Waarden en Normen - Maatschappij en Politiek
Waarden en Normen - Maatschappij en Politiek
Waarden en Normen - Maatschappij en Politiek
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
jaargang 35 - prijs € 5,40 - juni 2004<br />
<strong>Maatschappij</strong><br />
vakblad voor maatschappijleer<br />
4<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
&<br />
<strong>Politiek</strong>
I N H O U D<br />
3 Bij het afscheid van Willem Rasing<br />
Lieke Meijs<br />
De WRR over waard<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong><br />
7 <strong>en</strong> onderwijs<br />
Hans van der Heijde<br />
10 Moreel kritische situaties<br />
Sofie Maas<br />
13 De bestrijding van normvervaging<br />
<strong>en</strong> overlast in Amsterdam<br />
Gerard van Rossum<br />
16 Piet van der Wal over Leeuwarder<br />
veiligheidsbeleid<br />
Hans van der Heijde<br />
19 E<strong>en</strong> discussie over m<strong>en</strong>selijk gedrag<br />
Harry van d<strong>en</strong> Bouwhuijs<strong>en</strong><br />
22 Normverval in het bedrijfslev<strong>en</strong><br />
Wolter Blankert<br />
25 Aanpak van agressie op schol<strong>en</strong><br />
Harold Drost<br />
28 <strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> op internet<br />
Radboud Burgsma<br />
R U B R I E K E N<br />
24 Grom<br />
31 Lesmateriaal<br />
34 Rec<strong>en</strong>sie<br />
36 NVLM<br />
37 Signalem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
(Foto:Bert Spiertz)<br />
Redactioneel<br />
Deze <strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong> is e<strong>en</strong> themanummer <strong>en</strong> is<br />
gewijd aan het debat over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>, of wat<br />
daar voor door moet gaan. De Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad<br />
voor het Regeringsbeleid merkte op dat de discussie over<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> cyclisch karakter heeft.<br />
Laagconjunctur<strong>en</strong>, als iemand die woord<strong>en</strong> nog wil gebruik<strong>en</strong>,<br />
word<strong>en</strong> met hoogconjunctur<strong>en</strong> afgewisseld, als<br />
ze iedere<strong>en</strong> voor in de mond bestorv<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>. Zoals nu.<br />
Het huidige debat k<strong>en</strong>t echter wel e<strong>en</strong> nieuw elem<strong>en</strong>t. Het<br />
zijn niet langer alle<strong>en</strong> ‘de jeugd van teg<strong>en</strong>woordig’, de<br />
achterstandswijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vink<strong>en</strong>slag<strong>en</strong> waarnaar wordt gewez<strong>en</strong>.<br />
Er wordt ook omhoog gewez<strong>en</strong>, naar de top van<br />
het Nederlandse managem<strong>en</strong>t, dat zich aan obsc<strong>en</strong>e zelfverrijking<br />
schuldig maakt - tot aan de goud<strong>en</strong> handdrukk<strong>en</strong><br />
toe - indi<strong>en</strong> fal<strong>en</strong> ontslag noodzakelijk maakt. Deze<br />
<strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong> kijkt daarom ook omhoog.<br />
Met dit nummer neemt <strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong> afscheid<br />
van zijn hoofdredacteur, Wim Rasing. Met én in dit nummer,<br />
want het op<strong>en</strong>t met e<strong>en</strong> interview met Wim door e<strong>en</strong><br />
andere M&P-veteraan, Lieke Meijs.<br />
De handdrukk<strong>en</strong> van de uitgever, het Instituut voor Publiek<br />
<strong>en</strong> <strong>Politiek</strong>, <strong>en</strong> de redactie bij Wims vertrek zijn niet<br />
van goud. Ze zijn wel echt <strong>en</strong> echt geme<strong>en</strong>d; niet alle<strong>en</strong><br />
omdat <strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong> onder Wims leiding, in de<br />
kwaliteit van inhoud <strong>en</strong> vorm, <strong>en</strong> de laatste jar<strong>en</strong> ook in<br />
aantall<strong>en</strong> lezers, is gegroeid, maar vooral omdat zijn wijze<br />
van leidinggev<strong>en</strong> aan <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> met redacteur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> medewerkers van het Instituut voor Publiek <strong>en</strong> <strong>Politiek</strong><br />
altijd in het tek<strong>en</strong> van wederzijds plezier stond.<br />
Hans van der Heijde
Redactioneel<br />
Met tweeslachtige gevoel<strong>en</strong>s zet ik<br />
mij aan het schrijv<strong>en</strong> van dit redactioneel<br />
- mijn laatste. Enerzijds is<br />
er de spanning van nieuwe ding<strong>en</strong><br />
in de nabije toekomst, anderzijds<br />
overvalt me e<strong>en</strong> zekere weemoed.<br />
Het was leuk om dit werk te do<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitdaging om er e<strong>en</strong> goed<br />
blad van te mak<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> blad dat aan allerlei<br />
verwachting<strong>en</strong><br />
moe(s)t voldo<strong>en</strong>.<br />
Terugblikk<strong>en</strong>d op mijn<br />
tijd: van leermiddel<strong>en</strong>markt<br />
naar doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dag,<br />
de structuurcommissie<br />
<strong>en</strong> de stamm<strong>en</strong>strijd<br />
van Tilburg<br />
<strong>en</strong> Amsterdam, de<br />
Tweede Fase <strong>en</strong> de<br />
verwikkeling<strong>en</strong> rond<br />
ons vak, van <strong>Politiek</strong>e<br />
& Sociale Vorming naar<br />
<strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong>,<br />
het combivak <strong>en</strong><br />
de commissie De<br />
Rooij, de ontkoppeling<br />
van abonnem<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> NVLM-lidmaatschap, van<br />
Ritz<strong>en</strong> naar Verhoev<strong>en</strong>, NVLM-bestuurswisseling<strong>en</strong>,<br />
van doc<strong>en</strong>t<br />
naar coach, van Paars tot Balk<strong>en</strong><strong>en</strong>de...<br />
Het kan verker<strong>en</strong>. Met e<strong>en</strong><br />
gerust hart draag ik mijn taak over<br />
aan Hans van der Heijde; het<br />
hoofdredacteurschap is bij hem in<br />
goede hand<strong>en</strong>, daarvan b<strong>en</strong> ik<br />
overtuigd. Ik dank Hans <strong>en</strong> de andere<br />
redactieled<strong>en</strong> voor hun inzet<br />
<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid bij <strong>Maatschappij</strong><br />
& <strong>Politiek</strong>. Ik w<strong>en</strong>s de redactie het<br />
allerbeste <strong>en</strong> veel succes. En u,<br />
waarde lezer, het ga u goed.<br />
Willem Rasing<br />
Bij het afscheid van Willem Rasing<br />
Onze hoofdredacteur<br />
'on tour'<br />
LIEKE MEIJS<br />
Na acht jaar neemt hoofdredacteur<br />
Willem Rasing afscheid van zijn<br />
<strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong>. Wat dreef<br />
<strong>en</strong> drijft deze gepassioneerde voorman?<br />
De hoofdredacteur van dit vakblad sinds 1997,<br />
Willem Rasing, heeft grootse plann<strong>en</strong>. In verband<br />
daarmee stopt hij als aanvoerder van de redactie<br />
van <strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong>. Voor de redactie red<strong>en</strong><br />
om bij zijn vertrek stil te staan. Hij was echter<br />
niet erg bereidwillig om zich te lat<strong>en</strong> interview<strong>en</strong>:<br />
‘<strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong> moet over het vak gaan’,<br />
zo me<strong>en</strong>t hij al jar<strong>en</strong>, ‘niet over de man achter…’.<br />
De redactie overviel hem thuis waar hij, onder het<br />
g<strong>en</strong>ot van e<strong>en</strong> glaasje, toch wat spraakzamer werd<br />
over zijn eig<strong>en</strong> toekomst <strong>en</strong> over zijn werk als hoofdredacteur van dit blad.<br />
Onderzoeker<br />
Het bloed kruipt blijkbaar toch waar het niet gaan kan. Willem Rasing wil terug<br />
naar de Inuit (Eskimo’s) van Noord-Canada, om precies te zijn naar de groep<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bij wie hij in de periode 1986 - 1987 <strong>en</strong> in 1989 <strong>en</strong> 1990 voor antropologisch<br />
onderzoek naar de relatie tuss<strong>en</strong> het Canadese strafrecht <strong>en</strong> het ongeschrev<strong>en</strong><br />
Inuit-gewoonterecht verbleef. Dat resulteerde in e<strong>en</strong> dissertatie getiteld<br />
Too Many People (Nijmeg<strong>en</strong>, 1994). Hij wil in 2005 zijn spaarverlof, zomervakantie<br />
<strong>en</strong> onbezoldigd verlof opnem<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> nieuwe etnografische<br />
studie van één bepaalde familie. Om dit onderzoek voor te bereid<strong>en</strong> wil hij,<br />
naast zijn baan als fulltimedoc<strong>en</strong>t, het volg<strong>en</strong>de cursusjaar ge<strong>en</strong> nev<strong>en</strong>werkzaamhed<strong>en</strong><br />
meer uitvoer<strong>en</strong>. Vandaar zijn beslissing om ook het hoofdredacteurschap<br />
van <strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong> neer te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> dit aan Hans van der<br />
Heijde over te drag<strong>en</strong>, die als ervar<strong>en</strong> redactielid weet wat hem wacht.<br />
Uitdaging<strong>en</strong><br />
Waarom blijft e<strong>en</strong> doctor in de Sociale Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> sterk verlang<strong>en</strong><br />
naar wet<strong>en</strong>schappelijk (antropologisch) onderzoek doc<strong>en</strong>t maatschappij-<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
3
4 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
leer? Hij hoeft over deze vraag niet lang na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: ‘Onderwijs zit in mijn<br />
bloed <strong>en</strong> is e<strong>en</strong> soort roeping. Daarbij komt dat het afwissel<strong>en</strong>d is. De slogan<br />
van de overheid om nieuwe doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te werv<strong>en</strong>, leraar elke dag anders, klopt<br />
niet, roep ik wel e<strong>en</strong>s: het is elk uur anders. Het is nog steeds erg leuk om doc<strong>en</strong>t<br />
te zijn <strong>en</strong> ik zie niet in waarom ik dat niet tot mijn p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong> zou mog<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>’. Ik werp er voorzichtig teg<strong>en</strong>in dat het gedur<strong>en</strong>de twintig jaar behandel<strong>en</strong><br />
van ‘politieke besluitvorming’ toch e<strong>en</strong> zekere sleur moet zijn. Maar volg<strong>en</strong>s<br />
hem zijn er steeds nieuwe zak<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dergelijk thema aan<br />
de orde kan <strong>en</strong> moet stell<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft hij in die twintig jaar altijd uitdaging<strong>en</strong><br />
in <strong>en</strong> met het vak gezocht, zoals het start<strong>en</strong> met het eindexam<strong>en</strong>vak<br />
maatschappijleer op zijn school: dat gaf e<strong>en</strong> heel andere dim<strong>en</strong>sie met meer<br />
diepgang <strong>en</strong> veel meer mogelijkhed<strong>en</strong> voor de less<strong>en</strong>. De voortdur<strong>en</strong>de poging<strong>en</strong><br />
om de less<strong>en</strong> met leerling<strong>en</strong>vri<strong>en</strong>delijke onderwerp<strong>en</strong> aantrekkelijk te mak<strong>en</strong>,<br />
hoefde to<strong>en</strong> niet meer. Hij herinnert mij fijntjes aan e<strong>en</strong> less<strong>en</strong>reeks over<br />
popmuziek waaraan ik indertijd e<strong>en</strong> bijdrage heb geleverd. ‘E<strong>en</strong> leuke serie less<strong>en</strong>’,<br />
vindt hij, ‘maar wel met e<strong>en</strong> hoog zev<strong>en</strong>tiger-jar<strong>en</strong>gehalte’. Maar ook nu<br />
nog ziet hij er e<strong>en</strong> uitdaging in om de (sterk veranderde) leerling<strong>en</strong> zover te<br />
krijg<strong>en</strong> dat ze met e<strong>en</strong> minder grote weerstand teg<strong>en</strong> de politiek aankijk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
er wat meer k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong> inzicht in hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>.<br />
Enkele jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> behaalde hij ook e<strong>en</strong> lesbevoegdheid voor het vak filosofie<br />
<strong>en</strong> naast less<strong>en</strong> maatschappijleer verzorgt hij nu ook<br />
filosofieless<strong>en</strong> op het Stedelijk Gymnasium in Arnhem.<br />
Ook dat was <strong>en</strong> is e<strong>en</strong> uitdaging, net zoals het hoofdredacteurschap<br />
dat was. Na bijna acht jaar is hij blijkbaar<br />
toe aan… e<strong>en</strong> nieuwe uitdaging.<br />
Tijd teveel?<br />
Het blad <strong>Politiek</strong>e & Sociale Vorming zocht in 1996, na het<br />
vertrek van Ruth Buwalda, e<strong>en</strong> nieuwe hoofdredacteur.<br />
Na de jar<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> tachtigurige werkweek, waarin hij<br />
naast zijn werk als doc<strong>en</strong>t aan zijn dissertatie werkte, had<br />
Willem nu wel tijd over. Hij bleek bereid om zijn <strong>en</strong>ergie<br />
in het verbeter<strong>en</strong> van het vakblad te stek<strong>en</strong>. Nu er e<strong>en</strong> degelijke<br />
opleiding voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maatschappijleer was,<br />
het vak e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>status had <strong>en</strong> er steeds meer goed<br />
geschoolde (vakbekwame) doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong>, moest het blad ook steeds beter<br />
word<strong>en</strong>. Daarin zag hij e<strong>en</strong> uitdaging. De to<strong>en</strong>malige redactie vond het e<strong>en</strong><br />
groot voordeel dat Willem zelf ook doc<strong>en</strong>t maatschappijleer was, e<strong>en</strong> garantie<br />
dat de doelgroep niet gauw uit het oog zou word<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong>. Onder zijn leiding<br />
veranderde het blad van naam <strong>en</strong> van outfit. De laatste restjes van de vormingsjar<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> afgeschut <strong>en</strong> het nieuwe jasje van het blad in twee kleur<strong>en</strong><br />
noemt hij ‘verfriss<strong>en</strong>d’. Bij zijn komst in 1997 werd de stamm<strong>en</strong>strijd in maatschappijleerland<br />
nog in volle hevigheid gevoerd. Hij vertelt grijnz<strong>en</strong>d: ‘ik begon<br />
als kersverse hoofdredacteur in de rol van voorzitter van e<strong>en</strong> forum met<br />
alle to<strong>en</strong>malige maatschappijleerbobo’s; daar moest ik e<strong>en</strong> neutraal artikel<br />
over schrijv<strong>en</strong>… Gelukkig zag m<strong>en</strong> door alle tweespalt he<strong>en</strong> wat we in al die jar<strong>en</strong><br />
voor het vak voor elkaar hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>.’
Hoofdredactie<br />
De vraag naar hoogte- <strong>en</strong> dieptepunt<strong>en</strong> van zijn hoofdredacteurschap roept<br />
slechts e<strong>en</strong> gefronst voorhoofd op. Het noem<strong>en</strong> van hoogtepunt<strong>en</strong> vindt hij<br />
niet moeilijk <strong>en</strong> hij k<strong>en</strong>t de meest succesvolle themanummers nog wel uit zijn<br />
hoofd. Maar wat is nu echt e<strong>en</strong> dieptepunt?… ‘Rampzalig was in elk geval het<br />
nummer waarin alle leestek<strong>en</strong>s ontbrak<strong>en</strong>’, zo memoreert hij. ‘Je weet dat<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun vrije tijd keihard aan de artikel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gewerkt <strong>en</strong> dan gaat<br />
op het laatste mom<strong>en</strong>t zoiets fout; heel erg, temeer daar het inhoudelijk gezi<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> prima sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d themanummer was’, zo stelt hij.<br />
Soms moest hij wel e<strong>en</strong>s moeilijke beslissing<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>. Zo weigerde hij ooit<br />
e<strong>en</strong> interview met Hans Janmaat in de reeks ‘bek<strong>en</strong>de oud-doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maatschappijleer’<br />
te plaats<strong>en</strong>. De redactie vond dat het wel kon; immers de aanklacht<br />
van Janmaat teg<strong>en</strong> het linkse karakter van het vak <strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die<br />
het gav<strong>en</strong> was niet nieuw. Maar hij plaatste het niet. ‘Inhoudelijk stelde het artikel<br />
weinig voor. Janmaat had eig<strong>en</strong>lijk niets te meld<strong>en</strong>, was alle<strong>en</strong> maar bezig<br />
met scheld<strong>en</strong>, ook teg<strong>en</strong> het vak <strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> tijd waarin het imago<br />
van maatschappijleer bij de buit<strong>en</strong>wacht toch al niet zo best was, vond ik het<br />
niet verstandig om zoiets negatiefs te plaats<strong>en</strong>’, zo motiveert hij zijn keuze.<br />
Enthousiast, ge<strong>en</strong> uitslover<br />
Is hij nu e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de Nederlander in maatschappijleerland?, wil ik wet<strong>en</strong>. Elk<br />
jaar stond Willem Rasing op de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dag maatschappijleer achter de<br />
stand van het Instituut voor Publiek <strong>en</strong> <strong>Politiek</strong>, de uitgever van ons blad.<br />
Bezoekers krijg<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> gratis nummer <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voor comm<strong>en</strong>taar bij de<br />
hoofdredacteur terecht. ‘Er komt helaas maar weinig reactie uit het veld’, vindt<br />
Rasing.‘Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het blad wel oké, maar ze kom<strong>en</strong> met weinig suggesties,<br />
vrag<strong>en</strong> of comm<strong>en</strong>tar<strong>en</strong>. We kreg<strong>en</strong> onlangs bericht van iemand die het<br />
blad had opgezegd omdat we in de rubriek Signalem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> cursus hadd<strong>en</strong><br />
aangekondigd die bij het verschijn<strong>en</strong> van dat nummer al achter de rug was.<br />
E<strong>en</strong> foutje: we war<strong>en</strong> verget<strong>en</strong> te controler<strong>en</strong> of de cursusdata na de productietijd<br />
van het blad viel. Blijkbaar klimt m<strong>en</strong> vanwege zoiets wel in de p<strong>en</strong>. Nou<br />
daar lig ik dan verder maar niet wakker van. De beste stuurlui staan aan wal,<br />
d<strong>en</strong>k ik dan. Maar ik vind dat we met zijn all<strong>en</strong> voor alle segm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van ons lezersbestand<br />
e<strong>en</strong> goed, nuttig <strong>en</strong> kwalitatief zeer acceptabel blad mak<strong>en</strong>. Ik heb<br />
er altijd aan gehecht zowel de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> voortgezet onderwijs<br />
(vmbo, havo, vwo) als die in het beroepsonderwijs van relevante informatie te<br />
voorzi<strong>en</strong>. Dat we daarin zijn geslaagd stemt me tevred<strong>en</strong>’, aldus Rasing.<br />
Voor het lev<strong>en</strong><br />
Van leerling<strong>en</strong> krijgt hij meer reacties op zijn less<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn doc<strong>en</strong>tschap, zo<br />
vertrouwt hij me toe. Zijn gedrev<strong>en</strong>heid voor het vak <strong>en</strong> zijn less<strong>en</strong>, dat blijft<br />
leerling<strong>en</strong> bij. Ze wet<strong>en</strong> ook dat zijn <strong>en</strong>thousiasme echt is. Hij leert ze dat<br />
maatschappijleer e<strong>en</strong> ‘vak voor het lev<strong>en</strong>’ is, in teg<strong>en</strong>stelling tot wiskunde dat,<br />
ietwat gechargeerd gesteld natuurlijk, veelal alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vak voor e<strong>en</strong> vervolgopleiding<br />
is. Maar het belang van maatschappijleer moet, zoals alles, ook niet<br />
word<strong>en</strong> overdrev<strong>en</strong>. Ook <strong>en</strong>ige relativering vindt hij belangrijk: ‘Wat er bij<br />
maatschappijleer ook aan de orde komt, de wereld draait gewoon door wanneer<br />
iemand die less<strong>en</strong> niet zou meekrijg<strong>en</strong>. Ook dat houd ik mijn leerling<strong>en</strong><br />
voor’.<br />
Op de vraag of hij e<strong>en</strong> str<strong>en</strong>ge doc<strong>en</strong>t is, stelt hij van niet. ‘Ik b<strong>en</strong> niet zozeer<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 5
6 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
str<strong>en</strong>g als wel erg duidelijk. Leerling<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> die duidelijkheid van jou als doc<strong>en</strong>t:<br />
wat mag ik hier wel <strong>en</strong> wat niet <strong>en</strong> wat moet ik hier do<strong>en</strong>? Met die vrag<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> de eerste les het lokaal binn<strong>en</strong>. Van mij krijg<strong>en</strong> ze die vrag<strong>en</strong><br />
helder <strong>en</strong> gemotiveerd beantwoord. Iedere<strong>en</strong> weet dan waar hij aan toe is <strong>en</strong><br />
die regels bewaak ik zonder dat ik het idee heb dat leerling<strong>en</strong> mij echt str<strong>en</strong>g<br />
vind<strong>en</strong>’. In al die jar<strong>en</strong> heeft hij ge<strong>en</strong> leerling de les uit gestuurd. Bij het verplichte<br />
vak maatschappijleer is niet iedere leerling ev<strong>en</strong> gemotiveerd, ‘… maar<br />
daar zit nou weer die uitdaging’, aldus Rasing.<br />
‘Uitdaging<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> het lev<strong>en</strong><br />
spann<strong>en</strong>d’, stelt hij, zoals het dat<br />
blijkbaar ook is om als drummer<br />
in e<strong>en</strong> rockband te musicer<strong>en</strong>. Zo<br />
speelt hij met <strong>en</strong>kele collega’s in<br />
de band Teachers on Tour.<br />
‘Ouwelull<strong>en</strong>muziek’ misschi<strong>en</strong>,<br />
maar niet onverdi<strong>en</strong>stelijk. De<br />
band treedt zeer regelmatig op<br />
tijd<strong>en</strong>s feest<strong>en</strong> <strong>en</strong> partij<strong>en</strong>.<br />
Ook als hoofdredacteur was<br />
Willem Rasing gedrev<strong>en</strong>: hij bleef<br />
het redactieteam uitdag<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot<br />
het schrijv<strong>en</strong> van betere artikel<strong>en</strong><br />
aanspor<strong>en</strong>. Nam<strong>en</strong>s de gehele<br />
redactie w<strong>en</strong>s ik hem veel succes<br />
met zijn volg<strong>en</strong>de uitdaging, e<strong>en</strong><br />
nieuw wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek<br />
in het koude Canadese<br />
noord<strong>en</strong>. ■
Dat er mom<strong>en</strong>teel veel over<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> wordt<br />
gesprok<strong>en</strong> kan niemand zijn<br />
ontgaan. Ook in D<strong>en</strong> Haag<br />
neemt m<strong>en</strong> aan dit debat deel<br />
<strong>en</strong> heeft de Wet<strong>en</strong>schappe-<br />
lijke Raad voor het Regerings-<br />
beleid er e<strong>en</strong> notitie aan ge-<br />
wijd. In dit artikel volgt e<strong>en</strong><br />
nadere beschouwing van de<br />
gedacht<strong>en</strong> van deze Raad<br />
over het waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> nor-<br />
m<strong>en</strong>debat in het onderwijs.<br />
De WRR over waard<strong>en</strong>,<br />
norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderwijs<br />
'Er zijn verschill<strong>en</strong>de red<strong>en</strong><strong>en</strong> om<br />
speciale aandacht te bested<strong>en</strong> aan<br />
het onderwijs', schrijft de Wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
Raad voor het Regeringsbeleid<br />
(WRR) in hoofdstuk 7<br />
van <strong>Waard<strong>en</strong></strong>, norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de last van<br />
het gedrag. Om tamelijk droogkomisch<br />
te vervolg<strong>en</strong> met: 'De eerste is<br />
HANS VAN DER HEIJDE dat er in de adviesaanvraag om gevraagd<br />
wordt, (...)'.<br />
E<strong>en</strong> tweede red<strong>en</strong> is dat de verwachting<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de bijdrage<br />
van het onderwijs aan de oplossing van tal van maatschappelijke problem<strong>en</strong><br />
vaak hooggespann<strong>en</strong> zijn. E<strong>en</strong> derde red<strong>en</strong> is dat het onderwijs in zoverre<br />
uniek is dat het als institutie zowel tak<strong>en</strong> heeft t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de overdracht,<br />
als t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de handhaving van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>, die binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong><br />
de mur<strong>en</strong> van het schoolgebouw betek<strong>en</strong>is hebb<strong>en</strong>.<br />
School (als) voorbeeld?<br />
Conjunctuur<br />
De WRR constateert dat er in de publieke <strong>en</strong> politieke aandacht voor waard<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong>overdracht in het onderwijs sprake is van e<strong>en</strong> conjunctuurcyclus.<br />
Het thema is dan weer alle<strong>en</strong> lat<strong>en</strong>t <strong>en</strong> dan weer manifest aanwezig, maar dat<br />
laatste in steeds andere, talige vermomming<strong>en</strong>: 'vorming', 'pedagogische opdracht',<br />
'deugd<strong>en</strong>onderricht', <strong>en</strong> nu dus 'waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>'.<br />
Primaire taak<br />
Bij maatschappelijke instituties onderscheidt de WRR primaire, secundaire <strong>en</strong><br />
tertiaire tak<strong>en</strong>. De primaire taak, het realiser<strong>en</strong> van de doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>,<br />
waarvoor de instituties zijn opgericht, vertaalt zich voor het onderwijs naar de<br />
taak van overdracht van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het curriculum.<br />
De betek<strong>en</strong>is van sportbeoef<strong>en</strong>ing wordt b<strong>en</strong>adrukt <strong>en</strong> die van geschied<strong>en</strong>is<br />
krijgt nadere toelichting, maar 'voor de waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>thematiek is het<br />
vak maatschappijleer het meest voor de hand ligg<strong>en</strong>de aanknopingspunt'.<br />
De Raad acht e<strong>en</strong> positieve herwaardering van maatschappijleer meer dan<br />
noodzakelijk. Het vak di<strong>en</strong>t zich dan wel verder te ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> te professionaliser<strong>en</strong><br />
in de richting van hetge<strong>en</strong> in Groot-Brittannië in het curriculum civic<br />
education heet, e<strong>en</strong> soort burgerschapskunde dus. In navolging van adviez<strong>en</strong><br />
van Hofstee uit de vroege jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig pleit de Raad ervoor dat in het onderwijs,<br />
<strong>en</strong> in het bijzonder bij het vak maatschappijleer, veel meer aandacht aan<br />
bevordering van het inzicht in de collectieve consequ<strong>en</strong>ties van individueel<br />
handel<strong>en</strong> wordt geschonk<strong>en</strong>; inzicht dat aan de gedragswet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> kan<br />
word<strong>en</strong> ontle<strong>en</strong>d.<br />
Secundaire taak<br />
Onder de secundaire taak van maatschappelijke instituties verstaat de Raad de<br />
