MORELE WEGWIJZERS - HU Onderzoek - Hogeschool Utrecht
MORELE WEGWIJZERS - HU Onderzoek - Hogeschool Utrecht
MORELE WEGWIJZERS - HU Onderzoek - Hogeschool Utrecht
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>MORELE</strong> <strong>WEGWIJZERS</strong><br />
DE <strong>MORELE</strong> DIMENSIE VAN DE <strong>HU</strong>LPVERLENING AAN ADOLESCENTE MOEDERS.
Morele wegwijzers<br />
De morele dimensie van de hulpverlening aan adolescente<br />
moeders.<br />
Colofon<br />
Auteurs: S. Keinemans<br />
M. Kanne<br />
Kenniscentrum Sociale Innovatie,<br />
<strong>Hogeschool</strong> <strong>Utrecht</strong><br />
Lectoraat Innovatieve Maatschappelijke Dienstverlening<br />
Postbus 85397<br />
3508 AJ <strong>Utrecht</strong><br />
Heidelberglaan 7<br />
3584 CS <strong>Utrecht</strong><br />
© 2010 Kenniscentrum Sociale Innovatie - <strong>Hogeschool</strong> <strong>Utrecht</strong>
INHOUD<br />
1 Inleiding en achtergrond ............................................................................................. 7<br />
2 Positiebepaling ........................................................................................................... 9<br />
2.1 Begripsverheldering ......................................................................................................... 9<br />
2.2 De stand van zaken ........................................................................................................ 10<br />
2.3 Positionering .................................................................................................................. 13<br />
3 Projectbeschrijving ................................................................................................... 15<br />
3.1 <strong>Onderzoek</strong>svragen.......................................................................................................... 15<br />
3.2 Werkwijze ....................................................................................................................... 15<br />
3.2.1 Deel 1: <strong>Onderzoek</strong> naar de morele dimensie ................................................................. 16<br />
3.2.2 Deel 2: <strong>Onderzoek</strong> naar implementatiemogelijkheden ................................................. 18<br />
3.3 Analyse ........................................................................................................................... 20<br />
3.3.1 Deel 1: <strong>Onderzoek</strong> naar de morele dimensie ................................................................. 20<br />
3.3.2 Deel 2: <strong>Onderzoek</strong> naar implementatiemogelijkheden ................................................. 20<br />
3.4 <strong>Onderzoek</strong>sgroep ........................................................................................................... 21<br />
3.5 Reflectie .......................................................................................................................... 23<br />
4 De morele dimensie .................................................................................................. 26<br />
4.1 Hoe wordt de morele dimensie zichtbaar? .................................................................... 26<br />
4.1.1 Moreel kompas .............................................................................................................. 26<br />
4.1.2 Maatschappelijke opvattingen ....................................................................................... 28<br />
4.1.3 De hulpverleningsrelatie ................................................................................................ 29<br />
4.1.4 Dagelijkse praktijken en morele vragen ......................................................................... 29<br />
4.2 Voor welke vragen zien hulpverleners zich gesteld? ..................................................... 30<br />
4.2.1 De ongrijpbaarheid van de morele dimensie ................................................................. 30<br />
4.2.2 Verschillen tussen de werkers ........................................................................................ 31<br />
4.2.3 Formele kenmerken ....................................................................................................... 32<br />
4.2.4 Inhoud: Typen vragen .................................................................................................... 34<br />
4.2.5 Onderliggend thema: Verantwoordelijkheid ................................................................. 39<br />
5 Moreel handelen ...................................................................................................... 41<br />
5.1 Referentiekaders ............................................................................................................ 41<br />
5.1.1 Uniciteit van tienermoeders........................................................................................... 42
5.1.2 Onderlinge afstemming ................................................................................................. 44<br />
5.1.3 Waardenhiërarchie ........................................................................................................ 46<br />
5.2 Omgaan met morele vragen .......................................................................................... 47<br />
5.2.1 Bewustzijn ...................................................................................................................... 47<br />
5.2.2 Hulpmiddelen................................................................................................................. 48<br />
5.2.3 ‘Schipperen’ ................................................................................................................... 55<br />
5.2.4 Competenties ................................................................................................................. 57<br />
5.2.5 Ondersteuning door de organisatie ............................................................................... 61<br />
5.2.6 Ruimte voor reflectie ..................................................................................................... 64<br />
5.3 Verwevenheid morele en technische dimensie ............................................................. 65<br />
5.3.1 Waarden als doel in zichzelf en waarden als ‘hulpmiddel’ ............................................ 65<br />
5.3.2 Situaties met een morele en technisch-instrumentele vraag ........................................ 65<br />
5.3.3 Mores en methodieken .................................................................................................. 66<br />
6 De relatie cliënt – hulpverlener ................................................................................. 68<br />
6.1 De ‘goede’ hulpverlener ................................................................................................ 68<br />
6.1.1 Waarden ........................................................................................................................ 68<br />
6.2 De verhouding deskundigheid – waarden ..................................................................... 71<br />
6.3 Tiener of moeder? ......................................................................................................... 72<br />
7 Aandacht voor moraliteit binnen organisaties........................................................... 74<br />
7.1 Verantwoordelijkheid op alle niveaus ........................................................................... 74<br />
7.2 Specifieke morele vragen voor leidinggevenden ........................................................... 77<br />
7.3 Richtinggevende kaders ................................................................................................. 79<br />
7.4 Deskundigheid en professionaliteit ............................................................................... 81<br />
8 Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit ....................................................... 85<br />
8.1 Ondersteuning van medewerkers .................................................................................. 85<br />
8.2 Kwaliteitszorg ................................................................................................................. 86<br />
8.3 Professionalisering ......................................................................................................... 87<br />
8.4 Maatschappelijke verantwoordelijkheid ....................................................................... 88<br />
8.5 Meer aandacht voor moraliteit realiseren in de praktijk ............................................... 89<br />
8.6 Structurele randvoorwaarden ....................................................................................... 91<br />
8.7 Organisatiecultuur ......................................................................................................... 94<br />
9 Een aantal cases uitgelicht ........................................................................................ 96<br />
9.1 Normatieve theorieën ................................................................................................... 96
9.1.1 Teleologische of gevolgenethiek (consequentialisme) .................................................. 97<br />
9.1.2 Deontologie of principe-ethiek ...................................................................................... 97<br />
9.1.3 Deugdethiek ................................................................................................................... 98<br />
9.1.4 Zorgethiek ...................................................................................................................... 98<br />
9.1.5 Instinctieve moraal ......................................................................................................... 99<br />
9.2 Casus 1: Voortdurende beschikbaarheid ..................................................................... 100<br />
9.2.1 De casus ........................................................................................................................ 100<br />
9.2.2 De analyse .................................................................................................................... 101<br />
9.3 Casus 2: Botsingen tussen hulpverleners onderling ..................................................... 105<br />
9.3.1 De casus ........................................................................................................................ 105<br />
9.3.2 De analyse .................................................................................................................... 107<br />
9.4 Slotbeschouwing .......................................................................................................... 112<br />
10 Samenvatting en conclusie...................................................................................... 115<br />
10.1 Samenvatting ............................................................................................................... 115<br />
10.2 Concluderende stellingen ............................................................................................. 119<br />
11 Aanbevelingen en discussiepunten ......................................................................... 123<br />
11.1 Aanbevelingen .............................................................................................................. 123<br />
11.1.1 Ontwikkel een vocabulaire en vergroot zo morele sensitiviteit ................................... 123<br />
11.1.2 Maak ruimte voor waardencommunicatie ................................................................... 123<br />
11.1.3 Stel doelen vast ............................................................................................................ 124<br />
11.1.4 Stel de ondersteuningsvorm en de werkvorm af op de gekozen doelen ..................... 125<br />
11.1.5 Bepaal welke expertise nodig is ................................................................................... 126<br />
11.1.6 Zorg voor toerusting en deskundigheidsbevordering .................................................. 127<br />
11.1.7 Benoem aandachtsfunctionarissen .............................................................................. 129<br />
11.1.8 Betrek ethiek expliciet in de methodiek....................................................................... 129<br />
11.1.9 Betrek professionals bij richtlijnontwikkeling .............................................................. 129<br />
11.1.10 Zie aandacht voor moraliteit als een maatschappelijke taak ....................................... 129<br />
11.1.11 Suggesties voor nader onderzoek ................................................................................ 130<br />
11.2 Discussiepunten ........................................................................................................... 131<br />
Bijlage A ............................................................................................................................... 135<br />
Bijlage B ............................................................................................................................... 137<br />
Bijlage C ............................................................................................................................... 141<br />
Bijlage D ............................................................................................................................... 147<br />
Bijlage E ............................................................................................................................... 149
Literatuur ................................................................................................................................ 151<br />
Index ................................................................................................................................ 157
1 INLEIDING EN ACHTERGROND<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
In de rapportage die voor u ligt wordt verslag gedaan van een project dat zich ten doel<br />
stelt om sociale professionals die werkzaam zijn in de hulpverlening aan adolescente<br />
moeders, meer handvatten te bieden voor morele reflectie. Twee constateringen vormden<br />
de aanleiding voor dit project.<br />
1. DE WERKPRAKTIJK VAN SOCIALE PROFESSIONALS ZOU MEER RUIMTE KUNNEN BIEDEN VOOR<br />
<strong>MORELE</strong> REFLECTIE<br />
Wij zijn aan dit onderzoeksproject gestart vanuit de constatering dat de morele dimensie<br />
die inherent is aan het werken in de hulpverlening aan jonge moeders vaak onzichtbaar<br />
blijft. In haar lectorale rede stelt Van Doorn (2008) dat alle contacten die sociale<br />
professionals in de frontlinie onderhouden met hun cliënten, gekleurd worden door<br />
een morele dimensie en door morele oordeelsvorming. Contacten tussen professionals<br />
en cliënten zijn immers veelal complex, onvoorspelbaar en vaak ook moreel geladen en<br />
potentieel conflictueus. In haar rede schetst van Doorn eveneens een aantal maatschappelijke<br />
ontwikkelingen dat ertoe bijdraagt dat het voor sociale professionals<br />
steeds moeilijker wordt om met deze morele dimensie van hun werk om te gaan. De<br />
ontzuiling, het wegvallen van gezagsdragers en collectieve normativiteit, en een toename<br />
van multiculturele diversiteit, maken dat er steeds minder sprake is van een gemeenschappelijk<br />
richtinggevend referentiekader. Voor de sociale professional betekent<br />
dat, dat zij 1 steeds meer aangewezen is op de eigen oordeelsvorming en vaardigheden,<br />
om met moreel moeilijke situaties om te kunnen gaan. Hoewel de noodzaak tot morele<br />
reflectie onder sociale professionals dus hoog is, stelt Van Doorn tegelijkertijd dat deze<br />
morele geladenheid van de hulpverleningsrelatie de laatste jaren weinig aandacht heeft<br />
gekregen. Professionals hebben steeds minder gelegenheid om te reflecteren op de morele<br />
geladenheid van hun werk. Ervaringen uit de praktijk onderschrijven dit. Zo verscheen<br />
in 2005 Slagroom op de koffie? waarin een impressie wordt gegeven van debatten<br />
met managers en beleidsmakers uit de jeugdzorg (Kolen, 2005). De ervaring van de<br />
deelnemers aan de debatten was dat reflectie op de kernwaarden van hun werk vaak<br />
als luxe wordt ervaren, of zoals op de achterflap van het boekje wordt vermeld: “De<br />
waan van de dag laat hiervoor weinig ruimte, terwijl de toenemende complexiteit van<br />
de zorg daar wel om vraagt”. Er is dus nood aan initiatieven die een ondersteuning<br />
kunnen vormen voor deze professionele morele reflectie. Door dit onderzoeksproject<br />
hopen wij deze dimensie meer zichtbaar en daardoor bespreekbaar te maken met het<br />
oog op normatieve professionalisering van degenen die op dit gebied werkzaam zijn.<br />
Onder normatieve professionalisering verstaan wij “de bewustwording van professionals<br />
van het krachtenveld van normen waarin zij zich bevinden. Het gaat hier om maatschappelijke,<br />
organisatorische, professionele en persoonlijke normen. Deze bewustwording<br />
geeft de professional steeds weer aanleiding om te zoeken naar de juiste<br />
rechtvaardigingsgrond voor het professionele handelen. Die rechtvaardiging kan per<br />
situatie verschillen en vraagt steeds weer om een afweging, zowel vooraf, tijdens, als na<br />
het handelen.” (Jacobs, 2008, p. 12).<br />
1 De uitvoerende professionals die in dit project geparticipeerd hebben, zijn allen vrouwen. Wij<br />
hebben er dus voor gekozen om consequent een vrouwelijke aanspreekvorm te kiezen wanneer<br />
we het over professionals hebben. Vanzelfsprekend kan op al die plaatsen ook “hij” gelezen<br />
worden.<br />
Inleiding en achtergrond 7
Inleiding en achtergrond<br />
8<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
2. ADOLESCENT MOEDERSCHAP IS EEN ONDERWERP DAT MET VEEL <strong>MORELE</strong> OORDELEN OMGE-<br />
VEN IS.<br />
De keuze om het project te beperken tot sociale professionals die met adolescente<br />
moeders werken, is ingegeven door de bevinding uit eerder onderzoek (Baart & Keinemans,<br />
2007; Keinemans, in druk) dat jong moederschap een sterk moreel beladen<br />
problematiek is. Zowel in de publieke opinie, als in de wetenschappelijke literatuur<br />
over jong moederschap, worden zwangerschap en moederschap tijdens de adolescentie<br />
sterk geproblematiseerd. Literatuurstudie laat zien dat deze problematisering rust op<br />
een morele grondslag: opvattingen over seksualiteit en de normen met betrekking tot<br />
goed moederschap bepalen mede de focus van onderzoek en dragen bij aan het slechte<br />
imago van jonge moeders (Baart & Keinemans, 2007; Keinemans, in druk). <strong>Onderzoek</strong><br />
(Keinemans, in druk) laat zien dat jonge moeders met diverse vormen van miskenning<br />
te maken krijgen, zowel in hun positie als moeder, in hun positie als lid van de samenleving<br />
en in hun positie als familielid/ geliefde. De moeders zijn zich ook bewust van de<br />
negatieve oordelen die er bestaan over jonge moeders. Hulpverleners die met deze<br />
doelgroep werken, doen dat dus in een context die sterke morele oordelen over de<br />
doelgroep jonge moeders heeft. Los van de vraag of uitvoerende professionals deze<br />
morele oordelen ook zelf zijn toegedaan, krijgen zij te maken met maatschappelijke referentiekaders<br />
waarin sterke morele oordelen besloten liggen, en die hoogstwaarschijnlijk<br />
een druk uitoefenen op de hulpverlening.<br />
Relevant is ook de constatering dat moraliteit een rol speelt in de hulp en steun aan<br />
jonge moeders. Zo is hulp vragen voor veel moeders een beladen aangelegenheid, juist<br />
vanwege de angst om als “incompetent” of “afhankelijk” bestempeld te worden (Baart<br />
& Keinemans, 2007, p. 209). Verder laat onderzoek zien dat de waardering van jonge<br />
moeders voor de hulp en steun die zij ontvangen, mede afhankelijk is van de waarden<br />
die er in de relatie tussen een hulpverlener en een cliënt tot uitdrukking worden gebracht<br />
(Keinemans, in druk). Vooral voor professionele hulpverleners geldt dat het<br />
“niet veroordelen” daarbij een belangrijke waarde is. Hulpverleners die met jonge<br />
moeders werken, werken dus ook in een context waarbij de waarden die in de hulpverleningsrelatie<br />
gerealiseerd worden van groot belang zijn.<br />
Dit alles was aanleiding om met die hulpverleners die met jonge moeders werken, in<br />
kaart te brengen hoe de morele dimensie van hun werk er uitziet en hoe reflectie op die<br />
dimensie vergroot kan worden. Hoewel er op grond van de sterke morele oordeelsvorming<br />
rondom jonge moeders gekozen is voor deze doelgroep, wil dat niet zeggen<br />
dat reflectie op morele oordeelsvorming en de resultaten van deze studie alleen voor<br />
deze vorm van hulpverlening relevant zijn. In navolging van Van Doorn, veronderstellen<br />
wij dat een morele dimensie inherent is aan alle vormen van sociale hulp- en<br />
dienstverlening. Door echter voor deze – moreel beladen – doelgroep te kiezen, denken<br />
we de morele dimensie duidelijker aan het licht te kunnen krijgen. Het onderzoek besteedt<br />
daarbij aandacht aan de vraag welke elementen van deze dimensie wellicht alleen,<br />
of in sterkere mate, van toepassing zijn op het werken met de specifieke doelgroep<br />
jonge moeders.
2 POSITIEBEPALING<br />
2.1 BEGRIPSVERHELDERING<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Het concept ‘moraal’, en afgeleide begrippen als moraliteit, moreel dilemma, morele<br />
dimensie, morele spanning en morele reflectie, staan centraal in het project waarvan<br />
hier verslag wordt gedaan. Voor een goed begrip van het navolgende geven we daarom<br />
allereerst een nadere omschrijving van wat wij verstaan onder ‘moraal’, ‘moraliteit’ en<br />
‘morele’. Voor deze beschrijving putten wij dankbaar uit eerder werk dat verschenen is,<br />
waaronder dat van Bolt, Verweij en Van Delden (2003), Bauduin en Kanne (2009), Rothfusz<br />
(2008), De Jonge (1995), welke overigens vaak gelijksoortige omschrijvingen<br />
hanteren voor het begrip moraal. Waar letterlijke bewoordingen van auteurs zijn overgenomen,<br />
is dat expliciet vermeld.<br />
Onder moraal verstaan we de heersende opvattingen over wat goed / slecht, menswaardig<br />
/ mensonwaardig, juist / onjuist is. Het betreft, in de woorden van Rothfusz<br />
(2008, p. 5) de opvattingen “over wat er waardevol is in het leven”. Moraal wordt door<br />
Bolt et al. (2003, p. 15) gedefinieerd als “het geheel van morele normen en waarden dat<br />
door een individu of binnen een groep, instelling of cultuur als een belangrijke richtlijn<br />
voor het eigen handelen wordt beschouwd”. Waarden hebben hierbij betrekking op<br />
waarderingen, datgene dat je goed of juist acht. Normen hebben veeleer betrekking op<br />
het handelen dat deze waarden kan verwezenlijken; normen geven aan hoe mensen<br />
zouden moeten handelen. Een moraal is gebonden aan een tijd en context en bestaat<br />
niet los van mensen. In hun omschrijving van moraal vermelden Bauduin en Kanne (p.<br />
12) dan ook expliciet dat onder moraal “het geheel van heersende gewoonten en gebruiken<br />
van een samenleving, sector, instelling, groep of persoon” verstaan kan worden.<br />
Hulpverleners kunnen putten uit meerdere “bronnen van moraal”, zoals beroepscodes,<br />
persoonlijke opvoeding, publieke opinie (ibid.). In dit onderzoek wordt er naar<br />
deze bronnen van moraal verwezen onder de term referentiekaders. In de context van<br />
dit onderzoek bedoelen we hiermee de waarden- en normensystemen waarmee hulpverleners<br />
in aanraking komen, en waar zij zich toe moeten of willen verhouden in hun<br />
werk.<br />
Het begrip moraliteit gebruiken we als verzamelbegrip om te verwijzen naar alles wat<br />
met moraal, morele aspecten, morele vragen en morele oordeelsvorming in de hulpverlening<br />
aan adolescente moeders te maken heeft.<br />
