is aangesloten op het nationale spoorwegstelsel (vooral voor
goederenvervoer) en heeft een lengte van 1.361 kilometer.
De grootste luchthaven van de deelstaat Santa Catarina is de luchthaven van de
hoofdstad Florianópolis. Daarnaast zijn er kleinere vliegvelden die van regionaal
belang zijn.
Zeehavens zijn te vinden in São Francisco do Sul, Itajaí en Imbituba.
Belangrijke economische centra
Florianópolis is de hoofdstad en als zodanig het administratief centrum van de
deelstaat. Belangrijke industriële regio’s zijn Joinville (metaal, plastics), Blumenau
(textiel), Criciúma (keramiek, steenkool, textiel en plastics), Chapeco (kippenslachterijen)
en São Bento do Sul (meubels). In de regio’s rondom Friburgo en São
Joaquim vindt veel appelteelt plaats. Ten slotte beschikt de staat Santa Catarina
over een prachtige kust, die jaarlijks vele toeristen trekt.
24

De 10 grootste gemeentes
Gemeente Bevolking
Joinville 487.003
Florianópolis 396.723
Blumenau 292.972
São José 196.887
Criciúma 185.506
Chapecó 164.803
Lages 161.583
Itajaí 163.218
Jaraguá do Sul 129.973
Palhoça 122.471
Kansen voor Nederlandse ondernemingen
toelevering (intensieve) veeteelt (technologie, boerderij-inrichting, veterinaire
benodigdheden)
toelevering landbouw, akkerbouw en tuinbouw (technologie)
baggerwerken
automatisering
consultancy met betrekking tot havens, logistiek en toelevering luchthavens
duurzame energie
levensmiddelenindustrie (verpakkingsmachines en -materialen)
grafische industrie (onder andere techniek en hoogwaardige eindproducten)
gezondheidszorg (hightech, medische apparatuur)
milieu (groeiend bewustzijn leidt tot investeringen in zowel kennis als techniek)
toerisme
waterzuivering (huishoudens, intensieve veeteelt, organisatie op staatsniveau)
Wetgeving, subsidies en investeringsprogramma’s
De deelstaat Santa Catarina is voor investeerders een interessante vestigingsplaats,
onder andere vanwege de centrale ligging binnen de Mercosul.
Meer informatie:
Op de website van het Netherlands Business Support Office (NBSO) Porto
Alegre, www.nbso.com.br, vindt u onder andere informatie over een aantal
concrete mogelijkheden tot zakendoen. Voor specifieke vragen over de regio
25

ijvoorbeeld over tegemoetkomingen van de deelstaat Santa Catarina aan bedrijven
die zich in de deelstaat willen vestigen kunt u contact opnemen met het
Netherlands Business Support Office (NBSO) Porto Alegre: poa@nbso.com.br
Handelsbalans in nummers
2006 2007
Bilaterale handel
(* mln. USD) Import Export Saldo Import Export Saldo
Brazilië 91.350 137.807 46.456 120.620 160.649 40.028
Rio Grande do Sul 3.468 5.982 2.513 5.000 7.381 2.381
Handelsbalans met
Nederland in nummers
2006 2007
Bilaterale handel Import Export Saldo Import Export Saldo
met Nederland (uit NL) (naar NL) (uit NL) (naar NL)
(* mln. USD)
Brazilië 785 5.748 -4.962 1.115 8.840 -7.724
Rio Grande do Sul 31 260 -229 23 432 -409
26

Noordoosten
Noordoost-Brazilië
Inwonertal: 52 miljoen
Oppervlakte (x 1000 km2): 1.561
Inwoners/km2: 30
BBP (miljard US dollar): 175 (2005)
BBP/capita (US dollar): 3.440 (2007)
Bron: MDIC, Alice Web and IBGE
Noordoostelijke deelstaten en hoofdsteden
Pernambuco (PE) Recife
Maranhão (MA) São Luis
Piauí (PI) Teresina
Ceará (CE) Fortaleza
Rio Grande do Norte (RN) Natal
Paraíba (PB) João Pessoa
Alagoas (AL) Maceio
Sergipe (SE) Aracajú
Bahia (BA) Salvador
Het noordoosten van Brazilië werd, vanwege het tropische klimaat, de natuurlijke
rijkdommen en de gunstige geografische ligging ten opzichte van Europa, als eerste
gebied in Zuid-Amerika gekoloniseerd. ‘Het noordoosten’ is een algemeen erkende
geografische aanduiding voor de negen hierboven genoemde deelstaten. De belangrijkste
steden zijn Salvador, Recife en Fortaleza. De oppervlakte van de negen deelstaten
komt overeen met 18,3 procent van het Braziliaanse grondgebied. De regio telt
52 miljoen inwoners (29 procent van de Braziliaanse bevolking). De afgelopen jaren
wordt het noordoosten gekenmerkt door een groei die hoger is dan het landelijk
gemiddelde. De belangrijkste activiteiten in de regio zijn: (petro-)chemische industrie
(Camaçari, Bahia, Pernambuco), medische sector (Pernambuco), gips- en pleisterindustrie
(Pernambuco), granietwinning (Pernambuco), tropisch fruit (Ceará,
Paraíba, Pernambuco, Bahia), tropische bloemen (Pernambuco, Alagoas, Bahia),
vis- en garnalenkweek (vooral Ceará, Paraíba, Pernambuco en Rio Grande do Norte),
textielindustrie (Ceará, Pernambuco en Paraiba), ICT en scheepsbouw (Pernambuco),
cacao-industrie (Bahia), en toerisme (gehele regio). De deelstaten Maranhão, Ceará,
Rio Grande do Norte, Paraiba, Pernambuco, Alagoas en Bahia zijn beroemd om hun
tropische stranden en het aangename klimaat gedurende het grootste deel van het jaar.
27

Nederlandse historie
De deelstaat Pernambuco staat bekend om de historische banden met Nederland uit
de tijd van Graaf Maurits van Nassau, die in 1636 benoemd tot gouverneur van de
Nederlandse kolonie, inmiddels bekend als ‘Pernambuco’. Recife was de eerste planmatig
gebouwde stad van het westelijk halfrond. Het werd onder Nederlandse invloed
de eerste stad op het zuidelijk halfrond met een astronomische onderzoekslocatie en
de eerste stad met een synagoge. Ook het eerste parlement in Zuid-Amerika werd
gevormd gedurende de Nederlandse periode.
Schilders als Frans Post en Albert Eckhout maakten wereldberoemd geworden
schilderijen van de inheemse bevolking, de tropische vruchten en de landschappen.
Door Maurits van Nassau overgebrachte botanici en cartografen maakten de
eerste wetenschappelijke rapporten die later werden gebruikt voor de eerste
Europese encyclopedie. Al met al wordt de periode 1630-1654 in het hedendaagse
Pernambuco als de ‘Nederlandse periode’ bestempeld.
Infrastructuur
De belangrijkste luchthavens in de regio zijn die van Salvador, Recife, Fortaleza
en Natal (de twee laatstgenoemde alsmede Porto Seguro, ontvangen rechtstreekse
chartervluchten uit Amsterdam. Deze vier steden hebben elk een nieuwe lucht
haven. De nieuwe luchthaven van Recife werd eind 2004 opgeleverd. Er zijn
vergaande plannen voor een nieuw vliegveld in Natal die als hub zou moeten
dienen voor de rest van Brazilië van zowel passagiers alsmede goederen (meer
informatie:www.infraero.gov.br).
De belangrijkste havens in de regio zijn die van Suape (40 km ten zuiden
van Recife), Pecém (60 km ten westen van Fortaleza), Itaqui (nabij São Luís do
Maranhão) en Aratú (nabij Salvador). De haven van São Luís wordt vooral
gebruikt voor de export van aluminium en ijzererts en levert hiermee de grootste
individuele klant van de haven van Rotterdam (Companhia Vale do Rio Doce,
met het grootse bulkschip ter wereld, de ‘Berge Stahl’; lading 370.000 ton ijzererts).
De haven van Pecém vergt nog de nodige investeringen voordat container- en
bulkterminals operationeel zullen zijn. De haven van Suape heeft al een door
een buitenlandse investeerder gerunde containerterminal. Investeringen staan
gepland voor de aanleg van een brandstof- en een graanterminal. Ook hebben
verscheidene grote lokaal producerende automerken interesse getoond in de
ontwikkeling van een autoterminal in Suape, die zal dienen als distributie
centrum voor het noordoosten. Er zijn grootschalige investeringen gedaan in
ondermeer een scheepswerf (door bouwconcern Camargo Corrêa, 200 miljoen
US dollar), een polyesterfabriek (onder meer voor de productie van Petflessen;
28

700 miljoen US dollar), de bouw van een olieraffinaderij, bestaande uit een
joint venture tussen Petrobrás en PDVSA (Venezolaanse staatsoliemaatschappij;
2 miljard US dollar) en een staalfabriek (6 miljard US dollar)
De belangrijkste spoorwegnetwerken zijn de ‘Ferrovia do Nordeste’ en de
‘Ferrovia Norte-Sul’. Eerstgenoemd netwerk is grotendeels buiten gebruik
geraakt. Veel ondernemingen roepen om investeringen in deze goederenlijnen,
die een belangrijke rol kunnen vervullen in het transport van en naar de
havens van Suape en Pecém. De tweede lijn wordt momenteel gerestaureerd en
vormt een belangrijke aanvoerroute voor de haven van Itaqui. (Meer informatie:
www.ferrovianortesul.com.br).
Belangrijkste economische activiteiten
Agro-industrie
Brazilië is ‘s werelds grootste producent van diverse agrarische producten. Het
noordoosten kent vooral een grootschalige suiker- en sojaproductie en er worden
veel soorten tropisch fruit geteeld. Voor de export zijn mango, druiven, meloen en
bananen het belangrijkst. De regio kent een redelijk omvangrijke pluimveeproductie.
In de deelstaat Bahia is de rundvleessector belangrijk. De visproductie (vooral
garnalen) is sterk in opkomst en de teelt van (tropische) bloemen heeft een start
gemaakt. Ook wordt een niet te verwaarlozen deel van de totale Braziliaanse
productie van alcohol (uit suikerriet) in het Noordoosten geproduceerd.
IT en telecommunicatie
Een belangrijk project is het ‘Porto Digital-project’, dat door investeringen van de
overheid en in samenwerking met de federale universiteit een positief zakenklimaat
probeert te scheppen voor ondernemingen in de IT- en telecommunicatiesector.
Ondernemingen als Microsoft, Motoral en Oracle opereren al met verschillende
activiteiten binnen de ‘Porto Digital’ (meer informatie: www.portodigital.org).
Medische dienstverlening
Recife heeft zich tot een centrum van medische dienstverlening ontwikkeld. Na
São Paulo vindt men hier de tweede grootste concentratie van medische activiteiten
van Brazilië. Meer dan 111.000 mensen zijn werkzaam in ruim 300 ziekenhuizen.
De gezondheidszorg zorgt voor een bijdrage van ongeveer 13 procent aan de totale
economische activiteit van de deelstaat.
29

Chemische en petrochemische industrie
In 1978 werd begonnen met de ontwikkeling van een (petro-)chemisch complex
in Camaçari (nabij Salvador); het is nu het grootste complex in Latijns-Amerika.
Er is voor 10 miljard US dollar geïnvesteerd in het complex, dat zestig ondernemingen
telt die actief zijn in de chemische en petrochemische industrie, maar ook
in de automobielindustrie en in de productie van cellulose, textiel en dranken.
Ford heeft zijn modernste autoproductielijn ter wereld in Camaçari staan. Het
complex heeft een capaciteit voor de jaarlijkse productie van 8 miljoen ton aan
(petro)chemische basisproducten, half- en eindfabricaten, goed voor een omzet
van 5 miljard US dollar (meer informatie: www.coficpolo.com.br).
Toerisme
Salvador trekt van de drie grote steden de meeste buitenlandse toeristen. Charters
vanuit Nederland vliegen twee keer per week op Fortaleza (www.qxxl.nl) en wekelijks
op Natal (www.brazilinternational.nl en www.sunrisetravel.nl), alsmede Recife en
Porto Seguro (www.neckermann.nl en www.tui.nl). Recife kent sterke historische
banden met Nederland. Een aantal overblijfselen uit de Nederlandse tijd geldt als
toeristische trekpleister; een voorbeeld is Fort Orange op het eiland Itamaracá
(60 km ten noorden van Recife).
Kansen voor Nederlandse ondernemingen in Noordoost Brazilië
In Noordoost Brazilië liggen kansen in een aantal sectoren waarin Nederlandse
ondernemers traditioneel sterk zijn:
havenuitbreidingen: binnen de havens van Pernambuco zijn bijvoorbeeld de
uitbreiding in het complex van Suape en de bouw van haveninstallaties en
containerterminals gepland
vloeibaar-aardgasterminals en aardgasverwerkingsinstallaties
Biobrandstoffen
graanterminal
toelevering (intensieve) veeteelt (technologie, boerderij-inrichting, veterinaire
benodigdheden)
toelevering landbouw, akkerbouw en tuinbouw (technologie)
baggerwerken
automatisering
consultancy met betrekking tot havens, logistiek en toelevering luchthavens
levensmiddelenindustrie (verpakkingsmachines en -materialen)
toelevering textielindustrie (van machines en techniek tot grondstoffen en
chemicaliën)
30