instandhouding van de economische, sociale <strong>en</strong> morele voorwaard<strong>en</strong>, die voor<br />
de uitoef<strong>en</strong>ing van de primaire taak nodig zijn. Weliswaar maakt overdracht<br />
van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> vanwege de bijzondere aard van het onderwijs al deel<br />
uit van de primaire taak, toch zit de kracht vooral in het feitelijke gedrag <strong>en</strong> de<br />
imitatie van gedragsvoorbeeld<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de mur<strong>en</strong> van het schoolgebouw. Via<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
7
8<br />
tek<strong>en</strong>ing: Jolet Le<strong>en</strong>houts<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
de socialiser<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van inpr<strong>en</strong>ting, onderricht <strong>en</strong> aanvaarding, waarbij<br />
de nadruk zich van de opvoeder/leerkracht naar de leerling verplaatst,<br />
schept de school zijn eig<strong>en</strong> waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>klimaat. Hierbij mag m<strong>en</strong> hop<strong>en</strong><br />
dat die waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vall<strong>en</strong> met die, welke in de primaire<br />
taak getracht werd<strong>en</strong> over te drag<strong>en</strong>.<br />
Tertiaire taak?<br />
Over de tertiaire taak voor maatschappelijke instituties - het lever<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
bijdrage aan sociaal gedrag <strong>en</strong> publieke moraal in andere instituties - valt in algem<strong>en</strong>e<br />
zin hooguit te filosofer<strong>en</strong> <strong>en</strong> te speculer<strong>en</strong>. De school <strong>en</strong> het onderwijs<br />
lever<strong>en</strong> als socialisatieag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vast wel e<strong>en</strong> zekere bijdrage, maar hoe<br />
groot <strong>en</strong> invloedrijk deze is valt nauwelijks te met<strong>en</strong>. De WRR noemt ding<strong>en</strong><br />
als 'op tijd kom<strong>en</strong>' <strong>en</strong> 'verantwoordelijkheidsbesef in relatie met bijvoorbeeld<br />
huiswerk mak<strong>en</strong>', maar voorbeeld<strong>en</strong><br />
van directe, concrete bijdrag<strong>en</strong> zijn,<br />
volg<strong>en</strong>s de Raad, schaars. Toch is de<br />
veronderstelling gerechtvaardigd dat<br />
aan abstracte waard<strong>en</strong> als 'democratische<br />
gezindheid', waarvan op zichzelf<br />
moeilijk aantoonbaar is hoe groot de<br />
vorm<strong>en</strong>de invloed van het onderwijs<br />
is, in de vorm van het ler<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> discussiër<strong>en</strong> wel degelijk e<strong>en</strong><br />
belangrijke bijdrage wordt geleverd.<br />
Die bevatt<strong>en</strong> immers ook het aanler<strong>en</strong><br />
van het lat<strong>en</strong> uitprat<strong>en</strong> van ander<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het tolerer<strong>en</strong> van andere opvatting<strong>en</strong>.<br />
Overig<strong>en</strong>s steekt het Nederlandse onderwijs,<br />
met betrekking tot de aandacht<br />
voor vaardighed<strong>en</strong> als argum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> discussiër<strong>en</strong>, tamelijk negatief<br />
af bij omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong>.<br />
Conclusies over het onderwijs<br />
De WRR trekt met betrekking tot de rol van het onderwijs vijf, hieronder ver-<br />
kort weergegev<strong>en</strong>, conclusies:<br />
1. er moet ge<strong>en</strong> nieuw schoolvak 'waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>' kom<strong>en</strong>. Wel moet<br />
maatschappijleer positief word<strong>en</strong> geherwaardeerd <strong>en</strong> moet burgerschapskunde<br />
binn<strong>en</strong> maatschappijleer word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>;<br />
2. het schoolklimaat vervult op zichzelf e<strong>en</strong> socialiser<strong>en</strong>de rol <strong>en</strong> di<strong>en</strong>t dus<br />
met de waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>overdracht in het onderwijs in het algeme<strong>en</strong> te<br />
spor<strong>en</strong>;<br />
3. in de lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> voor het voortgezet onderwijs di<strong>en</strong><strong>en</strong> de secundaire<br />
<strong>en</strong> tertiaire tak<strong>en</strong> meer aandacht te krijg<strong>en</strong>, opdat leerkracht<strong>en</strong> beter<br />
zijn voorbereid op normoverschrijd<strong>en</strong>d gedrag <strong>en</strong> morele kwesties die met<br />
de multiculturele sam<strong>en</strong>stelling van hun klass<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>;<br />
4. leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> meer bij de vaststelling van regels <strong>en</strong> bij conflictregulering<br />
word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> er moet meer in de omgang met waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geoef<strong>en</strong>d; <strong>en</strong><br />
5. omdat er ge<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong> standaardsituatie is, ontbreekt het ook aan
e<strong>en</strong> standaardstrategie. Schoolpopulaties, regio's, lokale omgeving<strong>en</strong> <strong>en</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
van ouders lop<strong>en</strong> te zeer uite<strong>en</strong>. Er moet daarom meer ruimte voor institutionele<br />
variëteit kom<strong>en</strong>, zonder de minimumeis<strong>en</strong> van gelijkwaardigheid <strong>en</strong><br />
gelijke toegang daarbij los te lat<strong>en</strong>.<br />
School <strong>en</strong> ouders<br />
Met betrekking tot de (tweede) conclusie over het schoolklimaat b<strong>en</strong>oemt de<br />
Raad e<strong>en</strong> paar interessante zak<strong>en</strong> over de relaties tuss<strong>en</strong> school <strong>en</strong> huismilieu.<br />
Dat de school ge<strong>en</strong> instelling is <strong>en</strong> niet voor de reparatie van maatschappelijke<br />
defect<strong>en</strong> kan zijn, is in de hele discussie over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
belangrijk inzicht. In dit specifieke kader krijgt dat extra nadruk: de school kan<br />
niet alle, door fal<strong>en</strong>de ouders gecreëerde gat<strong>en</strong> in de opvoeding vull<strong>en</strong> - de<br />
school moet dat ook niet will<strong>en</strong>.<br />
Tegelijkertijd kunn<strong>en</strong> ouders voor het do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> van hun kinder<strong>en</strong> ook niet<br />
zonder meer individueel verantwoordelijk word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> aansprakelijk<br />
word<strong>en</strong> gesteld, ook al is dat do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> t<strong>en</strong>gevolge van e<strong>en</strong> niet-adequate<br />
opvoeding van e<strong>en</strong> minder sociaal gew<strong>en</strong>st karakter.<br />
Deze beide vaststelling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> nog word<strong>en</strong> aangevuld met het inzicht dat<br />
de sociale omgeving hier niet meer voor de nodige comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong>de ingrep<strong>en</strong><br />
zorgt, want zover is de individualiseringst<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s wel voortgeschred<strong>en</strong>.<br />
De vraag is wie of wat voor het alsnog bijbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van gedragsvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> normatieve<br />
vaardighed<strong>en</strong> zorgt, indi<strong>en</strong> noch de school, noch de ouder(s) apart<br />
verantwoordelijk kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesteld <strong>en</strong> er ook ge<strong>en</strong> of weinig bemoei<strong>en</strong>is<br />
van de sociale omgeving is? De Raad pleit voor school <strong>en</strong> ouders sam<strong>en</strong>, maar<br />
vertelt daarbij niet hoe.<br />
Onderwijs als waarde<br />
Er mag niet word<strong>en</strong> verget<strong>en</strong> dat onderwijs, opgevat als de Bildung van de<br />
Verlichting, op zichzelf e<strong>en</strong> waarde verteg<strong>en</strong>woordigt. Nu stelt de WRR 'dat<br />
van e<strong>en</strong> verval van de fundam<strong>en</strong>tele waard<strong>en</strong> in Nederland ge<strong>en</strong> sprake is',<br />
maar met betrekking tot het onderwijs is dat nog niet zo zeker.<br />
E<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>sionaal, curriculair nutsd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, verzakelijking van de school als organisatie,<br />
opgedrong<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> overheid die financieel r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t nog als<br />
<strong>en</strong>ig hard criterium lijkt te hanter<strong>en</strong> <strong>en</strong> het cynisme waarmee de <strong>en</strong>e mislukking<br />
na de andere (basisvorming, vmbo) wordt begroet: illustreert dat niet e<strong>en</strong><br />
zeker verval? En duidt de afwezigheid in de inburgeringcursuss<strong>en</strong> voor nieuw<strong>en</strong><br />
oudkomers van e<strong>en</strong> oproep zich als ouders voor e<strong>en</strong> zo goed mogelijke<br />
schoolcarrière van hun kinder<strong>en</strong> actief in te zett<strong>en</strong> daar ook niet op?<br />
Terecht merkt de WRR op dat, als het om e<strong>en</strong> bijdrage tot het oploss<strong>en</strong> van<br />
maatschappelijke problem<strong>en</strong> gaat, de verwachting<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het onderwijs<br />
al dec<strong>en</strong>nia lang (te) hooggespann<strong>en</strong> zijn. De algem<strong>en</strong>e conclusie van<br />
de Raad dat, voorzover sprake is van verval van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> normvervaging,<br />
dat toch vooral met e<strong>en</strong> fal<strong>en</strong>de overheid heeft te mak<strong>en</strong>, blijkt ook hier van<br />
toepassing. Het onderwijs is gedur<strong>en</strong>de diezelfde dec<strong>en</strong>nia van hooggespann<strong>en</strong><br />
verwachting<strong>en</strong> ook het voorwerp van grote bezuinigingsdruk <strong>en</strong> plat r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>tsd<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
geweest, met al zijn negatieve gevolg<strong>en</strong> - inclusief statusverlaging.<br />
■<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
9
10<br />
Wat doet e<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t als hij<br />
op school met de aantasting<br />
van morele waard<strong>en</strong> wordt<br />
geconfronteerd ? In e<strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek<br />
wordt nagegaan hoe hij in<br />
e<strong>en</strong> dergelijk moreel kritische<br />
situatie reageert.<br />
In <strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong><br />
leidt e<strong>en</strong> van de onder-<br />
zoekers de studie in.<br />
Drs Sofie Maas is verbond<strong>en</strong> aan de<br />
Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie van de<br />
Katholieke Universiteit Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
Moreel kritische situaties<br />
Wat do<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>?<br />
SOFIE MAAS<br />
Het lijkt de laatste tijd wel alsof m<strong>en</strong><br />
de radio of televisie maar hoeft aan<br />
te zett<strong>en</strong>, of e<strong>en</strong> krant hoeft op<strong>en</strong> te<br />
slaan om iets over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
te hor<strong>en</strong> of te lez<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan met<br />
name over het verme<strong>en</strong>de gebrek<br />
daaraan. Vaak wordt daarbij in één<br />
adem de school g<strong>en</strong>oemd. De school<br />
zou e<strong>en</strong> plaats zijn waar het gebrek<br />
aan waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> duidelijk<br />
naar vor<strong>en</strong> komt. De school kan echter<br />
ook word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> belangrijke<br />
plek waar jonger<strong>en</strong> iets over<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> geleerd.<br />
Onder de noemer van de pedagogische<br />
functie van het onderwijs is de<br />
afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> ook in de wet<strong>en</strong>schap<br />
m<strong>en</strong>ig debat gevoerd over <strong>en</strong><br />
onderzoek verricht naar waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> in het onderwijs. Bij de pedagogische<br />
functie van het onderwijs<br />
gaat het om de opdracht leerling<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> brede persoonlijke <strong>en</strong> maatschappelijke<br />
vorming te bied<strong>en</strong>.<br />
Meer dan voorhe<strong>en</strong> ligt daarbij de<br />
nadruk op de waardeontwikkeling<br />
van leerling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> multiculturele<br />
sam<strong>en</strong>leving. Vaak wordt aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
daarin e<strong>en</strong> sleutelrol toegek<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> onderzoek laat zi<strong>en</strong> dat de meeste<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zelf ook van m<strong>en</strong>ing zijn<br />
dat zij e<strong>en</strong> belangrijke pedagogische<br />
taak hebb<strong>en</strong>.<br />
Achtergrond<br />
De Katholieke Universiteit Nijmeg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de Universiteit van Amsterdam<br />
do<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> onderzoek naar de pedagogische<br />
functie van het onderwijs.<br />
Sommige onderzoekers binn<strong>en</strong><br />
dit team houd<strong>en</strong> zich al jar<strong>en</strong> met<br />
deze thematiek bezig <strong>en</strong> ook mijn,<br />
twee jaar geled<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong>, promotieonderzoek<br />
richt zich op de pedagogische<br />
taak van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
C<strong>en</strong>traal in dit promotieonderzoek<br />
staan moreel kritische situaties waar<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de dagelijkse praktijk<br />
van het schoolse lev<strong>en</strong> mee te mak<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Het gaat hier om situaties<br />
waarin morele waard<strong>en</strong>, zoals<br />
rechtvaardigheid <strong>en</strong> zorgzaamheid,<br />
word<strong>en</strong> aangevall<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kan hierbij<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan situaties waarin leerling<strong>en</strong><br />
elkaar voor schut zett<strong>en</strong> of elkaars<br />
eig<strong>en</strong>domm<strong>en</strong> verniel<strong>en</strong>, maar<br />
ook aan situaties die direct uit de<br />
leerstof voortkom<strong>en</strong>. Zeker voor e<strong>en</strong><br />
vak als maatschappijleer geldt dat er<br />
onderwerp<strong>en</strong> aan de orde kom<strong>en</strong> die<br />
e<strong>en</strong> sterk waardegelad<strong>en</strong> karakter<br />
hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> die daardoor behoorlijk<br />
wat reacties kunn<strong>en</strong> losmak<strong>en</strong>.<br />
Zo vertelde e<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t maatschappijleer<br />
tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> eerder onderzoek<br />
over de onverwachte reacties op e<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de les vertoonde video over<br />
onverdraagzaamheid. Na afloop van<br />
die video maakte één van zijn leerlin-
g<strong>en</strong> e<strong>en</strong> racistische opmerking in de<br />
richting van e<strong>en</strong> klasg<strong>en</strong>oot. De leerling<br />
die de opmerking maakte werd<br />
van alle kant<strong>en</strong> door de klas bijgevall<strong>en</strong>.<br />
De doc<strong>en</strong>t was hierdoor verrast<br />
<strong>en</strong> wist zich ge<strong>en</strong> raad met de situatie.<br />
Hij werd door de bel 'gered',<br />
maar hield e<strong>en</strong> onbevredig<strong>en</strong>d gevoel<br />
aan de situatie over: wat had hij moet<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat kon hij nog do<strong>en</strong>?<br />
Was het zijn taak om zijn leerling<strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> bij te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>?<br />
In e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d lesuur kwam hij op de<br />
situatie terug <strong>en</strong> vertelde zijn leerling<strong>en</strong><br />
dat hij van hun reactie was geschrokk<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> met zijn leerling<strong>en</strong><br />
gevoerde discussie over verdraagzaamheid<br />
maakte duidelijk dat zij er<br />
over dat thema heel andere ideeën<br />
op na hield<strong>en</strong> dan hijzelf <strong>en</strong> dat vond<br />
hij lastig. 1<br />
Onderwerp<br />
In voornoemd onderzoek gaat het<br />
erom te achterhal<strong>en</strong> wat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in<br />
moreel kritische situaties do<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>. Natuurlijk zal dit niet<br />
voor iedere doc<strong>en</strong>t hetzelfde zijn; de<br />
interpretatie van e<strong>en</strong> situatie verschilt<br />
per doc<strong>en</strong>t. Dat wat voor de<br />
<strong>en</strong>e doc<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> geintje tuss<strong>en</strong> twee<br />
klasg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> is, is voor zijn collega<br />
e<strong>en</strong> aanval op elem<strong>en</strong>taire morele<br />
waard<strong>en</strong>. Het vergt e<strong>en</strong> zekere morele<br />
gevoeligheid om e<strong>en</strong> situatie<br />
goed in te kunn<strong>en</strong> schatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> die gevoeligheid<br />
zal bij de één sterker zijn<br />
ontwikkeld dan bij de ander. Ook kan<br />
de reactie van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> afhang<strong>en</strong><br />
van de plek waar de situatie zich afspeelt.<br />
Eerder onderzoek heeft lat<strong>en</strong><br />
zi<strong>en</strong> dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere verantwoordelijkheid<br />
voel<strong>en</strong> voor situaties<br />
die zich in hun klas afspel<strong>en</strong> dan<br />
voor situaties die zich daarbuit<strong>en</strong><br />
voordo<strong>en</strong>. Het promotieonderzoek<br />
zal meer licht werp<strong>en</strong> op dit soort<br />
verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> situaties.<br />
Aanpak<br />
Mom<strong>en</strong>teel word<strong>en</strong> er vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong><br />
afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> bij doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die in het<br />
vmbo <strong>en</strong>/of het havo/vwo lesgev<strong>en</strong>.<br />
In die vrag<strong>en</strong>lijst krijg<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> aantal situaties voorgelegd. Over<br />
elke situatie moet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> reeks vrag<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> beantwoord. E<strong>en</strong> voorbeeld<br />
van zo'n situatie is dat de doc<strong>en</strong>t bij<br />
binn<strong>en</strong>komst in de klas e<strong>en</strong> hak<strong>en</strong>kruis<br />
op het bord aantreft. In het onderzoek<br />
wordt nagegaan hoe doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
ermee om zoud<strong>en</strong> gaan: tred<strong>en</strong><br />
ze bestraff<strong>en</strong>d op of beginn<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong><br />
klass<strong>en</strong>gesprek <strong>en</strong> mak<strong>en</strong> ze daarbij<br />
al dan niet hun eig<strong>en</strong> standpunt duidelijk?<br />
Ook moet<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het belang<br />
aangev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> aantal overweging<strong>en</strong><br />
dat in dit soort situaties<br />
e<strong>en</strong> rol kan spel<strong>en</strong>, zoals de sfeer in<br />
de leerling<strong>en</strong>groep, praktische overweging<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de mogelijkheid leerling<strong>en</strong><br />
iets over waard<strong>en</strong> te ler<strong>en</strong>.<br />
Verder wordt h<strong>en</strong> gevraagd in hoeverre<br />
de situatie h<strong>en</strong> emotioneel<br />
raakt, hoe moreel belad<strong>en</strong> ze de situatie<br />
vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe lastig ze het vind<strong>en</strong><br />
om met de situatie om te gaan.<br />
De uitkomst<strong>en</strong> van de vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> aantal case studies,<br />
waarin doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van dichtbij word<strong>en</strong><br />
gevolgd, verder word<strong>en</strong> uitgediept.<br />
...bestraff<strong>en</strong> of besprek<strong>en</strong>?<br />
(Foto: Mieke Schlaman).<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 11
12<br />
Mogelijkhed<strong>en</strong><br />
Moreel kritische situaties vervull<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> het onderzoek e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale<br />
rol omdat het situaties zijn die e<strong>en</strong><br />
belangrijk pedagogisch doel kunn<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het zijn goud<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
waar doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op in kunn<strong>en</strong> spring<strong>en</strong><br />
om leerling<strong>en</strong> iets over waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> bij te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Door gebruik<br />
te mak<strong>en</strong> van situaties waarbij<br />
leerling<strong>en</strong> zelf zijn betrokk<strong>en</strong>, kan<br />
e<strong>en</strong> onderwerp als 'waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>',<br />
dat soms wat vaag lijkt, voor<br />
leerling<strong>en</strong> ine<strong>en</strong>s heel concreet word<strong>en</strong><br />
gemaakt. Ook kunn<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
dit soort situaties b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> om op<br />
hun eig<strong>en</strong> taak te reflecter<strong>en</strong>. Door<br />
achteraf na te gaan hoe e<strong>en</strong> situatie<br />
is aangepakt, kan m<strong>en</strong> zich bewust<br />
word<strong>en</strong> van eig<strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedrag<br />
in situaties die e<strong>en</strong> beroep op<br />
het pedagogisch handel<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
Moeilijkhed<strong>en</strong><br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> moreel kritische situaties<br />
dus in hun voordeel kunn<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong>. Dat is echter niet e<strong>en</strong>voudig.<br />
Moreel kritische situaties kunn<strong>en</strong><br />
voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> aantal red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
namelijk heel lastig zijn. Het<br />
promotieonderzoek moet dat inzichtelijk<br />
mak<strong>en</strong>, zodat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zich<br />
daar bewust van word<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar rek<strong>en</strong>ing<br />
mee kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>.<br />
Het zijn onder meer zulke lastige situaties<br />
omdat er meestal niet één<br />
beste manier is om ermee om te<br />
gaan. In de praktijk moet met zoveel<br />
ding<strong>en</strong> tegelijk rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de aanpak die vanuit moreel<br />
<strong>en</strong> pedagogisch oogpunt het<br />
beste wordt geacht, is in praktische<br />
zin misschi<strong>en</strong> dan ook heel moeilijk<br />
te realiser<strong>en</strong>. Zo wil de doc<strong>en</strong>t leerling<strong>en</strong><br />
iets over waard<strong>en</strong> bijbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />
maar heeft hij tev<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> vol lesprogramma<br />
te mak<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
kan hij als doc<strong>en</strong>t niet altijd zelfstandig<br />
operer<strong>en</strong>, maar maakt hij deel uit<br />
van e<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>team <strong>en</strong> heeft hij in<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
mindere of meerdere mate met het<br />
schoolbeleid t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van dit<br />
soort kwesties rek<strong>en</strong>ing te houd<strong>en</strong>.<br />
Ook weet hij als doc<strong>en</strong>t niet altijd in<br />
hoeverre hij in discussies over waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ing<br />
naar vor<strong>en</strong> moet br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Eerder onderzoek<br />
laat zi<strong>en</strong> dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds<br />
ge<strong>en</strong> zed<strong>en</strong>meester will<strong>en</strong> zijn,<br />
maar anderzijds bepaalde waard<strong>en</strong><br />
zo belangrijk vind<strong>en</strong> dat zij die eig<strong>en</strong>lijk<br />
op hun leerling<strong>en</strong> over will<strong>en</strong> drag<strong>en</strong>.<br />
Dit kan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> dilemma<br />
plaatst<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
ook door moreel kritische situaties<br />
emotioneel word<strong>en</strong> geraakt, hetge<strong>en</strong><br />
het extra lastig voor h<strong>en</strong> kan mak<strong>en</strong>.<br />
Bewustwording<br />
Tot nu toe zijn in onderzoek naar dit<br />
soort situaties de emoties van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
nog onderbelicht geblev<strong>en</strong>. Met<br />
het g<strong>en</strong>oemde promotieonderzoek<br />
wordt getracht daar verandering in te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> inzicht te gev<strong>en</strong> in het<br />
do<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> voel<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
in moreel kritische situaties, zodat<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> meer bewust kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gemaakt van de moeilijkhed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> die zich in dit<br />
soort situaties kunn<strong>en</strong> voordo<strong>en</strong>. ■<br />
Noot<br />
1. Dit voorbeeld is afkomstig uit: Klaass<strong>en</strong>,<br />
C., Theuniss<strong>en</strong>, M., Ve<strong>en</strong>, K. van &<br />
Sleegers, P, Het is bijna je hoofdtaak: E<strong>en</strong><br />
serie pedagogische portrett<strong>en</strong>, motiev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
praktijk<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in verband met de<br />
pedagogische opdracht van de school, Sectie<br />
Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN, Nijmeg<strong>en</strong><br />
1999.<br />
Voor vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of opmerking<strong>en</strong> is de<br />
auteur bereikbaar via e-mailadres:<br />
s.maas@ped.kun.nl.
