MORELE WEGWIJZERS - HU Onderzoek - Hogeschool Utrecht

M o r e l e w e g w i j z e r s
gebeurt. Hieronder lichten wij eerst twee ‘klassieke’ plichtstheorieën toe (consequentialisme
en deontologie) die ook in het lesmateriaal voor opleidingen aan sociale professionals
behandeld worden (Rothfusz, 2008; De Jonge, 1995). Vervolgens staan we stil
bij twee contextuele/houdingsgerichte benaderingen: deugdethiek en zorgethiek. Hoewel
veel auteurs zorgethiek categoriseren als een specifieke vorm van deugdethiek, belichten
wij in de beschrijving hieronder beide benaderingen afzonderlijk omdat juist in
de zorg, het maatschappelijk werk en het welzijnswerk deze visie actueel is.
Alle normatieve ethische theorieën zijn ‘rationeel’, dat wil zeggen dat ze gebaseerd zijn
op redeneringen over wat goed en slecht is. De laatste jaren is er echter op het gebied
van de ethiek in toenemende mate aandacht voor de niet-rationele kanten van de menselijke
moraal. Vanuit de invalshoeken van biologie en (neuro-)psychologie wordt gesteld
dat moraal (misschien wel meer dan op de ratio) op intuïties en emoties berust
(Verplaetse, 2008). Mensen beschikken volgens deze visie over een ‘moreel instinct’,
dat het handelen op verschillende momenten op verschillende manieren beïnvloedt.
Omdat deze invalshoek naar onze mening waardevolle aanknopingspunten biedt voor
het denken over moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders, lichten wij de achtergronden
ervan aan het eind van deze paragraaf beknopt toe.
9.1.1 TELEOLOGI SCHE OF GE VO LGENET HIE K (CONSE QUE NTIALISME)
In deze benadering houdt men bij de vraag ‘Wat is het beste om te doen?’ vooral rekening
met de gevolgen (consequenties) van een beslissing of een handeling. Iets is goed
als de “gevolgen minstens even goed zijn als de gevolgen van andere handelingen die
we hadden kunnen uitvoeren” (Van Delden, 2003, p. 70). Daarbij is vaak doorslaggevend
dat zoveel mogelijk mensen er voordeel aan moeten hebben en dat er zo weinig
mogelijk mensen benadeeld moeten worden. Een voordeel van deze benadering is dat
de belangen van alle betrokkenen op gelijke wijze meegewogen worden. Desondanks
kan toch één persoon de dupe worden van een beslissing omdat er meer anderen zijn
die er profijt van hebben (bijvoorbeeld wanneer een jonge moeder uit een woonvorm
wordt gezet omdat ze door haar gedrag steeds zoveel onrust veroorzaakt dat de andere
bewoonsters en hun kinderen eronder lijden). Een ander nadeel is dat je meestal niet
alle gevolgen kunt overzien. Toch blijkt bij navraag in de praktijk dat deze benadering
veel gehanteerd wordt door hulpverleners.
9.1.2 DEONT OLOG IE OF PRI NCIPE-ETHIEK
De morele juistheid van een handeling of een beslissing hangt in deze benadering niet
af van de gevolgen, maar van de aard van de handeling of beslissing zelf. Wanneer deze
beantwoordt aan vastgestelde criteria of overeenstemt met bepaalde principes, bijvoorbeeld
rechtvaardigheid, of autonomie, is de handeling of beslissing juist. De meest
bekende variant van dit denken is die van de Verlichtingsfilosoof Kant. Voor hem is de
intentie van waaruit gehandeld wordt bepalend voor de juistheid ervan, onafhankelijk
van wat de gevolgen zijn. Het belangrijkste principe noemde hij de categorische imperatief:
je behoort te handelen zoals je zou willen dat iedereen in die situatie zou handelen.
Mag je doorlopen als iemand op straat in elkaar wordt geslagen? Mag je de waarheid
verzwijgen? Je moet je in elke situatie steeds afvragen of je zou willen dat dit een
algemene wet voor alle mensen zou zijn. Dit principe is populair geformuleerd in ons
spreekwoord “zoals gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet”. Deze benadering
heeft als voordeel dat de oordelen over goed en kwaad berusten op rationele
weloverwogen afwegingen die los staan van individuele voorkeuren en belangen en
geformuleerd kunnen worden in regels die voor iedereen zouden moeten gelden. Een
Een aantal cases uitgelicht 97