grafische industrie (onder andere techniek en hoogwaardige eindproducten)
gezondheidszorg (hoogwaardige technologische, medische apparatuur)
toerisme
toelevering scheepsbouwindustrie
Wetgeving, subsidies en investeringsprogramma’s
De afzonderlijke noordoostelijke deelstaten bieden (buitenlandse) ondernemingen
verscheidene fiscale (vestigings)voordelen. Voor meer informatie over tegemoetkomingen
van de noordoostelijke deelstaten aan bedrijven die zich in het noordoosten
willen vestigen, kunt u contact opnemen met het NBSO Recife, telefoon: +55 81
3224 3973, www.nbso.com.br, e-mail rec@nbso.com.br.
Financiële zaken
De nationale munt van Brazilië is de real (BRL). Eén real bestaat uit 100 centavos.
Informatie over de actuele wisselkoers vindt u op: www.oanda.com/convert/classic.
Mede door de hoge rente (geld lenen is erg duur) en fluctuaties op de valutamarkt
heerst in Brazilië een volledig andere betalingsmoraal. Brazilianen betalen
vrijwel alles in termijnen. Zelfs kleren en cd’s worden in termijnen betaald.
Betalingstermijnen tussen de 60 en 120 dagen zijn gangbaar.
In 1998 beschikte elke grote stad over één pin automaat waar mensen met een
pinpas van een Nederlandse bank geld konden halen. De situatie is sindsdien aanzienlijk
verbeterd, maar er kan alleen gepind worden bij automaten waar het Visa/
Mastercard/Cirrus logo vermeld staat. Credit Cards, waarvan Visa en American
Express het meest populair zijn, worden bijna overal geaccepteerd.
Betalingsvormen
Voor leveringen aan Brazilië is de veiligste en aanbevolen betalingsconditie een
onherroepelijk geconfirmeerd accreditief (letter of credit). Ook wordt veel gewerkt
met vooruitbetaling.
Hebt u een goede langdurige relatie met uw Braziliaanse zakenpartner en vertrouwt
u uw zakenpartner, dan kunt u gebruik maken van een open account. Let erop
dat uw zakenrelatie voldoende kredietwaardig is. Bij een open account levert u als
leverancier en betaalt uw relatie als afnemer op de overeengekomen betaaldatum,
zonder dat hier zekerheidsstellingen en/of documenten aan te pas komen.
31

Kredietverzekering: herverzekering door de Nederlandse Staat
Atradius Dutch State Business NV is de enige kredietverzekeringsmaatschappij die
risico’s verzekert die voortvloeien uit kapitaalgoederentransacties met vaak nietwesterse
landen en deze herverzekert bij de Nederlandse overheid. Het gaat om
zowel politieke als commerciële risico’s. Bij deze herverzekering gaat het uitsluitend
om exporttransacties. Transacties met afnemers in Nederland en de Europese
Unie komen voor rekening van particuliere verzekeraars. Middellange transacties
die door de overheid worden herverzekerd, moeten voldoende Nederlands belang
hebben. De verzekerde draagt altijd een eigen risico. Het landenbeleid onder
staatsgarantie wordt regelmatig geëvalueerd en zo nodig bijgesteld door de minister
van financiën.
Meer informatie over exportkredietbeleid
Atradius Dutch State Business NV
David Ricardostraat 1, 1066 JS Amsterdam
Telefoon: (020) 553 24 21
E-mail: info.mtb@atradius.com
Internet:
www.atradius.com/nl/dutchstatebusiness/overheid/overheidsfaciliteiten/
Belastingheffing in Brazilië
Het Braziliaanse belastingsysteem is erg complex. Zowel de federale regering en
de deelstaten als de gemeenten kunnen belasting heffen en innen. Het is raadzaam
om in dit opzicht gebruik te maken van de diensten van een fiscalist. Hieronder
een overzicht van de belangrijkste belastingen:
Vennootschapsbelasting
Alle inkomsten uit een onderneming in Brazilië zijn onderworpen aan een vennootschapsbelastingtarief
(IRPJ) van 25 procent (15 procent op een inkomen tot
R$240.000) en aan een sociale bijdrage op de nettowinst (CSLL) tegen een tarief
van 9 procent. Beiden moeten worden berekend en afgedragen per maand of per
kwartaal. De totale vennootschapsbelastingdruk is 34 procent.
De belasting wordt geheven over het wereldinkomen van de Braziliaanse vennootschap.
Netto inkomsten behaald door een buitenlandse dochtervennootschap
zijn, op het niveau van de Braziliaanse moedervennootschap, onderworpen aan
Braziliaanse vennootschapsbelasting op het moment van uitdeling of van
32

eschikbaar komen van deze inkomsten. Er wordt vanuit gegaan dat deze
inkomsten beschikbaar komen voor de Braziliaanse moedervennootschap op
het moment dat de buitenlandse dochtervennootschap haar boekjaar afsluit. In
het buitenland betaalde belasting over dit inkomen kan, met inachtneming van
bepaalde regels, verrekend worden in Brazilië.
In de verhouding vennootschap / aandeelhouders, hanteert Brazilië een systeem
waarin de inkomsten worden belast op het niveau van de vennootschap en waarbij
winstuitdelingen aan de aandeelhouders niet belast zijn met een bronbelasting
(zoals dividendbelasting).
Transfer pricing
Het Braziliaanse systeem voor te hanteren prijzen/beprijzing van intra-groepstransacties
(de zogenaamde transfer pricing regels) is niet conform OESO-regels
en is gebaseerd op vaste (veronderstelde) winstmarges. Dit, in tegenstelling tot een
systeem met een economische benadering. De Braziliaanse belastingbetaler moet
aantonen dat de gehanteerde prijzen binnen bepaalde, bij wet vastgestelde, marges
vallen.
Inkomstenbelasting
Particulieren woonachtig in Brazilië zijn inkomstenbelasting verschuldigd over
hun wereldinkomen. Dit wordt onder meer gevormd door salarissen en bonussen.
Bepaalde specifiek bij wet genoemde inkomsten zijn uitgezonderd. Het tarief is
progressief en loopt in drie schijven op van 0, via 15 naar 27.5 procent. Voor expatriates
gelden andere regels, afhankelijk van de duur van hun verblijf.
Bronbelasting op dividenden, royalty’s en rente
Op dividenden uitgekeerd door Braziliaanse vennootschappen wordt geen bronbelasting
in Brazilië ingehouden.
Op rente en royalty betalingen door een Braziliaanse vennootschap wordt in
beginsel 15 procent bronbelasting ingehouden in Brazilië. Dit percentage bedraagt
25 procent wanneer de begunstigde van de betalingen zich in een tax haven
bevindt, zoals opgenomen in de Braziliaanse wetgeving. Op basis van belastingverdragen
kan de bronbelasting op rente en royalty betalingen - onder bepaalde
voorwaarden - verder worden verlaagd.
33

Op betalingen van zogenaamde service fees wordt, over het bruto bedrag van de
betaling, in beginsel ook 15 procent bronbelasting ingehouden in Brazilië (eveneens
verhoogd tot 25 procent wanneer begunstigde zich in een tax haven bevindt).
Op royalty en service fee betalingen wordt normaliter ook nog (een aantal) andere
bronbelastingen ingehouden, welke verschuldigd zijn door de Braziliaanse
vennootschap.
BTW
Ook Brazilië kent BTW. Deze belasting kan verschuldigd zijn op de import,
productie en distributie van goederen en op een zeer beperkt aantal diensten.
Het standaard tarief is 18 procent, maar er kunnen geringe verschillen optreden
per staat. Hogere tarieven kunnen van toepassing zijn op telecommunicatie- en
transportdiensten.
Import en exportheffingen
Bij de import van grondstoffen, bedrijfsmiddelen en andere goederen in Brazilië
is men importheffingen en BTW verschuldigd. De tarieven variëren aanzienlijk,
afhankelijk van het soort goed dat wordt geïmporteerd.
Douanezaken
Invoerregime
De Braziliaanse douane is erg precies in het controleren van de invoerdocumenten.
Het kan bovendien voorkomen dat bepaalde procedures en voorschriften zonder
melding vooraf worden gewijzigd.
Alle in- en uitvoer in Brazilië vindt plaats via SISCOMEX. Dit online registratiesysteem
is toegankelijk voor importeurs, die gemachtigd worden als zij staan ingeschreven
in het Register van Exporteurs en Importeurs (REI) van het Secretariaat
van Buitenlandse Handel (SECEX). SISCOMEX is de enige bron met uitgebreide
informatie over invoerreglementering in Brazilië. De toegang tot dit systeem is
beperkt. Het is belangrijk zaken te doen met een goede en betrouwbare importeur,
aangezien deze via SISCOMEX op de hoogte is van recente ontwikkelingen en wijzigingen
van documenten en tarieven.
Invoervergunningen
Na inschrijving bij SECEX kan een aanvraag worden ingediend voor een importvergunning
via het registratiesysteem SISCOMEX. Voor de meeste producten
34

wordt automatisch een vergunning verleend. De volledige administratieve afhandeling
vindt in dit geval plaats op het moment van inklaring. In alle overige gevallen
(ongeveer 40 procent) moet in de regel een vergunning worden aangevraagd
voorafgaande aan de verscheping uit het buitenland of moet bij de inklaring aan
speciale eisen worden voldaan. Het gaat daarbij onder meer om de volgende
transacties:
invoer in het kader van drawback
invoer onderhevig aan hoeveelheidbeperkende quota en tariefquota
invoer bestemd voor wetenschappelijk en technologisch onderzoek
invoer onderhevig aan het zogenoemde similariteitsonderzoek 4 (producten
waarvoor fiscale voordelen gelden)
invoer van gebruikte goederen
invoer in de vorm van leasing of huur
invoer van producten waarvoor speciale overheidstoestemming is vereist en
goederen die onderhevig zijn aan een nadere analyse door SECEX. Het gaat
hierbij vooral om levende dieren, vlees, vis, melk en melkproducten, huiden,
planten, diverse levensmiddelen, dranken, asbest, bepaalde ertsen, minerale
brandstoffen, organische en anorganische chemische producten, farmaceu
tische producten, cosmetische producten, herbiciden, pesticiden, rubber,
textielproducten, schoeisel, bepaalde motoren, informaticagoederen, transport
materieel, wapens, munitie en speelgoed
Invoervergunningen hebben over het algemeen een geldigheidsduur van maximaal
zestig dagen. De vergunning kan op verzoek worden gewijzigd dan wel verlengd.
Aanvragen voor een invoervergunning dienen vergezeld te gaan met catalogi of
prijslijsten van de fabrikant, voor zover deze niet al in het bezit zijn van SECEX.
Om afwikkeling van prijscontroles te bespoedigen, verdient het aanbeveling deze
documenten regelmatig door agenten of vertegenwoordigers aan het SECEX toe te
sturen.
Invoerverboden
De Braziliaanse overheid heeft een aantal invoerbeperkende maatregelen afgekondigd.
Daarnaast zijn er antidumpingmaatregelen op importen van kracht.
4 Similariteitsonderzoek
Het similariteitsonderzoek houdt in dat de invoerrechten in Brazilië kunnen worden verlaagd als kan
worden aangetoond dat er onvoldoende aanbod is van een bepaald product op de lokale markt.
35

Meestal is het verboden om tweedehandsverbruiksgoederen (bens de consumo de
segunda mão), zoals tweedehandsauto’s, -autobanden of -kleding, in te voeren. Het
Departamento de Comércio Exterior (Decex) bepaalt of gebruikte kapitaalgoederen,
zoals machines, uitrusting (bijvoorbeeld gereedschap), apparaten, instrumenten,
gietvormen en containers, het land mogen worden ingevoerd. Invoer is toegestaan
als de gebruikte kapitaalgoederen niet in het land worden gemaakt of door andere
machines kunnen worden vervangen; én in goede staat verkeren en qua leeftijd
zich bevinden binnen de limiet van de levensduur. Bij invoer van gebruikte kapitaalgoederen
moet een rapport worden opgemaakt door een op het desbetreffende
gebied gespecialiseerde internationale organisatie. Meer informatie:
www.desenvolvimento.gov.br/sitio/interna/index.php?area=5
Invoerrechten
Bij de invoer van goederen in Brazilië zijn invoerrechten verschuldigd, die berekend
worden aan de hand van de Braziliaanse goederennomenclatuur. Deze is ingedeeld
volgens het Geharmoniseerde Systeem. De invoerrechten worden berekend over
de CIF-waarde van de goederen (prijs, inclusief verzekering en vrachtkosten).
Het gemiddelde tarief ligt rond 10 procent. Voor machines die nog niet in Brazilië
gemaakt worden, kan het tarief zelfs worden teruggebracht tot 2 procent. Brazilië
hanteert het ‘Tarifa Externa Comun - TEC’, het gemeenschappelijke douanetarief
van de Mercosur ten opzichte van derde landen, met uitzondering van de landen
die zijn aangesloten bij de Latijns-Amerikaanse Vrijhandelsassociatie ALADI
(Argentinië, Bolivia, Brazilië, Chili, Colombia, Cuba, Ecuador, Mexico, Paraguay,
Peru, Uruguay en Venezuela). Naast de TEC hanteert Brazilië verschillende bijkomende
heffingen, zoals die over industrieproducten en de deelstatelijke BTW. Deze heffingen
gelden ook voor de eigen lokale industrie.
Vrijstellingen en verlagingen
In een aantal gevallen wordt vrijstelling dan wel verlaging van invoerrechten
verleend, zoals voor: kapitaalgoederen, telecommunicatiemiddelen en machines als
deze niet lokaal vervaardigd kunnen worden, grondstoffen die niet voorradig zijn,
goederen bestemd voor het vrijhandelsgebied Manaus, goederen voor de verwerking
van exportproducten (‘drawback’-systeem), goederen bestemd voor openbare
instellingen, het uitrusten van de Braziliaanse industrie en de ontwikkeling van
projecten. Ook goederen bestemd voor internationale jaarbeurzen en tentoonstellingen
kunnen vrij van invoerrechten ingevoerd worden.
36