De bestrijding van normvervaging<br />
<strong>en</strong> overlast in Amsterdam<br />
Ga toch boev<strong>en</strong> vang<strong>en</strong><br />
GERARD VAN ROSSUM<br />
Kleine <strong>en</strong> grote sted<strong>en</strong> belev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> omslag in het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over<br />
het gedrag van hun burgers. Het is uit met het slonzige gedo-<br />
g<strong>en</strong>, het wegkijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de normvervaging. De politie bekeurt<br />
weer voor wildplass<strong>en</strong> <strong>en</strong> fiets<strong>en</strong> zonder licht. En de burger<br />
lijkt zich mopper<strong>en</strong>d te schikk<strong>en</strong>. Het 'ga toch boev<strong>en</strong> van-<br />
g<strong>en</strong>!' komt er steeds minder overtuig<strong>en</strong>d uit.<br />
De geme<strong>en</strong>te Gouda laat zijn burgers<br />
de ti<strong>en</strong> grootste ergerniss<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>,<br />
waarop ze vervolg<strong>en</strong>s elkaar, gesteund<br />
door het geme<strong>en</strong>telijk apparaat, met<br />
prioriteit afrek<strong>en</strong><strong>en</strong> (zie kader:<br />
Gouda). Rotterdam pakt voortvar<strong>en</strong>d<br />
alle no go areas aan, zowel bestuurlijk -<br />
d<strong>en</strong>k aan Volkshuisvesting <strong>en</strong> Sociale<br />
zak<strong>en</strong> - als justiteel. Ook Maastricht<br />
laat zijn tand<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>: het is definitief<br />
gedaan met de dec<strong>en</strong>nialange chantage<br />
door voetbalclub MVV <strong>en</strong> woonwag<strong>en</strong>kamp<br />
Vink<strong>en</strong>slag.<br />
En wat doet Amsterdam, die stad van<br />
vrijbuiters <strong>en</strong> van 'God-noch-gebod'?<br />
Cameratoezicht in uitgaansgebied<strong>en</strong>,<br />
verkeerscontroles die ook andere ongerechtighed<strong>en</strong><br />
aan het licht mog<strong>en</strong><br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (zie kader: Het Parool), prev<strong>en</strong>tief<br />
fouiller<strong>en</strong>, het steeds verder<br />
afknijp<strong>en</strong> van anarchistische ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
als Koninginn<strong>en</strong>acht <strong>en</strong> de<br />
Gay Parade, de Amsterdammer ondergaat<br />
het verrass<strong>en</strong>d gelat<strong>en</strong>.<br />
Amsterdam k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> poldervariant<br />
van het Amerikaanse zero tolerancebeleid,<br />
dat volg<strong>en</strong>s politiewoordvoerder<br />
Remco Gerrets<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s uitdrukkelijk<br />
zo niet mag het<strong>en</strong>: 'In Amsterdam<br />
hanter<strong>en</strong> we ge<strong>en</strong> zero<br />
tolerance, ons handhavingsbeleid is<br />
erop gericht dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> elkaar weer<br />
op hun gedrag aansprek<strong>en</strong>'.<br />
. .. niet alle<strong>en</strong> verbaliser<strong>en</strong><br />
(Foto: Mieke Schlaman).<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 13
Ag<strong>en</strong>t in de grote stad<br />
'Als politieman sta je met je pot<strong>en</strong><br />
midd<strong>en</strong> in de ontwikkeling<strong>en</strong>. De<br />
multiculturele stad heb ik zi<strong>en</strong> ontstaan,<br />
twintig jaar geled<strong>en</strong> als ag<strong>en</strong>t<br />
in Amsterdam-Oost. Daar had je<br />
to<strong>en</strong> al neg<strong>en</strong>tig verschill<strong>en</strong>de nationaliteit<strong>en</strong>.<br />
Je b<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> soort thermometer<br />
voor alles wat zich in de maatschappij<br />
<strong>en</strong> in de wereld afspeelt:<br />
Palestina <strong>en</strong> 11 september hebb<strong>en</strong> direct<br />
weerslag op ons werk.<br />
Niet de m<strong>en</strong>taliteit zie je verander<strong>en</strong>,<br />
maar de omgeving waarin de m<strong>en</strong>-<br />
Uit: Het Parool, 13 april<br />
Score: 1.600 bonn<strong>en</strong><br />
Drie dag<strong>en</strong> controle verkeer <strong>en</strong> vervoer<br />
14 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
s<strong>en</strong> won<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. De waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> zijn ook niet veranderd:<br />
respect voor elkaar, je ouders <strong>en</strong> elkaars<br />
religie verdrag<strong>en</strong>, dat blijft de<br />
basis. In vergelijking met andere land<strong>en</strong><br />
zijn we in Nederland nog steeds<br />
heel tolerant, maar ook hier heeft<br />
nooit alles gemog<strong>en</strong>. Dat war<strong>en</strong> we<br />
e<strong>en</strong> beetje uit het zicht verlor<strong>en</strong>.<br />
Normhandhaving is nodig om die<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> weer scherp te krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daar zijn we nu zo'n ti<strong>en</strong> jaar mee bezig.<br />
E<strong>en</strong> van onze instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is Street<br />
Van e<strong>en</strong> verslaggever<br />
Amsterdam - De politie heeft bij de driedaagse vervoerscontrole 'Blauwe Lijn'(donderdag,<br />
vrijdag <strong>en</strong> zaterdag) 1.600 bekeuring<strong>en</strong> uitgeschrev<strong>en</strong>. Er werd<strong>en</strong> 14.000 auto's gecontroleerd,<br />
alsmede reizigers in metro- <strong>en</strong> treinstations.<br />
De politie hield 177 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan, voor vergrijp<strong>en</strong> als illegaal wap<strong>en</strong>bezit, het overtred<strong>en</strong><br />
van de Opiumwet, het niet betal<strong>en</strong> van motorrijtuig<strong>en</strong>belasting, het beledig<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> politieag<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> het rijd<strong>en</strong> onder invloed van alcohol. In 46 gevall<strong>en</strong> reed e<strong>en</strong> bestuurder t<strong>en</strong><br />
onrechte rond met e<strong>en</strong> grijs k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong>. Van de gecontroleerde auto's war<strong>en</strong> er elf gestol<strong>en</strong>.<br />
De politie fouilleerde 1.700 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, doorzocht 162 auto's <strong>en</strong> nam '<strong>en</strong>kele vuurwap<strong>en</strong>s' in<br />
beslag. Ook zette ze e<strong>en</strong> narcoticahond in. De bekeuring<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> vooral naar reizigers in<br />
het op<strong>en</strong>baar vervoer. Desondanks werd op <strong>en</strong> rond de metrostations op de actie positief<br />
gereageerd , aldus e<strong>en</strong> woordvoerder van de politie. Het aantal zwartrijders was volg<strong>en</strong>s<br />
hem minder dan voorgaande<br />
jar<strong>en</strong>: 'Op de<br />
derde dag van de controle<br />
war<strong>en</strong> er minder<br />
zwartrijders <strong>en</strong> hoefd<strong>en</strong><br />
we minder m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op<br />
hun gedrag aan te sprek<strong>en</strong>'.<br />
Bij de actie werkte<br />
de politie sam<strong>en</strong> met het<br />
GVB, de NS, de marechaussee,<br />
de douane <strong>en</strong><br />
de Di<strong>en</strong>st Motorrijtuig<strong>en</strong>belasting.<br />
foto: Ko<strong>en</strong> van Rossum<br />
wise, e<strong>en</strong> handleiding met voor de<br />
burger duidelijke gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan wat<br />
nog betamelijk is. Op ergerlijke overtreding<strong>en</strong><br />
als wildplass<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>bare<br />
dronk<strong>en</strong>schap, luidruchtigheid <strong>en</strong><br />
vervuiling sprek<strong>en</strong> we de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
weer op aan, net als op de zog<strong>en</strong>aamde<br />
GRAS-regels in het verkeer:<br />
Gordel, Rood licht, Alcohol, Snelheid.<br />
De politiemanier van aansprek<strong>en</strong> is<br />
nu e<strong>en</strong>maal de bekeuring. Het geeft<br />
e<strong>en</strong> schrikeffect, maar als m<strong>en</strong> ziet<br />
dat we weer op kleinighed<strong>en</strong> lett<strong>en</strong>,<br />
dan gaat m<strong>en</strong> toch nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: misschi<strong>en</strong><br />
is het ook wel lev<strong>en</strong>sgevaarlijk,<br />
zonder licht rijd<strong>en</strong>! Niet uit vrees<br />
voor bekeuring<strong>en</strong>, maar door dit<br />
doorgedrong<strong>en</strong> besef zie je nu overal<br />
verlichte fiets<strong>en</strong> in de stad .'<br />
Typisch Amsterdams<br />
'Ik b<strong>en</strong> zelf van buit<strong>en</strong>, van het hoge<br />
Noord<strong>en</strong> om precies te zijn. Daar<br />
heerst toch e<strong>en</strong> andere m<strong>en</strong>taliteit. In<br />
Amsterdam is alles uitvergroot. Als<br />
de Nederlandse m<strong>en</strong>taliteit vrijheid,<br />
blijheid <strong>en</strong> tolerantie is, dan tref je dat<br />
in Amsterdam ti<strong>en</strong> keer sterker aan.<br />
De vele cultur<strong>en</strong> zett<strong>en</strong> er met hun eig<strong>en</strong><br />
inbr<strong>en</strong>g allemaal hun stempel<br />
op. Er kon <strong>en</strong> kan veel meer, maar er<br />
word<strong>en</strong>, net als overal, steeds duidelijker<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> om dat gedrag getrok-
k<strong>en</strong>. We gaan meer op de afgesprok<strong>en</strong><br />
regels toezi<strong>en</strong>. Het misverstand<br />
dat in Amsterdam alles maar mag,<br />
leeft vooral bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>.<br />
De Amsterdammer heeft wel altijd e<strong>en</strong><br />
weerwoord. Als hij e<strong>en</strong> bekeuring<br />
krijgt volgt er e<strong>en</strong> discussie. Het is e<strong>en</strong><br />
spel. De burger dwingt de ag<strong>en</strong>t aan<br />
alles e<strong>en</strong> luchtige draai te gev<strong>en</strong>, dat<br />
heb ik altijd als heel prettig ervar<strong>en</strong>.<br />
De meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn toe aan die<br />
nieuwe duidelijkheid, ze vrag<strong>en</strong><br />
erom. Neem het prev<strong>en</strong>tief fouiller<strong>en</strong>.<br />
We dacht<strong>en</strong>, dat de Amsterdammers<br />
dat niet zoud<strong>en</strong> pikk<strong>en</strong> <strong>en</strong> er<br />
protest zou kom<strong>en</strong>. Maar ze blijk<strong>en</strong><br />
er achter te staan. Ze beseff<strong>en</strong> dat<br />
het om hun eig<strong>en</strong> veiligheid in gevaarlijke<br />
gebied<strong>en</strong> gaat. Ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong><br />
had je dat niet hoev<strong>en</strong> prober<strong>en</strong>,<br />
maar nu is de tijd er rijp voor.'<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
'De politie is niet de <strong>en</strong>ige, zelfs niet<br />
de belangrijkste instantie die de<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> weer geaccepteerd<br />
kan krijg<strong>en</strong>. Veel belangrijker<br />
zijn de opvoeding, de school, de<br />
sport, overal waar m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> sociaal<br />
verband bij elkaar kom<strong>en</strong>. Ik<br />
b<strong>en</strong> jeugdleider van het voetbalteam<br />
van mijn zoon. Ook daar gebeur<strong>en</strong><br />
ding<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar spreek ik die jong<strong>en</strong>s<br />
op aan; ook daar b<strong>en</strong> ik opvoeder. Ik<br />
d<strong>en</strong>k dat dat veel te lang niet consequ<strong>en</strong>t<br />
is gebeurd. Op schol<strong>en</strong> ging<br />
m<strong>en</strong> vaak ook liever de confrontatie<br />
uit de weg, laat staan dat de ouders<br />
erbij werd<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>. Als e<strong>en</strong> van<br />
mijn drie kinder<strong>en</strong> op school problem<strong>en</strong><br />
veroorzaakt, dan hoop ik dat ik<br />
de eerste b<strong>en</strong> die dat rechtstreeks<br />
verneemt. Dan kan ik er sam<strong>en</strong> met<br />
de school iets aan do<strong>en</strong>. Dat zijn allemaal<br />
ding<strong>en</strong> die jar<strong>en</strong>lang zijn verwaterd<br />
<strong>en</strong> versloft.'<br />
Ge<strong>en</strong> 'no go areas'<br />
'In Amsterdam zijn ge<strong>en</strong> no go areas<br />
waar je bij politieoptred<strong>en</strong> de hele<br />
buurt teg<strong>en</strong> je krijgt. To<strong>en</strong> de Marokkaan<br />
Dris door e<strong>en</strong> politiekogel was<br />
omgekom<strong>en</strong>, stond commissaris<br />
Van Riess<strong>en</strong> op straat in hemdsmouw<strong>en</strong><br />
de opgewond<strong>en</strong> buurtbewoners<br />
te woord <strong>en</strong> dat werkte heel kalmer<strong>en</strong>d.<br />
Ook de buurtbije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> daarna<br />
war<strong>en</strong> gelad<strong>en</strong>, maar de argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
ging<strong>en</strong> over <strong>en</strong> weer <strong>en</strong> het is niet uit<br />
de hand gelop<strong>en</strong>. We zijn met alle<br />
groepering<strong>en</strong> <strong>en</strong> buurt<strong>en</strong> in de stad<br />
on speaking terms.<br />
Daar hebb<strong>en</strong> we heel wat in geïnvesteerd.<br />
Zo kom<strong>en</strong> we als politie niet alle<strong>en</strong><br />
voor voorlichting op schol<strong>en</strong>,<br />
maar ook als er iets aan de hand is,<br />
zoals e<strong>en</strong> diefstal of e<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>controle;<br />
dat wordt steeds normaler gevond<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geaccepteerd. E<strong>en</strong> politieag<strong>en</strong>t<br />
op school betek<strong>en</strong>t niet meer<br />
direct paniek, zoals vroeger.<br />
In elke buurt van ongeveer 5.000 inwoners<br />
hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde<br />
buurtregisseur. Die vormt de spil<br />
voor veiligheid <strong>en</strong> leefbaarheid. Hij<br />
verbindt alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> die<br />
bij de oplossing van problem<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
rol kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> <strong>en</strong> staat zo dicht<br />
mogelijk bij de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die er lev<strong>en</strong>.<br />
In Gouda werk<strong>en</strong> ze met Goud<strong>en</strong><br />
Stadsregels, voor de hele stad dus,<br />
maar dat zou hier niet kunn<strong>en</strong>. Onze<br />
200 buurtregisseurs mak<strong>en</strong> buurtscans,<br />
om de regels buurtspecifiek<br />
op te kunn<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>.'<br />
Ket<strong>en</strong>aanpak<br />
'Voor notoire lastpakk<strong>en</strong> prober<strong>en</strong><br />
we nu de ket<strong>en</strong>aanpak. We hebb<strong>en</strong><br />
de hele ket<strong>en</strong> rond e<strong>en</strong> bepaald persoon,<br />
zoals justitie, maatschappelijk<br />
werk, CWI, jeugdzorg, psychiatrie <strong>en</strong><br />
school, bij elkaar gebracht. Zo kan er,<br />
vooraf, e<strong>en</strong> stapp<strong>en</strong>plan word<strong>en</strong> gemaakt;<br />
niet alle<strong>en</strong> meer reactief, zoals<br />
vroeger, maar aan de voorkant<br />
van het probleem. Het is toch te gek<br />
dat als zo'n harde-kernjong<strong>en</strong> bij de<br />
politie terechtkomt, we dan nog moe-<br />
Gouda kiest 10 goud<strong>en</strong> regels<br />
In de zomer 2002 werd de inwoners van<br />
Gouda via e<strong>en</strong> huis-aan-huisfolder gevraagd<br />
de ti<strong>en</strong> voor h<strong>en</strong> belangrijkste<br />
stadsregels uit e<strong>en</strong> lijst van 35 regels te<br />
kiez<strong>en</strong>. Deze regels war<strong>en</strong> het resultaat<br />
van e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie onder allerlei<br />
Goudse organisaties <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong>. Het<br />
overzicht maakt duidelijk welke van de 35<br />
conceptregels tot Goud<strong>en</strong> Regel zijn verhev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hoeveel steun elk van deze regels<br />
heeft gekreg<strong>en</strong>. In totaal vuld<strong>en</strong><br />
ruim 3.800 Gouw<strong>en</strong>aars de <strong>en</strong>quête in.<br />
Resultaat <strong>en</strong>quête: de ti<strong>en</strong> meest g<strong>en</strong>oemde<br />
stadsregels<br />
1. Wat je stuk maakt moet<br />
je zelf betal<strong>en</strong> 74%<br />
2. Gebruik ge<strong>en</strong> geweld 63%<br />
3. Ruim zelf je afval op 62%<br />
4. Intimider<strong>en</strong>d rondhang<strong>en</strong><br />
is asociaal 60%<br />
5. Spreek Nederlands,<br />
dan begrijp<strong>en</strong> we elkaar 50%<br />
6. Hardrijd<strong>en</strong> is bloedlink,<br />
dus doe normaal 40%<br />
7. Respecteer elkaar altijd 40%<br />
8. Ouders voed<strong>en</strong> zelf hun<br />
kinder<strong>en</strong> op* 37%<br />
9. Pest, plaag <strong>en</strong><br />
discrimineer niet 36%<br />
10. Ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn er voor ons<br />
allemaal, respect graag 35%<br />
Dit onderzoek moet de discussie over<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> op gang br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong>. Met de vaststelling van de ti<strong>en</strong><br />
stadsregels voor Gouda is m<strong>en</strong> er nog<br />
niet. M<strong>en</strong> weet daarmee nog niet hoe die<br />
regels ook daadwerkelijk tot de mores<br />
van de stad moet<strong>en</strong> gaan behor<strong>en</strong>. De<br />
regels moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> waargemaakt <strong>en</strong><br />
nageleefd. Het is daarom belangrijk om<br />
de gehele Goudse bevolking bij de uitwerking<br />
<strong>en</strong> naleving van de regels te betrekk<strong>en</strong>.<br />
Het gaat immers om k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>,<br />
herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van de gekoz<strong>en</strong><br />
regels.<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 15
t<strong>en</strong> gaan bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> wat we met zo'n<br />
gast aanmoet<strong>en</strong>. Als hij nu "met zijn<br />
water bij de dokter komt" ligt er e<strong>en</strong><br />
heel sc<strong>en</strong>ario voor hem klaar. Je weet<br />
dan bijvoorbeeld dat bepaalde traject<strong>en</strong><br />
of straff<strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong> niet<br />
hebb<strong>en</strong> geholp<strong>en</strong>. Zijn hele dossier<br />
wordt in e<strong>en</strong> op maat gesned<strong>en</strong> aanpak<br />
meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Het doel is dan<br />
niet meer alle<strong>en</strong> straf, maar het stopp<strong>en</strong><br />
van het verkeerde gedrag <strong>en</strong> het<br />
bied<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> perspectief.<br />
Het verbeter<strong>en</strong> van het lot van zo’n<br />
jong<strong>en</strong> is weliswaar ge<strong>en</strong> politietaak,<br />
maar we hebb<strong>en</strong> daar wel e<strong>en</strong> opdracht<br />
in <strong>en</strong> het resultaat behoort wel<br />
degelijk tot onze core business: de<br />
sam<strong>en</strong>leving veiliger mak<strong>en</strong>.'<br />
Voetbalvandalisme<br />
'De Engelse aanpak van het voetbalvandalisme<br />
is e<strong>en</strong> waar succesverhaal.<br />
Er gaan weer hele gezinn<strong>en</strong> gezellig<br />
naar het stadion, <strong>en</strong> dat is e<strong>en</strong><br />
feestelijk uitje. Het geheim zit daar<br />
ook in e<strong>en</strong> soort ket<strong>en</strong>aanpak: de<br />
clubs bied<strong>en</strong> veel meer dan voetbal.<br />
Ze zitt<strong>en</strong> ook in scholings- <strong>en</strong> werkgeleg<strong>en</strong>heidsproject<strong>en</strong><br />
voor hun jonge<br />
supporters <strong>en</strong> voor de jonger<strong>en</strong> in<br />
de buurt. Ook in Nederland prober<strong>en</strong><br />
de clubs e<strong>en</strong> beetje in die richting te<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, maar hier is de binding met<br />
de aanhang toch veel minder sterk <strong>en</strong><br />
zijn ze veel minder toegankelijk.<br />
Bek<strong>en</strong>de spelers zoud<strong>en</strong> wel veel<br />
kunn<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>; jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> idool nodig, e<strong>en</strong> voorbeeldfiguur<br />
om zich op te richt<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> rolmodel<br />
om naar te lev<strong>en</strong>.' ■<br />
16 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
Piet van der Wal over Leeuwarder<br />
veiligheidsbeleid<br />
‘Is Hayo daar niet<br />
minister mee<br />
geword<strong>en</strong>?’<br />
Wie in 1998 ‘zinloos geweld’ zei, zei<br />
Meindert Tjoelker. Nadat <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong><br />
eerder in Amsterdam de stud<strong>en</strong>t<br />
Joes Klopp<strong>en</strong>burg werd doodgeslag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> -geschopt, to<strong>en</strong> hij de belager<br />
van e<strong>en</strong> zwerver tot stopp<strong>en</strong> wilde<br />
man<strong>en</strong>, kwam in 1997 in nachtelijk<br />
Leeuward<strong>en</strong> Meindert Tjoelker om<br />
het lev<strong>en</strong>. Tjoelker vierde met zijn<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zijn laatste vrijgezell<strong>en</strong>avond.<br />
In de oude binn<strong>en</strong>stad hadd<strong>en</strong><br />
ze e<strong>en</strong> groepje aangeschot<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong>s, dat e<strong>en</strong> fiets vandaliseerde,<br />
HANS VAN DER HEIJDE<br />
Om leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong> met maatschappijleer in de<br />
Tweede Fase te lat<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong>, maakte de SLO in 1998<br />
e<strong>en</strong> instructief maatschappijleerpakket, inclusief videoband.<br />
Voor de keuze van e<strong>en</strong> inhoudelijk onderwerp knoopt<strong>en</strong> de sa-<br />
m<strong>en</strong>stellers natuurlijk aan bij hetge<strong>en</strong> de gemoeder<strong>en</strong> in<br />
Nederland to<strong>en</strong> zozeer bezighield dat er zelfs e<strong>en</strong> nieuw begrip<br />
voor werd bedacht: 'zinloos geweld'. Ook in Leeuward<strong>en</strong> werd<br />
m<strong>en</strong> met deze vorm van geweld geconfronteerd.<br />
naar de smaak van de laatst<strong>en</strong> wat al<br />
te uitdag<strong>en</strong>d tot de orde geroep<strong>en</strong>.<br />
Bij de daaropvolg<strong>en</strong>de vechtpartij<br />
kwam Tjoelker t<strong>en</strong>gevolge van e<strong>en</strong><br />
schop teg<strong>en</strong> zijn hoofd om het lev<strong>en</strong>.<br />
Apotheker<br />
Enkele dag<strong>en</strong> later verzameld<strong>en</strong> duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich in de Leeuwarder<br />
binn<strong>en</strong>stad om hun verontwaardiging<br />
<strong>en</strong> bezorgdheid te uit<strong>en</strong>.<br />
Burgemeester Hayo Apotheker sprak<br />
de m<strong>en</strong>igte toe. Zijn woord<strong>en</strong> <strong>en</strong> de
stille demonstratie trokk<strong>en</strong> de aandacht<br />
van alle massamedia, die daar<br />
uitgebreid aandacht aan besteedd<strong>en</strong>.<br />
Uit Apothekers woord<strong>en</strong> viel al op te<br />
mak<strong>en</strong> dat het in Leeuward<strong>en</strong> niet bij<br />
woord<strong>en</strong> zou blijv<strong>en</strong>.<br />
Sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
gesticht of nieuw lev<strong>en</strong> ingeblaz<strong>en</strong><br />
om bestuurders, magistrat<strong>en</strong>, ordehandhavers<br />
<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
van belang<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> vorm te lat<strong>en</strong><br />
gev<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> beleid dat voortaan<br />
het zinloze straatgeweld effectief zou<br />
moet<strong>en</strong> beteugel<strong>en</strong>. Daarover ging<br />
die videoband uit het maatschappijleerpakket.<br />
Als die band zou moet<strong>en</strong><br />
uitgebreid met hetge<strong>en</strong> er sindsdi<strong>en</strong><br />
is gebeurd, wat zou dat dan hebb<strong>en</strong><br />
opgeleverd?<br />
Minister<br />
Meindert Tjoelker stierf zev<strong>en</strong> jaar<br />
geled<strong>en</strong>. Is m<strong>en</strong> er sindsdi<strong>en</strong> inderdaad<br />
in geslaagd het zinloze geweld<br />
drastisch terug te dring<strong>en</strong>?<br />
<strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong> vroeg het Piet<br />
van der Wal, voorzitter van de PAL/-<br />
Gro<strong>en</strong>Links-fractie in de Leeuwarder<br />
Geme<strong>en</strong>teraad. Van der Wal<br />
(Leeuward<strong>en</strong>, 1946) zat van 1972 tot<br />
1987 in de raad nam<strong>en</strong>s Axies, later<br />
PAL (Progressieve Actie Leeuward<strong>en</strong>),<br />