Het bijvoeglijk naamwoord morele duidt aan dat waarden en normen een rol spelen,<br />
opvattingen over wat goed is om te doen en te laten.<br />
Dit onderzoek gaat niet over moraal in het werk van sociale professionals in het algemeen,<br />
want we zijn vooral geïnteresseerd in de spanningsvolle momenten die met het<br />
waardengeladen werk van deze hulpverleners gepaard gaan, de momenten waarop de<br />
morele dimensie van het werk in de hulpverlening vragen met zich meebrengt. We zullen<br />
op basis van de ervaringen van hulpverleners deze morele vragen verder uitwerken<br />
en definiëren, om zo de morele dimensie beter in beeld te krijgen en handvatten te<br />
kunnen aanreiken voor morele reflectie.<br />
Tot slot zij vermeld dat in dit project sociale professionals en hun leidinggevenden centraal<br />
staan. Tot deze groep rekenen wij al die professionals die een sociaalagogische<br />
Positiebepaling 9
Positiebepaling<br />
10<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
mbo- of hbo-opleiding hebben genoten en werkzaam zijn in de welzijnssector 2. Meer<br />
precies gaat het in dit project om sociale professionals die werkzaam zijn in de ambulante<br />
dan wel residentiële hulp- en/of dienstverlening aan adolescente moeders. In het<br />
vervolg van dit verslag zullen ook de woorden ‘uitvoerende professional’ en ‘hulpverlener’<br />
worden gebruikt om de sociale professional aan te duiden. We zullen spreken over<br />
‘leidinggevenden’ en ‘managers’ om de personen die leiding geven aan sociale professionals<br />
aan te duiden. In bijlage A wordt beschreven welke opleiding elk van de respondenten<br />
heeft genoten, en wat hun precieze functie is.<br />
2.2 DE STAND VAN ZAKEN<br />
“Wie in de zorg werkt, wordt onvermijdelijk geconfronteerd met ethische kwesties”, zo<br />
stellen Bauduin en Kanne (2009, p. 9), een stelling die wat ons betreft gerust verbreed<br />
kan worden naar de zorg- en welzijnssector. Zorg kan in dit verband breder gedefinieerd<br />
worden, en heeft niet alleen betrekking op de paramedische sector die allerlei geneeskundige<br />
of verpleegkundige handelingen verricht, maar ook op diegenen die zorg<br />
dragen voor anderen in de breedste zin van het woord. Zorg dragen voor anderen heeft<br />
een expliciete morele dimensie (Van Heijst, 2005; Van der Arend & Gastmans, 1993), zo<br />
ook voor de professionals die in de welzijnssector hun hulp en diensten aan hulpbehoevenden<br />
aanbieden. Beroepsgroepen hebben een “centrale waarde” (Rothfusz, 2008,<br />
p. 103), een maatschappelijke opdracht waarin een waardeoriëntatie besloten ligt<br />
(Berghmans, 1998). Deze morele dimensie van het werk als professional komt expliciet<br />
tot uitdrukking in beroepsprofielen en beroepscodes. Net als in de zorgsector hebben<br />
professies in het sociaal en maatschappelijk werk deze in de afgelopen decennia ontwikkeld.<br />
In het Beroepsprofiel van de Maatschappelijk Werker (Jagt, 2009) wordt expliciet<br />
gewag gemaakt van het feit dat de interventies van maatschappelijk werkers altijd<br />
waardegebonden zijn en wordt onderstreept dat normatieve professionaliteit,<br />
naast technisch-instrumentele en persoonlijke professionaliteit, deel uitmaakt van de<br />
professionaliteit van de maatschappelijk werker. Maatschappelijk werkers hebben<br />
daarnaast een beroepscode, waarin de centrale waarde van het beroep wordt verwoord<br />
en een beroepsmoraal is vastgelegd 3. Ook voor pedagogen en de vakgebieden<br />
2 In de zorg- en welzijnssector doet ook de term ‘social work/ sociaal werk’ en ‘social worker/sociaal<br />
werker’ steeds vaker opgeldt. Social work kan daarbij verschillende betekenissen<br />
hebben, en kan een beroependomein (alle beroepen in de zorg- en welzijnssector), een sector<br />
(zorg en welzijn), een specifiek beroep (maatschappelijk werker) en een kennisdomein aanduiden<br />
(Van Ewijk, Spierings & Wijnen, 2007, p. 36/37). Hier gebruiken we dus een sectoraanduiding,<br />
welke zich echter enkel richt op de welzijnssector.<br />
3 In 2010 is de Code voor de Maatschappelijk Werker herzien. Op het moment van schrijven van<br />
deze rapportage, was deze nieuwe code echter nog niet gepubliceerd. In de code uit 1999 wordt<br />
de centrale waarde van het beroep echter als volgt geformuleerd: “De maatschappelijk werker<br />
bevordert primair het optimaal tot zijn recht komen van de persoon in wisselwerking met zijn<br />
omgeving. Hij waakt ervoor dat zijn deskundigheid niet wordt gebruikt voor belangen die in<br />
strijd zijn met de doelstellingen van het beroep”. In de nieuwe code wordt hieraan toegevoegd<br />
dat cliënten gestimuleerd worden om hun eigen verantwoordelijkheid op te pakken om tot hun<br />
recht te komen (empowerment) (www.buitinkbeleidsadvies.nl, geraadpleegd op 17 september<br />
2010). Bovendien is een geheel nieuw hoofdstuk “De verhouding tot de samenleving” met de<br />
signaleringsplicht toegevoegd, welke de maatschappelijke functie van het beroep als beroepswaarde<br />
bekrachtigt (www.buitinkbeleidsadvies.nl, geraadpleegd op 17 september 2010). In de<br />
relatie met de cliënt legt de code de nadruk op het belang van respect voor de cliënt en de erkenning<br />
van de verantwoordelijkheid voor het eigen handelen van de cliënt (Jansen, 2002 ). Autonomie<br />
en zelfredzaamheid zijn daarmee waarden die ten grondslag liggen aan de code.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Sociaalpedagogische Hulpverlening en Sociaalpedagogisch werk zijn er codes (Rothfusz,<br />
2008). Internationaal heeft de IFSW/IASSW een “Statement of Principles” opgesteld<br />
(2004) dat fungeert als een beroepscode voor social workers.<br />
Inmiddels is redelijk wat Nederlandstalige literatuur verschenen 4 waarin getracht<br />
wordt de morele dimensie van de zorg- en hulpverlening expliciet te maken, en handvatten<br />
te geven voor morele reflectie. In de zorgsector zijn in de laatste tien jaar veel<br />
instrumenten ontwikkeld om morele reflectie in de praktijk te structureren en te stimuleren.<br />
Zij zijn uitgewerkt in tal van publicaties (Manschot & Van Dartel, 2003; Bauduin<br />
& Kanne, 2009). Tijdens symposia en werkconferenties over moreel beraad, voorheen<br />
geïnitieerd door het Landelijk Bureau Ethiek in de Zorg vanuit de koepel NZF, in de afgelopen<br />
jaren vanuit het Platform Moreel Beraad dat onder de vlag van de afdeling van<br />
het Ministerie van VWS deze bijeenkomsten jaarlijks organiseert, hebben honderden<br />
professionals en stafmedewerkers uit de zorgsector inmiddels kennisgemaakt met deze<br />
instrumenten. In vele zorgorganisaties worden ze al gebruikt (Molewijk, Muijen, Abma<br />
& Widdershoven, 2008; Bauduin & Kanne, 2009), tijdens moreel beraad 5 met professionals<br />
op de werkvloer of in ethische commissies 6. De beroepsgroep Verpleging & Verzorging<br />
van CNV Publieke Zaak kent al sinds 25 jaar een Commissie Ethiek, waarin verzorgenden<br />
en verpleegkundigen uit diverse instellingen en alle sectoren zich samen<br />
buigen over ethische vraagstukken uit de dagelijkse praktijk en over casuïstiek uit de<br />
hele sector. Hier is ook het initiatief ontstaan voor het project Ethiek van de dagelijkse<br />
verzorging en verpleging waaruit onder andere de website www.zorgethiek.nl is voortgekomen.<br />
Ook vanuit het perspectief van managers en bestuurders in de zorg wordt aandacht<br />
besteed aan morele aspecten (Van Dartel, Jacobs & Jeurissen, 2002; Grit & Meurs,<br />
2005). Het Centrum voor Ethiek en Gezondheid (CEG), een samenwerkingsverband van<br />
de Gezondheidsraad (GR) en van de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ), in<br />
2001 ingesteld door de minister van Volksgezondheid Welzijn en Sport, signaleert ethische<br />
vragen op het gebied van de zorg en geeft publicaties uit waarin adviezen gegeven<br />
worden ten aanzien van het oplossen van knelpunten.<br />
In de sociale-/welzijnssector is eveneens sprake van een groeiende aandacht voor de<br />
morele dimensie van de hulpverlening. Zo zijn er diverse publicaties waarin enerzijds<br />
normatieve theorieën, en begrippen als moraal en ethiek worden toegelicht en worden<br />
gekoppeld aan het beroep van de sociale professional en/of zijn beroepscode, en waarin<br />
anderzijds methoden voor morele reflectie worden aangereikt, welke overigens<br />
veelal vergelijkbaar zijn met methoden die in de zorgsector gehanteerd worden (zie<br />
bijvoorbeeld Rothfusz, 2008; Timmer, 1998; De Jonge, 1995; Jansen, 2002). In veel gevallen<br />
gaat het om stappenplannen, die de hulpverlener helpen om een morele vraag of<br />
dilemma te ontleden en voor een handelingsoptie te kiezen. De auteurs staan daarbij<br />
stil bij de aard van het sociaal werk en de waarden die er in de code besloten liggen, en<br />
4 Wij beperken ons hier overwegend tot Nederlandstalige literatuur, omdat de organisatie van<br />
sociaalagogische opleidingen en beroepen in Nederland afwijkt van wat internationaal gebruikelijk<br />
is.<br />
5 De term ’moreel beraad’ wordt in de zorgsector gebruikt om bijeenkomsten aan te duiden<br />
waarin met een aantal betrokkenen methodisch gereflecteerd wordt op morele vragen naar aanleiding<br />
van praktische ervaringen van professionals en managers.<br />
6 Zie ook 11 “Aanbevelingen en discussie”, waarin verwezen wordt naar afstudeeronderzoek<br />
over dit onderwerp van drie studentes Maatschappelijk Werk en Dienstverlening in het Universitair<br />
Medisch Centrum <strong>Utrecht</strong>.<br />
Positiebepaling 11
Positiebepaling<br />
12<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
bij de normatieve theorieën waarbinnen de code past. Zo is een code in zichzelf natuurlijk<br />
een manier om met morele vragen om te gaan die past binnen een deontologische<br />
ethiek (ook wel beginselethiek genoemd, waarin de morele juistheid van een handeling<br />
beoordeeld wordt door te kijken naar de aard van de handeling en de principes die hier<br />
aan ten grondslag liggen, zie ook hoofdstuk 9) (zie Rothfusz, 2008). Omdat een code<br />
een handvat vormt voor een ethisch verantwoorde uitoefening van het beroep, is zij<br />
ook te zien als een vorm van prescriptieve ethiek 7 en auteurs die de code toelichten,<br />
lijken dat vooral ook te doen om keuzes die in de hulpverlening gemaakt worden, moreel<br />
te kunnen verantwoorden en beargumenteren. De stappenplannen en gespreksmethoden<br />
die auteurs bespreken, vertonen overeenkomsten met de stappenplannen en<br />
gespreksmethoden die ook in de literatuur over ethische reflectie in de zorgsector genoemd<br />
worden. Zo analyseert De Jonge (1995) in hoeverre de Socratische gespreksvoering<br />
relevant is voor de beroepspraktijk, en formuleert op basis daarvan een stappenplan.<br />
Diezelfde methode van Socratische gespreksvoering wordt ook gebruikt in de<br />
zorgsector (zie bijvoorbeeld Bauduin, 2003). Ook Rothfusz (2008) formuleert een stappenplan<br />
voor de reflectie op morele dilemma’s dat overeenkomsten hiermee vertoont.<br />
Het zou echter interessant kunnen zijn om te bezien of er voor de sociale sector wellicht<br />
alternatieve gespreksmethoden en stappenplannen kunnen zijn, die rekening<br />
houden met specifieke kenmerken van het beroep. Vooral als het gaat om het bespreken<br />
van situaties die een minder ‘dilemma-achtig’ karakter 8 hebben kan dit relevant<br />
zijn. Doorgaans plegen sociale professionals immers andersoortige interventies en hanteren<br />
zij andere methodieken dan medici en verzorgenden in de zorgsector, waardoor<br />
stappenplannen wellicht minder geschikt zijn of aangepast moeten worden voor gebruik<br />
in de sociale sector. Hier komen we in hoofdstuk 11 op terug.<br />
Naast bovengenoemde publicaties, die vooral ingaan op de vraag hoe morele reflectie<br />
gestimuleerd zou kunnen worden, pleiten diverse auteurs (zoals Baart, Baart & Grypdonck,<br />
Kunneman, Van Houten, Jacobs 9) reeds jarenlang voor een vergroting van de<br />
(reflectie op) normatieve professionaliteit van sociale professionals. Zij stellen dat door<br />
een toenemende nadruk op efficiëntie, bewezen effectiviteit (evidence-based practice)<br />
en verzakelijking, belangrijke waarden als zorg, aandacht en betrokkenheid in de hulpverlening<br />
in het gedrang komen. Een hernieuwde oriëntatie op de morele waarden die<br />
inherent zijn aan de beroepsuitoefening is volgens deze auteurs noodzakelijk om goede<br />
– ook in de zin van moreel juiste – hulp te kunnen bieden.<br />
Er lijkt ten slotte een leemte te zijn in de literatuur die zich richt op morele oordeelsvorming<br />
in de sociale sector, en dat is het gebrek aan empirisch onderzoek naar morele<br />
dilemma’s en morele oordeelsvorming. In Nederland hebben wij geen publicaties kunnen<br />
vinden die hier aandacht aan besteden en ook internationaal lijkt er nog weinig<br />
7 Over het algemeen wordt in de ethiek, opgevat als “de wetenschappelijke of systematische studie<br />
van moraal” (Bolt et al., 2003, p. 15) onderscheid gemaakt tussen verschillende vormen van<br />
ethiek: de descriptieve ethiek brengt de heersende moraal in kaart en probeert te verklaren<br />
waarom die moraal als normatief wordt beschouwd; de normatieve ethiek ontwikkelt theorieën<br />
waarin morele overwegingen voor het handelen worden onderbouwd; de prescriptieve ethiek<br />
beschrijft daarbinnen hoe het idealiter zou moeten; de meta-ethiek houdt zich bezig met een<br />
filosofische analyse van de betekenis en rechtvaardiging van morele oordelen.<br />
8 In hoofdstuk 4 zullen we laten zien dat morele vragen niet altijd de vorm aannemen van een<br />
dilemma.<br />
9 Zie bijvoorbeeld Baart, 2001, 1999, 1996; Baart & Grypdonck, 2008; Kunneman, 2007, 1996;<br />
Van Houten, 1996; Jacobs et al., 2008.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
empirisch onderzoek gedaan te zijn naar morele besluitvorming van sociale professionals<br />
(Osmo & Landau, 2006).<br />
Concrete initiatieven om morele reflectie te stimuleren zijn er eveneens in de sector.<br />
CNV Publieke Zaak heeft in 2008 een commissie Ethiek in het leven geroepen voor leden<br />
die in de Jeugdzorg werken. Deze commissie komt vijf keer per jaar bijeen om te<br />
spreken over de ethische vraagstukken van het dagelijks werk en om handvatten te<br />
ontwikkelen die jeugdhulpverleners moeten helpen om met ethische vraagstukken om<br />
te gaan (zie http://www.mijnvakbond.nl/Commissie_Ethiek_Jeugdzorg). In 2007 publiceerde<br />
CNV Publieke Zaak het boek Jeugdzorg in beweging (Bloemhoff, 2007), waarin<br />
werknemers in de jeugdzorg vertellen met welke morele dilemma’s zij in hun dagelijkse<br />
werk in aanraking komen. Het tijdschrift SoziO en het lectoraat Innovatieve Maatschappelijke<br />
Dienstverlening van de <strong>Hogeschool</strong> <strong>Utrecht</strong> zijn in 2010 samen het pilotproject<br />
‘Moresprudentie’ gestart. Dit project heeft als doel om een platform te bieden<br />
voor het bespreken van ethische dilemma’s, om moreel beraad in het werkveld te stimuleren<br />
en om beroepscodes (NVMW/Phorza) aan de alledaagse praktijk te toetsen.<br />
Hogescholen (waaronder de <strong>Hogeschool</strong> <strong>Utrecht</strong> en de <strong>Hogeschool</strong> van Amsterdam)<br />
bieden verder minoren Ethiek aan, waardoor studenten al tijdens hun opleiding bewust<br />
worden gemaakt van de morele aspecten van hun werk.<br />
Ondanks dergelijke publicaties en initiatieven, lijkt het bestaan van een ethische commissie<br />
of een soortgelijk orgaan, en (expliciet) moreel beraad in de welzijnssector echter<br />
minder gemeengoed te zijn dan in de zorgsector. Ook in de onderzochte instellingen,<br />
waarin hulpverlening aan jonge moeders plaatsvindt, is het moreel beraad nog niet<br />
ingevoerd. Of toch wel? Zoals verderop uit de bevindingen zal blijken, wordt over de<br />
morele vragen die dagelijks aan de orde zijn regelmatig gesproken. Tijdens werk- en<br />
cliëntenbesprekingen, tijdens werkbegeleiding, tijdens inter- en supervisie en ook gewoon<br />
bij de koffie en in de wandelgangen. Een van de vragen die verderop aan de orde<br />
zal komen is dan ook of het nodig is om moreel beraad in te voeren.<br />
2.3 POSITIONERING<br />
De constatering, dat moraliteit inherent is aan zorg- en hulpverlening, maar dat de manier<br />
waarop er aandacht aan wordt besteed, sterk verschilt per instelling, heeft te maken<br />
met het feit dat het lastig is precies aan te wijzen waar de morele aspecten van het<br />
werk zitten. Deze morele dimensie van het werk van sociale professionals, de dimensie<br />
waarin waarden en normen een rol spelen, kan namelijk op diverse niveaus tot uitdrukking<br />
komen. Berghmans (1998) maakt bijvoorbeeld een onderscheid naar de eerder<br />
vermelde maatschappelijke opdracht, de relatie hulpverlener-cliënt en de dagelijkse<br />
praktijk van de hulpverlener. Op deze niveaus speelt de morele dimensie een rol.<br />
Jansen (2004) heeft laten zien dat moraal in de verpleegkundige beroepsuitoefening<br />
overal een rol speelt en ontwikkelde een ‘model van meervoudige morele gelaagdheid’<br />
om dat zichtbaar te maken. In dit model wordt zichtbaar dat morele vragen verweven<br />
zijn met alle lagen en niveaus waarop het werk in de zorg zich afspeelt. Voor sociale<br />
professionals geldt volgens ons hetzelfde. Zij hebben te maken met drie niveaus waarop<br />
morele vragen kunnen ontstaan: in het directe contact tussen werker en cliënt (microniveau),<br />
binnen de organisatie waarbinnen de werker functioneert (mesoniveau) en in<br />
de maatschappelijke en politieke aspecten die de hulpverlening beïnvloeden (macroniveau).<br />
Ook op de ‘laag’ van beroepskennis en vaardigheden – dit is de functionele component<br />
waarbij het gaat over de concrete uitvoering van het werk – en attitude – Jansen<br />
(2004, p. 85) noemt dit de existentiële component, waarbij het gaat over de manier<br />
Positiebepaling 13
Positiebepaling<br />
14<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
waarop de professional in haar werk staat – zijn waarden en normen in het geding.<br />
Welke interventies voert een professional uit, vanuit welke methodiek wordt gewerkt<br />
en hoe doet iemand dat? Met gepaste distantie, vanuit betrokkenheid, met aandacht<br />
voor de manier waarop de zorg beleefd wordt? Ten slotte beïnvloedt ook de beroepsethiek<br />
het denken en handelen van sociale professionals. Deze wordt gekenmerkt door<br />
verschillende oriëntaties, waarin enerzijds elementen van een universalistische plichtsethiek<br />
te herkennen zijn (bijvoorbeeld in opvattingen over de Beroepscode) maar anderzijds<br />
ook invloeden van meer contextgerichte benaderingen zoals de zorg- en deugdethiek.<br />
Deze verschillende benaderingen, lagen en dimensies in het werk van sociale<br />
professionals worden in hoofdstuk 9 uitgebreid toegelicht en geïllustreerd aan de hand<br />
van casusvoorbeelden.<br />
In deze studie hanteren wij het model van Jansen als uitgangspunt: we gaan er vanuit<br />
dat de morele dimensie van de hulpverlening in tal van aspecten en op tal van niveaus<br />
van dat werk tot uitdrukking komt. Daarmee hanteren wij een brede opvatting van moraliteit<br />
en daaruit komen ook de vraagstellingen voort. Deze richten zich niet alleen op<br />
morele dilemma’s, maar op morele vragen in het algemeen. Ook krijgt de hulpverleningsrelatie<br />
in onze vraagstelling veel aandacht: deze interesse komt voort uit het feit<br />
dat de zorgethiek 10, waarin de nadruk ligt op relationele afstemming, de laatste decennia<br />
steeds vaker een “inspiratiebron is in de gezondheidszorg en in de sociale beroepen”<br />
(Rothfusz, 2008, p. 53) en ook eigen onderzoek (Keinemans, in druk) uitwijst dat<br />
een zorgethische visie op hulp verlenen veel goeds te bieden heeft. In deze studie wordt<br />
dus, in aanvulling op de zoektocht naar morele vragen en moreel handelen, expliciet<br />
aandacht besteed aan de relationele dimensie van hulp verlenen (zie hoofdstuk 6).<br />
10 Zie voor een omschrijving van zorgethiek paragraaf 9.1.4.
3 PROJECTBESCHRIJVING<br />
3.1 ONDERZOEKSVRAGEN<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Zoals beschreven in de inleiding, stelde het project zich ten doel om sociale professionals<br />
die werkzaam zijn in de hulpverlening aan adolescente moeders, meer handvatten<br />
te bieden voor morele reflectie. Om dit doel te bereiken, is het project opgesplitst in<br />
twee delen. Het eerste deel betrof een onderzoek waarbij de morele dimensie van de<br />
hulpverlening aan jonge moeders in kaart is gebracht, en waarbij tevens aandacht was<br />
voor de vraag hoe in de praktijk met deze morele dimensie wordt omgegaan. De daarbij<br />
horende onderzoeksvraag luidde als volgt:<br />
Hoe wordt moraliteit zichtbaar in de hulpverlening aan jonge moeders en hoe hanteren<br />
professionals dit thema in de hulpverleningsrelatie?<br />
Deze onderzoeksvraag is opgedeeld in drie deelvragen:<br />
1. Op welke momenten brengt de morele dimensie van de hulpverlening aan jonge<br />
moeders vragen met zich mee voor professionals?<br />
2. Op welke manieren gaan professionals om met deze morele vragen?<br />
3. Op welke manier komen waarden en normen aan de orde in de hulpverleningsrelatie<br />
tussen cliënt en hulpverlener?<br />
Hoewel deze kennisvragen al behulpzaam kunnen zijn bij de beoogde reflectie op het<br />
moreel handelen van professionals, zijn we er daarmee nog niet. Het project heeft naast<br />
een kennisverwervingscomponent ook een ontwikkelingscomponent, waarmee de<br />
daadwerkelijke ‘handvatten’ voor reflectie gerealiseerd kunnen worden. De onderzoeksvraag<br />
van dit tweede deel van het project, en de daarbij horende deelvragen, luiden<br />
als volgt:<br />
Hoe kan reflectie op het moreel handelen van professionals een plaats krijgen in opleidingen,<br />
trainingen, intervisies van professionals?<br />
Ook deze vraag is opgedeeld in drie deelvragen:<br />
1. Welke aandacht is er in de huidige werkpraktijken en het huidige opleidingsaanbod<br />
van organisaties die hulp verlenen aan jonge moeders voor moraliteit?<br />
2. Wat is de visie van het management van organisaties die hulp verlenen aan jonge<br />
moeders op het belang van aandacht voor moraliteit?<br />
3. Hoe kan aandacht voor moraliteit in organisaties die hulp verlenen aan jonge<br />
moeders verbeterd worden?<br />
3.2 WERKWIJZE<br />
In deze paragraaf wordt beschreven hoe te werk is gegaan bij de uitvoering van het onderzoek<br />
en welke keuzes gedurende het project zijn gemaakt. Dit wordt voor beide delen<br />
afzonderlijk beschreven.<br />
Projectbeschrijving 15
Projectbeschrijving<br />
16<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
3.2.1 DEEL 1: ONDERZOEK NA AR DE M OR E LE DIME NSIE<br />
Dit deel van het project beoogde informatie te vergaren over de morele dimensie van<br />
het werk als hulpverlener, het moreel handelen van de hulpverlener en de morele betrekking<br />
tussen hulpverlener en cliënt. Een van de aanleidingen voor dit project was de<br />
constatering van Van Doorn (2008) dat er in hulpverleningspraktijken weinig gelegenheid<br />
is voor reflectie op deze morele aspecten van het werk als hulpverlener. De veronderstelling<br />
was dan ook, dat het niet gemakkelijk zou zijn om samen met hulpverleners<br />
op de onderzoeksvragen te reflecteren, aangezien zij niet gewend zijn vanuit een moreel<br />
perspectief naar hun werk te kijken. In eerste instantie was het dan ook de bedoeling<br />
om in het onderzoek gebruik te maken van zelfobservaties van de hulpverleners:<br />
gesproken of geschreven verslagen van hun hulpverleningscontacten met cliënten. Deze<br />
verslagen zouden de basis vormen voor een aantal focusgroepbijeenkomsten, waarin<br />
de morele aspecten van deze verslagen ter discussie zouden staan. Deze vorm van<br />
onderzoek vergde echter een behoorlijke tijdsinvestering van de participanten, en om<br />
die reden is ervoor gekozen om de zelfobservaties te vervangen door interviews.<br />
Interviews<br />