Documenten
Handelsfactuur (Fatura Comercial)
De handelsfactuur moet minimaal in tweevoud worden opgemaakt in de
Portugese, Spaanse of Engelse taal. De eerstverstuurde handelsfactuur moet
het origineel zijn. Als deze elektronisch wordt verstuurd, moet er uitdrukkelijk
op worden vermeld dat het een originele factuur betreft. De volgende gegevens
moeten ten minste in de handelsfactuur worden opgenomen:
- complete naam en adres van de importeur (ontvanger);
- complete naam en adres van de exporteur;
- nauwkeurige goederenomschrijving;
- merken, nummers, hoeveelheid en eenheid van het volume;
- vermelding van het Braziliaanse tariefpostnummer;
- land van oorsprong, herkomst en aankoop;
- netto- en brutogewicht;
- naam en nationaliteit van schip of luchtvaartmaatschappij;
- naam en adres van producent;
- verklaring dat de prijzen corresponderen met prijzen op de wereldmarkt;
- betalingsvoorwaarden (inclusief vermelding van de munteenheid waarin
betaald moet worden);
- prijs per stuk en totale prijs.
Legalisatie van de handelsfactuur door het Braziliaanse consulaat of de Kamer
van Koophandel is niet vereist. Voor een luchtvrachtbrief gelden dezelfde eisen
als de handelsfactuur.
Connossement (Conhecimento de embarque)
Connossementen moeten worden opgemaakt in de Portugese, Engelse
of Spaanse taal. Connossementen hoeven niet te worden gelegaliseerd.
Connossementen ‘aan order’ zijn toegestaan mits een notify-adres wordt vermeld.
Certificaat van oorsprong (Certificado de origem)
Een certificaat van oorsprong is voor het invoeren van goederen uit Nederland
niet vereist. Een Mercosurcertificaat van oorsprong is vereist voor het invoeren
van goederen uit Argentinië, Paraguay en Uruguay. De Kamers van koophandel
in Nederland geven certificaten van oorsprong en Eur1-documenten af. Voor
meer informatie: www.kvk.nl (kies vervolgens import/export en formulieren/
documenten).
Paklijst (Lista de embalagem)
De paklijst moet een volledige omschrijving van de goederen, de aantallen en
het netto- en brutogewicht van de goederen geven.
Pro-formafactuur (Fatura pro forma)
37

De pro-formafactuur is nodig voor de aanvraag van een (niet)-automatische
invoervergunning. Naam en adres van de producent of exporteur worden
vermeld en eventueel naam en adres van de agent, distributeur of vertegenwoordiger.
De pro-formafactuur moet een verklaring bevatten van de exporteur
dat de vermelde prijzen overeenkomen met de gangbare prijzen op de wereld
markt. Het is aan te bevelen om een prijslijst of catalogus mee te sturen.
Gezondheidscertificaat
Het veterinair certificaat moet bij dieren en dierlijke producten worden toege-
voegd; het fytosanitair certificaat bij planten en plantendelen.
Meer informatie
Market Access Database - Exporters Guide to Import Formalities
Informatie over benodigde documenten voor export van goederen naar Brazilië
door middel van het invoeren van een HS-code (Harmonized System Code,
statistieknummer). Verdere voorbeelden van documenten zoals het connossement
en de proformafactuur op http://mkaccdb.eu.int (klikken op exporter’s guide to
import formalities).
Bedrijfsvestiging
Ondernemingsvormen
De twee belangrijkste en meest voorkomende ondernemingsvormen zijn de
Naamloze Vennootschap - Sociedade Anônima - S.A. en de Besloten Vennootschap
- Sociedade por Quotas de Responsabilidade Limitada - Ltda.
Het opzetten van een filiaal in Brazilië is onderworpen aan decreet 2.627 van
26 september 1940 (artikelen 64 tot 73) en de normatieve regeling DNRC 81 van
5 januari 1999.
Het verzoek voor het opzetten van een buitenlands filiaal wordt na indiening bij
de Braziliaanse overheid via federaal decreet goedgekeurd. Na publicatie van de
oprichtingsakte in de Staatscourant (Diário Oficial da União) en de inschrijving
in het handelsregister mag een bedrijf met zijn activiteiten beginnen. Buitenlandse
bedrijven moeten een vertegenwoordiger aanstellen in Brazilië. De vertegenwoordiger
hoeft de Braziliaanse nationaliteit niet te bezitten, maar moet wel in Brazilië
woonachtig zijn.
Als u een vestiging wilt openen in Brazilië, is het verstandig een deskundig adviesbureau
in de arm te nemen dat een op maat gesneden juridisch advies kan geven.
38

Uitgebreide informatie over bedrijfsvestiging en handige tips voor het openen van
een eigen bedrijf kunt u vinden in Kompas, een publicatie over investeren in de
Braziliaanse markt van de Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel. Meer
informatie: www.dutcham.com.br/Kompas%202007-lr.pdf.
De Braziliaanse overheid staat fusies en overnames toe. Voor buitenlandse
investeerders is op dit gebied geen aparte regelgeving van toepassing. Voor fusies
en overnames op financieel gebied is de Centrale Bank de bevoegde instantie om
goedkeuring te verlenen.
Intellectueel eigendom
Brazilië is lid van de World Intellectual Property Organization (WIPO), de
Conventie van Bern, de Internationale Conventie voor de Bescherming van
Industrieel Eigendom en het TRIPS-akkoord van de WTO. De meeste intellectueeleigendomsrechten
komen overeen met westerse standaarden. Een aantal zaken dat
niet met westerse standaarden correspondeerde is in 1997 opgelost door de invoering
van de Industriële Eigendomswet.
Handelsmerken
Het systeem voor de bescherming van handelsmerken is in Brazilië gebaseerd
op eigendomsrecht. In Brazilië moet een bedrijf zich registreren bij het INPI om
de rechten op het handelsmerk te verkrijgen. Bedrijven kunnen in Brazilië hun
handelsmerk als een buitenlands handelsmerk of als een Braziliaans handelsmerk
laten registreren.
Octrooien
In Brazilië wordt het verlenen van octrooien geregeld door wet nr. 9279 (Lei da
Propriedade Industrial) van 14 mei 1996. Volgens artikel 8 van deze wet is voor
toekenning van een octrooi vereist dat het product of de uitvinding innovatief en
vindingrijk is en een industrieel karakter heeft.
Aanvragen voor octrooien moeten worden ingediend bij het INPI. De beschermingsduur
is vijftien jaar, te rekenen vanaf de datum van aanvraag. Octrooien op
uitvindingen genieten een beschermingsduur van twintig jaar. De aanvraagprocedure
voor het verkrijgen van een octrooi kan veel tijd in beslag nemen. De aanvraag
moet onder andere de volgende elementen bevatten:
de octrooiconclusie van de uitvinder;
een uitgebreide omschrijving van de uitvinding en eventueel een tekening ervan; en
bewijs van voldoen aan de wettelijke voorschriften.
39

Als de aanvraag is ingediend, vindt er een vooronderzoek plaats en wordt er een
registratiebewijs uitgegeven. De aanvraag wordt voor een periode van 18 maanden
geheim gehouden en wordt daarna officieel gepubliceerd. De uitvinder heeft
vervolgens 36 maanden de tijd om een formeel onderzoek aan te vragen. Als dit
onderzoek in bovengenoemd tijdsbestek niet wordt aangevraagd, wordt de
aanvraag als ingetrokken beschouwd.
Meer informatie: Instituto Nacional da Propriedade Industrial - INPI (Braziliaans
octrooibureau): www.inpi.gov.br
Cultuur van het zakendoen
Om in Brazilië succesvol zaken te doen is het belangrijk om je te verdiepen in de
Braziliaanse ‘way of business’. Het bekende vooroordeel als zouden Brazilianen
de hele dag op het strand hangen kunt u gerust laten varen. Brazilianen zijn
vriendelijke, extraverte en hardwerkende mensen. Ze houden ervan om over hun
persoonlijke leven te vertellen en luisteren ook graag naar persoonlijke details van
hun zakenrelaties. Zij vinden het belangrijk dat hun zakenpartner betrouwbaar is
en willen hem/haar daarom eerst goed leren kennen alvorens tot zaken te komen.
Brazilianen zijn informeel, na een soms ietwat formeel begin, en uiterst vriendelijk
in de omgang, ongeacht rang of stand.
Braziliaanse zakenmensen zijn meestal goed opgeleid. Velen van hen hebben een
opleiding in de Verenigde Staten gevolgd. Brazilianen beschouwen zichzelf als
‘Amerikanen’. Vermijd daarom het woord ‘Amerika’ in een gesprek, wanneer u
daarmee de Verenigde Staten bedoelt. Onderstaande tips en wetenswaardigheden
kunnen u op weg helpen in het opbouwen van uw zakelijke relatie.
Noord-Europese- en vooral ook Nederlandse producten staan voor wat
betreft het bedrijfsleven hoog aangeschreven in Brazilië. Nederland heeft
dan ook een goede naam in Brazilië. Mede dankzij de talrijke scholingsprojecten
van Nederlandse missionarissen en de agrarische bedrijven van emigranten
uit Nederland. Benadruk tijdens uw afspraken met de Braziliaanse bedrijven
het succes en de goede referenties van uw bedrijf.
Het eerste wat een Braziliaan doet is zijn visitekaartje geven. Zorg dus ook
altijd voor voldoende kaartjes.
Vergeleken met Europa ligt het tempo van onderhandelen een stuk lager.
40

De nadruk ligt veel sterker op het persoonlijke contact. Het gebeurt zelden dat
een belangrijke zakelijke overeenkomst wordt afgesloten over de telefoon of
per brief. Braziliaanse managers reageren veelal negatief op onregelmatige en
snelle bezoeken van zakenrelaties. Zij geven de voorkeur aan een meer continue
werkrelatie. After-sale service wordt zeer op prijs gesteld.
Het feit dat het tempo van onderhandelen lager ligt wil niet zeggen dat de
Brazilianen minder kennis hebben van industriële technologie en van moderne
handel. U moet in feite technisch gezien net zo goed voorbereid zijn bij het
bellen naar een bedrijf in São Paulo als bij het bellen naar een bedrijf in Londen.
Hou er rekening mee dat Braziliaanse bedrijven over het algemeen minder
stabiel (en solvabel) zijn dan Nederlandse bedrijven. Ook het Braziliaanse
bedrijf zal bereid moeten zijn tijd en geld te investeren. Verder is het belangrijk
dat u aangeeft dat u een lange termijn relatie met uw Braziliaanse partner
nastreeft, waarbij beide partijen tijd en geld dienen te investeren.
Vooral in het begin van de relatie dient u steeds zelf het initiatief te nemen
richting uw Braziliaanse klanten. Braziliaanse bedrijven hebben vaak een
passievere instelling dan Nederlandse bedrijven. Dit wil niet zeggen dat er
geen belangstelling is, maar als er vanuit Nederland geen initiatief meer wordt
genomen, neemt de interesse af. U moet er dus bovenop blijven zitten. Een
goede follow-up van uw bezoeken is daarom van doorslaggevend belang.
Ondanks het feit dat de Brazilianen zelf erg veel kritiek leveren op het
Braziliaanse systeem, zijn ze boven alles erg trots op hun land. Vele Brazilianen
worden geboren met het idee dat de zon alleen in hun land opkomt. Verder
hebben de vooruitgang van de afgelopen jaren, de enorme omvang van het
land, en het economische belang binnen de Zuid-Amerikaanse regio het
zelfvertrouwen vergroot.
Voetbal is niet alleen een goede ijsbreker, maar neemt bijna de vorm aan
van een religie. De uitspraak ‘God is rond’ is hier zeker toepasselijk. De meest
toonaangevende clubs komen uit São Paulo (Corinthians-volksclub, Palmeiras-
Italianen, São Paulo-elite en Santos-Pelé) en Rio de Janeiro (Flamenco-volks
club, Fluminense, Vasco da Gama en Botafogo). Volleybal is de tweede volks
sport sinds het Braziliaanse team op de Olympische Spelen van Barcelona de
gouden medaille heeft behaald. Om vergelijkbare redenen is na de
41