e<strong>en</strong> lokale, 'doe-gerichte',<br />
linkse, anti-establishm<strong>en</strong>t partij met<br />
veel aanhang onder jonger<strong>en</strong>. Sedert<br />
2002 verteg<strong>en</strong>woordigt hij PAL/<br />
Gro<strong>en</strong>Links in de geme<strong>en</strong>teraad.<br />
Hoe wordt e<strong>en</strong><br />
Apotheker minister?<br />
Als ik Van der Wal telefonisch uitleg<br />
waar dit interview vooral over moet<br />
gaan is zijn eerste reactie: 'Tjoelker?<br />
Zero tolerance? Daar is Hayo Apotheker<br />
nog minister mee geword<strong>en</strong>!'<br />
Later vraag ik hem dat nog e<strong>en</strong>s toe<br />
te licht<strong>en</strong>. 'Dat heeft niet veel toelichting<br />
nodig, lijkt me. Die demonstratie<br />
in het stadsc<strong>en</strong>trum <strong>en</strong> Apothekers<br />
toespraak - e<strong>en</strong> goeie toespraak, hoor<br />
- werd<strong>en</strong> in alle journaals breed uitgemet<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> keer op keer herhaald <strong>en</strong><br />
dan weet je al dat zijn naam op dat<br />
mom<strong>en</strong>t door D66-partijg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> in<br />
D<strong>en</strong> Haag wordt g<strong>en</strong>oteerd. Het verbaasde<br />
mij niks dat hij niet veel later<br />
voor e<strong>en</strong> ministerspost werd gevraagd.'<br />
Zev<strong>en</strong> beleidsjar<strong>en</strong> later<br />
Het voornaamste dat over het minis-<br />
terschap van Apotheker valt te zegg<strong>en</strong><br />
is dat het kort was. Hoe verhoudt<br />
zich dat tot het veiligheidsbeleid<br />
in<br />
Leeuward<strong>en</strong>, dat na<br />
de dood van<br />
Meindert Tjoelker is<br />
ontworp<strong>en</strong> <strong>en</strong> vormgegev<strong>en</strong>?<br />
'Zoals voor bijna al<br />
het lokale beleid<br />
geldt, bleek ook het<br />
succes van dat zog<strong>en</strong>aamde<br />
"integrale<br />
veiligheidsbeleid"<br />
sterk persoonsafhankelijk.<br />
Het idee om de<br />
bestaande sam<strong>en</strong>werking<br />
van burgemeester,<br />
justitie <strong>en</strong> politie<br />
met verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
van belang<strong>en</strong>groep<strong>en</strong><br />
- met name<br />
de horeca - uit te breid<strong>en</strong>,<br />
was natuurlijk<br />
ev<strong>en</strong> goed als voor de<br />
hand ligg<strong>en</strong>d. Nu is het met de<br />
Tjoelker-tragedie vers in het geheug<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> probleem om e<strong>en</strong> dergelijke<br />
groep bije<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan<br />
het werk te zett<strong>en</strong>. Om deze op de<br />
lange termijn zinvol <strong>en</strong> effectief aan<br />
het werk te houd<strong>en</strong> is echter wat anders.<br />
Dat staat of valt met de inzet <strong>en</strong><br />
inspiratie van e<strong>en</strong> coördiner<strong>en</strong>de duwer<br />
<strong>en</strong> trekker. De eerste twee, drie<br />
jaar ging het goed, vooral dankzij<br />
Burgemeester Hajo Apotheker van<br />
Leeuward<strong>en</strong> legt bloem<strong>en</strong> bij de boom waar<br />
Meindert Tjoelker is doodgeslag<strong>en</strong> - 1997<br />
(Foto: Peter Wouda/persbureau Noordoost).<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 17
zo'n uitstek<strong>en</strong>de coördinator als<br />
Apotheker. Maar zijn succes vergrootte<br />
echter zijn carrièrekans<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
na twee, drie jaar vertrok hij. Na hem<br />
<strong>en</strong> nadat het drama van Meindert<br />
Tjoelker uit het kortetermijngeheug<strong>en</strong><br />
verdwe<strong>en</strong>, is de beleidsdrift sterk<br />
afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Leeuward<strong>en</strong> zal qua veiligheid,<br />
noch qua veiligheidsbeleid<br />
nauwelijks nog van andere sted<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong>,<br />
d<strong>en</strong>k ik. Overig<strong>en</strong>s wees zo'n<br />
titel Integraal veiligheidsbeleid er al op<br />
dat m<strong>en</strong> niet veel b<strong>en</strong>ul had van wat<br />
te do<strong>en</strong>. Alsof je ook e<strong>en</strong> non-integraal,<br />
e<strong>en</strong> onsam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d veiligheidsbeleid<br />
dus, zou kunn<strong>en</strong> will<strong>en</strong><br />
voer<strong>en</strong>...'.<br />
Discussie<br />
'Wat me wel van de plann<strong>en</strong> aanstond,<br />
was het idee om over allerlei<br />
voorstell<strong>en</strong> in het kader van veiligheidsbeleid<br />
op<strong>en</strong>bare forumdiscussies<br />
te organiser<strong>en</strong>. Je zou d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
dat daar de waan van de dag regeert,<br />
maar juist de aanwezigheid van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
van allerlei slag kan ervoor zorg<strong>en</strong><br />
dat principes <strong>en</strong> realiteitszin<br />
weer de overhand krijg<strong>en</strong>. Ik deed<br />
mee aan zo'n discussie over het<br />
voorstel overal in de binn<strong>en</strong>stad bewakingscamera's<br />
te plaats<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
voorstel dat vooral van rechts steun<br />
ontving. Sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
daar principiële bezwar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>, net<br />
als ik trouw<strong>en</strong>s. Aan de hand van resultat<strong>en</strong><br />
van videobewaking in<br />
Engeland - waar die dankzij Thatcher<br />
<strong>en</strong> Major ruime toepassing heeft gevond<strong>en</strong><br />
- hadd<strong>en</strong> ander<strong>en</strong> dat echt<br />
onderzocht, <strong>en</strong> ook zij kwam<strong>en</strong> met<br />
praktische bezwar<strong>en</strong>. Aanvankelijk<br />
was e<strong>en</strong> belangrijk effect de spreiding<br />
van criminaliteit <strong>en</strong> vandalisme naar<br />
de wijk<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het uitgaansc<strong>en</strong>trum,<br />
waar ge<strong>en</strong> camera's hing<strong>en</strong>.<br />
Daarmee werd het probleem alle<strong>en</strong><br />
maar onbeheersbaarder. Later bleek<br />
de invloed op de veiligheid in het bewaakte<br />
gebied steeds kleiner.<br />
18 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
Positieve effect<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het bewaakte<br />
gebied vall<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong><br />
indi<strong>en</strong> de politie ook werkelijk<br />
op elk waarneembaar incid<strong>en</strong>t reageert.<br />
Maar in de praktijk blijkt zelfs<br />
doorlop<strong>en</strong>de bem<strong>en</strong>sing van de monitor<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> te kostbare aangeleg<strong>en</strong>heid,<br />
laat staan dat het stand by houd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het bij elk incid<strong>en</strong>t lat<strong>en</strong> uitrukk<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> politieteam is vol te<br />
houd<strong>en</strong>. Dat kwam allemaal uit de<br />
discussie, waarna de discussieleidster<br />
van to<strong>en</strong>, burgemeester Loeki<br />
[van Maar<strong>en</strong>-van Bal<strong>en</strong>, red.] zich in<br />
haar rol vergiste <strong>en</strong> ter plekke het<br />
voorstel als afgewez<strong>en</strong> afhamerde.'<br />
Piet van der Wal<br />
Onveilig?<br />
'Ik heb de neiging met <strong>en</strong>ige scepsis<br />
naar die hele veiligheidsdiscussie te<br />
kijk<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> ik jong was, oef<strong>en</strong>de<br />
Parijs e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme aantrekkingskracht<br />
uit. Exist<strong>en</strong>tialisme, jazz, film:<br />
Parijs, daar gebeurde het. Je kon er<br />
zo naar toe lift<strong>en</strong> <strong>en</strong> veel geld had je<br />
er ook niet nodig, want je kon toch,<br />
net als de clochards, onder de brugg<strong>en</strong><br />
slap<strong>en</strong>? Dat werd <strong>en</strong>orm geromantiseerd.<br />
Nu slap<strong>en</strong> ook hier zwervers<br />
onder brugg<strong>en</strong> <strong>en</strong> in portiek<strong>en</strong>,<br />
maar beschouw<strong>en</strong> diezelfde romantici<br />
van to<strong>en</strong> dat als e<strong>en</strong> ernstige bedreiging<br />
van hun veiligheid. Hiermee<br />
wil ik niet zegg<strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong> veiligheidsprobleem<br />
bestaat, maar wel dat<br />
daar e<strong>en</strong> hoop subjectieve kant<strong>en</strong><br />
aan zitt<strong>en</strong>.'<br />
Jonger<strong>en</strong><br />
'Altijd als de waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>discussie<br />
weer oplaait wordt er geklaagd<br />
over de jeugd. Die zou niet g<strong>en</strong>oeg<br />
fatso<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geleerd <strong>en</strong> losgeslag<strong>en</strong><br />
rak<strong>en</strong> - dat soort borreltafelpraat.<br />
In feite moet je verbaasd zijn dat de<br />
problem<strong>en</strong> van kleine criminaliteit,<br />
straatgeweld <strong>en</strong> vandalisme door<br />
jonger<strong>en</strong> niet veel groter zijn geword<strong>en</strong><br />
dan ze nu zijn.<br />
In 1980 telde Leeuward<strong>en</strong> vijf grote<br />
jonger<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tra. Dit war<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tra die<br />
voor plekk<strong>en</strong> zorgd<strong>en</strong> waar jonger<strong>en</strong><br />
zich niet alle<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> ontspann<strong>en</strong>,<br />
maar die ook e<strong>en</strong> broedplaats voor<br />
ideeën <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> op allerlei vlak<br />
vormd<strong>en</strong>: muziek <strong>en</strong> andere kunstuiting<strong>en</strong>,<br />
politieke participatie, acties,<br />
cursuss<strong>en</strong>, noem maar op. Deze<br />
plekk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> niet zonder toezicht of<br />
leiding, maar de jonger<strong>en</strong> mocht<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> ze toch als hun eig<strong>en</strong> plek<br />
beschouw<strong>en</strong>. Ze kond<strong>en</strong> ze zelf inrichtt<strong>en</strong>,<br />
zelf bardi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> draai<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
schoonmak<strong>en</strong>, noem maar op. Dat<br />
soort plekk<strong>en</strong> is er niet meer. Ze zijn<br />
in de jar<strong>en</strong> tachtig allemaal wegbezuinigd,<br />
door dezelfde m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
altijd vooraan staan als er over normverval<br />
wordt geklaagd. Nu zijn jonger<strong>en</strong><br />
op de horeca - die het alle<strong>en</strong> om<br />
hun geld is te do<strong>en</strong> - of op de straat<br />
aangewez<strong>en</strong>. Jonger<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> hun<br />
<strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> hun creativiteit kwijt <strong>en</strong><br />
als ze daar ge<strong>en</strong> andere plek dan de<br />
straat voor hebb<strong>en</strong>, dan gebeur<strong>en</strong> er<br />
ding<strong>en</strong> die buit<strong>en</strong> de norm<strong>en</strong> van de<br />
goegeme<strong>en</strong>te vall<strong>en</strong>. Geef ze e<strong>en</strong><br />
goeie plek met wat steun <strong>en</strong> toezicht.<br />
Dan laat je ze e<strong>en</strong> deel van die <strong>en</strong>ergie<br />
<strong>en</strong> creativiteit in persoonlijke ontwikkeling<br />
omzett<strong>en</strong>, <strong>en</strong> soms zelfs in<br />
ding<strong>en</strong> waar de sam<strong>en</strong>leving direct al<br />
wat aan heeft.' ■
E<strong>en</strong> discussie over het m<strong>en</strong>selijk gedrag<br />
Jantje zag e<strong>en</strong>s<br />
pruim<strong>en</strong> hang<strong>en</strong><br />
De discussie over waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> is in feite e<strong>en</strong><br />
discussie over m<strong>en</strong>selijk ge-<br />
drag. Welke gedraging<strong>en</strong><br />
vind<strong>en</strong> we in welke situatie<br />
gew<strong>en</strong>st <strong>en</strong> welke onge-<br />
w<strong>en</strong>st? Welk gedrag moet<br />
word<strong>en</strong> aangeleerd of juist<br />
afgeleerd? Maar als de<br />
discussie eig<strong>en</strong>lijk over ge-<br />
drag gaat, waarom wordt<br />
deze dan in term<strong>en</strong> van waar-<br />
d<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> gevoerd?<br />
En als het over het aan- of af-<br />
ler<strong>en</strong> van gedrag gaat,<br />
waarom ontbreekt in de<br />
discussie dan vrijwel steeds<br />
de vraag hoe m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>?<br />
HARRY VAN DEN BOUWHUIJZEN<br />
De Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad voor het<br />
Regeringsbeleid (WRR) wijst in zijn<br />
rapport <strong>Waard<strong>en</strong></strong>, norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de last<br />
van het gedrag de invoering van e<strong>en</strong><br />
apart vak 'waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>' op<br />
schol<strong>en</strong> af; er moet, zegt het rapport,<br />
e<strong>en</strong> 'moreel klimaat' ontstaan door<br />
aandacht voor waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> in<br />
álle schoolvakk<strong>en</strong>. Aan het onderwijs<br />
wordt in het rapport dan ook e<strong>en</strong> bijzondere<br />
rol toegek<strong>en</strong>d bij het aanler<strong>en</strong><br />
van gedragsregels <strong>en</strong> het overdrag<strong>en</strong><br />
van de belangrijke waard<strong>en</strong><br />
van rechtsstaat, democratie <strong>en</strong> burgerschap.<br />
Maar het probleem hoe<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gedrag aan te ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke<br />
rol waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> daarbij spel<strong>en</strong>,<br />
komt niet aan de orde. De verklaring<br />
lijkt te zijn dat ervan wordt uitgegaan<br />
dat hier helemaal ge<strong>en</strong> probleem<br />
ligt. Is dat terecht?<br />
Vocabulaire van motiev<strong>en</strong><br />
Op één van de talloze internetpagi-<br />
na's die inmiddels aan het waard<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong>debat zijn gewijd, treft<br />
m<strong>en</strong> het voorbeeld aan van e<strong>en</strong> woed<strong>en</strong>de<br />
automobilist wi<strong>en</strong>s autoradio<br />
is gestol<strong>en</strong> ('Wat voert de politie in<br />
dit land eig<strong>en</strong>lijk uit') <strong>en</strong> die vervolg<strong>en</strong>s<br />
met 140 kilometer per uur over<br />
de snelweg scheurt omdat hij de limiet<br />
van 120 kilometer per uur e<strong>en</strong><br />
onterechte beperking van zijn vrijheid<br />
acht. 'En helaas', verzucht de<br />
bed<strong>en</strong>ker van dit voorbeeld, 'is het<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 19
niet e<strong>en</strong> diepere waarde, zoals eerbied<br />
voor de wet, maar eerder de<br />
flitspaal die de meest<strong>en</strong> van ons ervan<br />
weerhoudt de snelheidsnorm te<br />
overtred<strong>en</strong>'. 1 De gedachte achter die<br />
verzuchting is dat indi<strong>en</strong> diepere<br />
waard<strong>en</strong> het gedrag van de automobilist<br />
zoud<strong>en</strong> motiver<strong>en</strong>, flitspal<strong>en</strong><br />
niet nodig zoud<strong>en</strong> zijn. Het klassieke<br />
voorbeeld uit onze vaderlandse letterkunde<br />
is hier Hiëronymus van<br />
Alph<strong>en</strong>s Jantje, die, wandel<strong>en</strong>d in e<strong>en</strong><br />
pruim<strong>en</strong>gaarde, zonder bewakingscamera's<br />
of beveiligingspersoneel,<br />
uit eerbied voor e<strong>en</strong> hogere waarde<br />
de verleiding tot plukk<strong>en</strong> weerstaat:<br />
Hier is, zei hij, noch mijn vader,<br />
noch de tuinman die het ziet:<br />
Aan e<strong>en</strong> boom zo volgelad<strong>en</strong>,<br />
mist m<strong>en</strong> vijf, zes pruim<strong>en</strong> niet.<br />
Maar ik wil gehoorzaam wez<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> niet plukk<strong>en</strong>: ik loop he<strong>en</strong>.<br />
Zou ik, om e<strong>en</strong> hand vol pruim<strong>en</strong>,<br />
ongehoorzaam wez<strong>en</strong>? Ne<strong>en</strong>!<br />
Het is al weer veertig jaar geled<strong>en</strong> dat<br />
de psycholoog J. Linschot<strong>en</strong> in zijn<br />
nog steeds boei<strong>en</strong>de Idol<strong>en</strong> van de<br />
psycholoog opmerkte dat Van<br />
Alph<strong>en</strong>s Jantje 'onder de curiosa van<br />
het psychologisch pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>kabinet'<br />
thuishoort. 2 Hij knoopte aan die constatering<br />
de intriger<strong>en</strong>de stelling vast<br />
dat de red<strong>en</strong><strong>en</strong> die m<strong>en</strong> voor zijn gedrag<br />
opgeeft ge<strong>en</strong> beschrijving van<br />
de oorzak<strong>en</strong> van zijn gedrag geeft,<br />
maar motiev<strong>en</strong> met behulp waarvan<br />
m<strong>en</strong> achteraf zijn gedrag aan zichzelf<br />
<strong>en</strong> ander<strong>en</strong> uitlegt. 3 In diezelfde jar<strong>en</strong><br />
werd, vanuit e<strong>en</strong> iets andere invalshoek,<br />
door de socioloog C. Wright<br />
Mills e<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komstige stelling<br />
geponeerd. Tijd<strong>en</strong>s het proces waarin<br />
m<strong>en</strong> zich tot e<strong>en</strong> acceptabel lid<br />
van zijn sam<strong>en</strong>leving ontwikkelt, zo<br />
betoogde hij, leert m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 'vocabulaire<br />
van motiev<strong>en</strong>' aan <strong>en</strong> leert m<strong>en</strong><br />
ook hoe deze te gebruik<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> belangrijk<br />
deel van de opvoeding be-<br />
20 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
staat, Mills sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d, uit het ler<strong>en</strong><br />
welke motiev<strong>en</strong> voor welke gedraging<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong> in welke situatie achteraf<br />
behoort aan te voer<strong>en</strong>. 4 Toegepast op<br />
het waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>debat, kom<strong>en</strong><br />
de stelling<strong>en</strong> van Linschot<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Mills er op neer dat de gedragsmotiver<strong>en</strong>de<br />
functie van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
niet - zoals gewoonlijk wordt<br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> - naar aan het gedrag<br />
t<strong>en</strong> grondslag ligg<strong>en</strong>de motiev<strong>en</strong> verwijst,<br />
maar naar motiev<strong>en</strong> waarmee<br />
m<strong>en</strong> zijn gedrag achteraf voor zichzelf<br />
<strong>en</strong> ander<strong>en</strong> 'reconstrueert'. Als<br />
Linschot<strong>en</strong> <strong>en</strong> Mills gelijk hebb<strong>en</strong><br />
zijn poging<strong>en</strong> om gedrag te verander<strong>en</strong><br />
door zich op waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
te conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong> net zoiets als poging<strong>en</strong><br />
om fraude te voorkom<strong>en</strong> door<br />
achteraf de boekhouding klopp<strong>en</strong>d te<br />
mak<strong>en</strong>. Iedere doc<strong>en</strong>t weet dat leerling<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> grote creativiteit aan de<br />
dag legg<strong>en</strong> wanneer het er om gaat<br />
hun gedrag achteraf te rechtvaardig<strong>en</strong>...<br />
<strong>en</strong> iedere leerling weet dat voor<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hetzelfde geldt.<br />
Het alledaagse lev<strong>en</strong><br />
Maar hebb<strong>en</strong> Mills <strong>en</strong> Linschot<strong>en</strong> ge-<br />
lijk? Vanaf het midd<strong>en</strong> van de jar<strong>en</strong><br />
zev<strong>en</strong>tig werd<strong>en</strong> talloze onderzoeksresultat<strong>en</strong><br />
gepubliceerd die er op wijz<strong>en</strong><br />
dat dit inderdaad het geval is. 5<br />
Op basis van deze gegev<strong>en</strong>s concludeerde<br />
één van de onderzoekers zelfs<br />
dat het verzinn<strong>en</strong> van verklaring<strong>en</strong><br />
achteraf, waarin m<strong>en</strong> zijn gedrag<br />
voor zichzelf <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> sociaal acceptabel<br />
maakt, e<strong>en</strong> primaire taak<br />
van het bewustzijn is. 6 Hoe dit laatste<br />
ook zij, inmiddels is voldo<strong>en</strong>de duidelijk<br />
geword<strong>en</strong> dat de rol die m<strong>en</strong> in<br />
het West<strong>en</strong> bij het ontstaan van gedrag<br />
aan het bewustzijn toek<strong>en</strong>t<br />
schromelijk overtrokk<strong>en</strong> is.<br />
Leerprocess<strong>en</strong> die via het bewustzijn<br />
lop<strong>en</strong> zijn traag <strong>en</strong> veel minder effectief<br />
dan onbewuste leerprocess<strong>en</strong><br />
door middel waarvan gedrag van ander<strong>en</strong><br />
wordt overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hoe<br />
groot de waarschuwingstekst<strong>en</strong> op<br />
sigarett<strong>en</strong>pakjes ook word<strong>en</strong> gemaakt,<br />
de onbewuste invloed van rok<strong>en</strong>de<br />
of juist niet rok<strong>en</strong>de voorbeeld<strong>en</strong><br />
is vele mal<strong>en</strong> effectiever.<br />
Daarmee is niet gezegd dat al het<br />
aanler<strong>en</strong> van gedrag onbewust verloopt,<br />
maar wel dat het bewust aanler<strong>en</strong><br />
van gedrag effectiever is naarmate<br />
het beter bij onbewust aangeleerd<br />
gedrag aansluit. Nado<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
meedo<strong>en</strong> zijn bij de totstandkoming<br />
van gedrag belangrijker dan expliciete<br />
instructie. Het alledaagse lev<strong>en</strong><br />
is voor het aan- of afler<strong>en</strong> van gedraging<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> veel belangrijker leeromgeving<br />
dan de les waarin over waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> wordt gediscussieerd.<br />
Wat lerar<strong>en</strong> op school do<strong>en</strong><br />
heeft meer invloed dan hun expliciete<br />
instructie.<br />
De les van Pascal<br />
Gedrag dat we e<strong>en</strong>maal hebb<strong>en</strong> aan-<br />
geleerd, ler<strong>en</strong> wij niet zo maar ine<strong>en</strong>s<br />
weer af; hoeveel waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
ons ook word<strong>en</strong> voorgehoud<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong>maal aangeleerd gedrag heeft de<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s routine te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> van<br />
ons gedragsrepertoire deel te gaan<br />
uitmak<strong>en</strong>. Daarmee krijgt het e<strong>en</strong> bepaalde<br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid die eig<strong>en</strong>lijk<br />
ge<strong>en</strong> motivering behoeft7 ,<br />
maar die, zoals eerder werd vastgesteld,<br />
desgevraagd wel achteraf kan<br />
word<strong>en</strong> gemotiveerd. De zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwse<br />
wiskundige, filosoof <strong>en</strong><br />
godzoeker Blaise Pascal toonde e<strong>en</strong> -<br />
zeker voor zijn tijd - verrass<strong>en</strong>d inzicht<br />
in deze mechanism<strong>en</strong> to<strong>en</strong> hij<br />
in zijn P<strong>en</strong>sées (1660) twijfelaars aan<br />
het christelijk geloof de raad gaf op te<br />
houd<strong>en</strong> zichzelf met scherpzinnige<br />
argum<strong>en</strong>taties te kwell<strong>en</strong> <strong>en</strong> in plaats<br />
daarvan routines aan te kwek<strong>en</strong>, zoals<br />
naar de mis gaan <strong>en</strong> bidd<strong>en</strong>, zodat<br />
die later de basis van christelijke<br />
overtuiging<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>. 8<br />
Helaas is Pascals inzicht niet doorgedrong<strong>en</strong><br />
in de westerse pedagogiek,
die vooral stoelt op het<br />
Verlichtingsideaal van het autonome<br />
individu dat - als het maar ev<strong>en</strong> kan -<br />
via argum<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> inzicht tot het<br />
juiste gedrag moet <strong>en</strong> kan kom<strong>en</strong>.<br />
Pas de laatste jar<strong>en</strong> lijkt duidelijk te<br />
word<strong>en</strong> dat dit Verlichtingsideaal te<br />
mooi is om waar te zijn <strong>en</strong> dat de<br />
werkelijkheid van het m<strong>en</strong>selijk ler<strong>en</strong><br />
te waar is om mooi te zijn.<br />
Onwettig <strong>en</strong> onprettig<br />
Ongew<strong>en</strong>st gedrag, zegt het rapport<br />
van de WRR, kan in onwettig <strong>en</strong> onprettig<br />
gedrag word<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong>.<br />