Er zijn tien interviews met hulpverleners en stagiaires afgenomen (voor een volledig<br />
overzicht, zie de paragraaf “Participanten”). Alle interviews vonden plaats op de werkplek<br />
van de hulpverleners. De lengte van de interviews varieerde van 1 uur tot 1 uur en<br />
drie kwartier.<br />
De interviews hadden ten doel om – aan de hand van concrete casussen – per hulpverlener<br />
antwoord te geven op de drie deelvragen. Daarbij stond vooral de individuele ervaring<br />
van de hulpverlener centraal. De interviews hadden daarmee een beschrijvend<br />
karakter: er werd een beschrijving gegeven van de dagelijkse werkpraktijk van de<br />
hulpverlener en de morele dimensie daarvan. De interviews waren semi-open 11. Het<br />
doel was om respondenten vrijelijk te laten vertellen over hun werk en ervaringen met<br />
moraliteit. Tijdens het gesprek is echter wel gebruik gemaakt van een gesprekshulp, om<br />
er zorg voor te dragen dat alle drie de deelvragen in het gesprek aan de orde kwamen.<br />
Deze deelvragen zijn na literatuurstudie uitgewerkt in een aantal onderzoeksvragen en<br />
dit geheel van vragen vormde de ruggengraat van de gesprekshulp (die volledig te vinden<br />
is in bijlage B).<br />
Na de eerste gesprekken is gereflecteerd op de vraag of de gesprekshulp aangevuld of<br />
veranderd moest worden, bijvoorbeeld omdat sommige vragen irrelevant waren, of<br />
andere vergeten waren. De gesprekshulp is niet aangepast, omdat de vragen die er in<br />
aan de orde kwamen het gesprek in de goede richting stuurden, maar daarbij wel ruimte<br />
liet voor aanvullingen. De manier waarop met de gesprekshulp werd omgegaan veranderde<br />
wel gaandeweg het onderzoek. Allereerst werd er – zoals vaker het geval is –<br />
bij de latere gesprekken minder op geleund dan ten tijde van de eerdere gesprekken.<br />
Ten tweede – en dit is belangwekkender – werd er gaandeweg het onderzoek voor gekozen<br />
om flexibeler om te gaan met het taalgebruik en de wijze van vragen stellen. De<br />
ervaringen met de focusgroepbijeenkomsten en de interviews leerden dat het niet voor<br />
alle respondenten aanvankelijk helder was wat er werd verstaan onder ‘moraliteit’. Er<br />
is geprobeerd om enige variatie aan te brengen in de manier van vragen stellen, om te<br />
11 De gebruikelijke term hiervoor is semi-gestructureerd. In dit geval neigden de interviews echter<br />
meer naar open gesprekken in plaats van naar gestructureerde interviews, vandaar de keuze<br />
voor de term ‘semi-open’.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
bezien of dit meer informatie los zou kunnen krijgen van respondenten. Het duidelijkste<br />
voorbeeld hiervan is de vraag in hoeverre de term ‘moreel’ terugkomt in de vraagstelling.<br />
Elk interview werd gestart met een kleine toelichting op de term ‘moraliteit’<br />
om aan deze onduidelijkheid tegemoet te komen. Desondanks kan het gebruik van een<br />
term die geen duidelijke associaties oproept, voor verwarring zorgen bij de respondent.<br />
Een mogelijke optie zou zijn om niet de term te gebruiken, maar alleen de beschrijving<br />
van het begrip te noemen (bijvoorbeeld: momenten waarop normen en waarden in het<br />
geding zijn). De ervaring leerde echter dat uiteindelijk in diverse interviews de hulpverleners<br />
soms vroegen om verduidelijking op de vragen, of zochten naar de intentie<br />
van de interviewer met de vragen. Blijkbaar is de morele dimensie een lastig te bespreken<br />
onderwerp. In de interviews is voor een pragmatische benadering gekozen waarbij<br />
vraagstellingen afwisselend gesteld werden (met of zonder gebruik van de toevoeging<br />
‘moreel’) en eventueel toegelicht werden met omschrijvingen of voorbeelden (waarbij<br />
in de diverse interviews dezelfde omschrijvingen en voorbeelden werden gebruikt).<br />
Naast directe verwijzingen in de vraagstelling naar ‘morele dilemma’s, morele aspecten,<br />
morele vragen, morele kwesties’, is ook veelvuldig gebruik gemaakt van formuleringen<br />
waarbij geïnformeerd werd naar ‘normen en waarden’ en de vraag wanneer deze<br />
een rol spelen, hoe ze dat doen, of ze voor vragen en dilemma’s zorgen.<br />
Focusgroepbijeenkomsten<br />
Naast de interviews, hebben eveneens drie focusgroepbijeenkomsten plaatsgevonden.<br />
Deze duurden 2 uur, en vonden plaats in <strong>Utrecht</strong>. De focusgroepbijeenkomsten hadden<br />
niet zozeer een beschrijvend doel, maar beoogden om gezamenlijk tot reflectie te komen<br />
over de morele aspecten van het werk als hulpverlener. Twee elementen stonden<br />
daarbij voorop:<br />
Op basis van de interviews werden vignetten samengesteld en in de focusgroep<br />
besproken. Hiermee werd beoogd reflectie op de ervaringen van de hulpverleners<br />
te stimuleren, zodanig dat morele aspecten van de hulpverlening steeds duidelijker<br />
voor het voetlicht konden komen én gereflecteerd kon worden op de morele<br />
aspecten van de hulpverleningspraktijk en het handelen van de professional<br />
daarin.<br />
Voor het onderzoek is het zeer interessant om te zien welke morele aspecten van<br />
de hulpverlening in eerste instantie onopgemerkt blijven, wat de redenen hiervan<br />
zijn, en wat professionals eigenlijk als ‘morele aspecten’ aanmerken en wat<br />
niet. Het onderzoeksproces, en de reflectie die tijdens het onderzoek op gang<br />
bracht, was daarmee dus zelf ook onderwerp van reflectie.<br />
Tijdens iedere focusgroepbijeenkomst stond steeds één van de deelvragen centraal:<br />
onderzoeksvraag 1 was onderwerp van discussie in bijeenkomst 1, onderzoeksvraag 2<br />
was onderwerp van discussie in bijeenkomst 2, onderzoeksvraag 3 was onderwerp van<br />
discussie in bijeenkomst 3. Voor een overzicht van de agenda- en discussiepunten van<br />
iedere focusgroep, verwijzen wij naar bijlage C.<br />
Interviews en focusgroepbijeenkomsten hebben tijdens het onderzoek afwisselend<br />
plaatsgevonden. In onderstaand figuur 3-A is dit schematisch weergegeven:<br />
Projectbeschrijving 17
Projectbeschrijving<br />
18<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Sept. ‘09 Nov. ‘09 Maart ‘10<br />
Focusgroepbijeenkomst <br />
Focusgroepbijeenkomst<br />
4 interviews 6 interviews<br />
FIGUUR 3-A: FASERING ONDERZOEK ‘DEEL 1’<br />
Focusgroepbijeenkomst<br />
Bijkomend voordeel van deze fasering was dat de respondenten door hun deelname<br />
aan de eerste focusgroepbijeenkomst op de hoogte waren van het doel van het onderzoek,<br />
en een eerste kennismaking hadden gehad met het onderwerp ‘moraliteit’.<br />
3.2.2 DEEL 2: ONDERZOEK NA AR IMPLEM ENTAT IEMOGE LIJKHEDEN<br />
Het doel van het deelonderzoek naar implementatiemogelijkheden, ook wel aangeduid<br />
als de ontwikkelingscomponent van dit onderzoek, was het vinden van goede mogelijkheden<br />
om aandacht voor morele aspecten in de werkpraktijken vorm te geven. Omdat<br />
wij vanaf het begin oog wilden hebben voor de concrete praktijk, om de handvatten<br />
voor morele reflectie zo goed mogelijk af te stemmen op de deelnemende organisaties,<br />
startte het implementatiedeel met een vooronderzoek.<br />
Met dit vooronderzoek beoogden we in kaart te brengen of, en zo ja, hoe er in de huidige<br />
praktijk van de participerende organisaties aandacht gegeven wordt aan de morele<br />
dimensie van de hulpverlening. De focus was met name gericht op de organisatorische<br />
context waarin de professionals opereren. Het vooronderzoek bestond uit een vijftal<br />
semigestructureerde interviews met stafleden en/of leidinggevenden van de participerende<br />
organisaties (zie paragraaf 3.4) 12. De interviewvragen (zie bijlage D) zijn opgesteld<br />
vanuit vier invalshoeken: structuur, cultuur, opleiding en referentiekader. Elke<br />
invalshoek belicht een ander perspectief: structuur heeft te maken met de verdeling<br />
van taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden binnen de organisatie en met de<br />
systemen die in de organisatie worden gehanteerd. Onder cultuur vallen de stijl van<br />
werken en de wijze waarop medewerkers met elkaar omgaan. Onder het kopje opleiding<br />
wordt aandacht besteed aan de competenties (kennis, vaardigheden en attitude)<br />
waarover medewerkers moeten beschikken om hun werk goed te kunnen doen. Referentiekader,<br />
ten slotte, gaat over de visie en de gedeelde waarden die ten grondslag liggen<br />
aan de werkwijze van de medewerkers van de organisatie. Deze indeling is geïnspireerd<br />
op het 7-S-model (McKinsey) dat onderscheid maakt tussen de ‘harde’ (onder<br />
andere structuur en systemen) en ‘zachte’ (onder andere cultuur, visie en personeel)<br />
factoren die in organisaties een rol spelen (Van Dam & Marcus, 2005). Hoewel de<br />
scheiding tussen de verschillende invalshoeken niet heel strikt is 13 is voor deze indeling<br />
gekozen om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de wijze waarop moraliteit in<br />
de werkpraktijken van de participerende organisaties een rol speelt, alsmede om erachter<br />
te komen waar en wanneer morele vragen vooral aan de orde zijn. Door middel<br />
12 Twee van de zeven organisaties zijn hierbij overgeslagen: één wegens tijdgebrek, één omdat<br />
de betreffende leidinggevende langdurig ziek was en er geen vervanging voor haar was.<br />
13 Zo heeft vraag 6, die gerangschikt staat onder de invalshoek cultuur ‘Op welke manier wordt<br />
vervolg gegeven aan deze dilemma’s en vragen?’ ook te maken met de structuur; en zou vraag<br />
13 ‘Hoe selecteren jullie werknemers (bij sollicitaties)? Welk type hulpverlener ‘past’ bij deze<br />
organisatie?’ ook onder opleiding kunnen staan.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
van (visie)documenten, informatie over het hulpverleningsaanbod, het bestuderen van<br />
richtlijnen en protocollen van de deelnemende organisaties vond een nadere verkenning<br />
plaats van de morele referentiekaders van de deelnemende organisaties.<br />
Na het vooronderzoek vonden twee focusgroepbijeenkomsten plaats in <strong>Utrecht</strong> met<br />
leidinggevenden en beleids- c.q. stafmedewerksters uit de deelnemende organisaties.<br />
Voor de eerste bijeenkomst, die plaatsvond toen het onderzoeksdeel onder hulpverleners<br />
was afgerond, dienden de resultaten van het vooronderzoek alsmede de resultaten<br />
van het onderzoek onder hulpverleners (zie hoofdstuk 4, 5 en 6) als input. Tijdens<br />
deze bijeenkomst was het doel duidelijkheid te verkrijgen over:<br />
1. Hoe aandacht voor morele vragen in de praktijk van de hulpverlening verbonden<br />
is met opvattingen over goede hulpverlening.<br />
2. Wat in het algemeen de belangrijkste morele referentiekaders zijn in de betrokken<br />
organisaties en hoe deze richting geven aan beslissingen en het handelen<br />
(van professionals en managers) in de praktijk.<br />
3. Wat professionals en managers nodig hebben om voldoende toegerust te zijn<br />
voor het omgaan met de morele vragen die ze in hun werk tegenkomen<br />
4. Op welke manieren morele reflectie in de praktijk van de deelnemende organisaties<br />
concreet vorm zou kunnen krijgen.<br />
Per vraag was een cluster van enkele stellingen geformuleerd om reacties te verzamelen<br />
(zie bijlage E). Van de gehele bijeenkomst is een geluidsopname gemaakt. Ook kregen<br />
de deelnemers aan het begin van de bijeenkomst een formulier uitgereikt waar ze<br />
per stelling op aan konden geven of ze het met de stelling eens of oneens waren. Tevens<br />
was er bij elke stelling ruimte op het formulier om gedachten te noteren die ontstonden<br />
tijdens het gesprek. Zowel de stellingen, de opgenomen uitspraken en opmerkingen van<br />
de aanwezigen als de door hen opgeschreven notities zijn verwerkt in een verslag. Enkele<br />
weken na de focusbijeenkomst heeft nog een telefonisch interview plaatsgevonden<br />
met een stafmedewerkster die niet bij de bijeenkomst aanwezig kon zijn. Zij kreeg dezelfde<br />
stellingen voorgelegd met de vraag te reageren op de uitspraken van haar collega’s.<br />
Ook haar opmerkingen zijn in het verslag verwerkt.<br />
Na en naar aanleiding van de analyse van de resultaten van de eerste focusgroepbijeenkomst<br />
vond nader onderzoek plaats naar concrete mogelijkheden om aandacht<br />
voor moraliteit in de praktijk van de participerende organisaties vorm te geven. Dit bestond<br />
uit literatuuronderzoek, tevens werd daarbij gebruik gemaakt van de resultaten<br />
van het afstudeeronderzoek van drie studentes MWD (zie hoofdstuk 11). Ten slotte<br />
vond een tweede focusgroepbijeenkomst met leidinggevenden en beleids- c.q. stafmedewerksters<br />
plaats. In deze bijeenkomst werd een aantal voorstellen voor de vormgeving<br />
voor morele reflectie in de praktijk aan de deelnemers voorgelegd, met het oog op<br />
toetsing van de haalbaarheid van concrete implementatieadviezen en aanbevelingen.<br />
Tevens werd er nog nader onderzoek gedaan naar de benodigde competenties en organisatorische<br />
randvoorwaarden. De richting van het gesprek werd bepaald door een<br />
viertal stellingen, gepresenteerd door de studentes die zijdelings in dit onderzoeksdeel<br />
participeerden en door een aantal open vragen ten aanzien van doelstellingen van moreel<br />
beraad, competenties van medewerkers en leidinggevenden, methodiek en organisatorische<br />
randvoorwaarden (zie bijlage E).<br />
Projectbeschrijving 19
Projectbeschrijving<br />
20<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
3.3 ANALYSE<br />
3.3.1 DEEL 1: ONDERZOEK NA AR DE M OR E LE DIME NSIE<br />
De drie focusgroepbijeenkomsten en tien interviews zijn digitaal opgenomen en er is<br />
een woordelijk verslag van gemaakt. Eén van de respondenten had liever niet dat er<br />
een opname van het gesprek werd gemaakt. Van dat interview zijn aantekeningen gemaakt,<br />
welke direct na het gesprek zijn uitgewerkt in een verslag. Alle data is vervolgens<br />
ingevoerd in een softwareprogramma, bestemd voor kwalitatieve analyse, Atlas.ti.<br />
De data uit de focusgroepbijeenkomsten zijn steeds kort na de bijeenkomst verwerkt<br />
en gecodeerd. Dat wil zeggen dat labels aan de tekstfragmenten zijn toegevoegd die typerend<br />
zijn voor de inhoud van dat fragment. Leidend bij deze codering waren de onderzoeksvragen.<br />
Nadat alle drie de bijeenkomsten hadden plaatsgevonden, is de ontstane<br />
codelijst geordend door codes die betrekking hadden op eenzelfde onderzoeksvraag<br />
of onderzoeksthema, te voorzien van prefixen. Alle codes zijn eveneens voorzien<br />
van beschrijvingen, om hiermee een consequente en consistente wijze van coderen te<br />
bevorderen. Vervolgens zijn alle verslagen van de bijeenkomsten nogmaals gelezen met<br />
gebruikmaking van deze nieuwe codelijst, om er zorg voor te dragen dat ook de eerste<br />
bijeenkomst op dezelfde manier werd gecodeerd als de derde bijeenkomst. Daarna zijn<br />
alle interviews gecodeerd met dezelfde codelijst. Naar aanleiding hiervan zijn er nog<br />
wat kleine aanpassing gedaan aan de codes, en zijn er nieuwe codes toegevoegd. Deze<br />
wijzigingen zijn ook doorgevoerd bij de focusgroepbijeenkomsten.<br />
Vervolgens is per onderzoeksvraag en de onderliggende onderzoeksthema’s de inhoud<br />
van de data (die nu geordend was naar codes) beschreven. Deze beschrijvingen gaven<br />
soms overigens ook weer aanleiding tot nieuwe indelingen van codes. In deze fase werden<br />
de deelvragen nog wel gebruikt als kapstok, de onderliggende onderzoeksvragen<br />
waren vooral behulpzaam bij het formuleren van de vragenlijst en speelden in deze fase<br />
een minder grote rol: er is voor gekozen om de thema’s te ordenen op basis van de<br />
relevantie die ze in de data kregen toegekend.<br />
3.3.2 DEEL 2: ONDERZOEK NA AR IMPLEM ENTAT IEMOGE LIJKHEDEN<br />
De interviews van het vooronderzoek zijn digitaal opgenomen en vervolgens uitgeschreven.<br />
Daarna zijn per vraag de antwoorden van alle respondenten geïnventariseerd.<br />
Vervolgens zijn de resultaten in een schema gezet om zo een specifieke gerichte<br />
analyse (Migchelbrink, 2008) te kunnen uitvoeren. Aandachtspunten hierbij waren:<br />
overeenkomsten/verschillen tussen de verschillende organisaties en opmerkelijke zaken.<br />
Deze punten zijn vervolgens door de onderzoeker nader beschouwd en vergeleken<br />
met bevindingen uit literatuur en ervaringen met morele reflectie in de zorgsector. Deze<br />
beschouwing leidde tot een aantal vragen, dat fungeerde als richtingaanwijzer in de<br />
twee focusgroepbijeenkomsten waaruit het vervolg van het implementatiegedeelte bestond.<br />
Van de focusgroepbijeenkomsten zijn digitale geluidsopnames gemaakt die vervolgens<br />
in een verslag verwerkt zijn. Ook de opmerkingen van de deelnemers op de aantekeningenbladen<br />
zijn hierin verwerkt. De data zijn gerubriceerd op thema volgens de deelvragen<br />
(zie onderzoeksvragen in §3.1) en in een schema verwerkt. Deze gegevens zijn<br />
gebruikt bij het beantwoorden van de deelvragen en voor het formuleren van aanbevelingen<br />
en handreikingen.
3.4 ONDERZOEKSGROEP<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
De participatie van hulpverleningsorganisaties die jonge moeders tot hun doelgroep<br />
rekenen was in beide delen van dit project noodzakelijk. Uitvoerende professionals van<br />
die organisaties vormen de voornaamste bron van informatie over de dagelijkse werkpraktijk<br />
en de morele dimensie daarvan. Leidinggevenden en beleids- c.q. stafmedewerkers<br />
van deze organisaties vormen de voornaamste bron van informatie over de<br />
structuur en werkwijze van de organisaties, en de middelen tot morele reflectie die zij<br />
in huis hebben en wensen. De kennis van beiden is noodzakelijk om met de aanbevelingen<br />
en handreikingen die uit dit project naar voren komen, aan te kunnen sluiten bij de<br />
concrete praktijk.<br />
In het project hebben 10 uitvoerende professionals, 1 stagiaire 14 en 8 leidinggevende<br />
professionals en 1 stafmedewerker geparticipeerd, namens 8 organisaties. Eén professional<br />
deed dat echter op persoonlijke titel, en dat betekent dat zij niet aan alle focusgroepbijeenkomsten<br />
deel kon nemen en dat er namens haar organisatie geen leidinggevenden<br />
geparticipeerd hebben in het project. De overige 7 organisaties die betrokken<br />
waren bij het project zijn in tabel 3.1 weergegeven.<br />
TABEL 3-1: PARTICIPERENDE ORGANISATIES<br />
Organisatie Aanbod Aantal<br />
mersdeelne-<br />
FIOM Verleent psychosociale hulpverlening, informatie en 2 hulpverleners<br />
advies, en verzorgt cursussen en informatieavonden<br />
over diverse onderwerpen waaronder jong moederschap.<br />
De hulpverlening is niet alleen op jonge moeders<br />
gericht, maar ook op jonge vaders en ouders van de<br />
jonge moeder. (www.fiom.nl)<br />
1 stafmedewerker<br />
De Bocht, De Bocht biedt opvang en begeleiding aan vrouwen en 2 hulpverleners<br />
Goirle<br />
hun kinderen met problemen in de relationele sfeer,<br />
huiselijk geweld, (tiener) zwangerschap en opvoedingsproblematiek.<br />
(www.debocht.nl)<br />
2 leidinggevenden<br />
JEM&Kids, JEM & kids van Welzijn Eindhoven is bedoeld voor Jon- 1 hulpverlener<br />
Eindhoven ge Eindhovense Moeders en hun kinderen.JEM+Kids<br />
biedt een ontmoetingsplek, informatie op en begeleiding<br />
bij vragen van jonge moeders, en organiseert themabijeenkomsten<br />
over onderwerpen waar je als jonge<br />
moeder mee te maken hebt zoals familie, opvoeden,<br />
relatie, scholing en werk. Samen met het Fiom organiseert<br />
JEM & kids de groep (aanstaande) 'jonge moeders'.<br />
(www.jongerenineindhoven.nl)<br />
1 leidinggevende<br />
Stek,<br />
Stek ondersteunt bij opgroeien en opvoeden door bege- 1 hulpverlener<br />
Rotterdam leiding en behandeling. We richten ons daarbij op kin- 1 stagiaire<br />
deren, jongerenen hun ouders. Tienermoeders kunnen<br />
gebruik maken van een coach waarmee zij stap voor<br />
stap werken aan de vormgeving van een stabiele leefsituatie.<br />
(www.stekjeugdzorg.nl)<br />
1 leidinggevende<br />
Arosa, Arosa heeft twee opvanghuizen voor jonge moeders. 1 hulpverlener<br />
Rotterdam (www.vrouwenopvangrotterdam.nl)<br />
1 leidinggevende<br />
14 Stagiaires kwamen ook wel eens mee naar de bijeenkomsten, en waren soms aanwezig tijdens<br />
interviews. Slechts 1 stagiaire was echter erg actief betrokken bij het onderzoek en wordt hier<br />
vernoemd. Het interview dat met haar is afgenomen was een duo-interview, samen met haar<br />
ervaren collega.<br />
Projectbeschrijving 21
Projectbeschrijving<br />
22<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
De Kij,<br />
Deventer<br />
Donna,<br />
Hengelo<br />
De Kij doet een hulpaanbod voor jonge moeders via de<br />
De Ouder & Kind Voorziening, waarin integrale ondersteuning<br />
en begeleiding wordt geboden aan alleenstaande<br />
ouders met kinderen tot 12 jaar, die problemen<br />
hebben op meerdere leefgebieden. Ook is opvang en<br />
begeleiding mogelijk van (aanstaande) jonge moeders<br />
tot 18 jaar, met een indicatie van Bureau Jeugdzorg.<br />
Daarnaast is er de moedergroep Mama Mia, die is be-<br />
doeld voor vrouwen tot ongeveer 23 jaar (www.kij.nl)<br />
Jonge Moedercentrum Donna van Carint biedt hulp aan<br />
moeders en zwangere vrouwen in de leeftijd van 14 tot<br />
25 jaar, bij wie maatschappelijke participatie en een<br />
toekomstperspectief ontbreekt. Donna heeft als doel<br />
het bieden van opvoedingsondersteuning en persoonlijke<br />
begeleiding, zodat de jonge vrouwen in staat zijn<br />
hun moederrol te vervullen, hun dagelijks leven te leiden<br />
en zichzelf te ontwikkelen. Daarnaast biedt Donna<br />
begeleiding op het gebied van scholing en werk.<br />
(www.meetwente.nl/ www.carint.nl)<br />
1 hulpverlener<br />
2 leidinggevenden<br />
1 hulpverlener<br />
1 leidinggevende<br />
De uitvoerende professionals komen allen door hun werk direct in aanraking met de<br />
jonge moeders. Aan uitvoerende professionals is gevraagd wat voor opleiding zij hebben<br />
gedaan, wat de functie is die zij in de contacten met jonge moeders uitvoeren 15, en<br />
hoeveel jaar zij ervaring hebben in het werk met jonge moeders. In bijlage A is een<br />
overzicht daarvan te vinden 16.<br />
Al deze respondenten zijn geïnterviewd, en zij hebben allen minimaal 1 focusgroepbijeenkomst<br />
bijgewoond. Deze deelname aan de bijeenkomsten varieerde wel. Bijeenkomst<br />
1 werd bijgewoond door 10 personen (waaronder 1 stagiaire); Bijeenkomst 2<br />
werd bijgewoond door 7 personen (waaronder wederom een stagiaire); Bijeenkomst 3<br />
werd bijgewoond door 4 personen (waaronder wederom een stagiaire). De animo voor<br />
de bijeenkomsten daalde dus aanzienlijk. Dit komt – gezien de motivaties van de respondenten<br />
– deels door de tijdsinvestering die gevraagd werd, die soms op gespannen<br />
voet stond met de werkzaamheden van de respondenten. De respondenten geven geen<br />
aanleiding om dit te denken, maar deels zou ook het thema, en de inhoud van de discussies<br />
de steeds lagere animo kunnen verklaren.<br />
Acht van de negen respondenten die meewerkten aan de ontwikkelingscomponent van<br />
het project hebben een leidinggevende functie, één is stafmedewerker. Allemaal hebben<br />
zij ook ervaring als hulpverlener in de zorg en/of het maatschappelijk werk. Vandaar<br />
dat wij ook af en toe de term ‘leidinggevende professionals’ gebruiken. 6 van hen<br />
(van 5 organisaties) zijn geïnterviewd tijdens het vooronderzoek. Tijdens de eerste focusgroepbijeenkomst<br />
waren 5 van hen aanwezig, 1 is later telefonisch geïnterviewd.<br />
Tijdens de tweede focusgroepbijeenkomst waren 4 organisaties vertegenwoordigd.<br />
15 Een aantal respondenten werken ook met andere doelgroepen, bijvoorbeeld als Maatschappelijk<br />
Werker bij het AMW.<br />
16 De nummering in deze tabel en de volgorde waarin de respondenten genoemd worden, is een<br />
andere dan die in de volgende hoofdstukken gehanteerd zal worden (waar gerefereerd zal worden<br />
aan respondent A, B et cetera). Dit om te voorkomen dat citaten tot individuele hulpverleners<br />
te herleiden zijn.