overwinningen op Roland Garros eind jaren ‘90 door Gustavo ‘Guga’ Kuerten
tennis sterk in opkomst. Daarnaast neemt de autosport (Formule 1 en Indycar)
van oudsher een belangrijke plaats in, hoofdzakelijk dankzij Rubens Barichello
en voormalige coryfeeën als Emerson Fittipaldi, Nelson Piquet en wijlen
Ayrton Senna.
In tegenstelling tot het gebruik in Spaanstalige landen is in landen waar
Portugees gesproken wordt de laatste achternaam de hoofdachternaam. Zo
wordt Sergio Vargas Medrano, Sr. Medrano. Uit beleefdheid wordt de titel Dr.
vaak gebruikt, wat niet meteen betekent dat de persoon ook zodanig academisch
gekwalificeerd is. Brazilianen zijn joviaal in omgang en gaan snel over op het
elkaar noemen bij de voornaam. Fysiek contact is heel normaal en er wordt
langdurig en veelvuldig handen geschud. Het is ook niet ongewoon om elkaar
na een aangenaam gesprek een ‘abraço’ (omhelzing) te geven.
De handelstaal is Portugees. Hoewel Spaans door velen begrepen wordt,
kunt u beter Engels als tweede taal gebruiken voor de zakelijke gesprekken
en correspondentie. Mocht er onverhoopt toch overgegaan moeten worden
op Spaans, biedt dan eerst uw verontschuldigingen aan. Verder wil het niets
zeggen over het functioneren van een persoon op de Braziliaanse markt indien
zijn kennis van buitenlandse talen niet bijster is.
Brazilianen zijn meesters in het improviseren, afspraken maken op ad hoc
basis gaat dus heel goed. Brazilianen werken veelal zonder een uitgebreide
agenda. Check wel van te voren of afspraken die ruim van te voren gepland
zijn nog doorgaan.
Bij het ontvangen van relatiegeschenken wordt het op prijs gesteld als u uw
partner hiervoor uitvoerig bedankt. Omgekeerd worden uw Nederlandse
geschenken (b.v. Delfts Blauw, kaas) zeer gewaardeerd. De opbouw van een
persoonlijke relatie wordt hiermee versterkt. Voor postverzendingen binnen
of naar het land dient altijd de postcode vermeld te worden. Beter is het om
het zekere voor het onzekere te nemen en belangrijke documenten per koerier
of fax te versturen. Kleine pakketten kunt u het beste aangetekend onder
vermelding van ‘geschenk’ verzenden.
Om interlokaal te kunnen bellen, zult u gebruik moeten maken van een
zogenaamde carrier (015/ 021/ 023/ 041). U bent bijvoorbeeld in São Paulo en
wilt bellen naar Belo Horizonte, u toetst dan: 015-31-3227 5200.
42

U moet zich in Brazilië te allen tijde kunnen legitimeren. Het is daarom raadzaam
om altijd een kopie van uw paspoort of identiteitskaart op zak te hebben.
In tegenstelling tot berichtgeving in velerlei Nederlandse media is het risico
om overvallen te worden in Brazilië lang niet zo groot als vaak geschetst wordt.
Toch is het raadzaam om bijvoorbeeld ’s avonds slechts met wat wisselgeld, een
goedkoop horloge, eenvoudige sieraden en niet al te belangrijke documenten
rond te lopen.
Verkijk u niet op de afstanden binnen Brazilië. Nederland past ruim 200 keer
in het land. Op de kaart is de afstand Rio de Janeiro-São Paulo te vergelijken
met de afstand Amsterdam-Parijs. Over de weg is dit overigens een utopie. De
stad São Paulo met buitensteden is een stuk groter dan de provincie Utrecht.
Deze omvang in combinatie met de overbelaste infrastructuur beperkt het
aantal zakelijk bezoeken dat op één dag afgelegd kan worden drastisch.
Het gebruik van e-mail is de afgelopen jaren enorm toegenomen in Brazilië,
al loopt men nog wel achter ten opzichte van Nederland. U kunt het internet-
gebruik van de gemiddelde Braziliaan vergelijken met dat van in Nederland
van een paar jaar geleden.
Do’s en Don’ts in Brazilië
Bureaucratie
- de bureaucratie in Brazilië is vreselijk, maar Brazilianen zijn eraan gewend dat
dit een dagelijks onderdeel van hun leven uitmaakt. Gezien de bureaucratie is
het dan ook aan te bevelen met een Braziliaanse counterpart samen te werken.
- verwacht wachttijden op officiële aanvragen (bijvoorbeeld 152 dagen voor een
importlicentie)
- huur goede lokale expertise in: accountants, juridisch adviseur, consultants
voor import, belastingadviseurs, etc.
- vergeet deadlines; houdt rekening met langere trajecten
- voldoe aan de regels: geen ‘shortcuts’ mogelijk zonder (toekomstige) problemen
- Doe geen zaken in Brazilië alvorens met fiscale en/of juridische instanties te
hebben gesproken. Braziliaanse regelgeving is complex en vereist de nodige
kennis. Voordat men zaken doet cq. een contract tekent is het raadzaam aan
alle kanten ‘ingedekt’ te zijn.
43

Beschermde markt
- stem uw verkoopstrategie af op de hoge importtarieven en belastingen
- verdiep u, voordat u de Braziliaanse markt betreedt in de importregulering
- houdt rekening met veel lokale producenten/ goedkope producten
- vraag octrooien aan (goed beschermd 15-20 jaar). Dit kost tijd!
- Arrangeer import heffingskorting: Ex tarifarium
- Houdt rekening met de voorkeur voor vergelijkbare lokale producten
Politiek
- verkoopargumenten die met de langere termijn te maken hebben scoren niet
- Brazilianen zijn minder loyaal: ga niet uit van ‘gunnen’
Trots
- Brazilianen zijn erg trots op hun land en cultuur. Begin niet in het Spaans
- Om succesvol te worden op de Braziliaanse markt is een lange adem nodig
Entree op de markt
Brazilië is een groot land met behoorlijke culturele verschillen tussen de regio’s.
Het land kent daarom geen algemene zakelijke marktbenadering. In het zuiden
heerst bijvoorbeeld een meer Europese manier van zakendoen dan in het noorden.
Van belang is dat u op de hoogte bent van deze verschillen (zie hoofdstuk regionale
verdeling in dit boekje).
Wilt u zaken gaan doen in Brazilië, dan moet u er vooral zelf naartoe gaan om zo
een eigen indruk te krijgen van het land. Gezien de grootte van het land is het al
heel bijzonder als een distributeur uw producten in heel Brazilië kan afzetten. Lees
voor tips voor uw marktentree vooral de praktijkverhalen in dit boekje.
Vakbeurzen
Deelname aan beurzen is een goede optie om uw producten te promoten.
Daarnaast kan het bezoeken van en deelnemen aan Braziliaanse vakbeurzen waardevolle
zakelijke contacten opleveren (waaronder potentiële agenten, distributeurs
en klanten), die u anders niet zo gauw legt. Het is ook een prima manier om een
goede indruk van uw sector te krijgen (wie zijn de concurrenten, welke bedrijven
kunnen een potentiële partner worden).
De meeste Braziliaanse vakbeurzen vinden in São Paulo plaats. In deze stad
worden per jaar ongeveer driehonderd vakbeurzen georganiseerd. Deze trekken
44

vaak nationale en internationale bezoekers. De industriële concentratie, de goede
infrastructuur en de centrale ligging in Zuid-Amerika hebben São Paulo tot het
vakbeurscentrum van dit continent gemaakt. Vrijwel alle Braziliaanse vakbeursorganisaties
verwelkomen buitenlandse exposanten. Brazilië is binnen Latijns-
Amerika het land met de meeste internationale vakbeurzen en congressen. De
Nederlandse consulaten-generaal in São Paulo en Rio de Janeiro en de Netherlands
Business Support Offices in Porto Alegre en Recife kunnen u behulpzaam zijn bij
een beursdeelname. Een overzicht van recente vakbeurzen in Brazilië vindt u op:
www.mfa.nl/bra/economie_en_handel/beurzen_en_0.
De EVD ondersteunt deelname van Nederlandse bedrijven aan belangrijke vakbeurzen.
Bedrijven kunnen in een nationale collectieve inzending participeren op
Braziliaanse vakbeurzen die zijn opgenomen in het EVD-activiteitenprogramma.
Een collectieve inzending bestaat uit een gezamenlijke stand met een Nederlandse
uitstraling waar deelnemers hun buitenlandse relaties kunnen ontvangen.
Meer informatie:www.evd.nl/brazilie (EVD-activiteiten)
Samenwerken met een lokale partner
Loop ook niet per definitie om de lokale concurrentie heen. Door de afstand, de
bureaucratie en de importheffingen kan het soms winstgevender en efficiënter zijn
om, afhankelijk van het type product, samen te werken met een lokale partner.
Niet alleen op het gebied van marketing, maar bijvoorbeeld ook op het gebied
van productie. Het openstellen van de Braziliaanse economie gaat - na een lange
periode van protectionisme - niet zonder pijn. Veel verouderde industrieën moeten
hun deuren sluiten of overgaan tot het importeren van moderne producten. Bekijk
of de lokale concurrent uw handelspartner kan worden. Uw voordeel is dat hij al
de nodige zakelijke contacten heeft, de markt kent en de service voor uw product
kan verzorgen.
Despachante
Voor het afhandelen van tijdrovende zaken kan het in Brazilië gebruikelijk zijn
om een ‘despachante’ in te schakelen. Een ‘despachante’ is een Braziliaans begrip
dat in het Nederlands kan worden vertaald met ‘afhandelaar’. ‘Despachantes’ zijn
personen die tegen betaling allerlei uiteenlopende diensten verrichten, die veel tijd
kosten en waarvoor het handig is dat men de Braziliaanse wet kent en weet hoe de
wet in de desbetreffende deelstaat wordt geïnterpreteerd. Verder kennen ‘despachantes’
de juiste personen in diverse organisaties zodat zij vaak bureaucratische processen
kunnen versnellen.
45

Ondersteuning bij uw entree op de markt
Ziet u kansen voor uw bedrijf in Brazilië en wijst analyse uit dat er kansen voor
uw product of dienst zijn? Bij de oriëntatie op de Braziliaanse markt en het zoeken
naar lokale zakenpartners (agenten, distributeurs of eindgebruikers) kunnen vele
organisaties u behulpzaam zijn bij uw eerste stappen in Brazilië. Achter in dit
boekje staan de gegevens van relevante partijen. Naast praktische steun bij het
vinden van zakenpartners of beursbezoek, kunt u ook gebruik maken van subsidies,
zoals de PSB (Programma Buitenlandse Markten). Voor meer informatie over deze
subsidie kunt u terecht bij de EVD, uw brancheorganisatie, Syntens of de Kamer
van Koophandel in uw regio. Ook kunt u studenten inzetten voor het uitwerken
van uw exportplan of het in kaart brengen van mogelijke afnemers. Neem voor
informatie hierover contact op met een hogeschool of universiteit in uw regio of
kijk op www.internationalehandel.mkb.nl/werken_met_studenten.
U kunt ook kiezen uw entree op de Braziliaanse markt te verspoedigen middels de
begeleiding van een professioneel consultancybureau, zoals bijvoorbeeld Transfer
latin Business Consultancy. Zie www.transfer-lbc.com
Voor een drietal activiteiten vragen wij extra uw aandacht:
Faciliteit Individuele Marktbewerking
Op vragen over marktentree en in welke regio’s specifieke kansen liggen voor
bepaalde sectoren is niet altijd een eenduidig antwoord geven. Dit is erg afhankelijk
van het product, soort bedrijf en uw ambitieniveau. U kunt in dit verband
gebruik maken van de faciliteit Individuele Marktbewerking van de EVD. De EVD
voert een marktscan uit voor uw bedrijf (niet te verwarren met een marktonderzoek).
U hoeft hier niet voor te betalen, maar als u voor een scan in aanmerking
wilt komen, moet u wel aan bepaalde voorwaarden voldoen en bereid zijn zelf
ook tijd in de voorbereiding te steken. U moet in ieder geval kunnen aantonen dat
u serieuze plannen heeft en zelf al een eerste marktverkenning heeft uitgevoerd.
Verder moet u een exportplan hebben en bereid zijn na afloop terug te koppelen
welke resultaten u hebt geboekt. Zo houdt de EVD de vinger aan de pols.
Als basis voor de marktscan start de EVD met een persoonlijk gesprek om uw
plannen en informatiebehoefte in kaart te brengen. Vervolgens gaat het netwerk in
Brazilië, waaronder de Nederlandse ambassade in Brasília, de consulaten-generaal
in São Paulo en Rio de Janeiro en de Netherlands Business Support Offices
46