Onwettig gedrag moet, kortgezegd,<br />
consequ<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> bestred<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> consequ<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> bestraft.<br />
Daarvoor is er de overheid die, zoals<br />
dat zo fraai heet, binn<strong>en</strong> onze sam<strong>en</strong>leving<br />
het geweldsmonopolie bezit,<br />
dat daar waar nodig dan ook door<br />
haar moet word<strong>en</strong> gebruikt. 'De laatste<br />
grond waarop de rechtsorde<br />
steunt', schrijft Ger Groot terecht, 'is<br />
haar vermog<strong>en</strong> zichzelf bij de burger<br />
af te dwing<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de dreiging daarmee<br />
houdt ons all<strong>en</strong> op het rechte<br />
pad. Om de macht van de staat in<br />
stand te houd<strong>en</strong> moet met <strong>en</strong>ige regelmaat<br />
geweld in de vorm van straf<br />
word<strong>en</strong> uitgeoef<strong>en</strong>d.'9 Onprettig gedrag ligt lastiger. Soms<br />
moet dat maar word<strong>en</strong> geaccepteerd<br />
in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving waarin zoveel<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met zoveel verschill<strong>en</strong>de<br />
achtergrond<strong>en</strong> <strong>en</strong> routines zich binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> zo kleine ruimte hebb<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gepakt.<br />
Niet te snel mekker<strong>en</strong><br />
lijkt hier e<strong>en</strong> wijze strategie; 'met z'n<br />
all<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gezellige stad mak<strong>en</strong>' (zoals<br />
e<strong>en</strong> Rotterdams geme<strong>en</strong>teraadslid<br />
mij <strong>en</strong>ige tijd geled<strong>en</strong> als zijn<br />
droombeeld voorhield) is in moderne<br />
grootstedelijke sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong> noch<br />
mogelijk, noch w<strong>en</strong>selijk. In apert<br />
stor<strong>en</strong>de gevall<strong>en</strong> moet m<strong>en</strong> onprettig<br />
gedrag prober<strong>en</strong> te verander<strong>en</strong>.<br />
De minst effectieve manier daartoe<br />
verloopt via de organisatie van e<strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>debat.<br />
Effectievere manier<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> pas word<strong>en</strong><br />
gevond<strong>en</strong> als m<strong>en</strong> zich zonder<br />
ideologische vooring<strong>en</strong>om<strong>en</strong>heid afvraagt<br />
op welke wijz<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ei-<br />
g<strong>en</strong>lijk in elkaar zitt<strong>en</strong>. Blaise Pascal<br />
lijkt hier e<strong>en</strong> aanmerkelijk betere gids<br />
dan Hiëronymus van Alph<strong>en</strong>. ■<br />
Not<strong>en</strong><br />
1. Zie de internetpagina:<br />
www.zoektocht.net/blad<strong>en</strong>/artikel132.html.<br />
2. J. Linschot<strong>en</strong>, Idol<strong>en</strong> van de psycholoog,<br />
Bijleveld, Utrecht, 1964, p.193.<br />
3. Ibidem, pp.194-195.<br />
4. C.Wright Mills, 'Situated Actions and<br />
Vocabularies of Motive', in: Power, Politics<br />
and People. The Collected essays of C. Wright<br />
Mills, Oxford University Press, 1963, pp.439-<br />
452.<br />
5. E<strong>en</strong> ruim overzicht geeft Tor<br />
Nørretranders, Het bewustzijn als bedrieger.<br />
E<strong>en</strong> mythe ontrafeld, De Arbeiderspers,<br />
Amsterdam/Antwerp<strong>en</strong>, 2000.<br />
6. Aldus Joseph Ledoux, zie: Nørretranders,<br />
2000, p.309.<br />
7.. Zie: Barry Barnes, The Nature of Power,<br />
University of Illinois Press, 1988.<br />
8. Blaise Pascal, P<strong>en</strong>sées, 1660, p.233.<br />
9. Ger Groot, 'De nachtzijde van Nederland',<br />
in: Filosofie Magazine, jrg.12, nr.5, juni 2003,<br />
p.28.<br />
foto: Ko<strong>en</strong> van Rossum<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 21
In Nederland manifesteert Ahold zich<br />
vooral via Albert Heijn. Voor veel<br />
nieuwe product<strong>en</strong> was Albert Heijn in<br />
Nederland de tr<strong>en</strong>dsetter <strong>en</strong> dat<br />
maakte de ket<strong>en</strong> populair. Eig<strong>en</strong>lijk is<br />
dat vreemd, want dit grootbedrijf had<br />
zich erin gespecialiseerd de buurtkruid<strong>en</strong>ier<br />
uit de markt te drukk<strong>en</strong>.<br />
Duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> nijvere midd<strong>en</strong>standers<br />
verlor<strong>en</strong> hun zaak door faillissem<strong>en</strong>t<br />
of door tijdig te stopp<strong>en</strong> als gevolg<br />
van de Zaanse marketingtechniek<strong>en</strong>.<br />
Dat gold als eerlijke concurr<strong>en</strong>tie <strong>en</strong><br />
de laatste Heijn die Ahold leidde, lag<br />
er niet wakker van: 'zoals de trein de<br />
trekschuit heeft vervang<strong>en</strong>, zo neemt<br />
de supermarkt de plaats van het kruid<strong>en</strong>ierswinkeltje<br />
in'. Eerlijkheid was<br />
het handelsmerk van Albert Heijn.<br />
Het bedrijf behoorde tot de eerste in<br />
de branche die de herkomst van de<br />
product<strong>en</strong> aangaf <strong>en</strong> die e<strong>en</strong> assortim<strong>en</strong>t<br />
van verantwoorde voeding in de<br />
schapp<strong>en</strong> legde. Dat vertrouw<strong>en</strong> legde<br />
de grootgrutter ge<strong>en</strong> windeier<strong>en</strong>.<br />
De winkels zorgd<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> constante<br />
geldstroom naar Zaandam,<br />
waardoor Albert Heijn tot de interna-<br />
22 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
Normverval in het bedrijfslev<strong>en</strong><br />
Ahold als voorbeeld<br />
WOLTER BLANKERT<br />
Ahold is e<strong>en</strong> koninklijk bedrijf <strong>en</strong> g<strong>en</strong>oot e<strong>en</strong> groot vertrouw<strong>en</strong>.<br />
De val van Ahold richtte nog e<strong>en</strong>s de aandacht op de<br />
normvervaging in het algeme<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> veel grote bedrijv<strong>en</strong><br />
in Nederland.<br />
tionale supermarktket<strong>en</strong> Ahold uitgroeide,<br />
met vooral belang<strong>en</strong> in de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>. Dat vertrouw<strong>en</strong><br />
zorgde er ook voor dat nieuwe aandel<strong>en</strong><br />
gretig aftrek vond<strong>en</strong>, waardoor<br />
het bedrijf extra snel kon groei<strong>en</strong>.<br />
Aanvankelijk war<strong>en</strong> het vooral Nederlandse<br />
beleggers die daarvoor zorgd<strong>en</strong>.<br />
Zo werd het nog meer onze<br />
Albert. Weinig aandel<strong>en</strong> vertoond<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> zo constante groei als dat van<br />
Ahold. 'U heeft ons rijk gemaakt', zo<br />
liet<strong>en</strong> dankbare beleggers wet<strong>en</strong>.<br />
Teloorgang<br />
De trouwe belegger zag in 2003 die<br />
winst volledig verdamp<strong>en</strong> door mismanagem<strong>en</strong>t<br />
van de Ahold-directie,<br />
die lange tijd de meest bewierookte<br />
van Nederland was. In 1993 trad Cees<br />
van der Hoev<strong>en</strong> aan als presid<strong>en</strong>t-directeur.<br />
Zijn succes bleek tev<strong>en</strong>s de<br />
oorzaak van zijn teloorgang. Hij beloofde<br />
e<strong>en</strong> snelle groei van omzet <strong>en</strong><br />
winst <strong>en</strong> maakte dat volledig waar.<br />
Hij graaide niet in de kas <strong>en</strong> verrijkte<br />
zichzelf niet, afgezi<strong>en</strong> van zijn steeds<br />
riantere salariëring <strong>en</strong> optieregeling,<br />
waarmee Ahold in Nederland voorop<br />
liep. Door de optieregeling<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
bestuurders van e<strong>en</strong> bedrijf e<strong>en</strong> direct<br />
belang in het 'omhoog prat<strong>en</strong>' van de<br />
aandel<strong>en</strong>koers <strong>en</strong> de zaak fraaier voor<br />
te stell<strong>en</strong> dan die was. Dat was e<strong>en</strong><br />
kolfje naar de hand van Van der<br />
Hoev<strong>en</strong>, van nature al e<strong>en</strong> aartsoptimist<br />
die zelf in zijn verhal<strong>en</strong> over<br />
voortdur<strong>en</strong>de groei geloofde. Zo<br />
paste hij perfect in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig<br />
van de vorige eeuw, e<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nium<br />
waarin zelfs betrouwbare p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>fonds<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>de koersstijging<br />
lek<strong>en</strong> te gelov<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> daar in 2000<br />
abrupt e<strong>en</strong> einde aan kwam, raakte<br />
e<strong>en</strong> op groei gebaseerd bedrijf als<br />
Ahold automatisch in de problem<strong>en</strong>.<br />
Het optimisme van de presid<strong>en</strong>t-directeur<br />
had vele veiligheidsbuffers<br />
verwijderd, waardoor het bedrijf diep<br />
in de schuld<strong>en</strong> was geraakt.<br />
Afbraak van norm<strong>en</strong><br />
Ernstiger was dat dit blinde optimis-<br />
me tot e<strong>en</strong> afbraak van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het bedrijf had geleid.<br />
De charme van de directeur van de<br />
grootste dochter in de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Stat<strong>en</strong>, de vri<strong>en</strong>d van e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d van<br />
Van der Hoev<strong>en</strong>, legde in 'Zaandam'<br />
meer gewicht in de schaal dan de<br />
vaststelling van e<strong>en</strong> controleur van<br />
Ahold dat er van de boekhouding<br />
daar niets klopte. Wie het verhaal<br />
over Ahold leest, krijgt de indruk dat,<br />
heel anders dan in televisieseries, de<br />
captains of industry te goed van vertrouw<strong>en</strong><br />
zijn <strong>en</strong> elkaar op hun woord<br />
gelov<strong>en</strong>. Van der Hoev<strong>en</strong> deed dat in<br />
elk geval bij zijn golfvri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
In werkelijkheid had hij voor vele miljard<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> kat in de zak gekocht.<br />
Daardoor had hij er alle belang bij om<br />
de waarheid niet onder og<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong>;<br />
dit bericht zou de aandel<strong>en</strong>koers, de<br />
prijs van zijn opties <strong>en</strong> zijn aanzi<strong>en</strong><br />
volledig onderuithal<strong>en</strong>.<br />
Wanneer het om beursg<strong>en</strong>oteerde bedrijv<strong>en</strong><br />
gaat, levert geknoei met de
oekhouding in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> hogere straf op dan in Nederland.<br />
De op<strong>en</strong>baarmaking van het ware karakter<br />
van de grootste Amerikaanse<br />
dochter was daarom catastrofaal voor<br />
Ahold.<br />
De tweede blamer<strong>en</strong>de ontdekking<br />
betrof de c<strong>en</strong>trale directie in<br />
Zaandam zelf. Die bleek de accountant<br />
<strong>en</strong>kele mal<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> bedonderd<br />
door buit<strong>en</strong>landse deelneming<strong>en</strong><br />
groter voor te stell<strong>en</strong> dan ze war<strong>en</strong>.<br />
In de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> staat<br />
alle<strong>en</strong> daarop al e<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>isstraf<br />
van ti<strong>en</strong> jaar. Daarbij speelde valsheid<br />
in geschrifte, dat zelfs in Nederland<br />
zes jaar kan oplever<strong>en</strong>. Op zich is het<br />
best begrijpelijk dat de financieel directeur<br />
<strong>en</strong> Van der Hoev<strong>en</strong> dit niet als<br />
serieuze vergrijp<strong>en</strong> zag<strong>en</strong> <strong>en</strong> van bewuste<br />
misleiding was misschi<strong>en</strong> niet<br />
e<strong>en</strong>s sprake. Ontluister<strong>en</strong>d blijft dat<br />
deze juridische zak<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> multinational<br />
van het formaat als Ahold - e<strong>en</strong><br />
tijdje de derde supermarktket<strong>en</strong> in de<br />
wereld - zo knullig war<strong>en</strong> geregeld.<br />
Dergelijke dubieuze zak<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
beursg<strong>en</strong>oteerd bedrijf kwetsbaar <strong>en</strong><br />
het was dan ook ge<strong>en</strong> wonder dat de<br />
koers in elkaar klapte <strong>en</strong> Ahold onder<br />
curatele van de bank<strong>en</strong> kwam. De<br />
aanstelling van e<strong>en</strong> nieuwe voorzitter<br />
van de Raad van Bestuur, Anders<br />
Moberg, leidde tot e<strong>en</strong> nieuw schandaal,<br />
nu vanwege het marktconforme<br />
karakter van zijn beloning - naar later<br />
bleek het ti<strong>en</strong>voudige van hetge<strong>en</strong> de<br />
succesvolle directeur van (het grotere)<br />
Air France toucheert.<br />
Verval van norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> bracht<br />
Ahold aan de afgrond. Of het bedrijf<br />
alsnog daarin stort, hangt vooral af<br />
van de Amerikaanse autoriteit<strong>en</strong>.<br />
Zelfverrijk<strong>en</strong>de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Het kabaal over de beloning van<br />
Ahold-topman Moberg plaatste het<br />
verval van normbesef in het<br />
Nederlandse bedrijfslev<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong><br />
in de schijnwerpers. De markt-<br />
conforme beloning blijkt voor de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>klasse<br />
die het Nederlandse bedrijfslev<strong>en</strong><br />
bestiert immers de standaardsmoes<br />
om zichzelf te verrijk<strong>en</strong>.<br />
Waarom reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>klasse?<br />
Het gaat niet om ondernemers, maar<br />
om bestuurders. Zij lop<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> risico<br />
bij e<strong>en</strong> teloorgang van het bedrijf.<br />
Zoals voorhe<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, word<strong>en</strong><br />
zij door coöptatie gekoz<strong>en</strong>. De Raad<br />
van Commissariss<strong>en</strong>, die zelf zijn<br />
nieuwe led<strong>en</strong> aanwijst, b<strong>en</strong>oemt de<br />
Raad van Bestuur, de directie. Veel led<strong>en</strong><br />
van de Raad van Bestuur zitt<strong>en</strong> in<br />
de Raad van Commissariss<strong>en</strong> van andere<br />
bedrijv<strong>en</strong>. Hoewel zij ge<strong>en</strong> bedrijfsrisico<br />
lop<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> zij beloond<br />
alsof dat wel het geval is.<br />
Hier ge<strong>en</strong> ministerssalaris<br />
als basis, ook niet het dubbele,<br />
maar in veel gevall<strong>en</strong><br />
het ti<strong>en</strong>voudige of meer.<br />
Daarnaast is veelal e<strong>en</strong> optieregeling<br />
van kracht,<br />
waardoor het e<strong>en</strong> persoonlijk<br />
belang wordt om de<br />
koers omhoog te stuw<strong>en</strong>.<br />
Deze nieuwe reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong><br />
hun echtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
neefjes ge<strong>en</strong> goed betaalde<br />
schertsfuncties in het bedrijf,<br />
maar dat is ook niet<br />
nodig. Als ze het e<strong>en</strong> paar<br />
jaar volhoud<strong>en</strong>, zijn hun<br />
salaris <strong>en</strong> andere rev<strong>en</strong>u<strong>en</strong><br />
immers toereik<strong>en</strong>d om hun<br />
kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> kindskinder<strong>en</strong><br />
van elke arbeidsplicht vrij<br />
te stell<strong>en</strong>. Bestuurders mak<strong>en</strong><br />
hun eig<strong>en</strong> salaris<br />
marktconform, waarbij zij zich steeds<br />
aan de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> spiegel<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> slecht voorbeeld, omdat bestuurders<br />
daar serieuze risico's lop<strong>en</strong>. Het<br />
(lage) salaris van de directeur van Air<br />
France toont de selectiviteit van de<br />
voorbeeld<strong>en</strong> aan.<br />
Deze 'exhibitionistische zelfverrijking'<br />
(e<strong>en</strong> uitdrukking van Wim Kok, die er<br />
nu, al of niet van harte, volop aan<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 23
24<br />
meewerkt) lijdt niet onder de terugval<br />
van bedrijv<strong>en</strong> of van de economische<br />
malaise. Integ<strong>en</strong>deel, de mannetjesputters<br />
die ontspoorde bedrijv<strong>en</strong><br />
weer op de rails moet<strong>en</strong> zett<strong>en</strong>, beding<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> extra hoge prijs, zoals dat<br />
bij KPN <strong>en</strong> Ahold het geval was. Dat<br />
zou bijna iedere<strong>en</strong> in hun plaats<br />
do<strong>en</strong>, persoonlijk valt h<strong>en</strong> hier niets<br />
te verwijt<strong>en</strong>. Het verwijt treft de Raad<br />
van Commissariss<strong>en</strong> die uit puur eig<strong>en</strong>belang<br />
deze eis<strong>en</strong> inwillig<strong>en</strong>, of<br />
dergelijke beloning<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>.<br />
Veel commissariss<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> immers<br />
elders in e<strong>en</strong> Raad van Bestuur. E<strong>en</strong><br />
hogere beloning voor de bestuurders<br />
op<strong>en</strong>t bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de weg naar e<strong>en</strong> betere<br />
bezoldiging van de commissariss<strong>en</strong>;<br />
zo speelt m<strong>en</strong> elkaar de bal toe.<br />
Het netwerk van e<strong>en</strong> paar honderd<br />
commissariss<strong>en</strong> dat de grote bedrijv<strong>en</strong><br />
van Nederland bestiert, werkt zo<br />
mee aan e<strong>en</strong> beloningsstelsel dat<br />
voor Europese begripp<strong>en</strong> absurde<br />
proporties heeft aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, met<br />
het eig<strong>en</strong>belang als voornaamste<br />
drijfveer <strong>en</strong> tot schade van de cohesie<br />
binn<strong>en</strong> de bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> de sociale sam<strong>en</strong>hang<br />
in het algeme<strong>en</strong>. Deze zelfverrijk<strong>en</strong>de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>klasse stelt aldus<br />
het eig<strong>en</strong>belang bov<strong>en</strong> het belang dat<br />
m<strong>en</strong> moet di<strong>en</strong><strong>en</strong>; e<strong>en</strong> schoolvoorbeeld<br />
van normverval. De grote<br />
koerswinst<strong>en</strong> van nog ge<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> jaar<br />
geled<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dit perpetuum mobile<br />
van normverval in gang gezet, maar<br />
de 'sobere' jar<strong>en</strong> die erop volgd<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong>szins tot de noodzakelijke<br />
schoonmaak geleid, althans lang<br />
niet bij alle bedrijv<strong>en</strong>. ■<br />
De informatie over Ahold is ontle<strong>en</strong>d<br />
aan: Jero<strong>en</strong> Smit, Het drama Ahold,<br />
uitgeverij Balans, 2004, ISBN<br />
9050187323, 330 bladzijd<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
Irritatiedrempel<br />
Recht gaat voor plicht, macht gaat voor recht.<br />
In dit zinnetje koppel je het laagste met het hoogste niveau waarop de cultuuromslag<br />
van deze eeuww<strong>en</strong>de zich voltrekt: het gedrag van individu<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
van stat<strong>en</strong>.<br />
Burgers eis<strong>en</strong> hun recht<strong>en</strong> op bij de staat, maar vooral ook bij hun irritante bur<strong>en</strong>,<br />
zonder zich om de eis<strong>en</strong> die het burgerschap aan hun frustratietolerantie<br />
stelt te bekommer<strong>en</strong>. In de rij bij de bakker, in de file staan, stopp<strong>en</strong> voor<br />
rood, inwon<strong>en</strong> tot je aan de beurt b<strong>en</strong>t voor e<strong>en</strong> huurwoning, wie heeft daar<br />
nog geduld voor? Loop je op straat per ongeluk teg<strong>en</strong> iemand aan, e<strong>en</strong><br />
schuimbekk<strong>en</strong>d ‘mot je wat!’ is je deel. Zonder pardon.<br />
Echtelied<strong>en</strong> gaan uit elkaar zodra het huwelijk e<strong>en</strong> beroep gaat do<strong>en</strong> op hun<br />
vermog<strong>en</strong> elkaars eig<strong>en</strong>aardighed<strong>en</strong> te accepter<strong>en</strong>. Scheid<strong>en</strong> als weg van de<br />
minste weerstand.<br />
We erger<strong>en</strong> ons blauw aan de morsige Bulgar<strong>en</strong> die dagelijks in het c<strong>en</strong>trum<br />
van Amsterdam met accordeons <strong>en</strong> grijpgrage vingers uit volle buss<strong>en</strong> naar<br />
buit<strong>en</strong> strom<strong>en</strong>. Cameratoezicht will<strong>en</strong> we, <strong>en</strong> onmiddellijke uitzetting.<br />
Vond<strong>en</strong> we asielzoekers zonder geldige papier<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar jaar geled<strong>en</strong> nog<br />
zielig, nu het er zoveel zijn, zi<strong>en</strong> we ze liever als oplichters. Ook hier is de irritatiegr<strong>en</strong>s<br />
bereikt. Het is bijna overal in de wereld slechter gesteld dan hier.<br />
Hoeveel miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> will<strong>en</strong> we er hier hebb<strong>en</strong>? Sluit<strong>en</strong> die c<strong>en</strong>tra, ze zoek<strong>en</strong> het<br />
maar erg<strong>en</strong>s anders.<br />
We zijn het conflict Israël-Palestijn<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> halve eeuw zo godsgruwelijk zat,<br />
dat we nog nauwelijks protester<strong>en</strong> als Sharon zonder plichtpleging de zelfmoordmachine<br />
van de Hamas letterlijk onthoofdt. Dat Bush Amerika’s problem<strong>en</strong><br />
zonder de Ver<strong>en</strong>igde Naties aanpakt, daar gaan we steeds meer de zin<br />
van inzi<strong>en</strong>. Om e<strong>en</strong> schurk als Saddam te verwijder<strong>en</strong> kun je moeilijk toestemming<br />
vrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> club die in meerderheid bestaat uit mislukte <strong>en</strong> schurk<strong>en</strong>stat<strong>en</strong>.<br />
Moet<strong>en</strong> we bang zijn dat dit kranige, door irritatie gevoede gedrag de e<strong>en</strong><strong>en</strong>twintigste-eeuwse<br />
m<strong>en</strong>s zal gaan typer<strong>en</strong>? Alsof de voorbije idealistische,<br />
progressieve maakbaarheidseeuw zoveel fraais <strong>en</strong> vredeliev<strong>en</strong>ds heeft opgeleverd.<br />
Integ<strong>en</strong>deel, ondanks alle mooie praatjes <strong>en</strong> ‘politieke correctheid’ was<br />
het de bloedigste ons bek<strong>en</strong>d.<br />
Grom
Aanpak van agressie op schol<strong>en</strong><br />
Stomp-training<br />
voor de leraar<br />
HAROLD DROST<br />
Agressie <strong>en</strong> geweld in de school, onder andere teg<strong>en</strong> leer-<br />
kracht<strong>en</strong>, zijn toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Daarom moet<strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong><br />
voorbereid zijn op situaties waarin de kans op agressie <strong>en</strong> ge-<br />
weld groot is <strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zij wet<strong>en</strong> hoe dan te handel<strong>en</strong>.<br />
Helaas ler<strong>en</strong> ze daarover nog steeds weinig tot niks op de pe-<br />
dagogische academie of de lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong>.<br />
‘E<strong>en</strong> 4 1/2, ik kon er niet meer van<br />
mak<strong>en</strong>’. Na de les komt de jongeman<br />
bij haar staan <strong>en</strong> zegt zacht, zodat de<br />
ander<strong>en</strong> het niet verstaan, op gemaakt<br />
dreig<strong>en</strong>de toon <strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
grijns op zijn gezicht: 'Zal ik je e<strong>en</strong>s<br />
ev<strong>en</strong> aanrand<strong>en</strong>, juffrouw?!' Ze<br />
neemt hem niet serieus <strong>en</strong> antwoordt<br />
in e<strong>en</strong> reflex: 'Dat zou ik maar niet<br />
prober<strong>en</strong>!' Vervolg<strong>en</strong>s negeert ze<br />
hem. Ze is wel wat gew<strong>en</strong>d in dit<br />
soort jong<strong>en</strong>sklass<strong>en</strong>.<br />
Maar als ze 's avonds in bed ligt <strong>en</strong><br />
ze beseft wat er eig<strong>en</strong>lijk is gebeurd,<br />
breekt het zweet haar uit. De leerling<br />
in kwestie straalt in haar less<strong>en</strong> vaak<br />
minachting voor haar uit <strong>en</strong> nu doet<br />
zich dit incid<strong>en</strong>t voor. Ze vraagt de<br />
volg<strong>en</strong>de dag aan haar mannelijke<br />
collega's of zij ook last van hem hebb<strong>en</strong>.<br />
Haar collega's ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dit,<br />
maar stell<strong>en</strong> wel dat deze leerling<br />
snel is aangebrand <strong>en</strong> bij kritiek of te-<br />
leurstelling<strong>en</strong> gauw agressief reageert.<br />
'Kort lontje' heet dat teg<strong>en</strong>woordig.<br />
Angstig vraagt ze zich af<br />