3.5 REFLECTIE<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Belangrijke discussiepunten in elk onderzoek, betreffen de waarheidsgetrouwheid en<br />
externe relevantie van de bevindingen die gedaan zijn, in wetenschappelijke termen<br />
gaat dit over de validiteit en generaliseerbaarheid van het onderzoek. In hoeverre<br />
stemmen de resultaten die in het rapport gepresenteerd worden overeen met de ‘werkelijke’<br />
gang van zaken in de onderzochte hulpverleningspraktijken? En in hoeverre<br />
hebben deze resultaten relevantie buiten de onderzochte hulpverleningspraktijken?<br />
Validiteit<br />
Met betrekking tot de eerste vraag is de constatering dat de begrippen ‘moraliteit’ en<br />
‘morele’ voor de participanten geen vanzelfsprekende, heldere omschrijving en betekenis<br />
hadden van groot belang. Dit onderzoek draaide immers om de vraag naar de wijze<br />
waarop moraliteit in de hulpverleningspraktijk tot uitdrukking komt, en hoe hulpverleners<br />
daarmee omgaan. Als dit begrip niet duidelijk is, is het ook de vraag of de bevindingen<br />
iets onthullen over morele praktijken. Met dit ‘probleem’ is als volgt omgegaan.<br />
Allereerst is, zoals reeds eerder ook al is toegelicht, tijdens de interviews – zowel met<br />
hulpverleners als met leidinggevenden – gekozen voor een pragmatische manier van<br />
vragen stellen, waarbij toelichting werd gegeven bij de definitie van de onderzoeker<br />
van moraliteit, en waarin naast het begrip zelf, gebruik is gemaakt van indirecte manieren<br />
van vragen stellen, omschrijvingen, toelichtingen en voorbeelden. Daarbij zijn wel<br />
consequent dezelfde omschrijvingen en voorbeelden gebruikt in de diverse interviews.<br />
Ten tweede zijn de reacties van de geïnterviewden op het begrip moraliteit ons inziens<br />
ook indicatief voor de wijze waarop zij met de morele dimensie omgaan. Hoewel zij dus<br />
wellicht soms andere associaties hebben bij de morele dimensie, of bij woorden als<br />
‘waarden en normen’, zijn juist deze verschillen ook leerzaam voor een onderzoek als<br />
dit. In de bevindingen zal hier dus op in worden gegaan. Ten derde leek het probleem te<br />
verminderen gaandeweg het onderzoek. In de tweede en derde focusgroepbijeenkomst<br />
met uitvoerende professionals leek het onderwerp van onderzoek veel concreter te<br />
worden voor de respondenten, dat vertelden zij zelf, en ook de discussies riepen minder<br />
vragen op dan tijdens de eerste bijeenkomst. Tijdens de focusgroepbijeenkomsten<br />
met leidinggevenden/staf werd minder onduidelijkheid over de terminologie geconstateerd;<br />
wel werd daar opgemerkt dat voor medewerkers niet altijd helder is wat onder<br />
morele aspecten verstaan wordt. Daarmee leek er gaandeweg een gezamenlijk referentiekader<br />
te ontstaan over de vraag wat moraliteit en de morele dimensie nu eigenlijk is.<br />
Ook deze constatering vormt een belangrijke les voor onderzoek als dit: blijkbaar<br />
wordt er in de praktijk geen moreel discours gehanteerd om naar de morele dimensie<br />
van de hulpverlening te kijken (overigens wil dat niet zeggen dat er geen morele reflectie<br />
plaatsvindt, maar daarover in de bevindingen meer!).<br />
Concluderend kan gesteld wordt dat het deelnemen aan het onderzoek zelf ook een<br />
leereffect had, voor zowel onderzoeker als participanten. Als het onderzoek bij deze<br />
participanten nu nogmaals zou worden uitgevoerd, is het aannemelijk dat er andere,<br />
wellicht meer verdiepende, discussies ontstaan omdat de conceptuele onduidelijkheid<br />
hoogstwaarschijnlijk geringer is. Dit doet echter niet af aan het feit dat de ervaringen<br />
die de participanten beschreven, wel degelijk betrekking hebben op hun dagelijkse<br />
praktijk en er in de bijeenkomsten en interviews – al dan niet onder verwijzing naar het<br />
concept ‘moraliteit’ – veel informatie gegeven is over de morele dimensie van het werk.<br />
De discussies in de focusgroepbijeenkomsten en de interviews waren erg informatief,<br />
en juist doordat herhaaldelijk met hulpverleners gesproken werd, konden de onder-<br />
Projectbeschrijving 23
Projectbeschrijving<br />
24<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
zoekers zich een goed beeld vormen van hun dagelijks werk en de morele aspecten<br />
daarvan.<br />
Relevantie buiten de onderzochte context<br />
In plaats van in te gaan op de generaliseerbaarheid van het bevindingen die zijn gedaan<br />
in het kader van dit project, willen wij op deze plaats vooral stil staan bij de relevantie<br />
van de bevindingen voor andere dan de participerende organisaties. De onderzoeksgroep<br />
was immers maar klein, en het onderzoek verkennend. Traditionele generaliseerbaarheid,<br />
waarbij de gevonden resultaten van toepassing worden geacht op andere<br />
dan de onderzochte situaties, is daarmee erg moeilijk en was ook niet het doel van dit<br />
onderzoek. Doel was vooral om praktische handvatten te formuleren die een hulp zouden<br />
kunnen zijn bij het reflecteren op de morele dimensie van het werk als sociale<br />
hulpverlener. Interessant is dus vooral de vraag of deze handvatten en de bevindingen<br />
waar ze op gebaseerd zijn, relevantie hebben voor andere organisaties. Om deze vraag<br />
te beantwoorden, moeten we nog wat gerichter kijken naar de participerende organisaties<br />
en hun ervaringen met de morele dimensie.<br />
In dit project hebben 10 hulpverleners, 1 stagiaire en 8 leidinggevenden namens 8 organisaties<br />
geparticipeerd. De onderzoeksgroep is daarmee klein, maar wel zeer divers:<br />
De vormen van hulpverlening die worden aangeboden door de betrokken organisaties<br />
en de daar werkzame professionals, zijn zeer divers en variëren van<br />
groepswerk tot individuele begeleiding, van incidentele tot zeer intensieve intramurale<br />
hulpverlening, en van vrijwillige hulp tot gedwongen hulpverlening<br />
(bijvoorbeeld wanneer er sprake is van een OTS).<br />
De organisaties zijn verspreid over het land, en zetelen zowel in grote Randstedelijke<br />
gemeenten (Rotterdam), grote provinciesteden (Eindhoven) als in kleinere<br />
plattelandsgemeenten (Goirle, Almere, Hengelo, Deventer).<br />
De organisaties verschillen ook aanzienlijk in hun omvang, variërend van De<br />
Bocht (met ongeveer 200 medewerkers) tot De Kij, waar slechts enkele medewerkers<br />
werkzaam zijn. Daarbij dient ook opgemerkt te worden dat sommige organisaties<br />
deel uitmaken van een grotere welzijnsorganisatie en dat andere zelfstandig<br />
zijn.<br />
Waar de organisaties minder in verschillen, is in visie. Er is getracht om ook organisaties<br />
met een religieuze grondslag in het project te laten participeren, vanuit de veronderstelling<br />
dat deze religieuze grondslag veel invloed heeft op morele oordeelsvorming<br />
en de wijze waarop met de morele dimensie wordt omgegaan. Helaas is het niet gelukt<br />
organisaties met een religieuze grondslag bereid te vinden te participeren in het onderzoek.<br />
Gezien deze diversiteit in het onderzoek, is het aannemelijk dat de ervaringen die de<br />
respondenten beschrijven een goed beeld geven van de morele dimensie van de hulpverlening<br />
aan jonge moeders. Immers, verschillende organisaties hebben meegewerkt,<br />
waardoor er een breed beeld heeft kunnen ontstaan van de morele dimensie waaruit<br />
het werk als hulpverlener voor jonge moeders bestaat. Daarnaast maken de bevindingen<br />
(zie ook de navolgende hoofdstukken) wel inzichtelijk dat er grote verschillen bestaan<br />
in de wijze waarop organisaties omgaan met de morele dimensie. In de aanbevelingen<br />
en handvatten die geformuleerd zijn, trachten wij rekening te houden met deze<br />
verschillen. Uitgezonderd de organisaties die werken vanuit een religieuze grondslag, is
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
te verwachten dat de aanbevelingen en handvatten die geformuleerd zijn, daarmee ook<br />
relevant zijn voor andere organisaties die met jonge moeders werken.<br />
Daarnaast denken wij dat het project ook interessante inzichten biedt voor sociale<br />
hulp- en dienstverlening die zich bezig houdt met andere doelgroepen dan jonge moeders.<br />
Een aantal van de ervaringen die de uitvoerende professionals beschreven, leek<br />
expliciet verbonden met de doelgroep waar zij mee werken. In de bevindingen wordt<br />
dit ook nader toegelicht. Andere ervaringen echter, lijken inherent aan het werk dat zij<br />
doen, en hebben dus meer met de aard van hun beroep te maken, dan met de doelgroep<br />
waar zij voor werken. In die zin kunnen hun ervaringen met de morele dimensie ook<br />
interessant zijn voor sociale professionals en organisaties die met andere doelgroepen<br />
werken en kunnen de aanbevelingen en handvatten – rekening houdend met inhoudelijke<br />
en organisatorische verschillen – eveneens voor deze organisaties relevant zijn.<br />
Projectbeschrijving 25
De morele dimensie<br />
26<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
4 DE <strong>MORELE</strong> DIMENSIE<br />
In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de eerste onderzoeksvraag: ‘Op welke<br />
momenten brengt de morele dimensie van de hulpverlening aan jonge moeders vragen<br />
met zich mee voor professionals?’ Daarbij wordt stil gestaan bij de manier waarop de<br />
morele dimensie in de hulpverlening aan jonge moeders zichtbaar wordt, en wordt<br />
antwoord gegeven op de vraag voor welke morele vragen hulpverleners zich gesteld<br />
zien.<br />
4.1 HOE WORDT DE <strong>MORELE</strong> D IMENSIE ZICHTBAAR?<br />
Waarden en normen spelen een grote rol in het bieden van maatschappelijke hulpverlening,<br />
zoals dat bijvoorbeeld gebeurt door diverse instellingen die advies, opvang en<br />
begeleiding bieden aan jonge moeders. Met andere woorden, het maatschappelijk werk<br />
heeft een sterke morele dimensie, die – zo beargumenteerden wij in hoofdstuk 2 – in<br />
alle facetten van het werk voelbaar en aanwezig is. In dit kader verwezen we eerder<br />
naar het model van ‘meervoudige morele gelaagdheid’ van Jansen (2004). De eerste<br />
onderzoeksvraag was er op gericht om deze morele dimensie expliciet aan de oppervlakte<br />
te brengen en te onderzoeken op welke momenten zij voor vragen kan zorgen. In<br />
onderstaande komen 4 ‘vindplaatsen’ van moraliteit aan bod: het betreft morele aspecten<br />
van het werk die nadrukkelijk in de interviews en focusgroepbijeenkomsten met<br />
uitvoerende professionals naar voren kwamen. Overigens is daarmee niet gezegd dat<br />
andere onderdelen van het werk niet moreel beladen zijn, maar daarop komen wij later<br />
(met name in hoofdstuk 9) van deze rapportage terug.<br />
4.1.1 MOREE L KOMPA S<br />
Om te beginnen wordt in de focusgroepbijeenkomsten en in de interviews vaak gerefereerd<br />
aan het feit dat de hulpverlener/hulpverlening fungeert als een moreel kompas<br />
voor de jonge moeder. Hulpverleningstrajecten komen in overleg met de jonge moeder<br />
tot stand. Dat wil zeggen dat samen met haar hulpverleningsdoelen worden afgesproken.<br />
Overigens varieert de regie die de jonge moeder daarin heeft: soms legt ze zelf een<br />
hulpvraag neer, maar soms ook gaat ze slechts ‘akkoord’ met de doelen die een hulpverlener<br />
of organisatie voor haar formuleert (en alle varianten daartussen). Desondanks<br />
drukt de hulpverlenende organisatie en de hulpverlening, een zware stempel op<br />
het hulpverleningstraject. Zij bepalen mede welke doelen nagestreefd worden en –<br />
vooral als het gaat om onvrijwillige hulp – bepalen ook wanneer deze doelen bereikt<br />
zijn. Het is dus de hulpverlening, in de persoon van de hulpverlener, die mede bepaalt<br />
wat ‘goed’ is voor de jonge moeder. De professionals die participeren in het onderzoek,<br />
zijn zich ervan bewust dat dit element van de hulpverlening duidelijk moreel beladen is<br />
en dat normen en waarden hier een grote rol in spelen. Twee thema’s komen hierbij<br />
aan bod: Als hulpverlener geef je mede vorm aan de doelen van de hulpverlening, en<br />
bepaal je dus mede welke waarden belangrijk zijn in het leven van een jonge moeder<br />
(1); maar in veel gevallen is ook de definitie van die waarden mede in handen van de<br />
hulpverlener (2). Beide worden geïllustreerd aan de hand van twee voorbeelden:<br />
[...] Dat zijn weer mijn eigen waarden en normen hè, ik denk, moet ze per se<br />
contact maken met andere moeders? Dat vraag ik me ook af. Wat is goed voor
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
haar? Ben ik de persoon die dat bepaalt voor haar? Zij heeft een eigen netwerk,<br />
ze vertelt mij sowieso niet alles, ik weet dat ze een netwerk heeft. Ze heeft<br />
vriendinnen, want ze heeft oppas soms. Dus ik denk, moet ik haar per se hebben?<br />
Ik kan me goed voorstellen dat je dat soort doelen in je achterhoofd hebt.<br />
Ja, maar aan de andere kant heb ik ook het dilemma van: wie ben ik om dat te<br />
zeggen? Heeft ze [de hulpverleningsorganisatie, Red.] per se nodig? Misschien<br />
heeft ze toch wel, omdat ze mij niet alles vertelt, ze komt echt als ze met instanties<br />
problemen heeft, met administratie, nu wil ze in de jonge moedergroep, ik<br />
denk wil zij dat omdat dat vanuit de gemeente moet? Ze weet dat ze dan met<br />
rust wordt gelaten, dus ze kan weer iets halen. Maar aan de andere kant denk<br />
ik, als ze in de jonge moedergroep komt en ze doet mee, dan is dat ook voldoende.<br />
(Respondent B)<br />
[...] ik ben hulpverlener, dus je stuurt automatisch, maar je probeert daar wel<br />
neutraal in te blijven. Dus sturen probeer je een bepaalde weg, als je weet dat<br />
zo'n meisje bij een jongen die haar mishandelt, dat je gaat proberen om huisvesting<br />
te zoeken, dat je gaat kijken voor begeleid wonen, of zelfstandig wonen.<br />
Er zijn verschillende projecten, dus ik licht ze wel voor zeg maar, dus daarmee<br />
stuur ik ze wel een bepaalde kant op. Van hé, er zijn meer mogelijkheden dan<br />
de situatie waar je nu in zit, dus dat is wel vanuit de hulpverlenerskant natuurlijk<br />
dat je dat verplicht bent om te doen, want je bent wel aan het werk aan de<br />
toekomst van de meiden, zodat ze weer naar school toe gaan of weer gaan werken,<br />
of dat alles rondom hun zorg en welzijn gewoon goed geregeld is, dus. Je<br />
stuurt wel uiteindelijk, en dat weten ze ook als ze hier komen, want ze hebben<br />
die sturing nodig, anders komen ze hier niet. Als ze denken dat ze het allemaal<br />
al weten, ja dat soort meiden bereiken we ook niet. Meiden die nog niet weten<br />
welke kant, die willen alleen een luisterend oor of wat dan ook, natuurlijk je eigen<br />
normen en waarden, dat kun je niet wegcijferen. (Respondent H)<br />
Wij hebben heel veel te maken met uithuisplaatsingen. Je legt continu je eigen<br />
waarden en normen op een cliënt om te kijken of ze het wel of niet kan. Die<br />
moet alles laten zien en wij moeten bepalen is het goed genoeg, of kan ze met<br />
hulp en wat voor hulp [...]. (Respondent F, in bijeenkomst 1).<br />
Nou ik heb heel vaak voor mezelf zoiets van, wanneer is een moeder een goede<br />
moeder? De grens ligt elke keer anders, bij elke moeder. Als ik kijk, als een kind<br />
veilig is, in hoeverre is het dan haalbaar om nog meer uit die moeder te halen<br />
dat ze het nog beter kan doen zeg maar, dus dat vind ik heel lastig. Dus bijvoorbeeld<br />
een Afrikaanse moeder, dan heb je ook weer met culturele aspecten te<br />
maken, die draagt het kindje ’s middags op de rug en dan valt het kindje in<br />
slaap. Wij als Nederlanders zeggen dan leg het kindje gewoon op het bed. Dat is<br />
het beste, dat het het gevoel heeft even slapen, even de pyjama aan. Dan denk ik<br />
ja, wie ben ik om dat tegen haar te zeggen als dat zo ook goed gaat? En toen ik<br />
begon met het werk een paar jaar terug toen had ik zoiets van oh dat moet zo,<br />
en dat moet volgens de regeltjes. En dan ga je steeds meer eh ja jezelf gebruiken.<br />
Wat vind ik nou belangrijk voor de moeder en hoe ver wil ik daarin meegaan<br />
als hulpverlener, met de instelling en met de moeder. Dus dan kom ik daar<br />
een beetje tussen te zitten. Dus dan denk ik als het kindje veilig is, moeder heeft<br />
er geen problemen mee, dan denk ik wie ben ik. Dat leer ik nu wel los te laten<br />
ook. (Respondent A)<br />
De morele dimensie 27
De morele dimensie<br />
28<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
In dit moreel kompas lijkt de maatschappelijke opdracht van het maatschappelijk werk<br />
geconcretiseerd te worden. Uit de data wordt namelijk duidelijk dat professionals zoeken<br />
naar manieren om concreet vorm te geven aan de algemene doelen van hun werk<br />
als hulpverlener, en dit kan gepaard gaan met vragen of dilemma’s. In een aantal gevallen<br />
wordt daarbij expliciet verwezen naar de taken en plichten van de hulpverlener (zie<br />
bijvoorbeeld citaat 2), waarmee de respondenten ook expliciet een link leggen met de<br />
opdracht van het maatschappelijk werk.<br />
4.1.2 MAATSCHAP PELI JKE OPV A TTINGEN<br />
Een tweede manier waarop professionals met moraliteit geconfronteerd worden in hun<br />
werk, is doordat zij met maatschappelijke (morele) referentiekaders in aanraking komen.<br />
De doelgroep tienermoeders roept veelal afkeuring en oordelen op bij diverse<br />
groepen waar de tienermoeders, en hun hulpverleners, mee in aanraking komen. Ook<br />
hiermee worden dus waarden en oordelen in het werk geïntroduceerd.<br />
En een stukje van hoe de samenleving daarover denkt? [...] Want dat is wel iets,<br />
waar wij [...] ook mee te maken hebben. Ik merk nog wel eens dat daar sowieso<br />
ook wat vooroordelen zitten omtrent onze organisatie: ‘Daar heb je er weer een<br />
van ’ en dat geldt voor de huisarts, voor ziekenhuizen, dat geldt voor overal<br />
waar je terecht komt zeg maar, met de cliënten. Dat is iets waar we de laatste<br />
tijd heel erg tegenaan lopen. (Respondent F)<br />
Je zou eens op onze hyves moeten kijken, want ik heb een aantal stellingen<br />
neergezet van eh, hoe ze het vinden als ze op straat lopen en wat voor opmerkingen<br />
ze dan krijgen, nou dat, heel negatief. Merk ik tijdens gesprekken dat ze<br />
vaak opmerkingen krijgen, van wat moet jij, je bent zelf een kind. Een kind met<br />
een kind. En dat moeders juist daardoor zich meer gaan verdedigen en willen<br />
laten zien dat ze het zelf kunnen. Want heel veel moeders doen het gewoon<br />
goed. Ze hebben ook vaak een beeld van je bent jong dus je kan nog geen kind<br />
verzorgen. Dat zie je ook bij oudere moeders, maar daar wordt niks over gezegd,<br />
die doen het ook niet allemaal even goed. En daar is er helemaal geen controle<br />
en over tienermoeders is er juist meer controle. Zodra een tienermoeder<br />
in beeld is, zitten alle hulpverlenende instanties zitten er omheen of leerplicht<br />
of gemeente, of nu dan in A. het tienermoederprotocol. Dus je kunt niet zo maar<br />
uit beeld verdwijnen, maar als je 28 bent en je krijgt een kind en je bent niet,<br />
goed bij je hoofd of je hebt een beperking of wat dan ook, dan is er niemand die<br />
de vraag gaat stellen: wat gebeurt er daar in het gezin, maar bij een tienermoeder<br />
wel. Gaat automatisch wordt je zeg maar, komt er hulpverlening op. Dus er<br />
is wel negatieve beeldvorming ten aanzien van jonge moeders, zul je tijdens het<br />
congres ook wel hebben gemerkt, dat mensen denken van ja, terwijl mijn ervaring<br />
is dat dat niet altijd zo is. (Respondent H)<br />
Dit element van de maatschappelijke opvattingen, en de manier waarop zij hun intrede<br />
doen in de hulpverlening, zijn wij nog niet eerder tegengekomen in literatuur over de<br />
morele dimensie van hulpverlening. Interessant is vooral dat de maatschappelijke opvattingen<br />
niet los staan van het hulpverleningsproces. De stereotype beelden van tienermoeders<br />
die aanwezig zijn bij andere hulpverleners en burgers, beïnvloeden de<br />
hulpverlening ook: het maakt dat jonge moeders geen steunend netwerk hebben bijvoorbeeld,<br />
wat de hulpverlening complexer maakt; het maakt dat bepaalde vormen van<br />
bijstand minder toegankelijk zijn voor deze doelgroep, bijvoorbeeld omdat jonge moe-
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
ders minder serieus worden genomen; het maakt dat deze doelgroep strenger gevolgd<br />
wordt door hulpverleners, getuige het tienermoederprotocol waar in het laatste fragment<br />
sprake van is.<br />
4.1.3 DE <strong>HU</strong> LPVERLENING SRE LA TIE<br />
Een derde niveau waarin professionals geconfronteerd worden met de morele dimensie<br />
is de hulpverleningsrelatie. In de interviews en de focusgroepbijeenkomsten is uitgebreid<br />
gesproken over deze hulpverleningsrelatie en daaruit wordt duidelijk dat deze<br />
voor de respondenten gestoeld is op een aantal waarden, zoals vertrouwen en respect.<br />
Tevens kan de hulpverleningsrelatie een belangrijke rol spelen in morele spanningen<br />
en dilemma’s waar de professionals voor staan, en in een aantal van de organisatie die<br />
participeerden aan het onderzoek, zijn dan ook richtlijnen opgesteld over de bejegening<br />
van cliënten. Verderop komt dit alles nog veel uitgebreider aan bod, aangezien een<br />
afzonderlijke onderzoeksvraag geweid was aan dit onderwerp.<br />
4.1.4 DAGELI JKSE P RAKT IJKEN EN <strong>MORELE</strong> VRA GEN<br />
Tot slot uit de morele dimensie van het werken met jonge moeders zich ook in dagelijkse<br />
praktijken en morele spanningen. Om met deze eerste te beginnen.<br />
In bovenstaande is impliciet al duidelijk geworden dat waarden en normen tot uitdrukking<br />
worden gebracht in de concrete manier waarop professionals en hulpverleningsinstellingen<br />
te werk gaan: het tienermoederprotocol bijvoorbeeld, waar eerder aan gerefereerd<br />
werd, is een uitdrukking van de maatschappelijke opvattingen over de doelgroep<br />
jonge moeders. Een ander voorbeeld betreft het feit dat een van de participerende<br />
organisaties de (ongeschreven) regel heeft dat hulpverleners telefonisch bereikbaar<br />
moeten zijn voor hun cliënten, waarmee een belangrijke waarde (beschikbaarheid, betrouwbaarheid)<br />
waarop de hulpverleningsrelatie stoelt gerealiseerd wordt. Hier betreft<br />
het vooral ingesleten routines en regels waarin waarden en normen weerspiegeld worden,<br />
maar er zijn ook andere voorbeelden te noemen van situaties waarin normen en<br />
waarden tot uitdrukking komen in de hulpverleningspraktijk. Zo wordt in de data een<br />
situatie aangehaald waarin een hulpverlener nauw betrokken is bij het regelen van een<br />
waardige begrafenis voor een overleden kindje, daarmee uitdrukking gevend aan respect<br />
en betrokkenheid. Een soortgelijke situatie is die waarin een hulpverlener geconfronteerd<br />
wordt met een ongeloofwaardig verhaal van een jonge moeder, en dit verhaal<br />
in eerste instantie niet serieus neemt en haar daarmee niet respecteert.<br />
Op al deze momenten worden waarden gerealiseerd en dat maakt dat de hulpverlening<br />
op dat moment moreel beladen is. Het gaat hier dus niet alleen om regels en protocollen<br />
die gebruikt kunnen worden om richting te geven in bepaalde morele kwesties,<br />
maar ook om ingesleten manieren van werken waarin bepaalde normen en waarden<br />
weerspiegeld worden, en om dagelijkse praktijken waarin uitdrukking wordt gegeven<br />
aan bepaalde waarden. Bovenstaande voorbeelden zijn allemaal afkomstig van de respondenten,<br />
waaruit opgemaakt kan worden dat zij zich ook bewust zijn van de morele<br />
beladenheid van hun werk op dit soort momenten. Daarbij moet opgemerkt worden dat<br />
een deel van dat bewustzijn ook tijdens de interviews en bijeenkomsten op gang leek te<br />
komen.<br />
Tot slot zijn er in de concrete dagelijkse praktijk van de hulpverlening momenten<br />
waarop de normen en waarden die een rol spelen in hun werk, de professional voor<br />
vragen stellen.<br />
In onderstaande overzicht (4-A) is een en ander samengevat.<br />
De morele dimensie 29