(NBSO’s) in Recife en Porte Alegre met uw vragen aan de slag. Zij kennen de
markt, hebben toegang tot lokale autoriteiten en overbruggen taal- en cultuurbarrières.
De inzet van dit netwerk resulteert in een marktscan: een aantal gewogen contactadressen,
aangevuld met relevante marktinformatie. Indien u naar aanleiding van
de marktscan besluit de Braziliaanse markt op te gaan, kan de EVD u in contact
brengen met de lokale organisaties als overheidsinstanties, bedrijven en banken.
Voor het daadwerkelijk uitvoeren van uw strategie verwijzen we u uiteindelijk
door naar experts en deskundigen die op commerciële basis werken.
op: www.evd.nl/marktscan.
EVD Business Promotion: Persoonlijke begeleiding
EVD Business Promotion legt contacten met interessante zakenpartners en relevante
publieke organisaties in de markt of sector die u als ondernemer wilt betreden.
Aan ondernemers die praktische hulp kunnen gebruiken biedt EVD Business
Promotion persoonlijke begeleiding. Zo worden er, vaak in samenwerking met
MKB-Nederland en ABN AMRO, handelsmissies naar buitenlandse markten
georganiseerd en worden ondernemers bij hun eerste stappen op de buitenlandse
markt ondersteund via vakbeurzen of bijvoorbeeld seminars.
Deelname aan een handelsmissie
MKB-Nederland en ABN AMRO organiseren jaarlijks enkele handelsmissies voor
het mkb in opdracht van de EVD. Daarnaast worden handelsmissies georganiseerd
door een groot aantal brancheorganisaties, door de overheid en door private partijen.
Bij een handelsmissie wordt gebruik gemaakt van matchmaking. Dit houdt in dat
voor uw bedrijf potentiële zakenpartners in het land op maat geselecteerd worden.
Dit kunnen mogelijke afnemers zijn van uw producten en/ of diensten, maar ook
agenten, distributeurs of andere mogelijke samenwerkingspartners. Een overzicht
van handelsmissies is te vinden op www.evd.nl.
Wilt u meer weten over deelname aan een handelsmissie, neem dan contact op
met MKB-Nederland, mw. I. J. Olivier (015-219 14 08), of lees het boekje over
handelsmissies van MKB-Nederland en ABN AMRO; te bestellen via
http://www.internationalehandel.mkb.nl/Publicaties.
Naast MKB-Nederland en de EVD, de Kamer van Koophandel in Nederland en
eventueel uw brancheorganisatie, treedt ook de Nederlands-Braziliaanse Kamer
van Koophandel op als matchmaker tussen het Nederlandse en Braziliaanse
bedrijfsleven (www.dutcham.com.br).
47

Louwrens Dijkstra, Hyva Group BV – Geduld loont
“De douane in de Braziliaanse havens hanteert een rode, een oranje en een
groene wachtrij. Je reputatie als bedrijf is bepalend voor de rij waarin je terecht
komt. Rood staat voor zware douanecontrole en dus wachten, soms wel drie tot
vier weken. In de Oranje rij gaat het wat sneller, maar reken toch nog op zo’n twee
weken. De groene rij betekent snel groen licht bij invoer van je containers. Zorg
er dus voor dat je altijd zo betrouwbaar bent, dat je deze rij kunt gebruiken.”
Het grootste obstakel om zaken te doen met Brazilië is nog steeds de enorme
bureaucratie en het woud aan regels. Louwrens Dijkstra is als CEO bij de Hyva
Group al zo’n 40 keer in Brazilië geweest: “Het land is zeker niet corrupt, zoals
velen denken. Maar het is soms enorm lastig om een container het land in te
krijgen of goederen het land uit. Om te importeren moet je letterlijk in de bureaucratie
duiken, de regels kennen en je hierin ook enorm goed laten voorlichten door
lokale advocaten of administrateurs. Anders kom je in de problemen. Wij laten ons
hierin ondersteunen door een lokaal administratiekantoor. Dat gaat erg goed.
We kunnen het na zoveel jaar ervaring nu ook wel zelf, maar wat extra steun helpt
nog steeds.”
48

Geduld loont
Dicht bij markt en klant
Multinational Hyva is fabrikant/leverancier van onder andere hydraulische cilinders,
liftsystemen voor kieptrailers en – trucks, kranen en aanverwante artikelen ter
verhoging van de transportefficiency. Veelal zijn dit producten met een laad- en
losfunctie. Het bedrijf heeft in haar bijna 30-jarige bestaan een wereldwijde scope
ontwikkeld, zowel in omzet (verkoop) als in productie.
Louwrens: “Onze bedrijfsfilosofie is zo dicht mogelijk bij onze klant en onze markt
te zitten, in welk land dan ook. Dat is ook de reden dat we in 1995 onze eerste
fabriek in Brazilië zijn gestart, in Caxias do Sul, in de zuidelijke staat Rio Grande
do Sul. De keuze voor het land was snel gemaakt. Brazilië heeft in economisch
opzicht een koppositie in Zuid Amerika en heeft een grote potentiële thuismarkt.
Brazilië staat, samen met het hele Zuid Amerikaanse continent, aan het begin van
een megaontwikkeling, in potentie vergelijkbaar met Noord Amerika. Uit eigen
marktonderzoek bleek verder dat het door de hoge invoerrechten voor ons
ondoenlijk is om producten rendabel in te voeren en te verkopen. Vandaar de
keuze voor een eigen fabriek in Brazilië. Caxias do Sul is voor ons een perfecte
locatie. Rio Grande do Sul is een geïndustrialiseerde regio en er heerst een goede
arbeidsethos. Bovendien zitten in deze regio veel van onze potentiële klanten.
Ook de toeleveringsindustrie is er goed ontwikkeld.”
De concurrentie de baas
Hyva’s uitbreiding naar Brazilië blijkt een goede zet. In 2005 vierde het bedrijf er
haar 10 jarig bestaan. Vanuit Brazilië worden sinds drie jaar ook landen als Mexico,
USA en Canada bediend. Louwrens: “Brazilië investeert enorm in haar infrastructuur
(wegen en havens). Bovendien zijn de lokale spelers in ons segment, door de hoge
invoerrechten en gebrek aan concurrenten, verwend geraakt en daardoor vrij lui
geworden. Productontwikkeling
stond in Brazilië dan ook al jaren
op een laag pitje. Voor ons een
buitenkans. Onze producten
blijken sterker, duurzamer en van
veel hogere kwaliteit dan die van
onze Braziliaanse concurrenten.”
49

Vertrouwen moet groeien
Hyva heeft in Brazilië inmiddels een marktaandeel van 70 procent, maar het succes
kwam Hyva niet aanwaaien. Louwrens: “Ik ben heel positief over Brazilië en we
doen het er ook goed, maar dat wil niet zeggen dat zakendoen in Brazilië altijd
even makkelijk is. Je moet echt geduld hebben. Het heeft lang geduurd voordat
onze Braziliaanse klanten onze hydraulische producten zijn gaan gebruiken. Zelfs
toen sommigen onze systemen in het prille begin gratis mochten uitproberen
wilden ze de overstap nog niet direct maken. Brazilianen zijn heel loyaal.
Dat werkte in het begin in ons nadeel. Het heeft ons echt veel tijd gekost om
klanten te winnen en een goede relatie met hen op te bouwen. Nu werkt die loyaliteit
van onze klanten en ook van onze medewerkers juist in ons voordeel. Onze medewerkers
in onze Braziliaanse fabriek zijn heel trouw. Het verloop is minimaal,
evenals het ziekteverzuim. Verder is vooral de jongere generatie Brazilianen heel
leergierig en enorm gemotiveerd om door te leren. Ik heb in dit opzicht nooit spijt
gehad van onze gang naar Brazilië. We hebben er nu onze beste fabriek, stabiel en
met goed personeel.
“Wil je een wereldspeler zijn, dan kun je niet om Zuid Amerika en zeker niet om
Brazilië heen. Als dit land je past, moet je er gewoon naar toe gaan. Maar heb heel
veel geduld en pas je aan.”
Beurzen zijn een feest
Hyva heeft heel wat stappen doorlopen voor de eerste fabriek in Brazilië een feit
was. Van het meegaan met handelsmissies, praten met potentiële klanten, het in
kaart brengen van de markt en de concurrentie tot en met vestigingsplaatsonderzoek
en vestigingsperikelen voor de start van de fabriek aan toe. Louwrens: “In de startperiode
in Brazilië ben ik - tijdens één van mijn bezoeken - bij de ABN AMRO
in Porto Allegre binnen gestapt voor advies. We waren toen al zover dat we een
fabriek in Brazilië wilden bouwen. Ik kreeg een naam van een goede advocaat en
ook wat namen van lokale headhunters. Ik vertelde hen wat we zochten en dat
werkte perfect. Zo ben ik aan een goede lokale directeur gekomen.”
“ Een Braziliaanse directeur verdient met gemak 30 tot 50 keer zoveel dan zijn
medewerkers. Een goede Braziliaanse manager en directeur geven je toegang tot de
Braziliaanse markt. Bezuinig dus niet op deze mensen.”
50

Vanaf de start in Brazilië heeft Hyva zich ook continu gepresenteerd op beurzen.
Louwrens: “De eerste paar jaar was ik daar zelf altijd bij en nu nog vaak. Brazilianen
zijn in het zakendoen heel mens- en klantgericht. Netwerken is dan ook super
belangrijk en op beurzen kan dat prima. Beurzen in Brazilië zijn vaak heel gevarieerd
en ongelofelijk leuk en sfeervol. Brazilianen maken er echt een feest van, met muziek
en dans en noem maar op. Soms mondt dit uit in een groot spektakel. Mijn advies
voor wie naar Brazilië gaat: bezoek beurzen, dat is echt een must!”
Erkenning op hoog niveau
Het succes van Hyva bleef niet onopgemerkt.
Hyva wordt zelfs in hoge
kringen gezien als boegbeeld voor veel
bedrijven die een soortgelijke stap in
Brazilië willen zetten. Dit resulteerde
voor de Louwrens in een uitnodiging
van koningin Beatrix voor het staatsbanket
ter ere van het bezoek van de
Braziliaanse president Lula en zijn
vrouw aan Nederland in april 2008.
Louwrens: “Het is sowieso een hele eer dat je voor zoiets wordt uitgenodigd.
Ik heb met veel mensen kunnen spreken over Brazilië en over ons bedrijf en onze
aanpak daar, ook met de ambassadeur van Brazilië in Nederland. Hij was echt
onder de indruk van onze activiteiten in zijn land. Zoiets doet je toch wel wat.”
De volgende dag volgden nog een interview door Business News Radio en een
businesslunch met minister-president Balkenende en staatssecretaris Heemskerk
(EZ). Erkenning alom voor het succes van Hyva in Brazilië, na jarenlange inzet en
veel geduld.
De Hyva Group BV (www.hyva.com), producent van o.a. hydraulische componenten,
liftsystemen en kranen ter verhoging van de transportefficiency, is met 35 bedrijven
in 28 landen wereldwijd een mondiale speler van formaat. Hyva bestaat dit jaar
29 jaar. Richtte het bedrijf zich aan het begin vooral op de Nederlandse markt, al
snel volgde uitbreiding richting Europa, gevolgd door wereldwijde expansie. Hyva
is marktleider op haar terrein, met een wereldwijd aandeel van 40 procent. Het
hoofdkantoor is gevestigd in Alphen aan de Rijn. Productie vindt vooral plaats
vanuit eigen fabrieken in Brazilië, China, Duitsland, India, Italië en ook Nederland.
51

“Als het om internationaal zaken doen gaat is mijn motto: als je iets wilt in een land,
moet je het zelf uitvinden. Je kunt je wel laten helpen, maar je moet er eerst zelf
op afstappen… durven ondernemen, vertellen wie je bent en wat je wilt en kunt.
Dit ook visualiseren met een filmpje of iets dergelijks. Dit doen we in elk land
waar we zakendoen. Met een koffertje vol met samples op pad. En dat werkt goed.”
Jerry Luyke is commercieel directeur bij Europa’s grootste tassen im- en exporteur
Paré BV. Paré BV is onderdeel van de DARA Holding, bestaande uit drie bedrijven,
Paré BV, Dutchbag BV en Eurobag Ltd.. Jerry reisde in zijn jaren als vertegenwoordiger
voor Paré de hele wereld over. Jerry: “Het is goed om zelf in een land
te gaan kijken, er een weekje rond te lopen, te praten met mensen. Je hoort wat
er in zo’n land speelt. Je komt branchespecifieke dingen tegen, van belang voor
je eigen business. Ik zie me nog staan in New York, samen met een collega. Twee
Hollandse mannen met hun tasjes in het grote Amerika. ‘America… here we come!’
Amerikanen waarderen dat enorm. We werden de cowboys uit Holland genoemd.
Mijn collega was ook één van de eerste die handel ging drijven in Oost Europa.
Stond hij daar bij Checkpoint Charlie 1 met 50 tassen. Zo zijn we groot geworden en
52
Jerry Luyke, Paré BV – Piano Piano

Brazilië… here we come!
53
zo doen we het nog steeds.”
Jerry werkt al 20 jaar voor Paré en heeft
het bedrijf enorm zien groeien. Jerry:
“De oertas van Paré is de bekende
canvas boodschappentas met de leren
handvatten. Inmiddels een klassieker
die, als een tot kunst verheven model,
in het pand van het moederbedrijf
in Tynaarlo (Drenthe) hangt. Met
deze tas is het ook begonnen. Nu
leveren we vanuit onze fabrieken in
Hongkong via onze verkooppunten
aan zo’n 45 landen over de wereld.”
Ook de Braziliaanse markt is op Paré’s bekende wijze verkend. Jerry: “C&A is één
van de grootste klanten van ons bedrijf Eurobag. Op een dag liep een vertegenwoordiger
van C&A Brazilië - met zo’n 100 winkels in Brazilië daar beslist geen
kleintje - bij ons binnen. Na een eerste contact ben ik zelf gaan kijken of Brazilië
wat voor ons is. Het is geen gemakkelijke markt. De economie is nog steeds vrij
instabiel. Door de brei aan regels, vergunningen en belastingen is niet heen te
komen. Dat moet je ook niet willen.”
Jerry is uiteindelijk via via in contact gekomen met een goede betrouwbare vertegenwoordigster.
Vervolgens wordt er een klein kantoortje met showroom in Sao
Paulo gestart. Het kantoor is vooral opgezet om dicht bij Braziliaanse klanten
te staan en ook voor uitbreiding van de verkoop. Jerry: “Het is allemaal nog vrij
prematuur in vergelijking met onze markt in andere landen. In Brazilië halen we
zo’n 7 à 8 procent van onze omzet van Eurobag, maar ik voorzie wel groei, ook in
de omringende landen. En Sao Paulo is dan echt de plek voor ons en ik denk voor
veel buitenlandse ondernemers. Daar zitten alle hoofdkantoren. Het is het hart van
het Braziliaanse zakenleven.”
“Laat Braziliaanse afnemers van goederen zoveel mogelijk zelf regelen. Denk aan
transport en import.”
1
Checkpoint Charlie was tijdens de verdeling van Berlijn een controlepost op de grens van de Amerikaanse
en Russische sector, bij een doorgang in de Berlijnse Muur in de Friedrichstraße.