wat er gister<strong>en</strong> had kunn<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong> ze langs het park naar huis fietste:<br />
heeft ze iets verkeerd gedaan <strong>en</strong><br />
had ze gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>?<br />
Wat is er veranderd?<br />
Leerkracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> managem<strong>en</strong>t wors-<br />
tel<strong>en</strong> met de problematiek van waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong>, met het opstell<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>, meer nog, het handhav<strong>en</strong> van regels,<br />
met intimidatie, bedreiging <strong>en</strong><br />
agressie. Anders dan <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia<br />
geled<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>populatie uit<br />
milieus waarbinn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote diversiteit<br />
aan opvoedingsstijl<strong>en</strong> voorkomt.<br />
Het gevolg hiervan zijn de<br />
sterk uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de attitudes van<br />
leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
schoolregels <strong>en</strong> de sancties ter hand-<br />
‘Stomptraining in de Oudheid’.<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 25
having hiervan. Voeg daarbij de afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
status van onderwijs, school<br />
<strong>en</strong> leerkracht - waardoor die door de<br />
meeste ouders <strong>en</strong> dus ook leerling<strong>en</strong><br />
niet meer zonder meer als autoriteit<br />
word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> - <strong>en</strong> het is duidelijk<br />
dat normstelling <strong>en</strong> -handhaving op<br />
meer problem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
dan in het verled<strong>en</strong>.<br />
Weggepest<br />
De twintigjarige Reinalda besluit zich<br />
voor e<strong>en</strong> beroepsopleiding Marketing<br />
& Communicatie in te schrijv<strong>en</strong>.<br />
Daarvoor moet ze naar e<strong>en</strong> andere<br />
stad verhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong>, omdat ze zelfstandig<br />
wil word<strong>en</strong>, gaat ze op kamers<br />
won<strong>en</strong>. Haar ouders moedig<strong>en</strong> haar<br />
aan in haar vervolgstap om volwass<strong>en</strong><br />
te word<strong>en</strong>. Hoewel ze echt probeert<br />
contact met haar medeleerling<strong>en</strong><br />
te krijg<strong>en</strong>, lukt het Reinalda niet<br />
aansluiting bij h<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong>. Ze blijk<strong>en</strong><br />
allemaal uit de stad te kom<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
elkaar <strong>en</strong> elkaars families te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
Ze zi<strong>en</strong> Reinalda als e<strong>en</strong> vreemde,<br />
waarmee ze niets te mak<strong>en</strong> will<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. Al gauw raakt ze geïsoleerd<br />
<strong>en</strong> wat eerst plagerij was, wordt later<br />
pest<strong>en</strong>. Na twee maand<strong>en</strong> loopt ze<br />
bij haar m<strong>en</strong>tor binn<strong>en</strong>. Verdrietig<br />
legt ze hem de situatie uit, maar de<br />
m<strong>en</strong>tor vindt het onderwerp moeilijk.<br />
Hij kan zich niet goed in haar situatie<br />
inlev<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoopt dat zij het wat overdrijft<br />
<strong>en</strong> zijn advies luidt dan ook:<br />
'Slaap er nog e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> week<strong>en</strong>dje<br />
over, maandag gaat het vast beter'.<br />
Maar na dat week<strong>en</strong>d verandert er<br />
niets. De decaan heeft meer aandacht<br />
voor het snikk<strong>en</strong>de kind: 'Wat<br />
zegt de afdelingsdirecteur? Wil hij er<br />
zich niet mee bemoei<strong>en</strong>, laat hij het<br />
aan de m<strong>en</strong>tor over?'<br />
De decaan slaagt er vervolg<strong>en</strong>s niet<br />
in het team tot <strong>en</strong>ige actie te beweg<strong>en</strong>.<br />
'Die Reinalda past niet bij de andere<br />
leerling<strong>en</strong>: komt ze niet van bov<strong>en</strong><br />
de rivier<strong>en</strong>?','Wordt ze gepest?<br />
Dan stuur je haar toch naar e<strong>en</strong> as-<br />
26 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
sertiviteitscursus?', zijn de reacties<br />
van het team. De m<strong>en</strong>tor zet de klas<br />
onder druk door te dreig<strong>en</strong>: 'Mij is ter<br />
ore gekom<strong>en</strong> dat sommige figur<strong>en</strong> in<br />
deze klas word<strong>en</strong> gepest, mocht ik<br />
hiervan opnieuw iets te hor<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong><br />
dan zwaait er wat voor de pesters.<br />
Wie de scho<strong>en</strong> past, trekke hem aan!'<br />
Gedur<strong>en</strong>de korte tijd neemt het pest<strong>en</strong><br />
af. Al na drie maand<strong>en</strong> verlaat<br />
Reinalda gedesillusioneerd de<br />
school. Had deze school ge<strong>en</strong> pestprotocol?<br />
Of war<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet<br />
instaat daar uitvoering<br />
aan te<br />
gev<strong>en</strong>? Regeerd<strong>en</strong>onverschilligheid<br />
<strong>en</strong> onkunde?<br />
Training<br />
Schoolleiders<br />
<strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> met<br />
agressieve vorm<strong>en</strong><br />
van normoverschrijd<strong>en</strong>d<br />
gedrag ler<strong>en</strong><br />
omgaan, zoveel<br />
is wel duidelijk.<br />
Training op dit<br />
terrein moet<br />
van lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het<br />
bij- <strong>en</strong> nascholingsaanbod<br />
deel gaan uitmak<strong>en</strong>.<br />
In het<br />
bedrijfslev<strong>en</strong><br />
zijn al trainers/adviseurs actief; gegev<strong>en</strong><br />
de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belangstelling<br />
voor dit onderwerp na de rec<strong>en</strong>te geweldsincid<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> veel onderwijsadviesbureaus<br />
e<strong>en</strong> dergelijk aanbod<br />
snel in hun prospectus opnem<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> blik op het aanbod van de stichting<br />
STO(M)P leerde dat het c<strong>en</strong>trale<br />
uitgangspunt van elke training is dat<br />
agressie <strong>en</strong> geweldssituaties als uit-<br />
komst<strong>en</strong> van communicatieprocess<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geïnterpreteerd.<br />
Wie dat beseft moet ook beseff<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> ieder voor het effect van zijn eig<strong>en</strong><br />
bijdrage aan communicatie verantwoordelijkheid<br />
draagt.<br />
Soort<strong>en</strong> training<strong>en</strong><br />
Op basis van dat inzicht zijn trainin-<br />
g<strong>en</strong> ontworp<strong>en</strong> die leerkracht<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
ler<strong>en</strong> adequaat te reager<strong>en</strong> in situaties<br />
die door uiting<strong>en</strong> van agressie<br />
word<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>merkt. E<strong>en</strong> overzicht:<br />
Doc<strong>en</strong>t als conflichtbemiddelaar<br />
(Foto: Mieke Schlaman).<br />
- Pest<strong>en</strong>, protocol is aanwezig <strong>en</strong> nu...<br />
Het gaat hier om de vertaling van het<br />
pestprotocol van schol<strong>en</strong> naar de dagelijkse<br />
praktijk. De meeste pestprotocoll<strong>en</strong><br />
gaan uit van e<strong>en</strong> vijfspor<strong>en</strong>beleid:<br />
aandacht voor de gepeste, de<br />
pester, de ouders, de groep <strong>en</strong> de or-
ganisatie. De training is gericht op<br />
het signaler<strong>en</strong> van het pest<strong>en</strong>, het<br />
aanpakk<strong>en</strong> ervan <strong>en</strong> het beschikk<strong>en</strong><br />
over de vaardigheid tot effectieve<br />
communicatie.<br />
- Gezam<strong>en</strong>lijk afsprek<strong>en</strong> èn hanter<strong>en</strong><br />
van gedragsregels.<br />
De werkwijze hier is het afnem<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête bij leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
pres<strong>en</strong>tatie van de resultat<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het formuler<strong>en</strong> van vervolgstapp<strong>en</strong>.<br />
Die kunn<strong>en</strong> zijn: sam<strong>en</strong> concrete afsprak<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> over regels, het<br />
schepp<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> aanspreekcultuur,<br />
het coach<strong>en</strong> van elkaar als collega's,<br />
<strong>en</strong>zovoorts.<br />
- Confrontatiemethode <strong>en</strong> patroondoorbrek<strong>en</strong>de<br />
gesprekk<strong>en</strong>.<br />
Hierbij gaat het om het adequaat ler<strong>en</strong><br />
omgaan in <strong>en</strong> met confronter<strong>en</strong>de<br />
situaties.<br />
- Agressie begr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>.<br />
Deelnemers ler<strong>en</strong> omgaan met<br />
gr<strong>en</strong>soverschrijd<strong>en</strong>de, bedreig<strong>en</strong>de<br />
<strong>en</strong> agressieve situaties. Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zijn: theorie over achtergrond<strong>en</strong> van<br />
gr<strong>en</strong>soverschrijd<strong>en</strong>d gedrag, deëscaler<strong>en</strong>de<br />
techniek<strong>en</strong>, communicatie,<br />
houding, omgaan met emoties, confronter<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ander<strong>en</strong> begr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>.<br />
- Persoonlijke sterkte in het omgaan<br />
met agressie.<br />
Vergrot<strong>en</strong> van het gedragsrepertoire<br />
in het omgaan met agressie. De deelnemer<br />
wordt zich bewust van zijn eig<strong>en</strong><br />
primaire reactie in het omgaan<br />
met agressie, weet effectiever om te<br />
gaan met eig<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>t verscheid<strong>en</strong>e<br />
gedragsalternatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
weet deze toe te pass<strong>en</strong>.<br />
- Managing Diversity.<br />
Verschill<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gaan op verschill<strong>en</strong>de<br />
manier<strong>en</strong> met allerlei zak<strong>en</strong><br />
om, verschill<strong>en</strong>de culturele achtergrond<strong>en</strong><br />
leid<strong>en</strong> zelfs tot andere<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>. Doel van deze<br />
training is het verwerv<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis<br />
<strong>en</strong> inzicht in de achtergrond<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
cultuur van allochton<strong>en</strong>, in de eig<strong>en</strong><br />
houding t<strong>en</strong> opzichte van allochton<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het verwerv<strong>en</strong> <strong>en</strong> toepass<strong>en</strong><br />
van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht in de interculturele<br />
communicatie.<br />
Schrikbeeld<br />
Af <strong>en</strong> toe ziet m<strong>en</strong> op de televisie wel<br />
e<strong>en</strong>s Amerikaanse reactionaire vechtfilms,<br />
welke zich afspel<strong>en</strong> op grote<br />
achterbuurtschol<strong>en</strong>, waar drugdealers<br />
<strong>en</strong> b<strong>en</strong>des met behulp van intimidatie<br />
<strong>en</strong> grof geweld de di<strong>en</strong>st<br />
uitmak<strong>en</strong>. Dat schrikbeeld k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong><br />
complem<strong>en</strong>t in die school waar de<br />
orde is hersteld met behulp van gewap<strong>en</strong>de<br />
beveiligingsbeambt<strong>en</strong> die<br />
door de gang<strong>en</strong> patrouiller<strong>en</strong>, die alle<strong>en</strong><br />
na e<strong>en</strong> bodyscan kan word<strong>en</strong> betred<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> die in de kelders e<strong>en</strong> cell<strong>en</strong>complex<br />
herbergt. Nederland is<br />
ver van dat soort schrikbeeld<strong>en</strong> verwijderd<br />
maar dat neemt niet weg dat<br />
intimidatie, agressie <strong>en</strong> geweld meer<br />
dan voorhe<strong>en</strong> deel van de dagelijkse<br />
schoolpraktijk uitmak<strong>en</strong>. De schoolleiding<br />
<strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> dan<br />
ook te ler<strong>en</strong> daar adequaat op te reager<strong>en</strong>.<br />
Miste u in het voornoemde<br />
overzicht ook de cursus zelfverdediging?<br />
■<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 27
Het debat over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> wordt op veel plaat-<br />
s<strong>en</strong> gevoerd: op straat, in de<br />
klas, op radio <strong>en</strong> televisie, in<br />
krant<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoorts.<br />
Vanzelfsprek<strong>en</strong>d kan ook het<br />
internet niet achterblijv<strong>en</strong>, al<br />
was het maar om via e<strong>en</strong><br />
zoekmachine meer informa-<br />
tie over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
te krijg<strong>en</strong>.<br />
28 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> op internet<br />
Verlokking<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> CDA<br />
<strong>en</strong> ‘digibabes’<br />
Wat heeft het World Wide Web aangaande<br />
het waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>debat<br />
te bied<strong>en</strong>? De zoektocht hiernaar<br />
is e<strong>en</strong> vervel<strong>en</strong>de klus, maar iemand<br />
moet het do<strong>en</strong>. Nog voordat de eerste<br />
drie resultat<strong>en</strong> op inhoud war<strong>en</strong><br />
bekek<strong>en</strong> <strong>en</strong> beoordeeld, was ik binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> klik of drie naar e<strong>en</strong> veel aantrekkelijker<br />
aanbieding op e<strong>en</strong> veilingsite<br />
afgedwaald. 'Kom op Radboud,<br />
conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong>!'. Ik lijk het<br />
slachtoffer van het afdwaaleffect te<br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> kom in het gedrag van<br />
mijn leerling<strong>en</strong> te vervall<strong>en</strong>. Af <strong>en</strong> toe<br />
zie ik bij het zelfstandig <strong>en</strong> zelfverantwoordelijk<br />
ler<strong>en</strong> de slachtoffers met<br />
het schaamrood op de kak<strong>en</strong> aan de<br />
verlokking<strong>en</strong> toegev<strong>en</strong>: MSN, spell<strong>en</strong>site,<br />
aantrekkelijke digibabes, ontkom<br />
er maar e<strong>en</strong>s aan. Nee, ge<strong>en</strong> filters.<br />
Wij gelov<strong>en</strong> nog steeds in e<strong>en</strong><br />
vrij internet.<br />
Geldingsdrang<br />
Ik moest me voor deze opdracht aan<br />
de verlokking<strong>en</strong> ontworstel<strong>en</strong>, want<br />
wie 'waard<strong>en</strong> norm<strong>en</strong>' in e<strong>en</strong> willekeurige<br />
zoekmachine intikt, krijgt e<strong>en</strong><br />
wereld aan internetpagina's gepres<strong>en</strong>teerd.<br />
Logisch want elke pagina<br />
die deze woord<strong>en</strong> bevat wordt immers<br />
getoond, ev<strong>en</strong>als de pagina's<br />
waar alle<strong>en</strong> 'waard<strong>en</strong>' of 'norm<strong>en</strong>' in<br />
RADBOUD BURGSMA<br />
voorkom<strong>en</strong>; daarbij komt nog e<strong>en</strong>s<br />
de explosieve groei van het forum<br />
(prikbord voor m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) <strong>en</strong> de Blog<br />
(persoonlijk online weblogboek).<br />
Gelukkig zijn er de slimmere zoekmachines,<br />
zoals Google, die de pagina's<br />
waar beide woord<strong>en</strong> in voorkom<strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong> in de lijst zett<strong>en</strong>. Dit<br />
neemt niet weg dat er veel onzinnige,<br />
'desinformatieve' <strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde<br />
'geldingsdrangsites' op het web<br />
staan. Ook hier zie je echter weer dat<br />
de commercie handig op e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>d<br />
of hype inspringt. Diverse adviesbureaus<br />
adverter<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de internetpagina's<br />
met e<strong>en</strong> cursusprogramma<br />
'<strong>Waard<strong>en</strong></strong> norm<strong>en</strong> op de<br />
werkvloer, in het bedrijf of binn<strong>en</strong> het<br />
managem<strong>en</strong>t'.<br />
Blijft er dan nog wel iets van het aanbod<br />
over? Er staat g<strong>en</strong>oeg op het internet,<br />
maar lang niet alles is bruikbaar<br />
voor het onderwijs. E<strong>en</strong> handvol<br />
internetpagina's mag in uw favoriet<strong>en</strong>lijst<br />
voor waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> echter<br />
niet ontbrek<strong>en</strong>.<br />
www.norm<strong>en</strong><strong>en</strong>waard<strong>en</strong><br />
debat.nl<br />
Deze internetpagina is bedoeld om<br />
e<strong>en</strong> bijdrage aan het breed maatschappelijke<br />
debat over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> te lever<strong>en</strong>. Het afgelop<strong>en</strong>
jaar zijn er al verschill<strong>en</strong>de ideeën<br />
voor het herstel van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
in de sam<strong>en</strong>leving gelanceerd,<br />
zoals het plan van de minister-presid<strong>en</strong>t<br />
om daarvoor e<strong>en</strong> commissie<br />
naar Noors voorbeeld in te stell<strong>en</strong>.<br />
Voor het Christ<strong>en</strong>-Democratisch<br />
Appèl (CDA) zijn waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
al jar<strong>en</strong>lang e<strong>en</strong> zeer belangrijk<br />
thema <strong>en</strong> graag geeft deze partij dan<br />
ook e<strong>en</strong> eerste aanzet tot e<strong>en</strong> daadwerkelijk<br />
breed maatschappelijk debat<br />
over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>.<br />
Hoewel de pagina door het CDA is<br />
opgezet <strong>en</strong> de christ<strong>en</strong>-democrat<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> ideeën over de thematiek van<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, is het<br />
niet de bedoeling om via deze pagina<br />
de eig<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong> actief uit te<br />
drag<strong>en</strong>. De doelstelling is om e<strong>en</strong> aftrap<br />
te gev<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> brede maatschappelijke<br />
discussie over waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong>, waarbij e<strong>en</strong> ieder de kans<br />
wordt gebod<strong>en</strong> hierover zijn of haar<br />
m<strong>en</strong>ing te gev<strong>en</strong>. Het CDA wil in<br />
deze dan ook word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
katalysator voor de discussie over<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de zoektocht<br />
naar de heers<strong>en</strong>de moraal, <strong>en</strong> dus<br />
niet als deg<strong>en</strong>e die probeert zijn<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> op de sam<strong>en</strong>leving<br />
te drukk<strong>en</strong>.<br />
www.waard<strong>en</strong><strong>en</strong>norm<strong>en</strong>.<br />
k<strong>en</strong>nisnet.nl<br />
De Stichting K<strong>en</strong>nisnet heeft speciaal<br />
voor basisschol<strong>en</strong> <strong>en</strong> schol<strong>en</strong> voor<br />
het voortgezet <strong>en</strong> beroepsonderwijs<br />
e<strong>en</strong> internetpagina over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> in de klas, op school <strong>en</strong> in de<br />
schoolomgeving geïntroduceerd. De<br />
pagina is op initiatief van het Ministerie<br />
van Onderwijs, Cultuur &<br />
Wet<strong>en</strong>schap (OC&W) ontwikkeld.<br />
Lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolleiding vind<strong>en</strong> hier<br />
e<strong>en</strong> ruim aanbod van bronn<strong>en</strong> om<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> in de klas bespreekbaar<br />
te mak<strong>en</strong>. Daarnaast is er<br />
ruimte voor de uitwisseling van<br />
opinies ingericht <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voor-<br />
beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> uit de onderwijspraktijk<br />
word<strong>en</strong> gedeeld. Voor<br />
leerling<strong>en</strong>, ouders <strong>en</strong> onderwijsondersteun<strong>en</strong>d<br />
personeel biedt de internetpagina<br />
ook voldo<strong>en</strong>de aanknopingspunt<strong>en</strong><br />
om over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> thuis <strong>en</strong> op school na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
Op de pagina vertell<strong>en</strong> lerar<strong>en</strong><br />
over hun ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> uit<br />
de schoolpraktijk. Lerar<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hun vrag<strong>en</strong> over waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> op school aan e<strong>en</strong> panel<br />
van deskundig<strong>en</strong> voorlegg<strong>en</strong>. Voor<br />
leerling<strong>en</strong> is er de De-Goed-Te-Do<strong>en</strong>-<br />
Fatso<strong>en</strong>s-Quiz. Deze quiz laat leerling<strong>en</strong><br />
ervar<strong>en</strong> waar het bij waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> nu precies over gaat in situaties<br />
die binn<strong>en</strong> hun belevingswereld<br />
pass<strong>en</strong>. Op basis van de uitkomst<br />
van de quiz kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> zelf<br />
hun conclusie bepal<strong>en</strong>.<br />
http://waard<strong>en</strong>.goliath.nl/<br />
werkpl/<br />
Deze internetpagina maakt deel uit<br />
van e<strong>en</strong> multimediale leeromgeving,<br />
die op initiatief van het Ministerie<br />
van OC&W wordt ontwikkeld. De<br />
leeromgeving beoogt e<strong>en</strong> actuele bijdrage<br />
aan de uitwerking van de pedagogische<br />
opdracht van het basisonderwijs<br />
te lever<strong>en</strong>. Desalniettemin is<br />
het materiaal (ietwat aangepast) in<br />
het vmbo bruikbaar. In de rubriek<br />
Onderwijswerkplaats is op de onderwijspraktijk<br />
gericht materiaal te vind<strong>en</strong>.<br />
De rubriek Lesmateriaal bevat<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 29
30<br />
(Foto: Mieke Schlaman).<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
spel<strong>en</strong>, verhal<strong>en</strong>, beeldmateriaal, lieder<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> links, die direct in de onderwijspraktijk<br />
toepasbaar zijn. De rubriek<br />
Lessuggesties is e<strong>en</strong> ord<strong>en</strong>ing<br />
van suggesties <strong>en</strong> uitwerking<strong>en</strong> van<br />
less<strong>en</strong>. De inhoud wordt deels door<br />
de beheerders van de pagina geleverd<br />
<strong>en</strong> deels gevormd uit het materiaal<br />
dat in de rubriek Vraag & Aanbod<br />
wordt aangebod<strong>en</strong>. In de rubriek<br />
Vraag & Aanbod/Onderwijswerkplaats<br />
kan m<strong>en</strong> terecht voor vrag<strong>en</strong> over de<br />
onderwijspraktijk. Ook kan m<strong>en</strong> in<br />
deze rubriek ander<strong>en</strong> op lesmateriaal<br />
att<strong>en</strong>der<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn lessuggesties ook<br />
van harte welkom.<br />
www.stepnet.nl<br />
De A4-krant wordt in het schooljaar<br />
2003/2004 door journalist<strong>en</strong> van<br />
NRC Handelsblad, Trouw <strong>en</strong> de<br />
Volkskrant<br />
onder verantwoordelijkheid<br />
van de onderscheid<strong>en</strong>krant<strong>en</strong>redactiesgeschrev<strong>en</strong>.<br />
Stepnet is<br />
gratis voor<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>.<br />
Wilt u<br />
regelmatig<br />
word<strong>en</strong><br />
geïnformeerd dan kan m<strong>en</strong> zich voor<br />
de mailinglist aanmeld<strong>en</strong>. Bij de A4krant<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> auteurs van Stepnet<br />
voor verschill<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> opdracht<strong>en</strong>.<br />
De A4-krant mag u voor gebruik<br />
in de klas print<strong>en</strong> <strong>en</strong> verm<strong>en</strong>igvuldig<strong>en</strong>.<br />
De bijbehor<strong>en</strong>de opdracht<strong>en</strong><br />
staan hieronder <strong>en</strong> in de Stepnet-database.<br />
Dit jaar kom<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de<br />
thema's aan bod: de verzorgingsstaat,<br />
de maakbare m<strong>en</strong>s, islam,<br />
aids, jeugdwerkloosheid, opsporingsmethod<strong>en</strong>,<br />
de huiz<strong>en</strong>markt, waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de uitbreiding van Europa.<br />
U kunt gratis toegang tot de<br />
Stepnet-uitwerking<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. In de<br />
rubriek Over Stepnet<br />
(www.stepnet.nl/stepnet/pagina.asp?p<br />