De morele dimensie<br />
30<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Morele dimensie wordt onder andere zichtbaar<br />
door/in:<br />
Het moreel kompas<br />
Maatschappelijke opvattingen<br />
De hulpverleningsrelatie<br />
Morele praktijken<br />
en morele vragen<br />
FIGUUR 4-A: ZICHTBAARHEID VAN DE <strong>MORELE</strong> DIMENSIE<br />
De morele dimensie komt in de interviews en focusgroepen op een aantal niveaus van<br />
het hulpverleningsproces aan bod:<br />
1. In het moreel kompas, dat een concretisering lijkt van de maatschappelijke opdracht.<br />
2. In de maatschappelijke opvattingen die de hulpverlening doordringen.<br />
3. In de hulpverleningsrelatie, die stoelt op bepaalde waarden en normen.<br />
In de dagelijkse praktijk worden er echter werkwijzen gevonden om met deze morele<br />
dimensie om te gaan, en daarmee wordt de morele dimensie ten vierde ook zichtbaar in<br />
de – geprotocolliseerde én ongeprotocolliseerde – dagelijkse routines. Tot slot komt zij<br />
tot uitdrukking in spanningen op het moment dat de waarden die besloten liggen in het<br />
werk de professional voor vragen plaatsen, maar waar routines op dat moment geen<br />
soulaas bieden. In de volgende paragraaf wordt beschreven hoe deze morele vragen er<br />
uit zien.<br />
4.2 VOOR WELKE VRAGEN ZIEN <strong>HU</strong>LPVERLENERS ZICH GESTELD?<br />
In onderstaande wordt een schets gegeven van de morele vragen die we zijn tegengekomen<br />
in de interviews en focusgroepbijeenkomsten met hulpverleners. Daarbij wordt<br />
onder andere stil gestaan bij de formele kenmerken van die vragen – wat is eigenlijk<br />
een morele vraag – en bij de inhoud van de vragen die aan bod komen. Allereerst wordt<br />
echter ingegaan op verschillen tussen de werkers.<br />
4.2.1 DE ONGRI JPBAARHEID V A N DE M ORE LE DIME NSIE<br />
Er blijkt onder de hulpverleners geen helder en eenduidig beeld te bestaan van wat een<br />
morele kwestie nu eigenlijk is. Dit werd bijvoorbeeld duidelijk uit de eerste focusgroepbijeenkomst,<br />
waarin het lastig bleek om een eenduidig antwoord te formuleren<br />
op vragen als: Wat is een moreel dilemma? Wat maakt dat een dilemma moreel is? Bovendien<br />
gingen in de discussie morele aspecten van een dilemma vaak naadloos over in<br />
de technisch-instrumentele aspecten ervan (zie voor meer daarover ook §5.3).<br />
Ook in de interviews zijn respondenten gevraagd naar de morele dilemma’s die zij ervaren,<br />
waarop soms geheel andersoortige antwoorden werden gegeven. Zo werden<br />
grote en alomvattende dilemma’s genoemd, zoals de vraag of je een voogd moet adviseren<br />
de kinderen uit huis te plaatsen of niet, maar ook worden dagelijkse zorgen genoemd<br />
die met moraal van doen hebben, zoals de vraag of je de jonge moeders wel<br />
moet dwingen tot het volgen van huisregels.<br />
Deze bevindingen geven aanleiding tot twee conclusies:
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Het is lastig om de vinger te leggen op de morele dimensie van de hulpverlening.<br />
De morele kwesties waar hulpverleners mee in aanraking komen variëren in hun<br />
abstractieniveau en het aspect van de hulpverlening waar zij betrekking op hebben.<br />
Het gaat niet altijd om grootse dilemma’s, maar ook om alledaagse vragen.<br />
4.2.2 VERSCHILLEN TUSSEN DE WERKERS<br />
Daarnaast verschillen de respondenten ook in hun ervaring van morele kwesties. Een<br />
tweetal respondenten geeft aan dat zij zich nooit voor een morele kwestie of dilemma<br />
geplaatst zien. Doorvragen leert dan dat dit niet wil zeggen dat zij geen morele spanningen<br />
signaleren in hun werk. De betreffende professionals noemen beiden voorbeelden<br />
van situaties waarin bepaalde waarden en normen voor hen op het spel staan en<br />
zich op gespannen voet met elkaar verhouden. Deze spanningen plaatsen de professional<br />
in kwestie echter niet voor een vraag of dilemma. Er was in dat geval dus geen<br />
sprake van morele twijfel. De verklaring die de betreffende respondenten hier zelf voor<br />
geven is dat ze “niet snel iets lastig vinden” of dat ze “een open communicatiestijl hanteren<br />
en recht door zee zijn”. In de argumentaties voor hun handelen in de betreffende<br />
situaties, lijkt echter ook weerspiegeld te worden dat de respondenten in kwestie duidelijke<br />
referentiekaders hebben en een sterk idee hebben van ‘wat goed is’.<br />
Meer over deze omgang met morele vragen volgt in het volgende hoofdstuk, waarin<br />
onderzoeksvraag 2 behandeld wordt. Op dit punt is het echter van belang om duidelijk<br />
te maken dat wij naar aanleiding van de verschillen tussen werkers een onderscheid<br />
maken tussen morele spanningen, morele kwesties en morele dilemma’s (zie ook figuur<br />
4-B). De term morele spanningen is gereserveerd voor die situaties waarin geen morele<br />
twijfel is. Er wordt door een hulpverlener opgemerkt dat er waarden op het spel staan<br />
en dat deze zich soms ook moeilijk tot elkaar verhouden, maar hij/zij ervaart geen of<br />
weinig twijfels of ongemak. Er is geen moreel probleem omdat het antwoord, voor de<br />
betreffende hulpverlener, voor de hand ligt. Bij morele kwesties is dat wel het geval:<br />
daar wordt een antwoord gevraagd in termen van goed of slecht, juist of onjuist (Van<br />
Thiel & Van den Hoven, 1999). In aansluiting bij Bauduin & Kanne (2009, p. 13), worden<br />
morele kwesties hier dan ook gedefinieerd als kortdurende of langdurige kwesties,<br />
vragen of situaties waarin verschillende waarden met elkaar botsen en waarbij er twijfel<br />
is over de vraag welke regel, handeling of deugd gepast is, of wanneer er ongemak of<br />
twijfel gevoeld wordt bij een reeds gekozen handeling. Het zijn, met andere woorden,<br />
momenten waarop meerdere waarden – langdurig of kortdurend – met elkaar op gespannen<br />
voet staan en tot twijfel of ongemak leiden. Bij morele dilemma’s, tot slot, zit<br />
een betrokkene klem tussen twee morele handelingsalternatieven (Bauduin & Kanne,<br />
2009). In de literatuur worden aan morele dilemma’s, en de afgeleiden daarvan, veelal<br />
een aantal kenmerken toegeschreven (Sinnott-Amstrong, 1988; McDonald, 1993):<br />
Aan een actor wordt de morele eis gesteld te kiezen tussen twee alternatieven;<br />
geen van de alternatieven is moreel ‘belangrijker’ dan de ander;<br />
de actor kan niet beide alternatieven tegelijkertijd kiezen;<br />
maar kan wel voor een van beide alternatieven kiezen.<br />
De indeling van Struijs (1998) is in dit verband interessant. Struijs schetst een drietal<br />
botsingen van waarden, te weten:<br />
Een moreel dilemma: een onoplosbare botsing van morele opvattingen.<br />
De morele dimensie 31
De morele dimensie<br />
32<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Een morele spanning: als verschillende opvattingen botsen, maar een oplossing<br />
tot de reële mogelijkheden behoort.<br />
Een moreel conflict: dat zich tussen de bovengenoemde botsingen bevindt, omdat<br />
een redelijke oplossing na veel overleg gevonden kan worden.<br />
In deze driedeling wordt echter alleen een onderscheid gemaakt naar handelingsverlegenheid:<br />
hoe groter deze verlegenheid, hoe groter het ‘dilemmagehalte’ van een morele<br />
vraag. In onderstaande voegen wij hier echter twee kenmerken toe aan: 1) morele<br />
spanningen, kwesties en dilemma’s worden gekenmerkt door complexiteit en 2) morele<br />
spanningen en kwesties hebben, in tegenstelling tot dilemma’s, geen vast momentum.<br />
4.2.3 FORME LE KENMERKEN<br />
In het onderstaande lichten wij toe wat we bedoelen met de complexiteit van morele<br />
spanningen, kwesties en dilemma’s, en het gebrek aan ‘momentum’ van spanningen en<br />
kwesties.<br />
Complexiteit<br />
Traditionele definities van morele dilemma’s, zoals genoemd in voorgaande paragraaf,<br />
vertrekken vaak vanuit het uitgangspunt dat er twee waarden of handelingsopties tegenover<br />
elkaar staan als er sprake is van een dilemma. In de verhalen van de referenten<br />
blijken echter vaak meerdere waarden en handelingsopties relevant te zijn.<br />
Een maatschappelijk werkster begeleidt twee jaar lang een jonge moeder die<br />
afhoudend is. Steeds als ze wat nodig heeft belt ze om raad, maar soms laat ze<br />
ook een paar maanden niks van zich horen. Al die tijd zag de maatschappelijk<br />
werkster zich voor het dilemma geplaatst of ze moest aandringen op hulpverlening<br />
of niet: “Ik vond dat zij heel veel nodig had, maar al die tijd heb ik me ingehouden.<br />
Ik weet: als ik spreek dan ben ik hier weg. Als ik mijn oordeel uitspreek<br />
dan ben ik weg en mag ik niet meer komen. Dus ik had die neiging iedere<br />
keer om iets te ondernemen. Ik moest echt heel voorzichtig, misschien had<br />
het niet gehoeven hoor, dat weet ik dus niet, dat is mijn dilemma. Misschien had<br />
ik het wel kunnen doen, maar omdat ze het iedere keer heeft af gehouden. Het<br />
was als zand in je hand, glipte ze weg. En ik vraag me ook af: Wat is goed voor<br />
haar? Ben ik de persoon die dat bepaalt voor haar? Aan de andere kant heb ik<br />
ook het dilemma van: Wie ben ik om dat te zeggen? Aan de andere kant denk ik,<br />
als ze in de jonge moedergroep komt en ze doet mee, dan is dat ook voldoende.”<br />
(Respondent B)<br />
Allereerst is het de vraag of bovenstaand vraagstuk inderdaad moreel beladen is. Staan<br />
er waarden in op het spel? De hulpverleenster laat op diverse momenten zien dat<br />
waarden inderdaad een rol spelen in deze casus:<br />
Ze is persoonlijk van mening dat de jonge moeder “meer nodig heeft” dan ze nu<br />
aan hulpverlening ontvangt en wil het leven van de jonge moeder daarmee sturen.<br />
Ze is zich er ook van bewust dat de jonge moeder dit als een ‘oordeel/veroordeling’<br />
zal ervaren en dat er dus een waardeoordeel aan deze hulpverlening<br />
ten grondslag ligt.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Daarbij vraagt ze zich ook af of zij het recht heeft om zich een dergelijk oordeel<br />
aan te meten;<br />
en of het in haar gestelde vertrouwen van de cliënt niet geschaad zal worden als<br />
ze aandringt op verdere hulpverlening.<br />
Waarden als autonomie, zelfbeschikkingsrecht en respect/ vertrouwen staan hier dus<br />
op gespannen voet met de opdracht die de hulpverleenster als maatschappelijk werkster<br />
heeft, namelijk om haar cliënt vooruit te helpen. Het betreft hier een morele kwestie,<br />
maar het ingewikkelde is dat er tevens ook een meer technisch-instrumentele vraag<br />
aan ten grondslag ligt: ingrijpen zou verdere hulpverlening wellicht bemoeilijken. Verderop<br />
komen we er nog uitgebreider op terug (zie §5.3), maar de morele dimensie en<br />
technisch-instrumentele dimensie van hulpverlening zijn nauw met elkaar verweven.<br />
In ieder geval is vastgesteld dat er in de bovenstaande – ingekorte en geparafraseerde –<br />
casus wel degelijk waarden op het spel staan en dat deze waarden zich op gespannen<br />
voet met elkaar verhouden. Daarnaast illustreert de casus ook dat er meer dan twee<br />
waarden op het spel kunnen staan bij een dergelijke kwestie. Het gaat hier om: het zelfbeschikkingsrecht<br />
van de cliënt; het vertrouwen van de cliënt in de hulpverlener; en de<br />
opdracht van de hulpverlener om een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van leven van<br />
de cliënt. Ook bij andere casussen is het duidelijk dat meerdere waarden een rol kunnen<br />
spelen, en dat er bij morele kwesties niet altijd sprake is van het kiezen tussen<br />
twee kwaden. Soms moet er tussen drie kwaden gekozen worden, of is na de keuze een<br />
vraag nog niet opgelost...<br />
De vader van een kind van een tienermoeder is gewelddadig. De hulpverleners<br />
zijn op de hoogte van enkele van zijn misdaden, waarbij anderen fysiek mishandeld<br />
zijn, en zien zich voor een aantal vragen gesteld. Enerzijds ervaren zij<br />
de burgerplicht om die misdaden te melden aan de politie, maar in dat geval<br />
weet de gewelddadige vader direct dat deze melding van de cliënt komt en dan<br />
zijn zowel de moeder als het kind onveilig. Dit is echter niet de enige vraag die<br />
deze casus zo lastig maakt. De moeder in kwestie wil dat de jongen wordt opgepakt,<br />
en ze wil zelf niet verhuizen. Hulpverleners kunnen dus geen veilig onderkomen<br />
voor haar en haar kindje zoeken. Daar komt bij: als moeder en vader<br />
ruzie hebben, dan is het kind er ook bij, en ook dat creëert een onveilige opvoedingssituatie.<br />
Aandringen op verhuizen ligt ook moeilijk: moeder wordt dan<br />
doodongelukkig. Een optie zou uithuisplaatsing zijn van het kind. De hulpverleners<br />
hebben aan de betreffende casemanager gevraagd een raadsmelding te<br />
doen, maar deze weigert dat. (Casus ontleend aan respondent A, in bijeenkomst<br />
3)<br />
De bovenstaande casus illustreert nog eens duidelijk dat het bij morele kwesties niet<br />
altijd aankomt op het kiezen uit twee waarden en de daaraan verbonden handelingsopties.<br />
In de casus komen namelijk meerdere waarden aan bod, met daaraan verbonden<br />
meerdere handelingsopties. De fysieke veiligheid van moeder en kind is in het geding,<br />
de autonomie van moeder is in het geding (“je kunt haar niet dwingen te verhuizen” en<br />
“uithuisplaatsing is een optie”), er staat een burgerplicht tot het melden van misdaad<br />
op het spel, maar ook is er sprake van een meningsverschil met de casemanager. Het<br />
oorspronkelijke dilemma lijkt eenduidig: moeten we melding doen van de misdaden of<br />
niet? Maar bij de uitwerking van de casus blijkt dat er veel meer overwegingen aan ten<br />
grondslag liggen dan alleen de vraag of je je burgerplicht moet doen, of moet kiezen<br />
voor de veiligheid van moederen kind. Al deze overwegingen zijn in zichzelf ook weer<br />
moreel beladen. Overigens is de complexiteit van morele vragen, en vooral de morele<br />
De morele dimensie 33
De morele dimensie<br />
34<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
redeneringen daarbij van de hulpverleners, hiermee nog niet compleet. In hoofdstuk 9<br />
zullen wij 2 casussen ‘ontleden’ en laten zien hoe ingewikkeld morele vragen in elkaar<br />
kunnen steken, ingewikkelder dan een concept als ‘moreel dilemma’ veronderstelt.<br />
Momentum<br />
Een punt waarop morele spanningen en morele kwesties zich onderscheiden van dilemma’s,<br />
is hun lokalisering in tijd. Morele kwesties hebben, in tegenstelling tot dilemma’s,<br />
niet altijd een vast momentum.<br />
De eerste casus in deze paragraaf, laat zien dat een morele vraag niet per se een kort en<br />
afgebakend momentum hoeft te hebben, maar dat een hulpverlener voortdurend met<br />
een bepaalde vraag kan worstelen. Het tweejarige hulpverleningscontact wordt herhaaldelijk<br />
en voortdurend gekenmerkt door de vraag ‘ingrijpen of niet’. Hierbij is er<br />
geen sprake van een grote handelingsverlegenheid: de hulpverlener doet namelijk van<br />
alles om een evenwicht te vinden in dit ingrijpen en afstand houden. Eerder dan van<br />
een moreel dilemma, spreken wij hier daarom van een morele kwestie. Morele dilemma’s<br />
hebben een meer acuut karakter, en zijn daarom duidelijker gelokaliseerd en aan<br />
te wijzen in de tijd.<br />
Onderstaand een samenvattend overzicht van de vormen die morele vragen aannemen<br />
in de data:<br />
Morele vragen kunnen de vorm aannemen van:<br />
morele spanningen: situaties waarin meerdere waar-<br />
den – langdurig of kortdurend – met elkaar op gespan-<br />
nen voet staan maar niet tot onzekerheid leiden.<br />
morele kwesties: situaties waarin meerdere waarden<br />
– langdurig of kortdurend – met elkaar op gespannen<br />
voet staan en tot twijfel of ongemak leiden.<br />
morele dilemma’s: situaties waarin een betrokkene<br />
klem zit tussen twee morele alternatieven.<br />
FIGUUR 4-B: VERSCHILLENDE SOORTEN <strong>MORELE</strong> VRAGEN<br />
4.2.4 INHOUD: TYPE N VRA GEN<br />
De morele kwesties die de hulpverleners in de interviews en de focusgroepbijeenkomsten<br />
ter sprake brachten zijn ook inhoudelijk ingedeeld naar een aantal thema’s, en deze<br />
worden hieronder opgesomd en beschreven. Het betreft hier thema’s die in het algemeen<br />
terugkomen in de verhalen, en die zich dus niet altijd manifesteren als dilemma<br />
bijvoorbeeld, maar ook als morele spanning of morele kwestie. Daarbij is het goed te<br />
realiseren dat deze thema’s ook gedeeltelijk kunnen samenvallen. In bovenstaande is<br />
immers als kenmerk van morele kwesties beschreven dat er vaak geen sprake is van<br />
een simpele dichotomie waarin twee waarden tegenover elkaar staan, maar dat achter<br />
een kwestie vaak meerdere waarden schuilgaan en deze ook op meerdere manieren<br />
geïnterpreteerd kunnen worden.
Thema 1 – Ingrijpen of niet<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Hierbij gaat het om situaties waarin de professional hulp wil verlenen of zich in het leven<br />
van een jonge moeder wil mengen, zonder dat de betreffende moeder daarom heeft<br />
gevraagd, en waarbij zij dit ingrijpen als een inbreuk op haar autonomie of als een moreel<br />
oordeel op kan vatten. Deze vraag kan betrekking hebben op weinig verstrekkende<br />
vormen van ingrijpen, zoals het geven van ongevraagd advies en raad, zoals in onderstaand<br />
citaat, maar kan ook verstrekkende vormen van ingrijpen betreffen, zoals het<br />
uit de ouderlijke macht zetten van een jonge moeder.<br />
Ook wat betreft roken tijdens de zwangerschap. Vorige week zei een moeder:<br />
‘Iedereen zei van oh, wat heb jij een mooi klein buikje.’ En toen zei ze: ‘Ja, van<br />
het roken, dan krijg je mooie kleine baby’s.’ En ik zeg, maar weet jij wel wat de<br />
gevolgen zijn, dan krijgen de kindjes kleine hersentjes. En op zo’n moment<br />
kunnen ze dat gewoon niet zien en dat vind ik wel lastig, dan zit ik wel met een<br />
moreel dilemma. In hoeverre ga ik proberen moeder te overtuigen dat ze moet<br />
stoppen met roken of... blijkbaar weet zij de gevolgen al en blijft ze doorroken.<br />
Dus dat soort morele dilemma’s komen wel voor. (Respondent A)<br />
Van belang is om op te merken dat ook minder verstrekkend ingrijpen zoals in bovenstaand<br />
citaat, wel degelijk grote consequenties kan hebben voor het hulpverleningscontact<br />
en de relatie tussen cliënt en hulpverlener. Bovendien speelt bij veel van dergelijke<br />
vragen op de achtergrond ook de ‘belangenvraag’ mee: wiens belang telt in deze situatie<br />
zwaarder, dat van de moeder of haar kind? Het volgende thema belicht deze vraag.<br />
Thema 2 – Belangentegenstellingen<br />
Er kunnen belangenstellingen zijn tussen de diverse partijen die betrokken zijn in de<br />
hulpverlening. Het belang van een moeder, en haar wens om voor haar kind te zorgen,<br />
kan soms lijnrecht geplaatst zijn tegenover het belang van het kind, dat een fysiek en<br />
emotioneel veilige omgeving nodig heeft. Ook de belangen van de biologische vaders<br />
van de kinderen kunnen soms morele kwesties oproepen. Enerzijds hebben zij het<br />
recht om hun kind te zien, maar anderzijds kan dit het slagen van de hulpverlening en<br />
de veiligheid van moeder en kind eveneens in sommige gevallen in gevaar brengen.<br />
Het blijft een dilemma: wat doe je met de vaders. Vaders hebben wel recht op<br />
hun kindje, maar sommigen blijven een tijdje rustig erbuiten. Maar als ze het<br />
ineens in hun hoofd halen van ‘ik wil nu mijn kind zien’ dan heb je echt een<br />
probleem ook. Het is meer een dilemma als vaders echt willen, want ze hebben<br />
het recht, maar dan moeten er dingen zijn onder toezicht of zo en met een vorm<br />
van begeleiding erbij. Maar dat zijn dilemma's, dat zijn hele lastige dingen.<br />
(Respondent E)<br />
Thema 3 – Regels en richtlijnen<br />
Hulpverleners opereren binnen bepaalde vastgestelde kaders, welke ondersteunend,<br />
maar ook beklemmend kunnen werken. Het volgen van regels en richtlijnen kan, met<br />
andere woorden, voor morele vragen zorgen.<br />
Ik heb nu een geval, hier heb je het tienermoederprotocol waar je mee moet<br />
werken. Iedereen die in het netwerk zit moet daar aan voldoen. Iedere tienermoeder<br />
die zich meldt bij de huisarts of bij het ziekenhuis of wat dan ook, moet<br />
een gesprek voeren met de maatschappelijk werker. En die worden dan ook geregistreerd,<br />
vanuit de gemeente is dat ook geregeld, maar ze komen ook bij ons.<br />
De morele dimensie 35
De morele dimensie<br />
36<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
En wij hadden deze week een meisje, dat was doorverwezen naar het Jeugd<br />
Maatschappelijk Werk, maar ze zei ik zit nu bij jullie en ik vind het prima zo.<br />
Toen belde die Maatschappelijk Werker dat wij ons ook aan het protocol moeten<br />
houden. Dus ik heb wel gezegd: je moet je aanmelden bij het AMW, en dat<br />
heeft ze ook gedaan. Maar ze zegt: dat wil ik helemaal niet. Dus dat is voor ons<br />
wel een dilemma [...] (Respondent H)<br />
Thema 4 – Botsende referentiekaders<br />
Morele vragen, spanningen of beladen situaties kunnen ook ontstaan doordat meerdere<br />
hulpverleners c.q. instanties bij de hulpverlening aan een cliënt betrokken zijn en de<br />
afstemming tussen hen te wensen overlaat of doordat er visieverschillen zijn.<br />
Respondent D: Een huisarts die kijkt naar lichamelijke aspecten die niet zo goed<br />
zijn en waarom de gewone pil dan beter is, maar soms moet je kiezen uit twee<br />
kwaden, dan is een prikpil voor die persoon gewoon, die weegt niet op tegen de<br />
nadelen.<br />
Respondent G: Maar ook wat doen wij, wat doen hun, hoe doen we het samen.<br />
Om gewoon te zorgen dat je er zicht op houdt, dat is het ook meer. En dat vind<br />
ik ook van een ziekenhuis, wij hebben daar eens voorlichting gegeven, gewoon<br />
ook om uit te leggen, wat doen wij nou en wanneer kunnen jullie ons inschakelen.<br />
Want wij zitten allemaal dicht op elkaar, dus laten we dan gebruik van elkaar<br />
maken. ook ziekenhuispersoneel moet een cliënt gewoon hulp doorsturen<br />
naar ons als dat nodig is. Meer verantwoordelijkheid nemen als die bij jou ligt.<br />
Dus als jij ziet er is iets niet goed, ga kijken wat er kan gebeuren. En niet denken,<br />
die gaat naar huis en komt nog wel eens een keer ergens anders. Niet je<br />
verschuilen achter privacyregelingen. Dat doen huisartsen ook: dat mag niet,<br />
want dat is niet in haar privacy.<br />
Maar de vraag blijft dan natuurlijk wel, wat maakt nou dat die ene waarde belangrijker<br />
is dan de andere, want privacy is natuurlijk ook een belangrijk goed en<br />
waarom zou dat voor tienermoeders anders zijn?<br />
Respondent D: Ja, omdat ik vind dat je met elkaar voor kinderen moet zorgen,<br />
en als ik een kwetsbare moeder zie dan moet je meekijken vind ik.<br />
Respondent E: Dat is de bemoeizucht waar steeds meer over gepraat wordt en<br />
wat ik ook goed vindt. Dat je niet ophoudt waar... (bijeenkomst 2)<br />
Bovenstaand citaat illustreert dat de morele kaders per beroepsgroep kunnen verschillen<br />
en dat dat soms kan botsen. Voor huisartsen en medici in ziekenhuizen weegt zelfbeschikking<br />
en privacy van de moeder zwaar, voor de hulpverleners weegt veiligheid<br />
van kinderen en het welzijn van deze kinderen zwaarder. Andere voorbeelden van botsende<br />
referentiekaders zijn meningsverschillen tussen hulpverleners en voogden/casemanagers<br />
over de uithuisplaatsing van kinderen of ingrijpen in onveilige situaties.<br />
Thema 5 – Culturele verschillen en botsende opvattingen<br />
Hulpverleners vertellen dat zij in aanraking komen met jonge moeders uit heel verschillende<br />
culturen en milieus, en dat de waarden en normen van de moeders kunnen<br />
botsen met hun eigen waarden en normen. Het gaat hierbij dus niet alleen om verschillen<br />
die voortkomen uit botsingen tussen verschillende etnische groepen (zie ook<br />
Struijs, 1998). Het spanningsveld dat ontstaat, draait niet om de vraag: moet ik ingrijpen<br />
of niet, maar om de vraag hoe je omgaat met dergelijke verschillen in waarden en<br />
normen in de hulpverlening.