Vertegenwoordigers door de ballotage
De vertegenwoordigers van Paré worden aangenomen op enthousiasme. Jerry:
“Het moeten een beetje entertainers zijn. Klanten moeten het leuk vinden als
onze vertegenwoordigers weer langs komen, moeten er naar uit kijken. Dit goede
contact is zo belangrijk voor je verkoop. Maak je een klein foutje, dan is dat snel
recht te breien. In Brazilië vind ik het erg lastig om aan goede vertegenwoordigers
te komen. Ze moeten wat van de markt weten en de Portugese taal spreken. Onze
huidige vertegenwoordigster heb ik ontmoet via de buurman van ons bedrijf in
Hong Kong. De buurman verkocht sportkleding en was erg actief in Brazilië. Hij
stelde voor zijn dochter voor ons te laten werken. Dat gaat nu prima. Zij heeft aan
haar vader een goede leermeester en krijgt van hem veel actuele informatie over de
Braziliaanse markt. Ze staat nu gewoon bij ons op de loonlijst.”
Marktverkenning
Jerry is goed te spreken over handelsmissies als middel om een land te verkennen.
Hij nam deel aan een missie naar Brazilië, georganiseerd door de Kamer van
Koophandel (Meppel) en Transfer (http://transfer-lbc.com). Jerry: “Zo’n missie is
prima om een land te verkennen. Met een leuke subsidie konden we derden voor
ons aan het werk zetten. Met een goed profiel van ons bedrijf en onze wensen wat
betreft klanten, zijn de Kamer en Transfer voor ons aan de slag gegaan, op zoek
naar een goede match. Dan krijg je groen licht en stap je op het vliegtuig om de
geplande gesprekken met potentiële klanten en tussenhandelaren te voeren…
wederom met onze tas vol spulletjes. Het liep allemaal zo goed, dat ik direct het
ambitieuze plan kreeg om een eigen bedrijf in Brazilië te starten, maar daar heb ik
nog even mee gewacht.”
“Wie in vestiging wil in Brazilië moet zich enorm goed laten voorlichten over
belastingtechnische zaken. De belastingwetgeving is verre van transparant en in
elke provincie weer anders.”
“We hebben daarna eerst een aantal bedrijfskundestudenten - op zoek naar een
leuk onderzoek - op pad gestuurd om wat extra onderzoek voor ons te doen.
Ik wilde antwoord op twee vragen: we willen klanten in Brazilië… hoe en waar
vinden we die? En we willen misschien een eigen bedrijf starten in Brazilië… Is dat
te doen? Dat antwoord kreeg ik keurig op papier in een rapport van 60 pagina’s,
waar ik overigens echt wat aan had. Ik kreeg keurig allerlei toetredingsscenario’s
voor Paré op een rij. Hun belangrijkste conclusie: begin geen eigen bedrijf in
54

Brazilië! Daar kleven zoveel nadelen aan en er liggen zoveel valkuilen op de loer.
Denk aan alle vergunningen rond im- en export, allerlei belastingen, die ook weer
verschillen per regio. Echt een wir war aan regels… daar kom je als Nederlander
niet uit, mits je je echt heel goed laat adviseren door deskundigen. Wij kozen hier
niet voor en verkopen onze handel aan Brazilië, zoals aan zoveel landen, nu via
ons kantoor in Hongkong. Wij bepalen de prijs van de goederen, zoals ze op de
container in China staan. De rest - denk aan transport, importheffingen, enzovoorts
- is aan de klant. Die zijn daar ook veel beter in, kennen hun weg in Brazilië
en zijn bij machte - mochten ze dit al willen - de regels te omzeilen om de goederen
zo goedkoop mogelijk het land in te krijgen. Dat maakt containers invoeren ook
best risicovol. Daar kun je niet tegenop concurreren en zo wil ik het ook niet. Voor
ons werkt het prima zo, via Hong Kong en
via onze vertegenwoordigster. Wel willen we
ons salesteam in Brazilië gaan uitbreiden.”
Brazilianen hebben alle tijd
Jerry: “De landen waar wij veel zaken doen,
zoals Nederland en Duitsland, staan bekend
om hun snelle zakencultuur. Alles gaat op tijd.
In Brazilië niet. Van de vijf afspraken worden er met gemak twee afgezegd, of de
mensen zijn er niet of komen veel te laat. Zo gaat het met alles. Brazilianen hebben
alle tijd. Hier moet je je niet aan ergeren, want dat frustreert alleen maar. Het
komt uiteindelijk wel goed, maar er komt vaak wat tussen. Piano Piano luidt het
devies. Als je eenmaal bij ze aan tafel zit is het goed. Brazilianen vinden altijd tijd
om ’s avonds wat te eten. De baas erbij, assistent erbij, iedereen praat mee. Een
echte relatie opbouwen doe je dan ook buiten de kantooruren.”
Paré BV (www.pare.nl) is Europa’s grootste importeur en exporteur van tassen. Naast
het label Daniël Ray hebben we ook de tassen labels van Brunotti, Bag Sac, Quick
en Axel David. Paré BV is onderdeel van de DARA Holding, bestaande uit Paré BV,
Dutchbag BV en Eurobag Ltd. Paré BV is uitsluitend actief in de Business-to-Business
markt en levert wereldwijd aan vakhandel, groothandels, importeurs en het grootwinkelbedrijf.
Paré BV is gevestigd in Tynaarlo en heeft haar eigen styling afdeling
waar de ontwerpen voor de collecties worden ontwikkeld. Productie van de tassen
vindt plaats in het Verre Oosten door gecontracteerde lokale fabrieken, die voldoen aan
de Europese normen, o.a. als het gaat om arbeidsomstandigheden. Maatschappelijk
verantwoord ondernemen staat bij Paré hoog op de agenda.
55

Joris van Wijk, CMP Information Brazil
– Braziliaans optimisme
“Met de Braziliaans-Nederlandse Kamer van Koophandel in Sao Paulo had ik
goede contacten. Zo kreeg ik de beschikking over een ruimte voor mijn kantoortje,
kon gebruik maken van back office services en kreeg advies over het opzetten van
een bedrijf. Wie een bedrijf in Brazilië wil starten, moet beslist gebruik maken
van de diensten van de Kamer van Koophandel.”
Joris van Wijk is managing director bij CMP Information Brazil, een grote beursorganisator.
Joris werkt en woont in Brazilië. Hij heeft samen met zijn Braziliaanse
vrouw drie kinderen (een drieling). Joris: “Ik ben een beetje bevooroordeeld denk
ik, want ik woon tenslotte al sinds ’95 in Brazilië, midden tussen de Brazilianen.
En ik ben getrouwd met een Braziliaanse. Ik heb met mijn gezin zelfs nog geposeerd
voor een campagne over internationaal zakendoen van de ABN AMRO. Ik
vind Brazilië echt een fantastisch land met leuke mensen.” Brazilianen hebben
een positieve kijk op het leven, vindt Joris, zijn vrolijk en levenslustig. “Ze staan
ook positief tegenover buitenlanders, komen betrouwbaar over en staan open
voor contact, ook op persoonlijk vlak. Al zijn de contacten soms wat Amerikaans;
amicaal, snel en oppervlakkig. Ik was destijds bij aankomst in Sao Paulo aangenaam
56

Braziliaans
optimisme
verrast en heb mijn mening over Brazilië behoorlijk moeten bijstellen.’ In zijn
marktsegment wordt heel professioneel gewerkt, is Joris’ervaring: efficiënt en met
goede kennis van zaken. “Grote multinationals hebben al sinds jaar en dag een
vestiging in Brazilië. Hun kantoren worden bemand door locals en ook beslissingen
worden op lokaal niveau genomen. Zo ook de beslissing om iets aan marketing te
gaan doen. Voor ons is dit natuurlijk heel gunstig, zulke korte lijnen.”
Pionieren
Joris kwam via allerlei omwegen bij CMP Information Brazil terecht. Joris: “Vanaf
mijn komst in Brazilië in ’95, heb ik voor lange tijd voor het Engelse Miller
Freeman gewerkt, een organisatie die o.a. conferenties en beurzen over de hele
wereld organiseert. Ik werkte in eerste instantie vanuit ons kantoor in Maarssen
en reisde maandelijks af naar Brazilië. Toen kreeg ik de kans om voor dit bedrijf
een kantoor inpandig bij de Kamer van Koophandel in Sao Paulo te starten. Voor
mij een unieke kans, want het voelde alsof ik een eigen bedrijf ging opzetten in
Brazilië, maar dan met de wetenschap dat er een grote organisatie achter je staat.
Ik heb lekker kunnen pionieren en alles zelf uitgezocht: van relevante regelgeving,
belastingen, financiële zaken tot het vinden van klanten. De eerste zakelijke
contacten had ik vooral met lokale vertegenwoordigers van internationale voedselproducenten,
die al langer zaken deden met Miller Freeman.”
De zaken gaan goed en binnen zes jaar groeit Miller Freeman uit tot één van de
grootste vakbeurzenorganisatoren in Brazilië. Het bedrijf wordt in 2006 overgenomen
door de Amerikaanse tak van de Nederlandse VNU. Zo werkt Joris weer even
voor een Nederlands bedrijf. Even later trekt dit bedrijf zich terug van de beurs
en wordt het onderdeel van een investmentcompany. Joris krijgt het aanbod om
voor CMP (voorheen Miller Freeman) de beurzen- en conferentiemarkt in Brazilië
verder open te breken. Zo gaat het balletje rollen.
Marktonderzoek
Joris: “In ’94 en ’95 deed ik voor Miller Freeman al wat verkennend onderzoek in
Brazilië. Het land bezoeken, praten met potentiële klanten en statistieken bestuderen.
Vooral dat laatste viel nog niet mee. In ons marktsegment is het echt heel
lastig om relevant cijfermateriaal boven tafel te krijgen. Wij organiseren onder
andere beurzen voor de foodsector en daaronder vallen veel restaurants. Alleen al
in Sao Paulo zijn zo’n 8000 restaurants, waarvan er 1000 netjes belasting betalen.
57