agnaam=overstepnet) leest u hoe u<br />
e<strong>en</strong> wachtwoord <strong>en</strong> inlognaam kunt<br />
aanvrag<strong>en</strong>. Ook kunt de A4-krant<br />
download<strong>en</strong>: Norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong><br />
(www.trouw.nl/redactie/a4krant<br />
/A4_norm<strong>en</strong><strong>en</strong>waard<strong>en</strong>_2004.pdf).<br />
Bij deze A4-krant zijn gratis te download<strong>en</strong><br />
opdracht<strong>en</strong> versch<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
www.k<strong>en</strong>nisnet.nl/thema/<br />
waard<strong>en</strong><strong>en</strong>norm<strong>en</strong>/klas/<br />
tests.html#mya<br />
K<strong>en</strong>nisnet heeft e<strong>en</strong> aantal tests ver-<br />
zameld. Verschill<strong>en</strong>de organisaties<br />
bied<strong>en</strong> on line tests aan. De ervaring<br />
leert dat leerling<strong>en</strong> het erg prettig<br />
vind<strong>en</strong> wanneer er kan word<strong>en</strong> getest<br />
<strong>en</strong> getuige de vele tests in jonger<strong>en</strong>magazines<br />
is die ondervinding algeme<strong>en</strong>.<br />
Bij toepassing van tests zijn<br />
e<strong>en</strong> korte instructie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> waarschuwing<br />
echter wel op hun plaats, al was<br />
het maar om duidelijk te mak<strong>en</strong> dat<br />
de testresultat<strong>en</strong> weinig tot niks over<br />
de testpersoon vertell<strong>en</strong> <strong>en</strong> meestal<br />
alle<strong>en</strong> maar di<strong>en</strong><strong>en</strong> om de bewustwording<br />
van datg<strong>en</strong>e wat de test aan<br />
de orde stelt te stimuler<strong>en</strong>. Op de<br />
portal (overzichtspagina met links)<br />
zijn ondermeer de volg<strong>en</strong>de links te<br />
vind<strong>en</strong>: NOC-NSF Fairplay quiz<br />
(sportiviteit <strong>en</strong> respect in de sport;<br />
Hoe sportief b<strong>en</strong> jij?), Norm<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong> op het werk (BVE-test; Hoe<br />
zijn jouw norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> op het<br />
werk?), de Respectmeter (Respect,<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>; Hoe ga jij hiermee<br />
om? De Respectmeter geeft het<br />
antwoord), Vrolijke Schol<strong>en</strong>-test<br />
(Hoe is het kwaliteitsbeleid van uw<br />
school op het gebied van omgangsvorm<strong>en</strong>,<br />
emancipatie <strong>en</strong> antidiscriminatie?).<br />
■
Lesmateriaal <strong>Waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Norm<strong>en</strong><br />
Het C<strong>en</strong>trum voor Mondiaal Onderwijs (CMO) heeft zichzelf<br />
onlangs in de materie van de waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> verdiept <strong>en</strong><br />
voor K<strong>en</strong>nisnet twee lesbriev<strong>en</strong> voor de succesvolle reeks<br />
'PerDagWijzer' ontwikkeld: Wat mag wel <strong>en</strong> wat mag niet? <strong>en</strong><br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> & Norm<strong>en</strong>. Beide lesbriev<strong>en</strong> zijn te vind<strong>en</strong> op de in-<br />
ternetpagina van het CMO: www.cmo.nl.<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>handleiding belooft dat de leerling wordt aangezet tot nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
over de relatie tuss<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedrag. De c<strong>en</strong>trale vraag luidt:<br />
staan waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> onder druk of is het geklaag over verdwijn<strong>en</strong>d<br />
normbesef van alle tijd<strong>en</strong>? De inleid<strong>en</strong>de tekst voor de leerling op het werkblad<br />
zet e<strong>en</strong> aantal vraagstek<strong>en</strong>s bij de ergerniss<strong>en</strong> in <strong>en</strong> de mogelijke verloedering<br />
van de sam<strong>en</strong>leving. Is het allemaal nou echt zo erg <strong>en</strong> moet<strong>en</strong> we ons zorg<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong>?<br />
Op deze vrag<strong>en</strong> wordt helaas ge<strong>en</strong> antwoord gegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is jammer. Vooral<br />
omdat juist deze probleemstelling inhoudelijk prachtig lesmateriaal kan oplever<strong>en</strong>.<br />
Het abc-tje: 'waarde - norm - gedrag' is bij de doc<strong>en</strong>t maatschappijleer<br />
vanuit de method<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Logisch dat dit voor de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met aanverwante<br />
vakk<strong>en</strong> wordt herhaald. De standaardopdracht: 'gegev<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> waarde,<br />
bed<strong>en</strong>k daarbij e<strong>en</strong> norm <strong>en</strong> vice versa', kon daarom ook niet in deze lesbrief<br />
ontbrek<strong>en</strong>. Toegegev<strong>en</strong>, ook ik was overtuigd dat dit de meest voor de hand<br />
ligg<strong>en</strong>de aanpak was om waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> onder de aandacht van 'de leerling'<br />
te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Maar wie naar e<strong>en</strong> verklaring of antwoord op de vraag over het 'verdwijn<strong>en</strong>d<br />
normbesef' op zoek is, ontkomt niet aan het feit dat voor e<strong>en</strong> waarde verschill<strong>en</strong>de<br />
norm<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat juist die verschill<strong>en</strong>de, tot e<strong>en</strong> zelfde<br />
waarde behor<strong>en</strong>de norm<strong>en</strong> tot onbegrip, ergerniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> conflict<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>.<br />
Het is e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> dat normoverschrijd<strong>en</strong>d gedrag van onprettig tot onwettig<br />
kan variër<strong>en</strong>. Wanneer aan de aanbeveling<strong>en</strong> van het rapport van de<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid gehoor wordt gegev<strong>en</strong>, weet<br />
m<strong>en</strong> ook hoe hiermee kan word<strong>en</strong> omgegaan. Teg<strong>en</strong> onwettighed<strong>en</strong> moet consist<strong>en</strong>t<br />
door de overheid word<strong>en</strong> opgetred<strong>en</strong> <strong>en</strong> onprettig gedrag, dat slechts<br />
met omgangsvorm<strong>en</strong> of de 'goede smaak' in strijd is, moet in het algeme<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geduld. Dit is volg<strong>en</strong>s mij g<strong>en</strong>oeg materiaal voor e<strong>en</strong> paar aardige aanvull<strong>en</strong>de<br />
eindterm<strong>en</strong> voor maatschappijleer; maar dit terzijde.<br />
Het eerste werkblad: <strong>Waard<strong>en</strong></strong><br />
'Het eerste werkblad is e<strong>en</strong> inleiding op het thema van de lesbrief. Het plaatst<br />
het onderwerp in de context van de discussie die op dit mom<strong>en</strong>t in alle media<br />
aandacht krijgt: het grote waard<strong>en</strong>- <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>debat.' Het aanzett<strong>en</strong> tot nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
over waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merkt zich in de eerste vijf opdracht<strong>en</strong> in<br />
het aanzett<strong>en</strong> tot bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. De lesbrief start met e<strong>en</strong> woord<strong>en</strong>boekopdracht,<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
Lesmateriaal<br />
31
Lesmateriaal<br />
32 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
waarin de leerling aan de hand van 'e<strong>en</strong> handigheidje' e<strong>en</strong> aantal waard<strong>en</strong> noteert.<br />
Verbazingwekk<strong>en</strong>d is de begeleid<strong>en</strong>de tekst waarin, zonder <strong>en</strong>ige vorm<br />
van uitleg, alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> voorbeeld van waarde wordt g<strong>en</strong>oemd. Het handigheidje<br />
bestaat overig<strong>en</strong>s uit het zoek<strong>en</strong> naar woord<strong>en</strong> die beginn<strong>en</strong> met 'on'. Mijn<br />
leerling<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>de, zie ik ze al langskom<strong>en</strong> met 'onderbroek', 'onderzeeboot',<br />
<strong>en</strong>zovoort. Gelukkig kom<strong>en</strong> de makers van de lesbrief tot e<strong>en</strong> (werk)definitie<br />
van e<strong>en</strong> waarde: '<strong>Waard<strong>en</strong></strong> gev<strong>en</strong> dus aan wat we goed vind<strong>en</strong>, wat gew<strong>en</strong>st<br />
is.' Dit schept ev<strong>en</strong> wat orde in de brei van waard<strong>en</strong>, maar het dekt de<br />
lading niet. E<strong>en</strong> meer op maat gesned<strong>en</strong> definitie uit e<strong>en</strong> maatschappijleermethode<br />
had hier zeker niet misstaan. Nu is het te vaag, <strong>en</strong> daar maakt de lesbrief<br />
ook melding van. Ik houd vast aan de werkdefinitie: e<strong>en</strong> waarde is e<strong>en</strong><br />
principe die belangrijk voor je is <strong>en</strong> die je ook wilt nastrev<strong>en</strong>.<br />
De vervolgopdracht<strong>en</strong> twee tot <strong>en</strong> met vier zijn opdracht<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hoog<br />
'op<strong>en</strong> deur'-gehalte <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> als bezigheidstherapie word<strong>en</strong> beschouwd.<br />
Het zijn self report -opdracht<strong>en</strong> die tot <strong>en</strong>ige zelfreflectie zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> aanzett<strong>en</strong>:<br />
'Wat vind je van eerlijkheid' <strong>en</strong> 'B<strong>en</strong> je wel e<strong>en</strong>s niet eerlijk?' Nee, dat<br />
moet harder <strong>en</strong> pittiger, zoals 'Lieg je wel e<strong>en</strong>s?', 'Waarom lieg je dan eig<strong>en</strong>lijk?',<br />
'Hoe voel je je als je liegt?' <strong>en</strong> 'Waarom voelt het naar, wanneer je op e<strong>en</strong><br />
leug<strong>en</strong> wordt betrapt?' Dit zijn ook self report-opdracht<strong>en</strong>, die net ev<strong>en</strong> anders<br />
op de gevoel<strong>en</strong>s, beleving <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> inspel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> hardcore-maatschappijleerdoc<strong>en</strong>t<br />
zou de leerling prikkel<strong>en</strong> om met zichzelf <strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> aan de slag te gaan. Tot nu toe zijn de opdracht<strong>en</strong> niet pakk<strong>en</strong>d <strong>en</strong><br />
het gevaar bestaat dat e<strong>en</strong> leerling na opdracht drie allang zijn volle conc<strong>en</strong>tratie<br />
heeft verlor<strong>en</strong> <strong>en</strong> routinematig <strong>en</strong>kele antwoord<strong>en</strong> op het papier kladt.<br />
Voorlopig lijkt het alsof de makers van de lesbrief op dezelfde routinematige<br />
wijze <strong>en</strong>kele vrag<strong>en</strong> bij de theorie hebb<strong>en</strong> 'bedacht'.<br />
Ik lees verder. 'Hoe zit het met respect voor het lev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> oorlogssituatie?<br />
Kan e<strong>en</strong> bom bijvoorbeeld ooit uitdrukking zijn van respect voor het lev<strong>en</strong>?<br />
Schrijf e<strong>en</strong> kort krant<strong>en</strong>artikel. Gebruik wel argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.' Het gaat hier echter<br />
om leerling<strong>en</strong> in de basisvorming van 12, 13 hooguit 14 jaar. Zelfs in de hogere<br />
klass<strong>en</strong> levert e<strong>en</strong> dergelijke ambitieuze vraagstelling verstomde blikk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het nodige hers<strong>en</strong>gekraak op.<br />
We gaan verder met e<strong>en</strong> ander onderwerp, maar dezelfde waarde. Bij opdracht<br />
zes staat e<strong>en</strong> aantal uiting<strong>en</strong> van voor- <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>standers van de bio-industrie.<br />
Dit is waarschijnlijk het beloofde onderwerp in de context van de discussie<br />
plaats<strong>en</strong>. Het respect voor e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> is intuss<strong>en</strong> dus voor 'het respectvol<br />
omgaan met lev<strong>en</strong> in de bio-industrie' ingeruild. In de begeleid<strong>en</strong>de tekst<br />
staat: 'De waarde mag dan wel voor iedere<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>, dat wil nog niet zegg<strong>en</strong><br />
dat het voor iedere<strong>en</strong> hetzelfde betek<strong>en</strong>t. Integ<strong>en</strong>deel, het is maar hoe je er<br />
naar kijkt'. Tja,....wie er voor heeft doorgeleerd snapt wat er wordt bedoeld,<br />
maar of e<strong>en</strong> leerling dit begrijpt? Wat duidelijk is, is dat e<strong>en</strong> waarde e<strong>en</strong> hoog<br />
abstractie niveau heeft, <strong>en</strong> in dezelfde bewoording<strong>en</strong> wordt dit aan de leerling<br />
duidelijk gemaakt.<br />
Het tweede werkblad: Norm<strong>en</strong><br />
In het doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>deel wordt beloofd dat het 'e<strong>en</strong> stuk concreter wordt'. Na dit<br />
werkblad is de relatie tuss<strong>en</strong> waarde, norm <strong>en</strong> gedrag helder: 'Norm<strong>en</strong> gev<strong>en</strong><br />
aan waar in de sam<strong>en</strong>leving de gr<strong>en</strong>s ligt, wat wel aanvaardbaar gedrag is <strong>en</strong><br />
wat niet. <strong>Waard<strong>en</strong></strong> gev<strong>en</strong> aan wat gew<strong>en</strong>st is, de norm<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> ook aan wat<br />
ongew<strong>en</strong>st is. Norm<strong>en</strong> zijn daarmee e<strong>en</strong> stuk concreter dan waard<strong>en</strong>'. Dit
'heldere' citaat spreekt voor zich. De ti<strong>en</strong>de opdracht laat de leerling<strong>en</strong> zelf<br />
e<strong>en</strong> lijst met ti<strong>en</strong> regels opstell<strong>en</strong>, die het lev<strong>en</strong> op school in goede ban<strong>en</strong><br />
moet leid<strong>en</strong>. Helaas wordt er verder niets met de lijst gedaan. Het zijn immers<br />
de norm<strong>en</strong> die waard<strong>en</strong> van de leerling<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong>. Dichter<br />
bij hun belevingswereld kan niet word<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>. Met uitzondering van de<br />
vraag of de leerling ervaart of de vrijheid door de lijst in het gedrang komt,<br />
wordt er niets met de achterligg<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> gedaan - e<strong>en</strong> gemiste kans.<br />
Het derde werkblad: Gedrag<br />
De opgestelde lijst in het tweede werkblad was perfect materiaal geweest om<br />
het gedrag, <strong>en</strong> dan met name het normoverschrijd<strong>en</strong>d gedrag, onder de aandacht<br />
te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>: wat te do<strong>en</strong> als iemand de opgestelde norm overschrijdt <strong>en</strong><br />
als iemand iets doet wat je ergert? Alhoewel de eerste tekst stelt dat e<strong>en</strong> ieder<br />
min of meer dezelfde waard<strong>en</strong> hanteert, maar het over de norm<strong>en</strong> lang niet<br />
altijd e<strong>en</strong>s is, blijft het voor de leerling nog steeds onduidelijk dat m<strong>en</strong> aan<br />
e<strong>en</strong>zelfde waarde verschill<strong>en</strong>de norm<strong>en</strong> kan koppel<strong>en</strong>. Het gevaar bestaat dat<br />
de leerling nog steeds e<strong>en</strong> waarde aan één norm koppelt <strong>en</strong> gedrag <strong>en</strong> de ergerniss<strong>en</strong><br />
van ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> zichzelf als e<strong>en</strong> op zichzelf staand f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> ziet.<br />
Waar de lesbrief de fout ingaat is het deel dat over het gedoogbeleid gaat. Het<br />
gedoogbeleid als voorbeeld moet de leerling duidelijk mak<strong>en</strong> dat het éne normoverschrijd<strong>en</strong>de<br />
gedrag het andere niet is. Het is dan ook e<strong>en</strong> lange brug<br />
naar het laatste deel waarin de vraag wordt gesteld: waarom m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich aan<br />
regels houd<strong>en</strong>. In sneltreinvaart word<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar verklaring<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>. Na<br />
e<strong>en</strong> reproductieve vraag <strong>en</strong> spel<strong>en</strong> met spreekwoord<strong>en</strong> <strong>en</strong> gezegd<strong>en</strong> volgt t<strong>en</strong><br />
slotte de hamvraag: 'Als je weet waarom m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich aan de regels houd<strong>en</strong>,<br />
dan weet je misschi<strong>en</strong> ook waarom ze regels overtred<strong>en</strong>... Bed<strong>en</strong>k in groepjes<br />
welke maatregel<strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving (de overheid <strong>en</strong> wij met zijn all<strong>en</strong>, als led<strong>en</strong><br />
van de sam<strong>en</strong>leving) zou kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>.' I rest my case.<br />
Conclusie<br />
Er wordt veel verteld, maar weinig ontdekt. Daarbij komt nog dat de leerling af<br />
<strong>en</strong> toe met op<strong>en</strong>deuropdracht<strong>en</strong> of bezigheidstherapie wordt verveeld. Te<br />
goeder trouw zal de leerling<strong>en</strong> de vrag<strong>en</strong> wel mak<strong>en</strong>, maar van harte zal het<br />
niet zijn. Veel opdracht<strong>en</strong> zijn voor e<strong>en</strong> 12 tot 14-jarige te moeilijk.<br />
Verbazingwekk<strong>en</strong>d is de didactische aanpak; hebb<strong>en</strong> de makers van deze lesbrief<br />
<strong>en</strong>ige k<strong>en</strong>nis van didactiek, bezitt<strong>en</strong> zij de creativiteit om te boei<strong>en</strong>,<br />
moest<strong>en</strong> ze onder tijdsdruk werk<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of hadd<strong>en</strong> ze de juiste doelgroep wel<br />
voor og<strong>en</strong>? Dit klinkt misschi<strong>en</strong> hard, maar ik verwacht meer van e<strong>en</strong> instituut<br />
dat de naam 'C<strong>en</strong>trum voor Mondiaal Onderwijs' draagt. De lesbrief moet zo<br />
compleet mogelijk zijn, maar juist dat doet afbreuk aan de kwaliteit. De vertaalslag,<br />
als dat de opzet was, van e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk rapport naar goed <strong>en</strong><br />
bruikbaar lesmateriaal is helaas niet geslaagd. Er staan e<strong>en</strong> paar aardige opdracht<strong>en</strong><br />
in, maar ook hier geldt dat er meer was uit te hal<strong>en</strong>. Het had simpeler,<br />
uitdag<strong>en</strong>der, gemakkelijker <strong>en</strong> vooral aantrekkelijker kunn<strong>en</strong> zijn.<br />
De lesbrief is echter niet geheel onbruikbaar. Integ<strong>en</strong>deel, de lesbrief is e<strong>en</strong><br />
prima basis van waaruit eig<strong>en</strong> materiaal kan word<strong>en</strong> ontwikkeld. Het betreff<strong>en</strong>de<br />
Word-docum<strong>en</strong>t is namelijk te download<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan de w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van de<br />
leerling <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t aan te pass<strong>en</strong>. ■<br />
Radboud Burgsma<br />
Lesbrief: Less<strong>en</strong>serie<br />
<strong>Waard<strong>en</strong></strong> & Norm<strong>en</strong>, door het C<strong>en</strong>trum<br />
voor Mondiaal Onderwijs (www.cmo.nl)<br />
Doelgroep<br />
Leerling<strong>en</strong> in de basisvorming van het<br />
voortgezet onderwijs (12-15 jaar).<br />
Doelstelling<strong>en</strong><br />
- De leerling raakt bek<strong>en</strong>d met het begrip<br />
'waarde'.<br />
- De leerling raakt bek<strong>en</strong>d met het begrip<br />
'norm'.<br />
- De leerling k<strong>en</strong>t het verschil tuss<strong>en</strong><br />
beide begripp<strong>en</strong>.<br />
- De leerling d<strong>en</strong>kt na over de relatie tuss<strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedrag.<br />
Vakk<strong>en</strong>, kerndoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e<br />
onderwijsdoel<strong>en</strong><br />
- Werk<strong>en</strong> aan vakoverstijg<strong>en</strong>de thema's<br />
- De leerling leert, in het kader van brede<br />
<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wichtige oriëntatie op m<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>leving, <strong>en</strong>ig zicht op relaties met<br />
de persoonlijke <strong>en</strong> maatschappelijke<br />
omgeving te krijg<strong>en</strong>. Daarbij wordt expliciet<br />
aandacht besteed aan het k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
van <strong>en</strong> omgaan met eig<strong>en</strong> <strong>en</strong> andermans<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>.<br />
Geschat aantal studielastur<strong>en</strong><br />
(inclusief nabespreking)<br />
Het eerste werkblad: <strong>Waard<strong>en</strong></strong> 2 uur<br />
Het tweede werkblad: Norm<strong>en</strong> 2 uur<br />
Het derdewerkblad: Gedrag 3 uur<br />
Internetadres<br />
www.k<strong>en</strong>nisnet.nl/vo/doc<strong>en</strong>t/perdag<br />
wijzer/ (klik op: 'Totaaloverzicht')<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
33
34<br />
Rec<strong>en</strong>si Gedog<strong>en</strong> ondergraaft<br />
norm<strong>en</strong><br />
WOLTER BLANKERT<br />
Gedog<strong>en</strong> of niet gedog<strong>en</strong>,<br />
dat is de vraag. De titel van<br />
de VVD-er Sander Simons<br />
laat niets aan de fantasie<br />
van de lezer over.<br />
Of dit terecht is, is in elk<br />
geval voer voor discussie.<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
In Het absolute anti-gedoogboek betoogt Sander Simons dat er aan het gedoogbeleid<br />
in Nederland e<strong>en</strong> einde moet kom<strong>en</strong>. Iets verbied<strong>en</strong> <strong>en</strong> het vervolg<strong>en</strong>s<br />
toch door de vingers zi<strong>en</strong> doet elk normbesef vervag<strong>en</strong>, is zijn boodschap.<br />
Volg<strong>en</strong>s Simons is gedog<strong>en</strong> iets typisch Nederlands, e<strong>en</strong> gevolg van de misplaatste<br />
behoefte om het iedere<strong>en</strong> naar de zin te mak<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> uitwas van het<br />
poldermodel. Hij maakt er ge<strong>en</strong> geheim van dat hij lid van de Volkspartij voor<br />
Vrijheid <strong>en</strong> Democratie (VVD) is, maar moet word<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d dat hij zowel teg<strong>en</strong><br />
'links' als teg<strong>en</strong> 'rechts' gedog<strong>en</strong> ageert. Zo is hij <strong>en</strong>erzijds teg<strong>en</strong> het gedog<strong>en</strong><br />
van softdrugs <strong>en</strong> illegal<strong>en</strong> <strong>en</strong> anderzijds teg<strong>en</strong> het gedog<strong>en</strong> van kernc<strong>en</strong>trales<br />
<strong>en</strong> de geluidshinder van Schiphol. Regels zijn er om te word<strong>en</strong> nageleefd<br />
<strong>en</strong> het is e<strong>en</strong> taak van de overheid daar str<strong>en</strong>g op toe te zi<strong>en</strong>.<br />
Schrapp<strong>en</strong> of straff<strong>en</strong>?<br />
E<strong>en</strong> eerste vereiste daarvoor is, zo stelt hij, het schrapp<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> flink aantal<br />
voorschrift<strong>en</strong>. Regels die niet zijn te controler<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>. Dat<br />
geldt speciaal voor teg<strong>en</strong>strijdige regels van de overheid.<br />
Op e<strong>en</strong> aantal punt<strong>en</strong> kost het de auteur weinig moeite om de lezer te overtuig<strong>en</strong>.<br />
Het gedog<strong>en</strong> van beroving, diefstal <strong>en</strong> inbraak is inderdaad e<strong>en</strong> mijlpaal<br />
in de geschied<strong>en</strong>is. De politie ontmoedigt het do<strong>en</strong> van aangifte door onbereikbaarheid<br />
<strong>en</strong> trainer<strong>en</strong>, de officier van justitie gaat zeld<strong>en</strong> tot vervolging<br />
over - mocht e<strong>en</strong> dief bij toeval in de arm<strong>en</strong> van de politie vall<strong>en</strong> - <strong>en</strong> als de<br />
zaak na vele maand<strong>en</strong> onverhoopt toch op de rol verschijnt, legt de rechter<br />
zeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> serieuze straf op. Dat dit de normloosheid <strong>en</strong> onveiligheid bevordert,<br />
valt moeilijk te ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong>min als het gegev<strong>en</strong> dat dit tot het spel<strong>en</strong><br />
van eig<strong>en</strong> rechter uitlokt, iets waarvoor de rechterlijke macht ope<strong>en</strong>s wel belangstelling<br />
toont.<br />
Lastiger wordt het als de auteur geme<strong>en</strong>telijke steun aan illegale asielzoekers<br />