Thema 6 – Begrenzing<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
En de dilemma’s waar wij tegenaan lopen is dat tienermoeders steeds jonger<br />
worden. Daar krijg ik steeds meer moeite mee, laatst hadden we een meisje van<br />
11 dat zwanger was. En dat ze dan abortus als anticonceptiemiddel gebruiken,<br />
dat vind ik ook best wel. [...] Ja, het is natuurlijk hun keuze, maar je geeft ze<br />
voorlichting en je gaat er vanuit dat ze het allemaal weten, maar dat ze dan toch<br />
elke keer zwanger raken. De eerste keer, de tweede keer denk ik van ja. (Respondent<br />
H, bijeenkomst 1)<br />
Hulpverleners zijn begrensd in de beschikbare middelen die zij hebben om in de hulpverlening<br />
te steken. Het werk en de cliënten kunnen echter een onbegrensd beroep<br />
doen op deze middelen, waarmee de morele dimensie zijn intrede doet. Het meest voor<br />
de hand ligt het om hierbij aan begrenzingen in tijd en geld te denken, maar ook in andere<br />
aspecten (psychisch, emotioneel, sociaal) investeert de professional in de relatie<br />
met een cliënt. Zo is de relatie tussen een hulpverlener en een jonge moeder gestoeld<br />
op waarden als respect, vertrouwen en betrokkenheid. Cliënten en hulpverleners kunnen<br />
deze grenzen van respect en betrokkenheid overschrijden. Daarbij valt te denken<br />
aan situaties en voorbeelden als het dreigen met geweld en het beroep doen op een<br />
persoonlijke investering van de hulpverlener in de cliënt (zie onderstaande voorbeelden),<br />
maar ook de vraag of je 24/7 bereikbaar moet zijn voor cliënten en waar je dan<br />
bereikbaar bent (op je privénummer?) is hier een voorbeeld van.<br />
Wij hebben [...] ook trajecten waarbij je een periode met iemand intensief contact<br />
hebt wanneer die gaat bevallen. Er is een periode geweest dat je daar ook<br />
zo veel onduidelijkheid had van wel of niet bij de bevalling zijn. Nu is er een regel<br />
dat je dat niet doet. Maar dat wil niet zeggen dat niemand dat doet, of dat<br />
niemand dat mag. Ik heb het ook dit jaar wel een keertje gedaan en het klopte<br />
helemaal om het wel te doen. Maar dat wil niet zeggen dat dat dan, dat die regel<br />
niet geldt of zo. Het is meer een soort richtlijn en het is fijn dat die er is. (Respondent<br />
E, tijdens bijeenkomst 2)<br />
Er is nog een moreel dilemma. Die moeder heeft mij rechtstreeks gevraagd: Kun<br />
jij dan niet eens wat in je eigen netwerk? Ze heeft dat ook gevraagd aan een<br />
mevrouw van de kinderopvang, die heel betrokken is bij het kind en het kind<br />
vaak ziet. Die heeft ooit iets gezegd van: Ik neem hem wel mee. Als er zo'n crisis<br />
is dan neem ik hem wel mee. Maar die heeft daar op terug moeten komen, want<br />
dat kan eigenlijk niet [...] Toen heeft ze gevraagd: Wil jij dat niet? Toen heeft ze<br />
mij ook op mijn eigen moederschap aangesproken en toen heb ik ook moeten<br />
zeggen: Nee, dat kan ik echt niet. Ik ben hier 3,5 dag en dan zet ik me volledig in<br />
voor jou en voor andere moeders, maar als ik thuis ben moet ik me inzetten<br />
voor mijn eigen gezin en moet ik ook ontspannen, anders hou ik het ook niet<br />
vol. Dat heb ik ook tegen haar gezegd. Dat raakt me, daar heb ik last van, dat<br />
neem ik mee naar huis. (Respondent D)<br />
Resumerend: in de relatie tussen hulpverlener en cliënt presenteren zij zich vanzelfsprekend<br />
niet alleen als professional of als hulpbehoevende aan elkaar, maar ook als<br />
persoon en professionals verwoorden dat dit een spanningsveld met zich mee kan<br />
brengen.<br />
Thema 7 – De ongrijpbaarheid van het moreel kompas<br />
De doelen die hulpverleners willen realiseren zijn vaak moeilijk meetbaar, multiinterpretabel<br />
en ongrijpbaar. Hulp verlenen betekent een bijdrage leveren aan het rea-<br />
De morele dimensie 37
De morele dimensie<br />
38<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
liseren van bepaalde menselijke waarden in het leven van een moeder, dat is immers de<br />
opdracht van het maatschappelijk werk. Maar wanneer zijn waarden gerealiseerd? Wat<br />
is veiligheid? Wanneer is iemand een goede moeder? Wanneer is iemand zelfredzaam?<br />
De ongrijpbaarheid van deze waarden zorgt ervoor dat het werk een duidelijke morele<br />
component krijgt. Het gaat daarbij om vragen naar de definitie van bepaalde waarden –<br />
wat is veiligheid? – , maar ook om de vraag hoe lang je hulpverlening in mag en kan zetten<br />
om deze waarde te realiseren. Wanneer besluit je dat het voldoende is geweest?<br />
Ook qua veiligheid, wanneer is het kindje veilig nog in huis. De een vindt: als er<br />
knikkertjes op de vloer liggen dan is het onveilig en de ander zegt: ja, als je alle<br />
hoeken van de kamer ziet is het onveilig. Dus, wat is veilig, wanneer is het veilig<br />
en wanneer grijp je in? Dat zijn zeker dilemma’s waar de ene hulpverlener anders<br />
over kan denken als de andere hulpverlener. Ik vind wel dat dat morele<br />
vragen zijn. Wat is schadelijk voor een kind? Wanneer kan een kind niet in een<br />
goede situatie opgroeien? Dus waar leg je de grens? (Respondent D, bijeenkomst<br />
1)<br />
En dat zeggen wij ook, je mag ook een deel van de verantwoordelijkheid bij ons<br />
laten liggen. Kijk, uiteindelijk moeten de moeders hem zelf gaan dragen, maar<br />
daar mag je wel de tijd voor nemen, je mag fouten maken, je mag dingen niet<br />
kunnen. Als je hier binnen komt en je kunt niks, prima. […] Dat mag, dan nemen<br />
wij het ook over. Maar ja, het moet ook weer terug. Wij zijn niet verantwoordelijk<br />
voor al die kinderen die op de wereld worden gezet. Dus dat is wel ingewikkeld,<br />
en dat vind ik bij tieners ingewikkelder dan bij mensen die volwassen zijn.<br />
(Respondent G)<br />
Een belangrijke complicerende factor bij dit thema, is het feit dat hulpverleners vaak<br />
met meerdere doelgroepen werken, en dat de definitie van bepaalde waarden varieert<br />
met deze doelgroep. Zo noemt één van de respondenten het voorbeeld van de licht verstandelijk<br />
gehandicapte cliënten, waarbij er in de hulpverlening rekening mee wordt<br />
gehouden dat het voor deze cliënten moeilijker is om de in de hulpverlening gestelde<br />
doelen te bereiken. Vragen die daarbij spelen zijn: Mag je eigenlijk wel een onderscheid<br />
maken tussen moeders, vooral omdat ook voor kinderen een minimale veiligheid in<br />
opvoeding en omgeving aanwezig moet zijn? En wat is die minimale veiligheid dan?<br />
Wat is goed moederschap in die situatie?<br />
Overigens gaat diezelfde vraag ook op voor jonge moeders. In hoeverre kun je voor<br />
jonge moeders dezelfde waarden en definities daarvan hanteren als voor volwassen<br />
moeders? De respondenten zijn van mening dat jonge moeders een eigen benadering<br />
verdienen waarbij er rekening wordt gehouden met het feit dat zij nog minderjarig zijn<br />
(zie ook §5.1.1). Maar dan nog blijven er vragen over: hoe veel verantwoordelijkheid<br />
kun je een jonge moeder bijvoorbeeld geven?<br />
[...] je moet verantwoordelijkheid wel bij hun leggen. En dat vind ik wel ingewikkeld<br />
bij tieners, in vergelijking met andere vrouwen, want dan denk ik nee,<br />
het is ook jullie verantwoordelijkheid en bij tieners twijfel ik daar altijd aan.<br />
Ook bij die 19-jarige. Ik denk: is dat eigenlijk wel fair wat wij doen? [...] Dan<br />
denk ik, jullie zijn eigenlijk ook gewoon kinderen. Het zijn gewoon kinderen die<br />
je voor je hebt, die dwars zijn en een grote mond hebben en ja... (Respondent G)
Thema 8 – De hulpverleningsrelatie<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Het laatste thema heeft betrekking op de hulpverleningsrelatie. Deze relatie stoelt op<br />
waarden die de hulpverleners belangrijk vinden, zoals het respectvol bejegenen van<br />
een cliënt, zorgen dat je betrouwbaar bent als hulpverlener. Er kunnen zich echter situaties<br />
voordoen waarbij het moeilijk is om deze waarden te realiseren, waarbij zich een<br />
spanningsveld voordoet.<br />
Ik heb wel gehad dat meiden zich min of meer zich gedwongen voelen om hier<br />
te zijn, en wij zijn vrijwillige hulpverlening. En om op dat grensvlak te werken,<br />
vind ik lastig, want zodra ik er een verplichting van ga maken, ben je soms die<br />
meiden ook kwijt. En ik wil ook zeggen: wij zijn geen jeugdzorg en wij zijn geen<br />
Raad voor de Kinderbescherming. Dus dat, dat onderscheid wil je maken, want,<br />
ik wil dat ze hier ook het gevoel hebben: ik kom hier, omdat ik hier graag iets<br />
wil halen. Maar het is echt een spanningsveld. [...] Maar het spanningveld zit er<br />
in dat je eigenlijk wil werken op basis van vertrouwen en dat het soms niet mogelijk<br />
is om op die basis te werken. En dan gaat het erover van: hoe vind je een<br />
vorm waarin ze wel het gevoel hebben dat ze hier iets kunnen halen, maar dat<br />
je niet verwacht dat er een groot vertrouwen is, want dat is soms te veel gevraagd<br />
voor ze. (Respondent E)<br />
Een aantal van de hierboven opgesomde thema’s is overigens welbekend in de sociale<br />
sector. Zij worden ook door andere auteurs aangehaald. De vraag of je als hulpverlener<br />
in een bepaalde situatie moet ingrijpen of niet bijvoorbeeld, wordt ook geschetst in het<br />
Beroepsprofiel van de maatschappelijk werker (Jagt, 2009) en in het Basisboek Social<br />
Work (Van Ewijk, Spierings & Wijnen, 2007). Ook andere thema’s worden (naast andere<br />
die niet in dit onderzoek naar voren kwamen) in beide publicaties genoemd, zoals<br />
het omgaan met tegenstrijdige en botsende belangen, afstand en nabijheid, botsende<br />
waarden (Jagt, 2009; Van Ewijk, Spierings & Wijnen, 2007). Deze zijn dus niet uniek<br />
voor het werken met jonge moeders, maar wel is het aannemelijk dat bepaalde thema’s<br />
vaker voorkomen. De cliënten van de hulpverleners die meewerkten aan dit onderzoek,<br />
hebben namelijk een aantal kenmerken die maken dat er anders met deze doelgroep<br />
wordt omgegaan en dat bepaalde thema’s gevoeliger liggen dan anderen. Zie voor meer<br />
hierover §5.1.1.<br />
Tot slot is het van belang om op te merken dat niet ieder thema even vaak terugkomt in<br />
de data. Thema 3 en 8 bijvoorbeeld, komen in de interviews en bijeenkomsten met de<br />
hulpverleners minder vaak aan de orde dan de overige thema’s. Thema 2 en 4 komt in<br />
de bijeenkomsten en gesprekken met de leidinggevenden weer vaker naar voren.<br />
4.2.5 ONDERLI GGEND THEMA: VERANT WOOR DELI JKHEID<br />
Een regelmatig terugkerend thema in de interviews en discussies is de verantwoordelijkheid<br />
die hulpverleners voelen voor hun cliënt. Zij zijn zich ervan bewust dat zij feitelijk<br />
niet alleen verantwoordelijkheid dragen voor hun cliënten en hun kinderen: ook de<br />
cliënt zelf en andere professionals, zoals voogden, zijn mede verantwoordelijk voor het<br />
welzijn van de moeder en haar kind. In praktijk lijkt het echter anders aan te voelen:<br />
Voogd ziet het kindje denk ik, een keer in het half jaar, ook omdat wij dan een<br />
evaluatie hebben. Dus dan uiteindelijk ben je wel weer zelf verantwoordelijk,<br />
dus dat is wel een beetje de discussie die we in het team hebben. Je voelt je wel<br />
verantwoordelijk. (Respondent A, bijeenkomst 1)<br />
De morele dimensie 39
De morele dimensie<br />
40<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
De morele dimensie kan een druk en zwaarte toevoegen aan het werk van de hulpverlener,<br />
juist vanwege deze ervaren verantwoordelijkheid. Dit blijkt uit de bewoordingen<br />
die de respondenten gebruiken om deze verantwoordelijkheid te beschrijven. Het kan<br />
op je “drukken”, erover praten “geeft rust” en geeft het gevoel dat het niet alleen hoeft<br />
te “dragen”. 4 respondenten refereren ook expliciet aan de zwaarte van het werk, en<br />
stellen dat onder andere humor hen kan helpen om die zwaarte behapbaar te houden.<br />
Daar denk ik ook dat de zwaarte zit in het werk dat je dat allemaal niet goed<br />
voor elkaar hebt. Jong in dit werk stappen is daarom denk ik ook funest. In ieder<br />
geval wel in mijn functie, je hebt nogal een verantwoordelijkheid die je<br />
moet, zal ik zeggen, nemen. (Respondent G)<br />
Respondent F: Nee, inderdaad en grapjes maken ook, en ik vind het ook heerlijk<br />
om af en toe grapjes te maken over die vrouwen dat je denkt oh, dat kan eigenlijk<br />
echt niet weet je wel. Vind ik echt leuk, ik zou dat bij de vrouwen nooit<br />
doen, ja, op een andere manier, dat moet toch kunnen?<br />
Respondent A: Anders is het allemaal veel te zwaar.<br />
Respondent F: Ja hoor, vind ik ook. Je moet het wel een beetje lollig maken met<br />
zijn allen ook. (3 e bijeenkomst)<br />
De zwaarte wordt deels ook beïnvloed door druk van buitenaf, in die zin dat hulpverleners<br />
ook door de maatschappij meer en meer verantwoordelijk worden gehouden voor<br />
cases waarin het mis gaat met ouders.<br />
Stel er is hier een meisje geweest, eergerelateerd. Zij ging naar familie en werd<br />
daar vermoord, ja. Dan wordt er natuurlijk naar ons gewezen. Wat hebben wij,<br />
dan moet je ook, je moet dan ook denken wat heb ik fout gedaan. Maar dat is<br />
natuurlijk wel heel zuur. [...] Dat is bij Bureau Jeugdzorg ook, vaak wordt er dan,<br />
terwijl ik denk jullie weten echt niet hoe zwaar die functie daar is, daar hebben<br />
de mensen echt geen zicht op. Dat is echt loeizwaar, veel zwaarder vind ik dan<br />
hier. Dus dan denk ik, ik vind altijd de media, andere mensen maken het ook<br />
zwaar voor jou. Leggen die druk ook enorm op hulpverleners, dan moet je ook<br />
goed doen, dat helpt ook allemaal niet, dat soort oordelen en waarden want dat<br />
krijg ik ook heel vaak naar mijn hoofd hoor: wat helpt dat nou, wat jij doet.<br />
(Respondent G)<br />
Een andere factor die de zwaarte van het werk, en het voorkomen van morele vraagstukken<br />
versterkt, is de constatering van uitvoerende en leidinggevende professionals<br />
dat zij met een steeds complexere problematiek wordt geconfronteerd, omdat de doelgroep<br />
verandert. Het komt steeds vaker voor dat moeders met een licht verstandelijke<br />
beperking, psychiatrische problematiek of gedragsproblemen aankloppen voor hulp.<br />
In het verlengde van gevoelens van verantwoordelijkheid ligt ook het thema verantwoording:<br />
drie hulpverleners benadrukken dat het voor moreel zuiver handelen van<br />
belang is dat je de keuzes die je gemaakt hebt in de hulpverlening kunt onderbouwen<br />
en inzichtelijk maken. Dat je daar met andere woorden verantwoording over af kunt<br />
leggen. Vragen als: Wie moet verantwoording afleggen? Waar ligt verantwoordelijkheid?<br />
Wie hoort deze te nemen? duiken een aantal keren op in de data. De discussie<br />
over verantwoordelijkheid is volgens ons dan ook zeer relevant in en tussen organisaties<br />
die hulp verlenen (zie ook hoofdstuk 11, “Aanbevelingen en discussiepunten”).
5 MOREEL HANDELEN<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de tweede onderzoeksvraag: ‘Op welke<br />
manieren gaan professionals om met de morele dimensie van hun werk?’<br />
5.1 REFERENTIEKADERS<br />
Moreel handelen vindt plaats binnen normen- en waardensystemen, hier aangeduid<br />
met de term referentiekaders. Uit de data blijkt dat de hulpverleners die betrokken zijn<br />
in dit onderzoek, in hun werk te maken hebben met diverse van deze referentiekaders.<br />
Hoe dit werkt, kan geïllustreerd worden aan de hand van een citaat.<br />
[...] ik kan ze alleen maar de weg wijzen, ik ben een wegwijzer, ik kan niet zeggen:<br />
je moet dit of dat. Ik kan wel de voor- en nadelen van hun handelen uitleggen,<br />
vanuit ervaring, vanuit het werk dat ik doe en vanuit mijn eigen normen en<br />
waarden. Maar jij neemt de beslissing. (Respondent H)<br />
Dit citaat illustreert het morele kompas dat de hulpverlener voor de cliënt kan zijn: deze<br />
is als een “wegwijzer”, die kan laten zien welke opties en keuzes een jonge moeder<br />
heeft. Daarbij baseert deze hulpverlener zich op de ervaring vanuit het werk dat zij<br />
doet (de professie), maar ook op haar eigen normen en waarden en wat zij ‘goed’ vindt<br />
(persoonlijke opvattingen). In de data zijn meer voorbeelden te vinden van referentiekaders<br />
die het werk van hulpverleners beïnvloeden. In onderstaand figuur 5-A zijn deze<br />
schematisch weergegeven.<br />
FIGUUR 5-A: REFERENTIEKADERS<br />
Zoals het voorgaande citaat al liet zien, hebben hulpverleners persoonlijke opvattingen<br />
die een rol spelen in hun werk, maar zij krijgen ook in hun opleiding en in hun professie<br />
een moreel kader aangereikt. Een belangrijk voorbeeld daarvan is de Code voor de<br />
Maatschappelijk Werker. Ook methoden en methodieken waarmee gewerkt wordt bie-<br />
Moreel handelen 41
Moreel handelen<br />
42<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
den een moreel kader, omdat daarin expliciet dan wel impliciet opvattingen over de<br />
doelgroep en probleemdefinities besloten liggen. Een voorbeeld is ‘oplossingsgericht<br />
werken’, een methodiek die ook in de hulp aan jonge moeder wordt gebruikt. Binnen<br />
oplossingsgericht werken wordt het (onder andere) als een belangrijk onderdeel van<br />
de houding van de hulpverlener gezien om cliënten niet als probleemgeval te benaderen,<br />
maar om ze te zien als een mens met mogelijkheden, talenten en krachtbronnen<br />
(Hoeben, 2009).<br />
Hulpverleners hebben in hun werk ook te maken met andere professies én de cliënten,<br />
die er elk hun eigen opvattingen op nahouden. Dit is extra complex omdat er meerdere<br />
cliënten en meerdere professies zijn waar mee samen wordt gewerkt, en die onderling<br />
sterk kunnen verschillen. Ook deze andere professies en de opvattingen van cliënten,<br />
spelen een rol in de hulpverlening. Andere professies kunnen daarbij zowel een steun<br />
als een belemmering vormen: in een aantal gevallen hanteren zij andere waardehiërarchieën<br />
(zie §5.1.3) dan de hulpverlener zelf, maar soms ook wordt hun expertise expliciet<br />
ingezet om een standpunt te ontwikkelen. Denk bijvoorbeeld aan het inroepen van<br />
de hulp van consultatiebureaus of gedragswetenschappers bij het beoordelen van bepaalde<br />
verschijnselen.<br />
Professioneel handelen heeft ook rekening te houden met een juridisch kader waarin<br />
eveneens waarden besloten liggen. Wetten zijn immers ‘gestolde moraal’. Een voorbeeld<br />
dat laat zien dat dit kader ook relevant is voor de hulp aan tienermoeders, betreft<br />
de ‘grens’ die getrokken wordt tussen adolescentie en volwassenheid. Tieners zijn voor<br />
de wet pas volwassen op hun 18 e, en worden pas op die leeftijd als moreel volwaardig<br />
burger beschouwd, met de rechten en plichten die daarbij horen. Dit heeft consequenties<br />
voor de hulp die aan jonge moeders aangeboden kan worden. Denk bijvoorbeeld<br />
aan de wet WIJ 17, waarmee het recht op scholing, arbeid en bijstand van jongeren geregeld<br />
wordt.<br />
Verder zijn er nog de maatschappelijke opvattingen waar professionals mee te maken<br />
hebben en het organisatiekader waarbinnen zij werkzaam zijn. Bij maatschappelijke<br />
opvattingen gaat het vooral om waarden en normen die in de Westerse/Nederlandse<br />
cultuur dominant zijn, en waar hulpverleners op teruggrijpen: denk bijvoorbeeld aan<br />
conventies in de opvoeding van kinderen. Het organisatiekader bestaat uit de – geschreven<br />
en ongeschreven – visie, missie en waarden waarmee de organisatie werkt,<br />
maar uit de data wordt duidelijk dat deze niet altijd eenduidig zijn. Zo kunnen er tussen<br />
teams en afdelingen binnen een organisatie verschillen zijn.<br />
Ten aanzien van de betekenis van die referentiekaders en de omgang van de respondenten<br />
daarmee, is een aantal interessante bevindingen gedaan. Deze worden in onderstaande<br />
opgesomd.<br />
5.1.1 UNI CITEIT VAN T IENERM OEDERS<br />
Door 7 respondenten wordt opgemerkt dat zij in de hulpverlening aan tienermoeders,<br />
andere referentiekaders hanteren dan bij andere doelgroepen.<br />
Ik werk voor 12 uur bij het Algemeen Maatschappelijk Werk (AMW) en 12 uur<br />
met tienermoeders, en daar heb ik andere referentiekaders dan bij de tienermoeders.<br />
Als bij AMW een cliënt niet komt of een afspraak niet nakomt, dan bel<br />
17 De Wet investeren in jongeren (WIJ) verplicht gemeenten om jongeren van 18 tot 27 jaar die<br />
zich melden voor een uitkering een aanbod te doen, in de vorm van werk, scholing of een combinatie<br />
van beide. Als jongeren het aanbod niet accepteren, dan krijgen zij ook geen uitkering<br />
van de gemeente. (http://home.szw.nl/index.cfm?fuseaction=app.document&link_id=151038)
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
ik een keer. Daar ben ik duidelijker in. Ook met een brief, als je dan en dan niet<br />
komt dan sluit ik het hierbij af. Bij tienermoeders is dat anders. (Respondent B,<br />
bijeenkomst 1)<br />
De reden hiervoor is gelegen in de kenmerken van de doelgroep. In de bijeenkomsten<br />
en tijdens de interviews, ook met de leidinggevenden, worden tal van kenmerken aan<br />
tienermoeders toegeschreven, die hen anders maakt dan andere doelgroepen. In onderstaande<br />
figuur 5-B zijn deze kenmerken opgesomd.<br />
Kenmerken die door de respondenten 18 aan hun cliënten worden toegeschreven:<br />
Jonge moeders die aankloppen voor hulp hebben niet altijd een steunende omgeving tot hun<br />
beschikking. In een aantal gevallen hebben zij een problematische jeugd achter de rug.<br />
Jonge moeders die aankloppen voor hulp, zijn vaak geschaad in hun vertrouwen (door andere<br />
hulpverleners of mensen in hun omgeving), en zijn wantrouwend. Ze zijn moeilijk bereikbaar.<br />
Jonge moeders die aankloppen voor hulp, zijn vaak onzeker en voelen een grote drang om<br />
zich te bewijzen.<br />
Jonge moeders die aankloppen voor hulp kunnen erg onberekenbaar en wispelturig zijn.<br />
Hulpverleningscontacten zijn daardoor soms zeer intensief, maar soms ook wisselen intensieve<br />
fasen en oppervlakkige contacten elkaar af.<br />
Deze doelgroep valt juridisch tussen wal en schip: zij kunnen vaak geen gebruik maken van<br />
regelingen die er wel voor oudere moeders zijn.<br />
De doelgroep is complex en wordt steeds complexer: Als hulpverlener heb je met diverse<br />
partijen te maken (vader, grootouders), maar ook kloppen er steeds vaker moeders aan met<br />
een licht verstandelijke beperking (LVG), gedragsproblemen, psychiatrische problematiek.<br />
Wat de doelgroep ook complex maakt is het feit dat zij vaak meerdere vragen (zowel materieel<br />
als immaterieel) op diverse levensterreinen hebben.<br />
Jonge moeders die aankloppen voor hulp tonen soms gedrag dat duidelijk gerelateerd is aan<br />
de adolescentiefase, zoals een gebrekkig reflectievermogen en pogingen om zich los te maken<br />
van de ouders.<br />
FIGUUR 5-B: KENMERKEN DIE DOOR DE RESPONDENTEN AAN <strong>HU</strong>N CLIËNTEN WORDEN TOEGESCHREVEN<br />
Een aantal respondenten maakt een expliciete koppeling tussen deze kenmerken, en<br />
hun houding ten opzichte van jonge moeders. Met name het laatste kenmerk, het feit<br />
dat jonge moeders ook nog adolescent zijn en het daarbij horende gedrag vertonen, is<br />
reden om deze cliënten anders te bejegenen.<br />
De overweging die daaraan ten grondslag ligt, is dat je aan tieners niet dezelfde<br />
verwachtingen mag stellen als aan volwassenen:<br />
18 <strong>Onderzoek</strong> van Breheny en Stephens (2007), waarin zij door middel van discoursanalyse onderzochten<br />
welke beelden er bestaan over tienermoeders onder gezondheidsprofessionals<br />
(“health professionals”), wijst overigens uit dat er ook een risico is van beeldvorming onder professionals,<br />