De overige 7000 doen dit niet of niet nauwkeurig en staan dus niet geregistreerd.
Bij grotere producerende bedrijven is dit beter geregeld, maar die betalen direct
hoge belastinggelden. Ook brancheorganisaties geven - om wat voor redenen dan
ook - niet zomaar de juiste marktinformatie vrij. Na enig speurwerk kreeg ik toch
een goed beeld. De Braziliaanse economie stabiliseerde en dat bood goede
perspectieven voor een beursorganisatie als de onze. De kennis die ik in al die
jaren had opgedaan kon ik ook goed gebruiken voor CMP. Nu is Brazilië ook voor
CMP zo’n beetje de grootste markt in Zuid-Amerika.”
Reden voor optimisme
Brazilië heeft er volgens Joris nog nooit zo goed voorgestaan. De economie draait
op volle toeren en dat gaat de komende zes jaar nog door. Ook de Brazilianen
zijn zelf erg optimistisch over het wel en wee van hun land. Joris: “Tot ’94 was de
Braziliaanse economie moeilijk te begrijpen. De economie werd gekenmerkt door
hoge inflatiecijfers en veel overheidsbemoeienis. Veel problemen zijn de afgelopen
14 jaar aangepakt. De Braziliaanse consument heeft nu veel meer vertrouwen in
de economie. Er kunnen nu ook langlopende leningen afgesloten worden voor
bijvoorbeeld het kopen van een huis. Je ziet ook dat de bouwmarkt een enorme
groei doormaakt. De rentes zijn nog steeds torenhoog, ongeveer 12 procent per
jaar met daarboven nog een soort inflatiecorrectie, wat neer komt op 17 procent
hypotheekrente. Belastingaftrek kennen ze hier niet, dus een huis kopen is echt heel
duur. Maar de mensen doen het toch! Ook de stijgende Braziliaanse export draagt bij
tot optimisme en houdt de economie stabiel. Brazilië is ’s werelds grootste exporteur
van vlees en soja. Verder zijn suikerriet (voor ethanol) en olie enorme groeimarkten.
Er zijn onlangs weer twee grote olievelden Carioca en Tupi ontdekt.”
“Maak gebruik van je netwerk, van het contact van een contact van een collega. Dat
werkt, want Brazilië is een groot land, maar kent per branche ook een klein wereldje.”
Geïnteresseerde zakenpartners
Reden voor optimisme is er ook voor buitenlandse investeerders. Joris: “Er liggen
volop kansen voor Nederlandse ondernemers. Er wordt veel gebouwd, dus ik zie
die kansen vooral in de off shore industrie en bouw, infrastructuur, de agrarische
en voedselverwerkende industrie (power house en agri business) en logistiek.
Alleen de hoge importheffingen werken nog behoorlijk remmend voor buitenlandse
ondernemers. Daar zou iets aan gedaan moeten worden en ik geloof dat voor
58

sommige 1 sectoren ook al is gebeurd. Verder hebben we ons imago mee.
Brazilianen vinden Nederlanders leuk. We zitten op dezelfde golflengte qua humor.
Zeker wat betreft de ergernis over de vele regeltjes. Maar je moet wel rekening
houden met het feit dat Brazilianen niet altijd doen wat ze zeggen. Ze doen zich
soms beter voor dan ze zijn en geven overal een positieve draai aan. Daar moet je
doorheen kijken. Brazilianen (vooral in Sao Paulo en Rio de Janeiro) zijn snelle
zakenmensen en werken hard. Ze gaan voor snel resultaat en verliezen daarbij de
voordelen op de lange termijn wel eens uit het oog. Ook varen ze snel een andere
koers om zo over te stappen op je concurrent. Een goede relatie opbouwen kost
veel tijd. Je moet er echt bovenop zitten, anders ben je ze kwijt.”
“Wil je serieus zaken doen in Brazilië en heb je een goed product, dan moet je
ervoor gaan. Liefst met een eigen vestiging in Brazilië. Lukt dit niet, of wil je af en
toe wat afzetten in het land, dan kun je werken via lokale agenten of een distributeur.
Het is wel veel moeilijker om met slechts één lokaal contact, bijvoorbeeld een
distributeur, de markt te bewerken. Om goed zaken te kunnen doen heb je een
lokale basis in Brazilië nodig. Dan pas kun je naar mijn idee echt succes hebben.”
CMP Information Brazil (www.cmpinformation.com) is onderdeel van het
Engelse CMP International en één van de grootste beursorganisaties ter wereld.
CMP Information Brazil verzorgt totaalconcepten, van de huur van een beurshal,
de verkoop van standruimte, (bezoekers)marketing, media-aandacht tot aan
de organisatie van congressen en seminars. Sao Paulo is met 70 procent van de
klanten het grootste marktgebied. Verder doet het bedrijf in Brazilië goede zaken
in Rio de Janeiro en in de Zuidelijke staten van Brazilië. Het Engelse moederbedrijf
heeft meerdere vestigingen in het Verenigd Koninkrijk, in de Verenigde
Staten, Nederland, Azië en Zuid Amerika, waaronder Brazilië.
1 Het Braziliaanse ministerie van Ontwikkeling, Industrie en Buitenlandse Handel heeft onlangs de invoertarieven
voor 174 goederen verlaagd. Het gaat vooral om technische en technologische producten die niet
in Brazilië geproduceerd worden.
59

Wim Fase, Bandridge Group – Vooral genieten
“Brazilië er even bij doen lukt niet. Wapen je en stel grenzen aan de risico’s die je
als bedrijf wilt nemen. Geef niet te snel op als een order, geen order blijkt te zijn
en ga vooral niet uit van je eigen perceptie van de werkelijkheid, maar leef je in.”
Wim Fase, directeur van de Bandridge Group, producent van connecties, zoals
kabeltjes voor de consumentenelektronica, is heel enthousiast over internationaal
zakendoen. In welk land dan ook. Hij is respectvol naar het land en naar de
mensen, waar hij op dat moment zaken mee doet. En dat werkt, is zijn ervaring.
Wim: “Goed beschouwd zijn wij als Nederlanders in de internationale zakenmarkt
veel meer uitzondering dan regel. In veel landen is het persoonlijk welzijn
belangrijker dan welvaart. Dat zie je terug in de zakelijke cultuur. Doe je zaken in
Brazilië, dan moet je accepteren dat dingen gaan zoals ze gaan. Onze eigen man in
Brazilië zegt vaak… Wim, het is nu eenmaal niet anders. De Braziliaanse cultuur
is zo anders, zeker als het gaat om het maken van afspraken. Brazilianen zijn een
volk van praten en van evenementen. Tijdens een belangrijke voetbalcompetitie
wordt het leven soms gewoon lam gelegd. Dat frustreert enorm, maar ik kan er nu
ook van genieten. Resultaat boeken in Brazilië betekent een stapje verder zetten in
60

Vooral genieten
het opbouwen van je relatie. En niet, zoals wij dit gewend zijn, een harde afspraak
of een contract. Hier moet je mee om kunnen gaan. Snel winst boeken lukt niet.
Brazilianen zijn geen mensen van de vluchtige contacten. Je moet begrip hebben
voor wat daar speelt en zelf ook een prettige persoon voor hen zijn. En absoluut
Portugees spreken. Dat geeft een enorme voorsprong. Brazilianen zijn erg leuke en
loyale mensen. En ze hebben veel respect voor Nederlandse ondernemers. Wij zijn
graag geziene partners, die onze afspraken nakomen.”
“Wil je er zaken doen, dan moet je echt in Brazilië investeren… op alle fronten!”
Vooral zelf doen
Wim: “In 2005 ben ik zelf op handelsmissie naar Brazilië geweest. Ik werd tijdens
mijn bezoek bestormd door bedrijfjes die me wilden helpen. Maar wat ik heb
geleerd is dat je het zelf moet doen, en ook echt vanuit Brazilië. Je moet vertrouwen
hebben in de mensen die in het land voor je aan het werk zijn, maar je moet er
wel bovenop zitten, alles strikt controleren. Als het kan moet je een medewerker
in het land plaatsen. Dat is voor ons een absolute pré geweest. Beschouw Brazilië
niet als het zoveelste exportland, zeker als je bedrijf geen formaat heeft. Om succes
te hebben moet je er veel zijn en dat moet je wel kunnen waarmaken. Dat is vaak
lastiger voor een klein bedrijf of eenmanszaak.”
“Spreek met jezelf af welke risico’s je wilt nemen in een land en hou je aan die afspraak.”
Marktonderzoek
61
Wim heeft voor Bandridge
gedegen marktonderzoek laten
uitvoeren in Brazilië. Wim: “Ik
heb tijdens de handelsmissie veel
gesprekken gevoerd met bedrijven
en distributeurs. Een medewerker
van ons heeft verder onderzoek
gedaan. Brazilië staat bekend
als één van de snelst groeiende
markten voor startende ondernemers.
We hebben de Braziliaanse
markt in stappen in kaart

gebracht. Via internet is allerlei informatie vergaard over hoe de retail in elkaar zit,
welke winkels er zijn, wie de concurrenten zijn tot en met het opleidingsniveau
van potentiële medewerkers, relevante wet-en regelgeving en producteisen. Heel
veel is op internet te vinden. Belemmeringen leken er in eerste instantie voor ons
niet te zijn. Toen zijn we het land gaan bezoeken, winkels gaan bekijken en gaan
praten met allerlei instanties. Om na te gaan wat onze positie in zo’n land kan zijn,
welke distributeurs er zijn, welk prijsniveau wordt gehanteerd, wie onze echte
concurrenten zijn, noem maar op. We waren steeds positief. Daarna zijn we de
bezoekfrequentie gaan opvoeren om het land en de mogelijkheden echt te leren
kennen. We hebben een lijst gemaakt met mogelijke distributeurs (wie zijn goed
voor ons) en zijn uiteindelijk op basis van een shortlist gaan selecteren. Het bleek
lastig om een goede betrouwbare distributeur te vinden. Het kost tijd om
vertrouwen te winnen. Meestal gaan we na de selectie nog een aantal keren terug
om alles af te ronden en uiteindelijk hebben we ook een eigen medewerker
in Brazilië gestationeerd. Samen met onze distributeur zijn we de markt gaan
bewerken en bedrijven gaan bezoeken. Zo hebben we een positie bij winkelketens
verworven. Een distributeur moet weten hoe hij de markt moet bewerken. Dat
kan per land verschillen. In Brazilië zijn merknamen in onze sector bijvoorbeeld
belangrijk. Adverteren voor ‘kabeltjes’ heeft hier dus echt zin. Dit in tegenstelling tot
Nederland, waar ‘branding van kabels’
door middel van adverteren de consument
nauwelijks beïnvloedt. Hoe verder een
land van ons af staat, hoe fijnmaziger we
ons marktonderzoek uitvoeren.”
Belofte maakt schuld
Brazilië heeft een enorme potentie en
zou een enorm succesvol land kunnen
of moeten zijn. Er zijn voldoende
grondstoffen en het land beschikt over
een groot aantal hoog opgeleide mensen. Kortom: het land van beloftes. Maar de
structuur van het land, met de enorme bureaucratie en het woud aan regels, maakt
het moeilijk om Brazilië naar een hoger plan te tillen. Wim: “Het blijft nu een
beetje bij beloftes. Het is nog wachten op de echte doorbraak. Daar zijn buitenlandse
investeringen voor nodig, maar banken zijn op dit moment vrij kritisch in
het honoreren van de financiële behoeften van buitenlandse ondernemers. Terwijl
ik zoiets heb van: zet die kraan nu eens goed open! Er moet zoveel worden
62

voorgefinancierd aan belastingen
en heffingen, voordat goederen
het land in kunnen. Zoals velen
leveren ook wij onze goederen
tot aan de grens. De kosten voor
import, transport en noem maar
op zijn voor de distributeur. Die
kosten overtreffen vaak de koopprijs
van de producten waardoor
de totale kosten verdubbelen. Distributeurs kunnen dit niet voorfinancieren. Hier
zouden banken veel meer een rol in kunnen spelen door met een stukje financiële
overbrugging te komen en de eisen daarvoor wat te versoepelen. Voordat banken
nu helpen moet alles tot in de details overlegd worden en moeten alle risico’s afgedekt
worden. Zelfs waterdichte contracten worden niet altijd door banken geaccepteerd.
Je moet in Brazilië dus echt wat extra’s doen. Zoeken naar andere wegen,
creatief zijn om resultaat te boeken. Zoals leveringen in kleine hoeveelheden
het land invoeren of de kredietlimieten van de distributeur wat opschroeven.
Dat gaat in goed vertrouwen.
Soms wordt je wel eens moedeloos van alle hobbels die je tegenkomt. Je hebt je
investeringen niet zo snel terugverdiend.”
“De belastingdruk in Brazilië is enorm. Er wordt veel betaald, maar Brazilianen
hebben niet altijd de indruk dat dit het land ten goede komt.”
De Bandridge Group (www.bandridge.nl) ontwikkelt, produceert en vermarkt
alle mogelijke connecties voor consumentenelektronica. Denk aan het koppelen
van een camera op je TV of MP3 speler op je computer. Voor alle mogelijke
koppelingen is wel een kabel voorhanden. De producten van Bandridge onderscheiden
zich door kwaliteit en de uitvoering van de verpakking. Bandridge is
sinds 1997 internationaal actief en op dit moment één van de snelste groeiers in
Europa in deze branche. Het bedrijf is inmiddels actief in 60 landen over de hele
wereld. De Bandridge Group voert drie merken: Bandridge, Profigold en Valueline.
Het bedrijf organiseert de verkoop via verkoopkantoren in Nederland, Brazilië,
Egypte, India en China.
63

Gina Ioan - JTA Freight BV
“Soms ligt alles even stil. Laatst nog, toen een container werd geopend voor
controle. Dat kost veel tijd. Toen ook het haven- en douanepersoneel nog ging
staken hebben we een paar maanden niets kunnen doen.”
Het Rotterdamse expeditiebedrijf JTA Freight BV exporteert gebruikte banden
naar Brazilië. Brazilië is één van de weinige landen in de wereld waar banden
hergebruikt mogen worden. Dat maakt de handel in gebruikte banden uniek,
maar vaak ook lastig. Gina Ioan : “Handel in gebruikte banden is vooral vrij lastig
vanwege de strenge milieueisen, waaraan onze opdrachtgevers moeten voldoen.
De handel in gebruikte goederen, en vooral die van banden, is aan strenge importregels
gebonden en vaak wordt de handel nog onderworpen aan nadere analyses.
Zodra een opdrachtgever niet aan de juiste importvereisten voldoet, voelen wij
dat ook. Containers blijven dan langer aan de grens staan. Die regels worden niet
alleen opgelegd door de Braziliaanse overheid, maar ook de Verenigde Naties.”
64