onder het gedog<strong>en</strong> schaart. Volg<strong>en</strong>s Simons wordt hier e<strong>en</strong> norm (ondergrav<strong>en</strong><br />
van het verbod van de overheid) overschred<strong>en</strong>, volg<strong>en</strong>s ander<strong>en</strong> zou het<br />
van de grootste normloosheid getuig<strong>en</strong> om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op straat te lat<strong>en</strong> creper<strong>en</strong>.<br />
Naar de m<strong>en</strong>ing van de auteur is e<strong>en</strong> antigedoogbeleid goed voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die hun verantwoordelijkheid will<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> slecht voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die liever<br />
ander<strong>en</strong> voor de kost<strong>en</strong> van hun lev<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> opdraai<strong>en</strong>: 'Iemand die zijn<br />
bijstandsuitkering met de auto gaat hal<strong>en</strong>, moet uitlegg<strong>en</strong> hoe dat kan.<br />
Iemand die de stad vervuilt, krijgt straf. De fiets<strong>en</strong>heler gaat naar de gevang<strong>en</strong>is.'<br />
De auteur kan best gelijk hebb<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> combinatie van e<strong>en</strong> iets actiever vervolgingsbeleid<br />
<strong>en</strong> de dreiging van e<strong>en</strong> flinke straf voldo<strong>en</strong>de is om de meest<strong>en</strong><br />
van ons weer het veilige bezit van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> fiets te gunn<strong>en</strong>. Bij gecompliceerdere<br />
kwesties is zijn visie e<strong>en</strong> stuk minder helder. Zo maakt hij bij het school-
voorbeeld van gedog<strong>en</strong>, het softdrugsbeleid, niet duidelijk of hij nu e<strong>en</strong> verbod<br />
op softdrugs of legalisatie van de bevoorrading van coffeeshops wil. Destijds is<br />
hier voor het gedoogbeleid gekoz<strong>en</strong> omdat m<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de moraal in<br />
Nederland <strong>en</strong> die in het buit<strong>en</strong>land moest schipper<strong>en</strong>.<br />
Zero tolerance<br />
Ook wekt hij de onjuiste indruk dat Nederland over de hele linie e<strong>en</strong> gedoog-<br />
land zou zijn. Wie zonder vergunning zijn huis verfraait, komt er vaak al snel<br />
achter dat dit e<strong>en</strong> mythe is. De parkeerklem br<strong>en</strong>gt het dilemma van het gedog<strong>en</strong><br />
aardig in beeld. Dit apparaat heeft in korte tijd e<strong>en</strong> einde gemaakt aan de<br />
parkeerchaos in de grote sted<strong>en</strong>. Hier is het recept van Simons puik opgevolgd,<br />
ge<strong>en</strong> gedog<strong>en</strong> meer: zero tolerance - misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed idee, in de<br />
geest van Simons, om ook straatsch<strong>en</strong>ders in zo'n klem te vatt<strong>en</strong>. De resultat<strong>en</strong><br />
zijn ernaar <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> reclame voor het pleidooi van Simons. De geplande<br />
score aan wielbeklemming<strong>en</strong> kan Parkeerbeheer inmiddels niet meer<br />
bij de gewone burgers hal<strong>en</strong>, want die kijk<strong>en</strong> wel uit. Daarom stelt deze di<strong>en</strong>st<br />
zich nu verdekt op bij ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, waar kan word<strong>en</strong> toegeslag<strong>en</strong> zodra iemand<br />
in haast e<strong>en</strong> gewonde medeburger of e<strong>en</strong> zwangere vrouw komt aflever<strong>en</strong>.<br />
Hier is het antigedoogbeleid zelf op het overschrijd<strong>en</strong> van alle norm<strong>en</strong><br />
uitgelop<strong>en</strong>. Gedog<strong>en</strong> is dikwijls e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>oplossing tuss<strong>en</strong> twee kwad<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
in die zin is het ook niet iets typisch Nederlands. Elk land heeft zijn eig<strong>en</strong><br />
soort wetsovertreding<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> - om trammelant te voorkom<strong>en</strong> - als regel<br />
door de vingers ziet.<br />
Voor nuances heeft de schrijver ge<strong>en</strong> oog, maar dat neemt niet weg dat hij g<strong>en</strong>oeg<br />
heldere voorbeeld<strong>en</strong> geeft van zak<strong>en</strong> waarbij het gedog<strong>en</strong> uit de hand is<br />
gelop<strong>en</strong>. Wijdlopig is hij niet: zijn betoog beslaat slechts 125 bladzijd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daardoor is het e<strong>en</strong> handzaam boekje geword<strong>en</strong> om discussiestof voor de les<br />
uit te putt<strong>en</strong>. ■<br />
Rec<strong>en</strong>si<br />
Sander Simons,<br />
Het absolute anti-gedoogboek.<br />
Waarom het gedog<strong>en</strong> in<br />
Nederland t<strong>en</strong> dode is<br />
opgeschrev<strong>en</strong>,<br />
Pearson Education 2003,<br />
ISBN 90-430-0820-6,<br />
125 pagina's, € 9,95.<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004 35
Nieuws van het NVLMbestuur<br />
Mbo<br />
Begin april werd het NVLM-bestuur<br />
door Hans van Kruijsdijk att<strong>en</strong>t gemaakt<br />
op het door het C<strong>en</strong>trum voor<br />
Innovatie <strong>en</strong> Opleiding<strong>en</strong> (CINOP)<br />
ontwikkelde Brondocum<strong>en</strong>t Ler<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Burgerschap.<br />
De wijze waarop in het brondocum<strong>en</strong>t<br />
burgerschapscompet<strong>en</strong>ties<br />
voor het beroepsonderwijs zijn geoperationaliseerd,<br />
vind<strong>en</strong> wij helder.<br />
Het brondocum<strong>en</strong>t geeft e<strong>en</strong> uitvoerige<br />
opsomming van diverse aspect<strong>en</strong><br />
die tot de kerntak<strong>en</strong> van goed<br />
burgerschap behor<strong>en</strong>.<br />
Naast kans<strong>en</strong> voor onderwijsvernieuwing<br />
zi<strong>en</strong> wij echter ook e<strong>en</strong> groot risico:<br />
namelijk dat belangrijke vakinhoud<strong>en</strong>/-compet<strong>en</strong>ties<br />
van MCK uit<br />
de mbo-opleiding<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
verdwijn<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is het de bedoeling<br />
dat de beroeps-, leer- <strong>en</strong> burgerschapscompet<strong>en</strong>ties<br />
in het onderwijsleerproces<br />
geïntegreerd moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de verantwoordelijkheid<br />
hiervoor bij de onderwijsinstelling<strong>en</strong><br />
berust. Wij vind<strong>en</strong><br />
dat e<strong>en</strong> te absoluut standpunt:<br />
daar waar integratie mogelijk is moet<br />
het zeker plaatsvind<strong>en</strong>, maar niet per<br />
definitie. Het is maar de vraag of alle<br />
burgerschapscompet<strong>en</strong>ties met beroepscompet<strong>en</strong>ties<br />
zijn te integrer<strong>en</strong>.<br />
Wij zijn daarom in de p<strong>en</strong> geklomm<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> briev<strong>en</strong> aan de BVE-<br />
Raad <strong>en</strong> Colo geschrev<strong>en</strong>. Begin mei<br />
kreg<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> uitnodiging om ons<br />
standpunt in e<strong>en</strong> gesprek met verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
van de BVE-Raad verder<br />
toe te licht<strong>en</strong>.<br />
36 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
E<strong>en</strong> saillant detail: to<strong>en</strong> ik informeerde<br />
naar wie wij op het Ministerie van<br />
OC&W e<strong>en</strong> brief kond<strong>en</strong> stur<strong>en</strong>,<br />
kreeg ik te hor<strong>en</strong> dat ze daar wellicht<br />
niet e<strong>en</strong>s van het bestaan van het<br />
brondocum<strong>en</strong>t afwist<strong>en</strong> (!). Niet alle<strong>en</strong><br />
de terminologie maar ook de organisatie<br />
van het onderwijsveld in<br />
het mbo is echt totaal anders dan in<br />
het voortgezet onderwijs. Gelukkig<br />
zijn er <strong>en</strong>kele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de ver<strong>en</strong>iging<br />
die ons als bestuur van nuttige<br />
adviez<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>.<br />
Havo/vwo<br />
Verder hebb<strong>en</strong> wij begin april e<strong>en</strong> gesprek<br />
bij de CEVO gehad over aanpassing<strong>en</strong><br />
van het maatschappijleer<br />
2-programma voor de havo <strong>en</strong> het<br />
vwo. Er kom<strong>en</strong> in elk geval op heel<br />
korte termijn e<strong>en</strong> aantal aanpassing<strong>en</strong><br />
in het kader van 'klein onderhoud'<br />
voor de domein<strong>en</strong> 'M<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
Werk' <strong>en</strong> 'Massamedia'. Wellicht zull<strong>en</strong><br />
voor de domein<strong>en</strong> '<strong>Politiek</strong>e besluitvorming'<br />
<strong>en</strong> 'Criminaliteit <strong>en</strong><br />
rechtsstaat' ook vóór 2007 nog <strong>en</strong>kele<br />
aanpassing<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>.<br />
Melis Meliss<strong>en</strong> van de CEVO opperde<br />
in het gesprek het idee om na<br />
2007 nog maar twee, niet rouler<strong>en</strong>de,<br />
CSE-domein<strong>en</strong> te examiner<strong>en</strong>. Dat<br />
voorstel hebb<strong>en</strong> wij afgewez<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> reductie tot twee exam<strong>en</strong>domein<strong>en</strong><br />
heeft namelijk het onbedoelde<br />
effect van e<strong>en</strong> versmalling van het<br />
exam<strong>en</strong>programma. Met twee vaste<br />
CSE-domein<strong>en</strong> komt de kwaliteit van<br />
de overige domein<strong>en</strong> onder druk te<br />
staan. Die andere vijf domein<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
ook deel uit van het maatschappijleer<br />
2-programma. Als die domein<strong>en</strong><br />
niet meer in het CSE word<strong>en</strong> getoetst,<br />
zal de kwaliteit van die<br />
eindterm<strong>en</strong> (<strong>en</strong> daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d<br />
de kwaliteit van lesmethod<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>s) niet meer, zoals<br />
nu, word<strong>en</strong> bewaakt. Dat vind<strong>en</strong> wij<br />
onacceptabel.<br />
Het NVLM-bestuur heeft de afgelo-<br />
p<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> al herhaalde mal<strong>en</strong> bij het<br />
Ministerie van OC&W om e<strong>en</strong> commissie<br />
verzocht, die e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tele<br />
herzi<strong>en</strong>ing van het maatschappijleer<br />
2-programma ter hand zou kunn<strong>en</strong><br />
nem<strong>en</strong>. Begin mei hebb<strong>en</strong> wij<br />
daarover opnieuw contact met het<br />
ministerie gehad <strong>en</strong> diverse opties<br />
zijn besprok<strong>en</strong>. Later in mei zull<strong>en</strong><br />
wij hierover hopelijk harde afsprak<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />
Voor maatschappijleer 1 ligt er al e<strong>en</strong><br />
voorstel dat in de zomermaand<strong>en</strong><br />
door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van het CITO <strong>en</strong> de<br />
SLO tot e<strong>en</strong> programma van 120 studielastur<strong>en</strong><br />
(de omvang van maatschappijleer<br />
1 in de huidige plann<strong>en</strong>)<br />
zal word<strong>en</strong> aangepast. Zodra dat<br />
werk is gedaan zal er e<strong>en</strong> veldraadpleging<br />
plaatsvind<strong>en</strong>. We houd<strong>en</strong> u<br />
op de hoogte! ■<br />
Arthur Pormes<br />
NVLM Bestuur<br />
Arthur Pormes, voorzitter<br />
telefoon: 0346 262888<br />
e-mail: a.pormes@broklede.nl<br />
Gerard Ruijs, vice-voorzitter<br />
telefoon: 0297 531268<br />
e-mail: geruijs@planet.nl<br />
Co<strong>en</strong> Gelinck, secretaris<br />
telefoon: 020 6866972<br />
e-mail: co<strong>en</strong>@wxs.nl<br />
Tom Stroobach, p<strong>en</strong>ningmeester<br />
telefoon: 0320 249481<br />
e-mail: tstroobach@hotmail.com<br />
Erik Cardinaals<br />
e-mail: erikcardinaals@freeler.nl<br />
Eric J<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
e-mail: eric.j<strong>en</strong>s<strong>en</strong>@planet.nl<br />
Ber<strong>en</strong>d-Jan Mulder<br />
e-mail: b.j.mulder@efa.nl<br />
Rob van Otterdijk<br />
e-mail: r.vanotterdijk@chello.nl<br />
Thérèse Carpay,<br />
adviser<strong>en</strong>d voor de Tweede Fase<br />
e-mail: t.carpay@ils.kun.nl
Signalem<strong>en</strong>te<br />
n<br />
■ Krant in de klas<br />
Twee wek<strong>en</strong> lang gratis krant<strong>en</strong> bestell<strong>en</strong>,<br />
goedkope lesmaterial<strong>en</strong> aanvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
download<strong>en</strong>, informatie over dagblad<strong>en</strong><br />
vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> direct doorklikk<strong>en</strong> naar alle dagblad<strong>en</strong><br />
in Nederland.<br />
Met onder andere informatie voor het onderwijs<br />
over hoe dagblad<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gemaakt<br />
<strong>en</strong> wat e<strong>en</strong> journalist doet, uitgebreide<br />
informatie over jeugdpagina’s bij de<br />
krant<strong>en</strong>, nieuws over activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong><br />
van de stichting Krant in de Klas <strong>en</strong> informatie<br />
gericht op stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong>.<br />
Meer informatie: www.krantindeklas.nl.<br />
■ Fundam<strong>en</strong>talisme<br />
Sinds de aanslag<strong>en</strong> van 11 september<br />
2001 staat fundam<strong>en</strong>talisme, <strong>en</strong> vooral<br />
vorm<strong>en</strong> van het politiek-religieus fundam<strong>en</strong>talisme,<br />
volop in de belangstelling. In<br />
hoeverre vorm<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>talistische stroming<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> bedreiging voor onze democratie?<br />
In Fun-dam<strong>en</strong>talisme <strong>en</strong> democratie<br />
geeft emeritus-hoogleraar Sociologie<br />
Jan Berting e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>uanceerd beeld van de<br />
sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de ideologie van de<br />
mondialisering <strong>en</strong> de maatschappelijke reacties<br />
daarop, zoals zichtbaar in fundam<strong>en</strong>ta-<br />
listische, maar ook populistische<br />
stroming<strong>en</strong>. Hij besteedt ruime aandacht<br />
aan de huidige democratische<br />
verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun toekomst. Hij vraagt<br />
zich met name af in hoeverre de toekomst<br />
van de democratie wordt beïnvloed door<br />
het feit dat de sam<strong>en</strong>leving naast de ideologie<br />
van de mondialisering, ge<strong>en</strong> collectieve<br />
voorstelling<strong>en</strong> meer lijkt te hebb<strong>en</strong> die<br />
op e<strong>en</strong> duidelijke wijze richting gev<strong>en</strong> aan<br />
de politieke inrichting van de maatschappij.<br />
In dit intellectueel-politiek vacuüm kunn<strong>en</strong><br />
fundam<strong>en</strong>talistische <strong>en</strong> populistische beweging<strong>en</strong><br />
zich gerieflijk nestel<strong>en</strong>. De auteur<br />
gaat in zijn boek nader in op dit moeilijke<br />
terrein van de democratische vormgeving<br />
van onze toekomst.<br />
Jan Berting, Fundam<strong>en</strong>talisme <strong>en</strong> demo-<br />
cratie. De op<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> haar hed<strong>en</strong>daagse<br />
teg<strong>en</strong>strevers, Pearson Edu-cation,<br />
Amsterdam, 2004, ISBN 90-430-0872-9, 180<br />
pagina's, ¤ 22,95.<br />
Integriteit<br />
In onze sam<strong>en</strong>leving wordt van ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>,<br />
politici, professionals, maar ook van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beroep of rol, verwacht dat ze integer<br />
zijn <strong>en</strong> zich integer gedrag<strong>en</strong>. De vraag<br />
is echter wat integriteit nu eig<strong>en</strong>lijk inhoudt?<br />
Wanneer is iemand echt integer? Waarom is<br />
integriteit zo belangrijk? Moet e<strong>en</strong> integere<br />
politicus, e<strong>en</strong> ambt<strong>en</strong>aar of e<strong>en</strong> arts ook als<br />
m<strong>en</strong>s integer zijn? Is het wel mogelijk om in<br />
e<strong>en</strong> postmoderne gefragm<strong>en</strong>teerde sam<strong>en</strong>leving<br />
integer te zijn? Kan integriteit word<strong>en</strong><br />
bevorderd?<br />
Het boek Integriteit gaat in op bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde<br />
vrag<strong>en</strong>. Het beperkt zich niet tot<br />
normatieve kwesties in e<strong>en</strong> of meer praktijkveld<strong>en</strong><br />
maar biedt e<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong>de theorie.<br />
De auteur legt uit hoe de integriteit van e<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s zich tot di<strong>en</strong>s id<strong>en</strong>titeit verhoudt, verheldert<br />
wat er nieuw is aan het hed<strong>en</strong>daagse<br />
begrip van integriteit <strong>en</strong> waardoor het zo<br />
populair is <strong>en</strong> laat zi<strong>en</strong> hoe integriteit zich tot<br />
begripp<strong>en</strong> als het gewet<strong>en</strong>, auth<strong>en</strong>ticiteit,<br />
loyaliteit <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> verhoudt.<br />
Integriteit is bedoeld voor wet<strong>en</strong>schappers<br />
<strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> filosofie, pedagogie, psycholo-<br />
■<br />
<strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong><br />
is e<strong>en</strong> uitgave van Het Instituut voor Publiek<br />
<strong>en</strong> <strong>Politiek</strong>. Hierin zijn tev<strong>en</strong>s opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
de mededeling<strong>en</strong> van de NVLM. De redactieled<strong>en</strong><br />
zijn in hun journalistieke werkzaamhed<strong>en</strong><br />
onafhankelijk.<br />
Redactie<br />
Wolter Blankert, Harry van d<strong>en</strong> Bouwhuijs<strong>en</strong>,<br />
Radboud Burgsma, Harold Drost,<br />
Hans van der Heijde, Chris Meijn<strong>en</strong>, Lieke<br />
Meijs, Willem Rasing (hoofdred.), Gerard<br />
van Rossum, correspond<strong>en</strong>t: Jeff Peck, New<br />
York, VS.<br />
Eindredactie<br />
Maart<strong>en</strong> Cras<br />
Vormgeving<br />
Addy de Meester<br />
Omslagfoto<br />
Marco Hill<strong>en</strong>/Hollandse Hoogte<br />
Druk<br />
Drukkerij De Volharding<br />
Uitgever<br />
Instituut voor Publiek <strong>en</strong> <strong>Politiek</strong>,<br />
Prins<strong>en</strong>gracht 911-915<br />
1017 KD Amsterdam<br />
telefoon 020 521 76 00<br />
e-mail: info@publiek-politiek.nl<br />
internet: www.publiek-politiek.nl<br />
Redactiesecretariaat<br />
Instituut voor Publiek <strong>en</strong> <strong>Politiek</strong><br />
Prins<strong>en</strong>gracht 911-915<br />
1017 KD Amsterdam<br />
telefoon 020 521 76 00<br />
e-mail: m&p@publiek-politiek.nl<br />
Abonnem<strong>en</strong>tsprijs M & P<br />
¤ 40,75 per jaar, Stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ¤ 35,30, schol<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> ¤ 44,90. M & P verschijnt<br />
acht keer per jaar. Losse nummers ¤ 5,40<br />
(exclusief verz<strong>en</strong>dkost<strong>en</strong>).<br />
Nieuwe abonnem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Abonnem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> op elk gew<strong>en</strong>st tijdstip<br />
ingaan na ontvangst van het abonnem<strong>en</strong>tsgeld.<br />
Afhankelijk van de ingangsdatum<br />
wordt e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>redig gedeelte van de<br />
prijs van e<strong>en</strong> jaarabonnem<strong>en</strong>t in rek<strong>en</strong>ing<br />
gebracht. Abonnem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ook word<strong>en</strong><br />
aangegaan met terugwerk<strong>en</strong>de kracht.<br />
Dit is echter afhankelijk van de voorraad<br />
oude nummers. Aanmelding van nieuwe<br />
abonnees bij de uitgever.<br />
Beëindiging abonnem<strong>en</strong>t<br />
Opzegging schriftelijk tot 1 december van<br />
het lop<strong>en</strong>de abonnem<strong>en</strong>tsjaar.<br />
Auteursrecht<br />
Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verm<strong>en</strong>igvuldigd<br />
zonder voorafgaande toestemming<br />
van de redactie met uitzondering van<br />
de tekst van het leerling<strong>en</strong>materiaal, indi<strong>en</strong><br />
dit geschiedt zonder winstoogmerk. In alle<br />
gevall<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t de bron duidelijk te word<strong>en</strong><br />
vermeld.<br />
Advert<strong>en</strong>ties<br />
Tariev<strong>en</strong> op aanvraag verkrijgbaar bij de uitgever,<br />
telefoon 020 5217600.<br />
Kopij <strong>en</strong> mededeling<strong>en</strong><br />
Bijdrag<strong>en</strong> op diskette of per e-mail naar het<br />
redactiesecretariaat.<br />
ISSN 1566-1555<br />
MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • JUNI 2004<br />
37
Voor lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong> opleiders<br />
met hart voor mondiale vraagstukk<strong>en</strong>:<br />
Masterclass Wereldburgerschap <strong>en</strong> Onderwijs<br />
Burgerschapsvorming zal e<strong>en</strong> steeds grotere rol gaan<br />
spel<strong>en</strong> in het onderwijs. Wereldburgerschap verwijst<br />
naar de internationale dim<strong>en</strong>sie van burgerschap:<br />
wat hebb<strong>en</strong> wij met de rest van de wereld te mak<strong>en</strong>,<br />
hoe kunn<strong>en</strong> we ons opstell<strong>en</strong> in vraagstukk<strong>en</strong> van<br />
ontwikkeling, duurzaamheid <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>?<br />
De masterclass is bedoeld voor e<strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiaste groep m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit<br />
de onderwijswereld die zich verder wil schol<strong>en</strong> op dit thema <strong>en</strong> zich in<br />
wil zett<strong>en</strong> om wereldburgerschap op de nationale <strong>en</strong> maatschappelijke<br />
onderwijsag<strong>en</strong>da te zett<strong>en</strong> <strong>en</strong> houd<strong>en</strong>.<br />
De masterclass bestaat uit zes bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> (waarvan twee met<br />
overnachting) <strong>en</strong> wordt georganiseerd door de NCDO in sam<strong>en</strong>werking<br />
met de Universiteit Utrecht (afdeling Geografie voor Educatie).<br />
De bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> zijn interactief, met discussie <strong>en</strong> intervisie.<br />
Kost<strong>en</strong>: ca 350 euro *<br />
(advert<strong>en</strong>tie)<br />
Voor meer informatie <strong>en</strong> aanmelding: Daniël van Middelkoop<br />
(d.vanmiddelkoop@geog.uu.nl/ tel. 030-2531363)<br />
* subsidie in beperkte mate mogelijk
Wat is het Instituut<br />
voor Publiek <strong>en</strong> <strong>Politiek</strong>?<br />
Het Instituut voor Publiek <strong>en</strong> <strong>Politiek</strong> (IPP) is e<strong>en</strong><br />
landelijke, niet-partijgebond<strong>en</strong> organisatie die zich<br />
t<strong>en</strong> doel stelt politieke <strong>en</strong> maatschappelijke participatie<br />
te bevorder<strong>en</strong>.<br />
U k<strong>en</strong>t het IPP natuurlijk van de Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dag <strong>en</strong> van uw eig<strong>en</strong> vaktijdschrift<br />
<strong>Maatschappij</strong> & <strong>Politiek</strong>. Maar wist u ook dat de StemWijzer één<br />
van onze product<strong>en</strong> is? En dat wij tal van andere publicaties uitgev<strong>en</strong>,<br />
waaronder onderwijskrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> didactische handleiding<strong>en</strong>? En dat wij<br />
regelmatig debatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkconfer<strong>en</strong>ties organiser<strong>en</strong> over actuele<br />
politieke <strong>en</strong> maatschappelijke thema's?<br />
Overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> maatschappelijke organisaties zijn voor het IPP belangrijke<br />
opdrachtgevers. Surf voor meer informatie naar één van onze<br />
volg<strong>en</strong>de websites:<br />
www.publiek-politiek.nl<br />
www.stemwijzer.nl<br />
www.ep-monitor.nl<br />
www.ge<strong>en</strong>woord<strong>en</strong>.nl<br />
www.allesoverdeverkiezig<strong>en</strong>.nl<br />
www.scholier<strong>en</strong>verkiezing<strong>en</strong>.nl<br />
www.jeugdparticipatie.nl<br />
www.verkiezingsaffiches.nl<br />
Blijf op hoogte van de verschill<strong>en</strong>de activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> bel of mail<br />
voor e<strong>en</strong> gratis abonnem<strong>en</strong>t op onze Nieuwsbrief.<br />
Verschijnt 5x per jaar.<br />
Instituut voor Publiek <strong>en</strong> <strong>Politiek</strong><br />
Prins<strong>en</strong>gracht 911-915<br />
1017 KD Amsterdam<br />
T 020 5217600<br />
F 020 6383118<br />
E info@publiek-politiek.nl