omdat zij niet snel geneigd zijn bestaande beelden aan te passen of opzij te zetten in<br />
afwijkende, individuele casussen.<br />
Moreel handelen 43
Moreel handelen<br />
44<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Daarentegen op die tienermoedergroep, mogen ze tiener zijn en moeder. Daar<br />
is de ruimte en het personeel en afspraken op ingesteld dat ze zich niet aan afspraken<br />
houden, dat ze een grote mond hebben, dat ze te veel drinken als ze op<br />
weekend zijn of wat het dan ook mag zijn, is daar tijd en ruimte om het op te<br />
pakken. In het verleden werd dan gewoon je kind uit huis geplaatst. Dat kan de<br />
consequentie zijn. (Respondent G)<br />
Daarnaast tellen ook de overige kenmerken mee om een eigen benadering voor jonge<br />
moeders te kiezen. Vertrouwen komt bijvoorbeeld moeilijk tot stand en wordt gemakkelijk<br />
geschaad en de moeders tonen zich soms wispelturig in hun contacten met de<br />
hulpverlening. Respondenten zeggen het niet altijd expliciet, maar hun uitspraken suggereren<br />
dat er mede daarom voor een andere bejegening en andere referentiekaders<br />
wordt gekozen. Vasthouden aan reguliere referentiekaders zou betekenen dat je cliënten<br />
kwijtraakt.<br />
[...] je weet gewoon als je zou zeggen bij zo'n meisje: Je mag mij benaderen en<br />
als je niks laat weten, dan sluit ik het af, dan komt ze niet meer. Vanuit het project,<br />
vinden wij, als project zijnde, het belangrijk om niet los te laten. (Respondent<br />
B)<br />
Het aanpassen van je referentiekader kan echter ook een meer extreme vorm aannemen.<br />
Dit is het geval als je afwijkende gedragingen van jonge moeders en hun kinderen<br />
niet snel meer herkent. In dit verband spreekt één van de respondenten van “normvervaging”.<br />
Ja, ja dat maakt wel weer even dat je denkt oh ja, want wat is normaal hè, wat<br />
vind je. Je komt hier natuurlijk zo veel tegen dat je ook wel wat normvervaging<br />
misschien wel krijgt. Dat merk ik ook op de kinderopvang. Onze kinderopvang<br />
heeft heel veel kinderen uit deze milieus, uit deze gezinnen en als er dan weer<br />
eens een nieuwe leidster komt, die van reguliere opvang komt, die zegt jee, dat<br />
is echt niet gewoon zoals het hier gaat. Het is echt opvallend gedrag. En dat wij<br />
daar ook wel even van schrikken, oh ja, wij vinden het bijna normaal. Ja. Dus<br />
soms moet je wel jezelf richtlijnen erin betrekken: wat is nog gezond. (Respondent<br />
D)<br />
5.1.2 ONDERLI NGE A FSTEMMING<br />
Een interessante vraag is ook in hoeverre hulpverleners zich af kunnen stemmen op de<br />
verschillende referentiekaders waar ze mee te maken hebben en of deze kaders ook<br />
een houvast kunnen bieden om met de morele dimensie om te gaan.<br />
Om te beginnen blijkt uit de data dat er momenten zijn waarop met verschillende referentiekaders<br />
rekening moet worden gehouden, en dat dit niet altijd gemakkelijk is.<br />
Eigenlijk wat mijn dilemma ook is zeg maar, wij zijn een hulpverleningsorganisatie,<br />
maar het zijn ook de kaders. We staan niet alleen, we werken met instellingen<br />
samen, met de gemeente. Soms is het ook, dat het aan mij wordt gevraagd<br />
vanuit die instellingen: wij willen dat ze naar jullie toekomen. Ik zit niet<br />
alleen met de cliënt, ik zit ook ertussen in. En het zijn niet alleen mijn eigen<br />
waarden, normen en verwachtingen maar ook van anderen. Gemeente checkt:<br />
komt ze wel. Ik zit met een dubbele rol daarin hoor. Ik heb mijn eigen waarden
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
en normen, van de cliënt, maar ook vanuit de Nederlandse samenleving. (Respondent<br />
B)<br />
8 respondenten merken op dat er sprake is van een zekere eenheid binnen de organisatie,<br />
of de afdeling/ het team waar zij werkzaam zijn. Deze eenheid komt op verschillende<br />
manieren tot stand. Enkele organisaties, zoals de FIOM, organiseren themabijeenkomsten<br />
waarin ook ethiek een belangrijk onderwerp is. Te denken valt aan thema’s<br />
als:<br />
Hoe voer je besluitvormingsgesprekken? Er wordt dan bijvoorbeeld besproken<br />
hoe de hulpverlener tegenover abortus of adoptie staat en hoe hij of zij daarmee<br />
om kan gaan in het hulpverleningscontact.<br />
Hoe sta je tegenover jong moederschap?<br />
Hoe ga je om met het thema veiligheid (ook van de hulpverlener)?<br />
De aandacht voor ethiek blijkt er uit dat er niet alleen ingegaan wordt op de technischinstrumentele<br />
kant van deze vragen – gesprekstechnieken bijvoorbeeld – maar dat ook<br />
de eigen normen en waarden van de hulpverlener aan bod komen. Dit is dus een expliciete<br />
manier om vorm te geven aan een moreel referentiekader.<br />
Daarnaast vindt er binnen alle organisaties veel onderling overleg plaats in de vorm<br />
van casusbesprekingen, teambijeenkomsten, intervisiebijeenkomsten, tijdens de overdracht,<br />
en tijdens informeel overleg. De hulpverleners in dit onderzoek vertellen dat<br />
door de samenwerking en het overleg met collega’s duidelijk wordt of je op één lijn zit.<br />
Het overleg biedt ook de mogelijkheid om werkwijzen op elkaar af te stemmen. Hiermee<br />
wordt op een impliciete manier vorm gegeven aan een moreel referentiekader.<br />
Het gezamenlijk referentiekader waar de hulpverleners aan refereren, wordt ook in<br />
stand gehouden door een selectieproces. De geïnterviewde hulpverleners noemen<br />
voorbeelden van collega’s die er heel andere waarden en normen op nahielden, en die<br />
na verloop van tijd toch ergens anders gingen werken. In de interviews en bijeenkomsten<br />
met de leidinggevenden wordt er op gewezen dat zij ook aandacht besteden aan<br />
normen en waarden van de sollicitant in sollicitatieprocedures (zie ook §7.4). Gelijkgestemden<br />
vinden elkaar dus in de organisaties en teams waar ze werkzaam zijn.<br />
Je hebt natuurlijk je eigen normen en waarden, en omdat ik veel met mijn collega's<br />
samenwerk weet je: we zitten op één lijn. Een aantal dingen bespreken<br />
wij niet, maar we weten gewoon van elkaar dat we op dezelfde lijn zitten, dus<br />
eigenlijk is er bij ons geen issue over bepaalde dingen, zijn we het vaak gewoon<br />
met elkaar eens. Alleen je moet natuurlijk bepaalde dingen bespreken met elkaar,<br />
van hoe kijk jij er tegenaan, wil je even meedenken, mee beslissen of wat<br />
dan ook, of wil jij het gesprek voeren. [...] Soms kijken we: misschien kan jij met<br />
haar gaan praten in plaats van dat ik dat doe, want ik ben al wat ouder, ik heb al<br />
kinderen in die leeftijd, dus misschien zien ze mij te veel als tante of als mama,<br />
en dat is niet wat je wil natuurlijk. Dus dan ga je met elkaar overleggen hoe ga<br />
je dat aanpakken, maar qua normen en waarden zitten we gewoon, bijna met<br />
alles, 99% wel op één lijn, dus dat is geen issue eigenlijk. (Respondent H)<br />
Ondanks het feit dat er in organisaties en teams een eigen werkcultuur ontstaat, signaleren<br />
de respondenten echter dat er wel degelijk onderlinge verschillen zijn in de wijze<br />
waarop zij werken en met de morele dimensie omgaan. Het feit dat je met gelijkge-<br />
Moreel handelen 45
Moreel handelen<br />
46<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
stemden werkt, betekent dus niet dat er altijd overeenstemming is in de manier van<br />
werken:<br />
Maar hebben jullie wel eens met je team besproken welke morele dilemma’s je<br />
bezighouden? Want dat hebben wij een keer gedaan en toen kwamen er dingen<br />
waarvan ik dacht, ik werk hier al best lang, maar dat wist ik helemaal niet. Een<br />
collega pakte de dingen automatisch heel anders aan. (Respondent D, bijeenkomst<br />
1)<br />
[Je hebt] ook allemaal verschillende waarden en normen en visies op kinderen.<br />
Kijk, ik werk met collega's die kinderen hebben en collega's die geen kinderen<br />
hebben en daar zie je ook wel weer verschil in. En dan merk je soms wel eens<br />
dat je daar tegenaan loopt inderdaad. Dat bijvoorbeeld één collega zegt van: ja,<br />
ik vind dat het baby’tje moet leren in zijn bed te slapen, in plaats van bij moeder<br />
of in de box. Terwijl degene met kinderen dan zoiets hebben van oh, laat ze<br />
maar lekker dat baby’tje bij zich houden, dat is heel goed voor de hechting zeg<br />
maar [...]. Dus, dat maakt het werken dan wel weer heel moeilijk, omdat je allemaal<br />
door een andere bril kijkt. (Respondent F)<br />
Deze verschillen lijken vooral voort te komen uit de persoonlijke ervaringen en opvattingen<br />
van de respondenten, zoals het bovenstaande fragment laat zien. Uit de uitspraken<br />
van de respondenten blijkt dat hun persoonlijke opvattingen en hun eigen waarden<br />
en normen, duidelijk invloed hebben op de manier waarop ze hulp verlenen en de manier<br />
waarop ze met morele vragen omgaan. Het persoonlijke referentiekader is dus nadrukkelijk<br />
aanwezig in het werk dat zij doen. In de data zijn veel voorbeelden te vinden<br />
van situaties waarin hulpverleners aan hun eigen mores refereren, en waarin de persoonlijke<br />
referentiekaders een nadrukkelijker invloed uitoefenen op hun werk, dan de<br />
overige referentiekaders. Deze bevinding stemt overeen met bevindingen uit andere<br />
(buitenlandse) onderzoeken (zie bijvoorbeeld Osmo & Landau, 2006).<br />
Respondent A: Dat merkte ik ook tijdens het interview dat je elke keer zegt, ja<br />
maar ik doe dat op gevoel of gevoelsmatig gaat het niet goed met die cliënt en<br />
handel ik zo en zo en zo. En als je dan terugkijkt naar de code van het maatschappelijk<br />
werk dan denk je oké, die code is er wel, maar wij doen het toch...<br />
Respondent C: Op je eigen kompas. (Bijeenkomst 1)<br />
Respondent F: Wij stimuleren wel dagbesteding maar ik zou nooit stimuleren<br />
dat een vrouw 5 dagen in de week haar kindje wegbrengt om te werken en dan<br />
ook 3 avonden in de week studeren. Dat lijkt me geen wenselijke situatie. Omdat<br />
ik dat zelf ook wel te veel vind. Je moet ook tijd met het kind doorbrengen.<br />
Het is het een of het ander. (Bijeenkomst 1)<br />
5.1.3 WAARDENHIË RARCHIE<br />
In de focusgroepbijeenkomsten is een aantal vignetten voorgelegd aan de respondenten:<br />
casussen waarin verschillende (morele) handelingsopties open stonden. Hoewel de<br />
respondenten verschilden in de oplossingen die zij voorstelden bij de gepresenteerde<br />
vignetten, zijn zij het op een punt echter zeer met elkaar eens, namelijk dat het belang<br />
van het kind leidinggevend is in de hulpverlening. In de interviews en focusgroepbijeenkomsten<br />
is een heel scala aan waarden en normen de revue gepasseerd die de hulpverleners<br />
relevant achten in de hulpverlening aan jonge moeders, maar het belang van<br />
het kind blijkt steeds boven waarden te staan als het zelfbeschikkingsrecht van de
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
moeder, het recht op privacy of rechtvaardigheid. Ook de leidinggevenden benoemen<br />
de veiligheid van het kind als de belangrijkste waarde in het werk.<br />
Dat is van de instelling het belangrijkste criterium, want de visie is ook: we willen<br />
moeder en kind zo lang mogelijk bij elkaar houden, maar komt de veiligheid<br />
in het geding dan wordt het kind uit huis geplaatst. Dus alles draait om de veiligheid<br />
van het kindje. (Respondent A)<br />
Verder komt uit de data naar voren dat hulpverleners een sterke zorgplicht ervaren. In<br />
de focusgroepbijeenkomsten zijn vignetten voorgelegd met de vraag: ‘ingrijpen of niet’,<br />
waarbij hulpverleners veelal geneigd bleken om zo veel mogelijk te proberen in te grijpen.<br />
Slechts één van de aanwezigen spreidde een duidelijke voorkeur voor het respecteren<br />
van autonomie tentoon. De neiging tot ingrijpen wordt beargumenteerd vanuit de<br />
taakopvatting van het beroep, het is de taak van de hulpverlener om mensen die problemen<br />
ervaren verder te helpen. Hiermee verwijzen ze dus naar de aard en de opdracht<br />
van het maatschappelijk werk.<br />
In de eerste focusgroepbijeenkomst is een casus voorgelegd waarbij een jonge moeder<br />
een ongebruikelijke opvoedingsmethode hanteert, en de hulpverlener dit en passant,<br />
en dus niet als onderdeel van een hulpverleningstraject, te weten komt. De vraag is: doe<br />
je wat met deze kennis of niet? Het merendeel van de aanwezige hulpverleners zou in<br />
dit geval inderdaad de kennis aangrijpen om in te grijpen.<br />
Interviewer: Maar deze casus geeft geen moreel dilemma dus...<br />
Allen: Nee<br />
Interviewer: En waarom niet?<br />
Respondent E: Wij zijn hulpverlener! Daar zijn wij voor.<br />
5.2 OMGAAN MET <strong>MORELE</strong> VRAGEN<br />
5.2.1 BEWUST ZI JN<br />
Zoals eerder ook al is opgemerkt, zorgden termen als moreel dilemma en morele vragen<br />
voor onduidelijkheid bij de respondenten. In de interviews is een globale beschrijving<br />
gegeven van wat er met deze termen bedoeld werd, maar desondanks bleken de<br />
vragen naar morele dilemma’s niet altijd gemakkelijk te beantwoorden.<br />
Tijdens de bijeenkomsten en de interviews gaven twee respondenten er blijk van dat<br />
juist het feit dat zij bevraagd werden op het thema moraliteit, ervoor zorgde dat zij zich<br />
bewust werden van morele aspecten van hun werk.<br />
Als jij al die vragen stelt ga je daarover nadenken want je denkt, zo zit het, maar<br />
het is het niet, maar we zijn eigenlijk de hele dag bezig met afwegingen maken,<br />
wat zeg ik wel, wat zeg ik niet. Wat heel belangrijk is, je kijkt waar ligt je invloed<br />
en je invloed probeer je te vergroten. (Respondent C)<br />
De onduidelijkheid over de gebruikte termen en de reflectie die ontstond naar aanleiding<br />
van het onderzoek, geven de indruk dat het thema ‘moraliteit’ geen onderwerp is<br />
waar respondenten vertrouwd mee zijn. Dit is echter geen reden om aan te nemen dat<br />
de respondenten zich niet bewust zijn van de morele aspecten van hun werk. Hoewel er<br />
grote verschillen bestaan tussen de interviews onderling, lopen de data wel over van de<br />
casussen waarin waarden en normen op het spel staan. De respondenten hebben er dus<br />
geen moeite mee om deze casussen te voorschijn te halen wanneer daarnaar gevraagd<br />
wordt. Dit indiceert dat zij het zich dus wel terdege realiseren wanneer zij op de morele<br />
Moreel handelen 47
Moreel handelen<br />
48<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
dimensie van hun werk stuiten. De vragen die de terminologie oproept indiceren dus<br />
vooral dat hulpverleners geen ethisch of moreel discours hanteren om deze gevoeligheid<br />
te duiden of er op te reflecteren. De hulpverleners signaleren morele vragen of<br />
spanningen vooral op basis van hun onderbuikgevoel. Dit ‘gevoel’ wordt door de respondenten<br />
genoemd als belangrijke indicator voor de morele dimensie.<br />
Respondent E: Maar wat is dan een morele vraag hè...<br />
Respondent F: Als het niet klopt met je eigen gevoel.<br />
Respondent D Als je eigen referentiekader niet klopt. (Bijeenkomst 1)<br />
Overigens is het geen verrassend gegeven dat ‘gevoel’ een belangrijke rol speelt bij het<br />
signaleren van morele kwesties. Bauduin en Kanne (2009) gaan uitgebreid in op de rol<br />
van emoties bij morele oordeelsvorming en stellen eveneens dat morele intuïties, die<br />
door hen beschreven worden als de optelsom van emoties en oordelen die een situatie<br />
oproept, mede bepalen hoe we een situatie beoordelen (p. 86-87). In recent onderzoek<br />
wordt ook gewezen op het bestaan van een moreel ‘instinct’ (Verplaetse, 2008; Pinker,<br />
2008).<br />
5.2.2 <strong>HU</strong>LPMIDDE LEN<br />
Hulpverleners noemen twee instrumenten die behulpzaam zijn bij het omgaan met de<br />
morele dimensie van hun werk, namelijk overleg voeren over een casus en het gebruiken<br />
van richtlijnen en protocollen.<br />
Overleg met de cliënt<br />
Overleg vindt plaats met diverse partijen, en heeft diverse betekenissen en functies.<br />
Allereerst is er het overleg met de cliënt. Een morele vraag ontstaat in veel gevallen<br />
rondom de situatie van een cliënt, doordat het belang of een hulpvraag van een cliënt<br />
op het spel staat (zie de schets van thema’s in paragraaf 4.2.4). Een manier om met deze<br />
morele vraag om te gaan is door met de cliënt te bespreken wat er in een situatie op het<br />
spel staat, en wat de opvattingen van de hulpverlener en cliënt zijn over de betreffende<br />
situatie.<br />
Bijvoorbeeld, een morele vraag zou kunnen zijn: Een moeder geeft aan van wat<br />
maakt het uit als ik een paar drankjes op heb, of ik onder invloed ben van drank<br />
of drugs, zo lang ik maar kan functioneren. Ik denk dan: Wanneer kan je dan<br />
nog functioneren als moeder? Zij zegt als voorbeeld: Ja, maar er zijn ook andere<br />
moeders die wel een wijntje drinken. Ik zeg: Dat is ook zo. En dan voer je gewoon<br />
die discussie met haar: wat zijn mijn normen en waarden en wat zijn haar<br />
normen en waarden. Ik vind gewoon, als je moeder bent en je zit al in deze situatie<br />
dat je het dan niet op het spel moet zetten. En zij heeft zoiets van nou, ik<br />
vind het de normaalste zaak. Waarom zou er een regel opgesteld moeten worden<br />
dat ik me daaraan moet houden, want ik kan dat zelf wel bepalen. Dat soort<br />
dingetjes kom je wel tegen. Maar dat kan ik dan met haar bespreken en dan<br />
komen we toch wel op een punt dat zij iets water bij de wijn doet en ik ook.<br />
(Respondent A)<br />
Vooral tijdens de focusgroepbijeenkomst werd dan ook duidelijk dat hulpverleners<br />
menen dat een goede werkrelatie, waarin open en in vertrouwen gecommuniceerd kan<br />
worden, het ontstaan van morele dilemma’s kan voorkomen.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Zolang je een goede werkrelatie hebt is er niks aan de hand, het wordt pas een<br />
dilemma als je niet meer kan samenwerken. Denk ik... (Respondent D, bijeenkomst<br />
1)<br />
Het overleg met de moeders wordt echter ook gebruikt om informatie te verwerven<br />
over een casus en zich een oordeel te vormen hierover.<br />
Intern overleg<br />
Ten tweede vindt er veel overleg plaats tussen collega’s onderling in de organisatie.<br />
Overlegvormen die genoemd worden zijn:<br />
5-C: OVERLEGVORMEN<br />
Teamoverleg<br />
Intervisie en supervisie<br />
Overdrachtsgesprekken<br />
Casusbesprekingen<br />
Deskundigheidsbevordering<br />
Voortgangsbesprekingen<br />
Themabesprekingen<br />
Informeel overleg<br />
Niet alle vormen van overleg worden in elke organisatie toegepast, maar iedere hulpverlener<br />
noemt minimaal 2 vormen van overleg die gebruikt worden in de organisatie.<br />
In deze overleggen vindt onderlinge afstemming plaats over de manier waarop de organisatie<br />
of een team met bepaalde thema’s om wil gaan. Het wordt dus gebruikt om<br />
een gezamenlijk referentiekader te creëren. Deze overlegmomenten zijn echter ook geschikt<br />
om morele vragen of dilemma’s voor te leggen aan collega’s. Op die momenten<br />
heeft het overleg met name 3 functies:<br />
1. Het vormt een uitlaatklep voor de zorgen en emoties van de betreffende hulpverlener.<br />
Deze wordt soms ook door zijn collega’s kritisch ondervraagd en een spiegel<br />
voorgehouden over zijn eigen (subjectieve) opvatting over de casus.<br />
2. In het overleg wordt gesproken over het voorliggende probleem, met het doel om<br />
de probleemdefinitie helder te krijgen en deze gezamenlijk op te stellen: delen de<br />
collega’s de opvattingen van een hulpverlener?<br />
3. In het overleg wordt gesproken over de te ondernemen stappen: wat zou je kunnen<br />
doen om het probleem op te lossen?<br />
Wij hebben één keer een verzoek gehad voor een housewarming en toen hebben<br />
wij met het hele team stil gestaan, moeten we dat doen of niet. Gaan we met<br />
zijn allen of één persoon, hoe gaan we dat in het vat gieten, wat doen we met<br />
het volgende verzoek? (Respondent F, bijeenkomst 1)<br />
En aan de hand van die casus, want je zegt ik heb wel eens mijn twijfels over de<br />
hygiëne bijvoorbeeld, hoe ga ik daarmee om. Zijn dat thema's die je in die overleggen<br />
bespreekt?<br />
Moreel handelen 49
Moreel handelen<br />
50<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Qua hygiëne is het ook weer zoiets hè, iedereen heeft zijn eigen waarden en<br />
normen. Wanneer, als het echt heel vies wordt wel hè. Ik zie: het huis is een<br />
rommel, koekjes enzovoort. Dat is voor mij nog niet zo probleem, maar als ik<br />
echt zou zien: het kind heeft vieze kleren of is echt heel erg vies zeg maar, poep<br />
of wat dan ook, luiers... Dan zou ik dat wel bespreken ook ter plekke. Maar bij<br />
mij zijn dan op een bepaald moment, ook mijn eigen waarden en normen spelen<br />
daarin mee. Wanneer is het voor mij echt heel alarmerend.<br />
Dat bespreek je wel eens met collega's?<br />
Ja, ja, ja. Wat is dan voor jou echt heel erg vies, wanneer moet ik me echt zorgen<br />
maken. En kijk een keer een koekje van de grond rapen dat is wat anders hè.<br />
Maar als het echt vies is dan gaat het kind toch, dan denk ik moet je dat wel<br />
doen of niet. (Respondent B)<br />
In deze overleggen staan duidelijk ook waarden ter discussie. In het bovenstaande citaat<br />
van respondent B wordt bijvoorbeeld de vraag gesteld wat hygiëne eigenlijk is, en<br />
wanneer de veiligheid van een kind in geding is en deze hygiëne bespreekbaar gemaakt<br />
moet worden. De discussie over deze morele aspecten wordt voornamelijk vanuit een<br />
functioneel perspectief gevoerd, namelijk gericht op het oplossen van de casus. Er<br />
wordt wel nagedacht over de waarden die op het spel staan – veiligheid van het kind,<br />
autonomie van de moeder –, maar vooral op een praktisch niveau: hoe gaan we in deze<br />
casus om met deze waarden?<br />
In de data worden ook voorbeelden genoemd van casussen die aanleiding zijn om breder<br />
over een bepaalde problematiek na te denken. Niet alleen ten behoeve van het oplossen<br />
van een concreet vraagstuk, maar ook ten behoeve van het ontwikkelen van een<br />
breder standpunt inzake soortgelijke casussen. Voor beide situaties, reflectie ten behoeve<br />
van praktische vraagstukken en reflectie ten behoeve van de ontwikkeling van<br />
een gezamenlijk referentiekader, geldt dat expliciete reflectie op de morele dimensie<br />
van de casus minder aan de orde lijkt te komen. Er wordt in de discussies wel degelijk<br />
over waarden en normen wordt gesproken, maar zonder daarbij expliciet vanuit een<br />
ethisch perspectief naar het vraagstuk te kijken en zonder een moreel discours te hanteren<br />
om over de casus te spreken.<br />
Naar aanleiding van het verzoek van een cliënt aan een hulpverlener om<br />
‘vriend’ te worden op haar hyvespagina, is er in een van de deelnemende organisaties<br />
nagedacht over de vraag of de organisatie deze contacten tussen hulpverleners<br />
en cliënten moet regelen. Dit issue is vervolgens unit-breed besproken.<br />
Dat is echt een hot item geweest en daar hebben we nu met zijn allen besloten<br />
dat je geen cliënten toelaat op je hyves [...]<br />
Jullie hebben dat dus echt als team zo afgesproken.<br />
Nou in de unit zelfs, dat is een vergadering waarin alle groepen zitten en een afgevaardigde<br />
van de vorming en training, die de cursussen geven, van de kinderafdeling.<br />
Er zitten teamhoofden bij, dus dat is een overkoepelend orgaan zeg<br />
maar, en daar besluiten we ook dingetjes in en dan staat het ook gelijk al vast<br />
voor de hele organisatie zeg maar, dus dat is wel fijn.<br />
Want zo'n vraag, over hyves, wordt dat ook gezien als een ethische vraag? Vanuit<br />
jullie en vanuit de organisatie?