JTA Freight BV
Specialist in vervoer van banden
JTA Freight BV heeft een vrij sterke positie in de markt, vanwege het feit dat ze
zich hebben gespecialiseerd in de export van gebruikte banden. Het bedrijf zelf
beschikt niet over de voor import benodigde licenties. JTA treedt slechts op als
expediteur / transporteur van de gebruikte banden voor opdrachtgevers, die hiervoor
wel over de juiste vergunningen moeten beschikken. De Braziliaanse overheid
verstrekt deze licenties overigens alleen aan Brazilianen. Gina: “Wij fungeren puur
als dienstverlenend transporteur en regelen vanuit onze expertise het transport
van de gebruikte banden van haven tot haven, ofwel ‘port of discharge’. We kopen
de banden dus niet zelf. De banden laden we overal in Europa en ook in het verre
Oosten. Vervolgens exporteren we deze naar Brazilië. Onze opdrachtgevers doen
daarna de rest. In Nederland hebben wij niet zo’n grote naam in ons vakgebied,
maar in Brazilië zijn we heel bekend. We hoeven daar ook niet aan marketing te
doen, de mensen kennen ons vooral via mond op mondreclame. Wij staan bekend
vanwege onze goede service. We zijn zelf ook vrij kritisch… doen niet met
iedereen zaken. Klanten moeten wel betrouwbaar zijn.”
Het bedrijf laat nieuwe klanten eerst betalen, voordat de goederen worden vrijgegeven.
Er wordt wisselend gefactureerd in euro’s of dollars. Gina: “Wat het lastig
maakt is het feit dat Brazilianen geen geld mogen overmaken naar het buitenland
(en ook niet in andere valuta). Brazilianen zijn inventief genoeg, dus uiteindelijk
krijgen we ons geld wel, maar soms duurt het weken voordat ik weet van wie ik
geld heb binnen gekregen. Dat komt ook, omdat veel opdrachtgevers voor betalingen
met een tussenpersoon
werken. Zelfs onze bank kon
ons niet helpen met dit
probleem. In dat opzicht
maakt de Braziliaanse overheid
het ons vrij lastig. Het zou
voor ons eenvoudiger zijn
als we een vestiging in
Brazilië hebben. Maar goed,
dat willen wij niet, dus nu
moeten we roeien met de
riemen die we hebben.”
“Brazilianen zijn heel serieus en weten wat ze doen. Ze zijn ook flexibel en laten
zich niet pushen. Het tempo ligt ook wat lager dan wij gewend zijn.”
65

Zelf aan het roer
Gina: “De eerste jaren richtten we ons op het vervoer van nieuwe banden. Op
een bepaald moment ontdekten we dat er in het vervoer van gebruikte banden
kansen lagen. We hebben onze eerste contacten in Brazilië opgedaan op een beurs.
Dat ging goed. We konden ons verhaal kwijt en onze kennis en kunde aantonen.
Daarna is het balletje gaan rollen. De eerste jaren werkten we met een agent. Dat
was voor ons niet optimaal, omdat we niet alle touwtjes in handen hadden. Wij
hebben de pech gehad dat dit ons – door omstandigheden – heel veel geld heeft
gekost. Sindsdien regelen we alles zelf vanuit Rotterdam.”
De contacten met Brazilië verlopen voor JTA Freight vooral via de telefoon en
per e-mail. Gina vertelt dat ze al heel lang niet meer in Brazilië is geweest. Toch
werkt deze wijze van contact voor JTA Freight prima. Gina: “We hebben met onze
vaste klanten een hele goede, vriendschappelijke relatie opgebouwd. Dan gaat het
onderhouden van contacten via de mail of telefoon prima. Onze klanten komen
wel bij ons op bezoek, als ze in Europa zijn voor beursbezoek of wat dan ook. Dat
versterkt de band weer. Het grote tijdverschil maakt het dagelijks contact en de
dagelijkse handel wel wat lastiger. Is het hier in Nederland 14.00 uur, dan begint de
dag in Brazilië net. Dan hebben we dus nog maar een paar uurtjes de tijd om echt
wat voor onze Braziliaanse klanten te doen. Klanten hebben ook niet altijd erg in
het tijdverschil. Dan word ik laat op de avond of ’s nachts gebeld of ik dit of dat
voor ze wil regelen. Dat lukt dus niet midden in de nacht. Maar als ik het uitleg,
hebben ze hier gelukkig
wel begrip voor.”
66

JTA Freight BV uit Rotterdam (voor informatie: info@jta.nl) is expediteur. Het
bedrijf exporteert o.a. gebruikte autobanden naar Brazilië. De banden komen
o.a. uit Europa en het verre Oosten. Het bedrijf transporteert volgens het ‘port of
discharge’ – principe. JTA Freight regelt het transport (laden, verschepen, etc.), de
klant regelt de rest. Inclusief de benodigde licenties voor import. JTA Freight heeft
in de loop der jaren expertise opgebouwd in de handel in gebruikte banden en is
één van de bekendere spelers op dit vlak in Brazilië.
67

Nuttige adressen adressen
en contactgegevens
De makers van dit boekje
ABN AMRO
www.abnamro.nl/internationaal
Op deze website vindt u alle informatie over producten en diensten van de bank
op dit gebied, inclusief een exportvaardigheidtest. Meer informatie over
internationaal zakendoen?
ABN AMRO International Desk Netherlands, telefoon: 020 -629 55 92.
E-mail: International.Desk.Netherlands@nl.abnamro.com
Amstellease International, telefoon: 030- 290 64 29. www.amstellease.nl
MKB-Nederland
www.internationalehandel.mkb.nl
Het Bureau Internationale Handel van MKB-Nederland behartigt de belangen
van het internationaal actieve midden- en kleinbedrijf. Op de website vindt u
informatie over internationaal zakendoen en kunt u naast dit boekje ook de eerder
verschenen boekjes in de reeks bestellen. Ook vindt u op de site een kalender met
geplande handelsreizen, een prikbord voor het vinden van stagiaires en een meldpunt
knelpunten waar u ons kunt informeren over knelpunten met betrekking tot
internationaal ondernemen. U kunt het Bureau Internationale Handel telefonisch
bereiken op telefoonnummer: 015-219 14 08.
Vertegenwoordigingen van de Nederlandse overheid in Brazilië
Nederlandse ambassade te Brasilia: www.embaixada-holanda.org.br
bra@minbuza.nl
Nederlands postennetwerk in Brazilië: www.embaixada-holanda.org.br
Nederlands consulaat-generaal te Rio de Janeiro www.mfa.nl/rio
rio@minbuza.nl
Nederlands consulaat-generaal te São Paulo SaoPaulo@trade-minbuza.nl
www.mfa.nl/sao
Netherlands Business Support Office - Porto Alegre www.mfa.nl/poa
PortoAlegre@info.evd.nl
Netherlands Business Support Office - Recife: www.mfa.nl/rec
recife@info.evd.nl
68

Vertegenwoordiging Braziliaanse overheid in Nederland
http://www.brazilianembassy.nl/nederlands
Braziliaanse Ambassade in Den Haag
Ondersteuning van de Nederlandse overheid
www.evd.nl en http://www.evd.nl/info/landen/ ( -> Brazilië)
Agentschap van het Ministerie van Economische Zaken met landen experts in dienst.
Voor informatie over Brazilië kunt u ook contact opnemen met de landenmedewerker
Brazilië; 070 – 778 87 33 of de accountmanager marktbewerking Brazilië:
telefoon: (070) 778 87 28, e-mail: brazilie.acm@info.evd.nl
www.internationaalondernemen.nl
Website van het Ministerie van Economische Zaken, met uitgebreide informatie
over internationaal ondernemen en links naar andere organisaties die u van dienst
kunnen zijn op het terrein van internationaal ondernemen.
www.senternovem.nl
Agentschap voor duurzaamheid en innovatie, van het ministerie van Economische
Zaken. Met o.a. informatie over financiële ondersteuning bij internationaal
ondernemen zoals subsidies.
Overheid Brazilië
www.brasil.gov.br -> Braziliaanse regering
www.mdic.gov.br -> Ministerie van Ontwikkeling, Industrie en Buitenlandse handel
www.fazenda.gov.br -> Ministerie van Financiën
www.mre.gov.br -> Ministerie van Buitenlandse Betrekkingen
www.bndes.gov.br -> BNDES, Nationale Ontwikkelingsbank
www.bcb.gov.br -> Centrale Bank
www.ibge.gov.br -> Nationaal Bureau voor de Statistiek
69

( Nuttige organisaties in Nederland met informatie over Brazilië
www.fenedex.nl of www.export.nl
Bij de Fenedex kunt u informatie krijgen over exporttrainingen.
www.pwc.com
PricewaterhouseCoopers. Contactpersonen Brazil Desk:
George de Soeten: +31 10 407 5647 (george.de.soeten@nl.pwc.com)
Chris Winkelman: +31 10 407 5618 (chris.winkelman@nl.pwc.com)
Gustavo Carmona: +31 10 407 6923 (gustavo.carmona@nl.pwc.com)
www.transfer-lbc.com
Transfer biedt exportondersteuning aan Nederlandse ondernemingen die gebruik
willen maken van de vele marktkansen in Brazilië.
www.export.nl
Een schat aan exportinformatie
www.fenex.nl
Bij Fenex kunt u terecht voor ondersteuning bij expeditiezaken.
www.handelsbevordering.nl
Site van het Nederlands Centrum voor Handelsbevordering, hier kunt u o.a
terecht voor beursdeelnames en handelsreizen.
www.kvk.nl
De Kamer van Koophandel in uw regio kan u adviseren over exportdocumenten,
heffingen en subsidiemogelijkheden.
www.dutchcham.com.br
Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel in Brazilië
www.nec.nl
De Nederlandse Export Combinatie kan u behulpzaam zijn bij het vinden van
zakenpartners in het buitenland.
70

Nuttige Braziliaanse organisaties
www.anp.gov.br -> Nationaal Petroleum Agentschap
www.planejamento.gov.br -> Brazilië in actie
www.fiesp.org.br -> Federatie van Industrie Sao Paulo
www.firjan.org.br -> Federatie van Industrie Rio de Janeiro
www.cni.org.br -> Nationale Confederatie van Industrie
www.braziltradenet.gov.br -> Handels Netwerk Brazilië
www.ipp.org.br -> Braziliaans Instituut voor Olie en Gas
www.onip.com.br -> De Nationale Organisatie voor de olie-industrie
http://sistemasweb.desenvolvimento.gov.br/INVESTIMENTO_WEB/renai_en/home.asp
-> Nationaal informatienetwerk inzake investeringen > RENAI
Overige nuttige adressen
www.douane.nl
Website van de douane. Hier kunt u informatie vinden over alle regelgeving en
documenten m.b.t. internationaal ondernemen.
www.belastingdienst.nl
Website van de belastingdienst
Telefoon: 0800-0543 -> Belastingtelefoon voor ondernemers
www.minlnv.nl
Site van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, voor informatie
over de voorschriften op het gebied van kwaliteit, etikettering en verpakking van
levensmiddelen en dranken.
www.tuv.nl
Certificatie-instelling Nederland
71

Geraadpleegde bronnen
EVD (Economische Voorlichtingsdienst)
Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden in Brazilië
De Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel
Bepalingen van de Europese Commissie
Wij danken de medewerkers van de Nederlandse Ambassade in Brazilië, de medewerkers
van het Nederlandse Postennetwerk in Brazilië, de medewerkers van het landenteam
van Brazilië van de EVD, PricewaterhouseCoopers, Transfer latin Business Consultancy
en de betrokken ondernemers voor hun actuele informatie en actieve bijdrage aan dit
boekje.
72

Colofon
Ontwerp & Druk
TDS printmaildata Schiedam
Fokkerstraat 505
3125 BD Schiedam
T. +31 (0) 10 238 04 00
F: +31 (0) 10 238 04 44
www.tds.nu
Fotografie:
Raymond de Haan
Haanfotografie
Postbus 200
3830 AE Leusden
T: +31 (0) 33 448 00 03
F: +31 (0) 33 448 00 04
M: +31 (0) 621 55 66 78
raymond@haanfoto.nl
Tekstbewerking en interviews:
Mariska van der Starre
Van der Starre, beleidsadvies, projectmanagement en - communicatie
Franckstraat 82
2901 RD Capelle aan den IJssel
T: +31 (0) 10 20 26 929 / + 31 6 24215631
F: +31 (0) 10 20 26 986
Starre.atc@worldonline.nl
Eindredactie:
Iris Olivier, projectleider internationale handel, MKB-Nederland
Louis Cornelisse, LC journalistieke producties
Productiedatum, oktober 2008

ABN AMRO Bank N.V.
MKB-relaties
Foppingadreef 22, Postbus 283 (AA3311), 1000 EA Amsterdam-Zuidoost
Internet: www.abnamro.nl
Koninklijke Vereniging MKB-Nederland
Bureau Internationale Handel
Postbus 5096, 2600 GB Delft
Internet: www.mkb.nl
2
AA 6567 A © 09-08