MORELE WEGWIJZERS - HU Onderzoek - Hogeschool Utrecht

M o r e l e w e g w i j z e r s
vat onze lichamen, ons persoon zijn … en onze omgeving die we trachten samen te weven
tot een complex, het leven ondersteunend web 41” (Tronto, 1993). Zorgen is een
proces waarin vier fasen - of: dimensies (Manschot, 1994) - onderscheiden kunnen
worden, die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Ten eerste caring about: betrokken
zijn op/oog hebben voor situaties waar zorg nodig is. Deze ‘basis-dispositie’ waarin
betrokkenheid het ethische element is wordt in alle zorg verondersteld. Ten tweede
taking care of: ervoor zorgen dat zorg geboden wordt. Dit betekent niet perse het verlenen
van zorg, maar heeft te maken met het nemen van verantwoordelijkheid – dat is
in deze fase het ethische element - voor de zorg die nodig is en het scheppen van de
voorwaarden daarvoor. Ten derde care-giving: de activiteit van het directe zorgen, de
uitvoering; zowel professioneel als niet-professioneel. Het ethische element is hier
competentie: de zorg moet deskundig gegeven worden. Ten vierde care-receiving: het
ontvangen van de zorg. In deze dimensie is het ethische element gelegen in de responsiviteit
(of wederkerigheid): is de geboden zorg het juiste antwoord op de zorgvraag,
hoe reageert de zorgontvanger op de geboden zorg. Deze vier fasen van het zorgen, inclusief
de ethische elementen, zijn ook aanwezig in de hulpverlening aan jonge moeders.
9.1.5 INSTINCTIEVE MORAA L
Werd in de afgelopen eeuwen in het Westerse denken moraal beschouwd als het element
bij uitstek dat mensen van dieren onderscheidt (mensen kunnen nadenken over
hun handelen en weloverwogen beslissen om iets wel of niet te doen); in de afgelopen
jaren wordt echter op grond van biologisch en (neuro)psychologisch onderzoek steeds
vaker beweerd dat moraal “in grote mate het gevolg [is] van biologische, automatische
en emotionele processen” (Verplaetse, 2008, p. 5). In de loop van de evolutie heeft de
noodzaak om te (over)leven in ons lichaam en onze hersens ‘bouwstenen’ aangelegd
voor moreel handelen. Zo beschouwd is moraal in ieder mens, onbewust, voorrationeel,
aanwezig. Sommige auteurs hebben het zelfs over moraal als ‘zesde zintuig’
(Pinker, 2008). Afhankelijk van de situatie hebben zich verschillende soorten morele
instincten ontwikkeld in de mens; per situatie zal een ander instinct de overhand hebben.
Verplaetse spreekt in dit verband met opzet over moraal, om deze te onderscheiden
van de meer beredeneerde en rationele vormen van ‘ethiek’ die hierboven beschreven
zijn. Ten eerste is er de ‘hechtingsmoraal’, die het handelen met mensen
waarmee we ons verbonden voelen regelt. Deze remt agressie af en zorgt ervoor dat
iemand die weerloos en afhankelijk is aandacht krijgt. Ten tweede kunnen we de ‘geweldmoraal’
herkennen in het handelen van mensen. Deze lijkt het tegenovergestelde
van de hechtingsmoraal, maar heeft hetzelfde doel: overleven in moeilijke situaties. Als
jij de ander niet bedreigt, bedreigt de ander jou. Het gaat hierbij ook om het overwinnen
van angsten door gewelddadigheid. Ten derde is er de ‘reinigingsmoraal’, die goed
en kwaad verbindt met gevoelens van reinheid en besmetting. Het zou kunnen dat deze
moraal voortkomt uit een biologisch systeem dat levende wezens alarmeert wanneer
we in aanraking komen met schadelijke stoffen. Tenslotte is er, als vierde vorm van
moreel instinct, de samenwerkingsmoraal. Deze heeft te maken met het kunnen bereiken
van zaken die iemand alleen nooit voor elkaar zou brengen. Een gevolg hiervan is
de (morele) verontwaardiging over mensen die samenwerking bedreigen of ervan willen
profiteren zonder zelf een bijdrage te leveren (Verplaetse, 2008).
41 Vertaling van Manschot (1994, p. 105).
Een aantal cases uitgelicht 99