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Dat wordt niet gezien als een ethische vraag, maar er wordt wel zo mee omgegaan,<br />
want natuurlijk gaat iedereen gelijk zeggen wat ‘ie daarvan vind: ik vind<br />
dat niet kunnen want... de grens tussen hulpverlening en cliënt is dan weg, je<br />
laat de cliënt toe in de privésfeer. Dus ja, dan wordt er wel zo mee omgegaan.<br />
(Respondent F)<br />
Tot slot worden in deze interne vormen van overleg regelmatig gedragswetenschappers<br />
om advies gevraagd.<br />
Extern overleg<br />
Tot slot vinden hulpverleners bij morele vragen en dilemma’s ook steun bij collega’s<br />
buiten de organisatie waar zij werkzaam zijn. Diverse hulpverleners hebben overleg<br />
met andere instellingen die met jonge moeders in aanraking komen, zoals Bureau<br />
Jeugdzorg, (para)medische professionals zoals verloskundigen en artsen, consultatiebureaus<br />
enzovoort. Dit kan bilateraal overleg zijn, maar in een aantal gemeenten/ regio’s<br />
is er sprake van zogenaamde netwerkoverleggen – onder de benamingen zorgtafels,<br />
crisisberaad of ronde tafelgesprekken – waarbij meerdere organisaties tegelijk<br />
aan een overleg deelnemen.<br />
Deels heeft dit extern overleg dezelfde functie als het overleg met collega’s in de organisatie,<br />
namelijk afstemming over de inschatting van een situatie en over de aanpak van<br />
een situatie. Anders dan het intern overleg, wordt extern overleg niet gebruikt om te<br />
spuien. Het heeft echter wel twee andere functies, namelijk: 1) Een schakel- en ketenfunctie<br />
om af te stemmen met organisaties waar moeders tevens cliënt zijn, omdat zij<br />
binnen de eigen organisatie niet geholpen kunnen worden; 2) Er wordt verantwoordelijkheid<br />
gedeeld door samen op te trekken in een bepaalde situatie.<br />
Naar aanleiding van een vignet waarin het dilemma ‘ingrijpen of niet’ wordt geschetst,<br />
volgt de volgende discussie:<br />
Respondent G: Bij ons in de regio heb je een crisisberaad, daar zit Jeugdzorg,<br />
Raad voor de Kinderbescherming, Politie, Steunpunt, daar kun je het inbrengen<br />
en dan kunnen hun wel zeggen in welke facetten hun bekend zijn. En op basis<br />
daarvan kun je wel een veiligheidsscan maken. Als je niet bekend bent met politie,<br />
er is nog nooit melding gemaakt bij steunpunt, of wel, en op basis daarvan<br />
kun je wel als team of individu een inschatting maken van hoe ernstig is de situatie.<br />
Dat soort middelen zou ik altijd in zo'n situatie inzetten, nooit als individu,<br />
wel als individu handel je, maar ik zou wel meer partijen om tafel willen<br />
hebben al is het maar middels een inbreng, van is deze zaak bekend.<br />
[...]<br />
Respondent D: Zonder dat de cliënt dat weet ook?<br />
Respondent G: Volgens mij mag je dat doen zonder dat je cliënt dat weet.<br />
Respondent D: Maar dan moet je het wel heel zorgelijk vinden, ik vind dit niet<br />
zo, ja het is voor haar natuurlijk uiterst onplezierig, maar of het voor het kind<br />
zo zorgelijk is zou ik niet zo 1,2,3 kunnen zeggen.<br />
Respondent G: Dus zou ik hun inschakelen om dat uit te zoeken. Om in ieder<br />
geval daar geen fundamentele fout te maken op individuele basis. Wat de keuze<br />
ook mag zijn, dat je wel in ieder geval iets meer informatie hebt van andere instanties<br />
om te kijken van: hoe vaak komt de politie daar wel of niet. (Bijeenkomst<br />
2)<br />
Moreel handelen 51
Moreel handelen<br />
52<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Ga maar eens naar AMK, dat kan ook anoniem, zonder een cliënt’s naam te<br />
noemen. Kun je altijd overleggen. Dan krijg je adviezen, dat geeft handvatten.<br />
Mocht er iets mis gaan, dan zit ik daarmee hè. Dan wordt je wel aangesproken.<br />
Vanuit jezelf vraag je je ook af, wat heb ik niet gedaan. En daar hebben wij wel<br />
heel goede afspraken over. Dat geeft rust ook. Dan draag je het ook niet alleen,<br />
dan heb je het besproken en als ik iets laat dan ook bewust, maar als je wel een<br />
stap doet ook bewust hè, dat je het kunt verantwoorden. (Respondent B)<br />
Hier komt wederom (zie ook §4.2.5) het thema verantwoordelijkheid en verantwoording<br />
terug: hulpverleners hebben er behoefte aan om hun verantwoordelijkheid voor<br />
een cliënt – of het nu feitelijke of ervaren verantwoordelijkheid is – te delen met anderen.<br />
Richtlijnen en protocollen<br />
In de bijeenkomsten en interviews worden tal van regels, richtlijnen en protocollen genoemd,<br />
die het werk van hulpverleners reguleren. Zoals eerder (zie §5.1.4) al is gesteld,<br />
kunnen dergelijke regels en richtlijnen uitdrukking zijn van normen en waarden die het<br />
handelen van hulpverleners reguleren. Dergelijke regels, richtlijnen en protocollen<br />
staan soms op papier, maar soms betreft het ook ongeschreven regels. Onderstaand een<br />
opsomming van regels, richtlijnen en protocollen die de revue passeren.<br />
Methodieken<br />
Protocollen als een wegloopprotocol, drugsprotocol,<br />
protocol agressie en geweld, kindermishandelingsprotocol)<br />
‘Meetinstrumenten’ zoals een agressiemeter<br />
of een schaalmeting voor de veiligheid<br />
van het kind.<br />
Huisregels<br />
Gedragscodes en regels voor medewerkers<br />
5-D: OPSOMMING VAN REGELS, RICHTLIJNEN, PROTOCOLLEN<br />
Deze richtlijnen en protocollen kunnen behulpzaam zijn bij de eerder genoemde inhoudelijke<br />
thema’s die aan de orde zijn bij morele vragen en dilemma’s van de hulpverleners.<br />
Gedragscodes bijvoorbeeld, reguleren het onderling contact tussen cliënt en<br />
hulpverlener, en helpen deze laatste dus bij het afbakenen van de grenzen van de hulpverlening.<br />
Methodieken en meetinstrumenten kunnen ingezet worden als er onduidelijkheid<br />
of twijfel rijst over de verwezenlijking van bepaalde waarden, zoals veiligheid,<br />
in de hulpverlening. De respondenten verwoorden ook dat zij steun kunnen hebben aan<br />
dergelijke regels, richtlijnen en protocollen.<br />
Wij hebben een schaalmeting, als het een zorg is of de veiligheid van het kind,<br />
veiligheid dat vind ik zo'n groot woord, of het kind nog goed genoeg zit, of het<br />
krijgt wat het nodig heeft. Dat kun je met de moeder ook heel inzichtelijk maken,<br />
kun je bespreken, dan zeg je van nou, er is zorg. Wat zijn dingen die jij heel<br />
goed doet, wat heel goed gaat, wat krachten zijn. Want dat vind ik ook heel belangrijk,<br />
dat ook gekeken wordt naar wat allemaal wel goed gaat en wat wel
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
kan. Maar er zijn een aantal punten die minder goed gaan, die aandacht nodig<br />
hebben en dan kun je kijken of zij dat deelt. Dan heb je openheid en dan kun je<br />
het bespreken, dus er is wel een soort schaalmeting. (Respondent D)<br />
Respondent F: Wij hebben wel zo'n regel dat er nooit iets in het geheim verteld<br />
kan worden, cliënten kunnen ons nooit iets in vertrouwen vertellen. Dat weten<br />
ze. Wij moeten altijd zeggen dat we dat noteren en we hebben een rapportagesysteem<br />
en dat heet Regas daar rapporteren we ook in en cliënten mogen alles<br />
lezen. Alles wat wij schrijven en wat anderen schrijven. En sowieso, als jij als<br />
enige een geheim weet van een cliënt, dan krijgt die relatie al zoiets aparts.<br />
Respondent J: Maar ook dat jij een druk hebt.<br />
Respondent F: Ja, en inderdaad dat wil je niet en dat mag niet.<br />
Respondent A: Heeft ook met verantwoordelijkheid te maken hè, mocht er wat<br />
gebeuren, jij wist ervan.<br />
Drie respondenten merken op dat zij op bepaalde punten behoefte hebben aan duidelijkere<br />
richtlijnen.<br />
Ik denk dat je intensiever contact hebt, omdat je vaak ook vanaf de zwangerschap<br />
met zo'n moeder bezig bent en je ziet de ontwikkeling. Zo'n meisje komt<br />
binnen, de buik wordt groter, ga je dan aanraken of ik vraag het wel, mag ik je<br />
buik aanraken, en bij sommige vraag ik het niet want dan weet je gewoon, dat<br />
het gewoon goed is. Maar daar zou je afspraken over kunnen maken in hoeverre<br />
je daarmee omgaat want het is een kwetsbare groep en wij zijn gelukkig<br />
twee dames die de groep begeleiden, maar als het een man zou zijn. Met meidenwerk<br />
heb je dat wel, dat het meidenwerk door dames moet worden gedaan<br />
en de jongens, omdat je wel met intimiteit te maken hebt en hoe ga je daarmee<br />
om, omdat meisjes ook vaak verliefd kunnen worden op mannelijke collega's.<br />
Hoe ga je daarmee om. [...] Daar zou je wel regels over kunnen maken, hoe ver<br />
ga je. Dat is bij ons nog niet ter sprake gekomen, hoe gaan we hiermee om.<br />
(Respondent H)<br />
Tegelijkertijd noemen de respondenten ook onvolkomenheden van regels en richtlijnen:<br />
Drie respondenten maken duidelijk dat het onmogelijk is om voor elke situatie<br />
protocollen of richtlijnen te bedenken, en dat protocollen ook door iedereen anders<br />
geïnterpreteerd of genegeerd kunnen worden. Deze kunnen dus niet voorkomen<br />
dat je je voor moeilijke situaties geplaatst ziet.<br />
Respondent G: Maar dat weet je pas als je het meemaakt, daar kunnen wel protocollen<br />
voor zijn, maar pas als het zo ver is kom je er achter hoe goed die protocollen<br />
werken, maar op papier, dat is allemaal fantastisch. Maar in de praktijk<br />
is het een ander verhaal, als er toevallig een nieuwe manager zit? Die leest dingen<br />
toch anders. Dat is wel ingewikkeld.<br />
Een respondent geeft een voorbeeld van een situatie waarin een protocol juist<br />
een dilemma veroorzaakt, zoals in het eerder aangehaald voorbeeld waarin de afspraak<br />
dat alle jonge moeders doorverwezen worden naar het Maatschappelijk<br />
Werk, op gespannen voet staat met de individuele situatie van een cliënte die deze<br />
steun niet wenst en andere bronnen van hulp heeft aangeboord.<br />
Twee respondenten merken op dat de menselijke maat uit het werk verdwijnt<br />
wanneer alleen met protocollen gewerkt wordt.<br />
Moreel handelen 53
Moreel handelen<br />
54<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Respondent G: Anders ga je zitten op beheersing en dat zou wel slecht zijn vind<br />
ik. Als je altijd maar op regels en protocollen moet werken.<br />
Het gebruik van richtlijnen en protocollen wordt dus niet zonder meer positief gewaardeerd.<br />
Uit de data blijkt eveneens dat hulpverleners flexibel met regels en richtlijnen<br />
omgaan:<br />
En toen ik begon met het werk een paar jaar terug toen had ik zoiets van oh dat<br />
moet zo, en dat moet volgens de regeltjes. En dan ga je steeds meer eh ja jezelf<br />
gebruiken. Wat vind ik nou belangrijk voor de moeder en hoe ver wil ik daarin<br />
meegaan als hulpverlener, met de instelling en met de moeder. Dus dan kom ik<br />
daar een beetje tussen te zitten. Dus dan denk ik als het kindje veilig is, moeder<br />
heeft er geen problemen mee, dan denk ik: wie ben ik? Dat leer ik nu wel los te<br />
laten ook. (Respondent A)<br />
Dit alles geeft aanleiding om te concluderen dat het creëren van meer regels en richtlijnen,<br />
geen antwoord vormt op de morele spanningen, kwesties en dilemma’s van de<br />
hulpverleners, maar hooguit een ruggensteun kunnen zijn. Meer hierover volgt in het<br />
afsluitende hoofdstuk “Aanbevelingen en discussiepunten” van deze rapportage.<br />
Een belangrijke richtlijn die hier nog niet besproken is, is de Code voor de Maatschappelijk<br />
werker. Uit de interviews blijkt dat deze beroepscode nauwelijks een expliciete<br />
plaats krijgt in het werk en dat er niet op teruggegrepen wordt wanneer hulpverleners<br />
geconfronteerd worden met morele spanningen en vragen. Een tweetal respondenten<br />
vindt dat deze code wel degelijk belangrijk is in hun werk: je kent hem vanuit de opleiding<br />
en de waarden en normen die erin geëxpliciteerd worden zijn vanzelfsprekend<br />
voor de Maatschappelijk Werker. Slechts een van deze respondenten vind de code echter<br />
echt kaderstellend en denkt er nog wel eens aan terug.<br />
Ik heb hem toen gelezen en voor mij was het zo van ja, zo hoort het te zijn. Het<br />
was niet in strijd met mijn eigen waarden en normen, ik stond daar gewoon<br />
achter. Maar ik haal hem nooit tevoorschijn. Soms denk ik ja, dat ik niet daarnaar<br />
handel. (Respondent B)<br />
Onderstaand (in tabel 5.1) bij wijze van samenvatting een schematische weergave van<br />
de overlegvormen die volgens hulpverleners tot steun zij bij morele spanningen, kwesties<br />
en dilemma’s, en de wijze waarop richtlijnen en protocollen ingezet worden.
TABEL 5-1: <strong>HU</strong>LPMIDDELEN<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
OVERLEG RICHTLIJNEN EN<br />
PROTOCOLLEN<br />
VORMEN Met de cliënt Met collega’s binnen Met collega’s uit an- Vastgelegde of<br />
de organisatie<br />
dere organisaties informele regels<br />
BETEKENIS Afstemming over Afstemming over Ketenfunctie Bieden een hou-<br />
& FUNCTIE de probleemdefi- de inschatting Afstemming over vast voor handenitie.(probleemdefini-<br />
de inschattingen len, maar wor-<br />
Kennis verwerven tie) bij een casus. (probleemden met de no-<br />
Afstemming over definitie) bij een dige flexibiliteit<br />
werkwijze: hoe casus, waarbij hier gehanteerd.<br />
handelen we? vooral ook kennis<br />
Uitlaatklep<br />
bij elkaar gebracht<br />
wordt om een<br />
goed beeld van<br />
een situatie te<br />
krijgen.<br />
Afstemming over<br />
werkwijze: hoe<br />
handelen we in<br />
kwesties?<br />
Verantwoordelijkheid<br />
delen.<br />
5.2.3 ‘SCHIP PEREN’<br />
De verhalen van de hulpverleners laten zien dat zij – wanneer ze geconfronteerd worden<br />
met morele dilemma’s of kwesties – niet altijd kiezen voor één handelingsalternatief.<br />
In praktijk lijkt het alsof er op reactie op morele vragen ook ‘geschipperd’ wordt.<br />
De voorbeelden hiervan zijn niet veelvoorkomend, en het schipperen komt slechts enkele<br />
keren aan de orde. Het is echter wel een belangwekkend verschijnsel om te melden,<br />
omdat schipperen een manier is om met morele dilemma’s of kwesties om te gaan.<br />
Bij schipperen kunnen de volgende handelingswijzen gehanteerd worden:<br />
Het zoeken naar een alternatief<br />
Hulpverleners slagen er soms in om, ook wanneer er ogenschijnlijk slechts twee handelingsalternatieven<br />
open staan, toch een derde handelingsoptie te creëren. Zij zoeken<br />
naar een alternatief om tegemoet te komen aan de verschillende waarden die er in een<br />
bepaalde situatie op het spel staan. In de situatie dat een kind uit huis geplaatst dreigt<br />
te worden bijvoorbeeld, kan er voor uitstel gekozen worden om de moeder nog een<br />
kans te geven zich te bewijzen, of er kan voor gekozen worden om moeder en kind beiden<br />
residentieel op te vangen.<br />
Zoeken naar consensus<br />
Hulpverleners proberen zaken zo veel mogelijk bespreekbaar te maken met hun cliënten<br />
en op die manier hun zorgen en opvattingen met de cliënten te delen en ervoor te<br />
zorgen dat ook de cliënten deze gaan delen. Een belangrijk aanknopingspunt is het gezamenlijk<br />
belang dat hulpverlener en cliënt hebben, namelijk waken over de veiligheid<br />
en het welzijn van het kind.<br />
Dus dat is het belangrijkst, in contact blijven met de cliënt, constant afchecken<br />
van wat vindt zij, wat vindt ik en wat is belangrijk, waar draait het om, want je<br />
hebt allebei hetzelfde doel. Je hebt allebei het doel dat de kinderen bij moeder<br />
Moreel handelen 55
Moreel handelen<br />
56<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Zorgvuldig opereren<br />
blijven en dat de kinderen gelukkig zijn en dat ze veilig zijn. Dat hebben wij als<br />
doel, maar de jonge moeder natuurlijk ook. Dus daar valt altijd weer over in gesprek<br />
te gaan. Ja. (Respondent A)<br />
Hulpverleners lijken voortdurend te balanceren tussen handelingsalternatieven en<br />
waarden. Met betrekking tot de vraag ‘ingrijpen of niet?’ bijvoorbeeld, monitoren zij<br />
hoe het gaat met een cliënt en haar kind (‘signaleren’) en soms noopt dat tot ingrijpen,<br />
maar soms ook wordt dat achterwege gelaten. Als ingegrepen wordt, dan kan ook dat<br />
op verschillende manieren gebeuren, en dit bepaalt uiteindelijk ook of een moeder het<br />
ingrijpen als schending van autonomie of gebrek aan respect of erkenning ervaart.<br />
Zorgvuldig opereren betekent dus: voortdurend afwegen van waarden en monitoren<br />
hoe het staat met de jonge moeder, en – wanneer stappen gezet worden – deze zo doen<br />
dat de moeder er zo min mogelijk hinder van ondervindt.<br />
Overigens komt het zoeken naar een alternatief, het zoeken naar consensus en zorgvuldig<br />
opereren ook in combinatie voor: daarom ook is de term ‘schipperen’ passend. Het<br />
gaat om een voortdurend checken, afwegen, kleine zetten doen, terugtrekken, contact<br />
en consensus zoeken enzovoort. In onderstaand citaat wordt dit heel mooi verwoord.<br />
Hierin is een hulpverlener aan het woord die zich ervan bewust is voortdurend te opereren<br />
op de grens van ‘ingrijpen of niet’, en op de grens van waarden als respect, veiligheid<br />
en algemeen welzijn van moeder en kind.<br />
Als ik dan kom, en ze heeft brieven en ik zou zeggen weet je wat wij gaan het<br />
over iets anders hebben, over wat ik hier zie, dan kom ik daar niet meer gewoon.<br />
Dan praat ze niet meer met mij. Wat ik wel voorzichtig kan aandragen:<br />
van hoe doe je dat weet je. Ik zie overal koekjes en haar dochtertje zit altijd<br />
overal aan, het is sowieso onhygiënisch, ja, hoe moet ik dat benoemen... Ja, als ik<br />
echt zou zien dat het kind wordt mishandeld dan zou ik er wel iets mee doen,<br />
maar met het kind gaat het goed, het groeit goed en zij gaat wel naar het consultatiebureau,<br />
dat check ik wel. Hoe doe je dat. Bepaalde dingen, of ze overal in<br />
beeld is, dat check ik. Dat geeft mij toch wel weer de rust om te kunnen zeggen<br />
ik ben niet de enige die hier zicht op heeft. Het zou het voor mij nog bezwaarlijker<br />
maken als ik echt de enige zou zijn. Maar ze gaat naar consultatiebureau, zij<br />
groeit goed en zij loopt al. Weet je, ik check het wel, maar heel subtiel dan. Ik<br />
doe wel de check. Ja een verborgen agenda, ja, toch wel.<br />
Dus als het om die opvoedingsvragen gaat, dat is niet de inzet van het contact...<br />
Nee, maar ik hou het wel in mijn achterhoofd en ik zie ook, dat ik bepaalde dingen<br />
check en ik kijk ook, weet je ook de keuken even van, oké het is rommelig,<br />
vies, maar het kind heeft wel koekjes of gezonde koekjes of het kind groeit goed<br />
en maakt ook contact met mij... Dat doe ik wel, ook even met het kind in contact<br />
komen hè. Maar dat vraag ik ook aan haar, niet controlerend, maar meer van,<br />
oh, hoe gaat het met haar?<br />
Waar ik ook wel benieuwd naar ben, is hoe je dat... Want het is eigenlijk een beetje<br />
op eieren lopen heb ik het gevoel.<br />
Ja, het is op eieren lopen. Je mag haar niet te veel laten merken dat je het doet,<br />
maar je wil het wel doen.<br />
Hoe doe je dat? Geeft zij bijvoorbeeld signalen af, zodat je weet van: nu ga ik te<br />
ver?
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Ik denk als ik echt iets had meegemaakt met haar dan zou ik het benoemd hebben.<br />
Ze heeft een kinderbedje gekregen van mij, dus, ik heb haar gevraagd, ik<br />
heb een campingbed geregeld voor haar. Zij had eerst helemaal niks, dus ik<br />
kwam een keer bij haar op de kamer en ik zeg oh, slapen jullie op hetzelfde<br />
bed? En ze zegt: ‘ja, ik heb geen andere plek’. En de volgende keer heb ik haar<br />
gewoon gebeld: ik heb een campingbed, zou jij dat willen? En ze stond er open<br />
voor, ik heb het gewoon meegenomen, daar staat ze wel open voor. Het was ook<br />
meer van onmacht, en zij wil het ook graag en ik check het ook, lukt het wel met<br />
haar in het campingbedje. Oh ja, dat lukt wel en loslaten, ze deed wel moeilijk,<br />
meisje was gewend om met haar moeder in de buurt, maar ze benoemt ook<br />
dingen naar mij hè. Dat ze als ze de deur uitgaat haar ergens achterlaat bij een<br />
vriendin of zo, dat ze dan even moeilijk doet. Dat ze daar ook moeite mee heeft,<br />
om haar los te laten. Het kindje. Dat ze het ook anders zou willen eigenlijk. En<br />
nu heeft ze wel een woonruimte, ze heeft haar campingbed daar staan, een matras<br />
ligt er, zij slaapt daar, maar het campingbedje is er ook nog hè, dus dat is<br />
niet weggedaan of zo, ik zie dat die ook wordt gebruikt en dat ze ook haar best<br />
doet eigenlijk. Dat geeft mij toch de geruststelling. (Respondent B)<br />
In bovenstaand citaat probeert een hulpverlener zo zorgvuldig mogelijk te opereren: ze<br />
wil in de gaten houden hoe het met moeder gaat om hulp te kunnen bieden als dat nodig<br />
is, maar zit met het dilemma dat moeder geen aanvullende hulp wil en bovendien<br />
niet “in de gaten gehouden wil worden”. De hulpverlener doet dit dus impliciet en op<br />
een natuurlijke manier en stelt zich afwachtend op. Wanneer zich de kans voordoet, de<br />
moeder ziet het ook wel zitten om kindlief in een apart bed te laten slapen, wordt deze<br />
ook direct gegrepen. Er wordt dus continu gezocht naar kleine openingen om hulp te<br />
bieden. Daarbij wordt op cruciale momenten ook contact gezocht met de moeder en<br />
naar consensus gezocht (“ik heb een campingbed, zou jij dat willen?”), waarbij de autonomie<br />
van de moeder gerespecteerd wordt, en er geen oordeel over de moeder wordt<br />
uitgesproken, maar er toch de mogelijkheid van ingrijpen is.<br />
Dit schipperen lijkt overigens vooral voor te komen bij thema’s die gerelateerd zijn aan<br />
verschillen in opvattingen tussen hulpverlener en cliënt (zie bijvoorbeeld thema 1 en 5<br />
in §4.2.4). Hulpverleners die dit toepassen laten zien te beschikken over een van de<br />
(moeilijkste?) competenties die in het beroepsprofiel van de maatschappelijk werker<br />
beschreven wordt: het verzoenen van ogenschijnlijke tegenstellingen (Jagt, 2009, p.<br />
82).<br />
5.2.4 COM PETENTIE S<br />
In voorgaande paragrafen is geëxpliciteerd dat er nogal wat komt kijken bij het werk<br />
van hulpverleners. In de interviews en bijeenkomsten zijn – expliciet en impliciet – diverse<br />
competenties aan bod gekomen die nodig zijn in het omgaan met de morele dimensie<br />
van dat werk. Onderstaand wordt een aantal competenties toegelicht, welke<br />
door de uitvoerende professionals genoemd worden in relatie tot de morele dimensie<br />
van hun werk. Ook in de gesprekken met de leidinggevenden is uitgebreid stilgestaan<br />
bij de gewenste competenties (zie voor een overzicht van de door hen genoemde competenties<br />
hoofdstuk 8). Twee opmerkingen vooraf zijn echter belangrijk. Allereerst: als<br />
de professionals over deze competenties praten, dan is dat vaak ook in relatie tot de<br />
hulpverlening in het algemeen, en het werken met jonge moeders in het bijzonder. Het<br />
gaat dus om competenties die door de respondenten niet alleen verbonden worden met<br />
de morele dimensie, maar vooral met het werken met jonge moeders. In onderstaande<br />
leggen we steeds uit wat de betreffende competentie volgens de respondent inhoudt,<br />
Moreel handelen 57
Moreel handelen<br />
58<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
maar daarbij leggen wij ook een expliciete link naar elementen van de morele dimensie<br />
zoals deze in voorgaande hoofdstukken zijn geschetst. In dit laatste geval gaat het dus<br />
om een eigen interpretatie van de uitspraken van de respondenten.<br />
Ten tweede moet opgemerkt worden de competenties niet uitgebreid besproken zijn,<br />
en dat sommige competenties dus slechts eenmaal genoemd worden in de data. Ze<br />
worden hier toch opgesomd, omdat er in een aantal gevallen een duidelijk verband gelegd<br />
kan worden met het omgaan met de morele dimensie, zoals hiervoor ook al is benadrukt.<br />
Communicatieve vaardigheden<br />
Professionals stellen dat het als hulpverlener heel belangrijk is om goed te kunnen<br />
communiceren. Dat betekent dat er helder taalgebruik wordt gebezigd, zodat een cliënt<br />
jou begrijpt en vice versa. “Je moet”, om in de woorden van een respondent te bespreken,<br />
“af van de hulpverleningstaal”. Dit is niet alleen nodig om de expliciete boodschap<br />
van de communicatie helder voor het voetlicht te brengen, maar ook om de impliciete<br />
boodschap die hiermee gepaard kan gaan de gewenste invulling te geven. In de communicatie<br />
willen hulpverleners geen oordeel laten blijken over de cliënt, en ook daarom<br />
is een goede gespreksvaardigheid van belang.<br />
Je moet niet te enthousiast laten merken dat je een hulpverlener bent. Als je inderdaad<br />
heel belerend gaat praten ‘ja, maar zoals je je kind opvoedt, dat kan je<br />
beter anders doen’. Als je echt de belerende hulpverlener gaat zijn bij haar, dan<br />
lukt het niet. Bij andere moeders kan dat wel werken, maar bij haar niet. (Respondent<br />
C)<br />
Deze gespreksvaardigheid lijkt daarmee ook expliciet van belang voor de morele dimensie<br />
van de hulpverlening, en wel op meerdere manieren.<br />
In het vorig hoofdstuk is aan bod gekomen dat hulpverleners overleg met de cliënt als<br />
belangrijk hulpmiddel zien bij morele kwesties. Ook is het ‘schipperen’ aan bod gekomen,<br />
waarvan het zoeken naar consensus met de cliënt een belangrijk element is. Bij<br />
deze activiteiten spelen communicatieve en gespreksvaardigheden, een grote rol.<br />
Interessant is ook dat de hulpverleners wijzen op de impliciete boodschap die er met<br />
communicatie gepaard kan gaan: de manier waarop je iets zegt of waarop je handelt,<br />
heeft invloed op de interpretatie van de cliënt van de boodschap. Zij kunnen deze als<br />
een moreel oordeel of als ‘belerend’ ervaren. Gespreksvaardigheid is dus ook relevant<br />
voor het realiseren van waarden als ‘respect’ en ‘erkenning’. Overigens vermoeden wij<br />
dat hier niet zozeer gespreksvaardigheid relevant is, maar dat dit respect er in de basis<br />
al moet zijn bij de hulpverlener. De hulpverleners benadrukken namelijk ook het belang<br />
van authenticiteit in de hulpverlening en vertellen dat zij “iets hebben met de<br />
doelgroep” (zie ook hoofdstuk 6). Het hanteren van een goede gespreksvaardigheid is<br />
dus geen ‘trucje’, maar veeleer lijkt er sprake van een specifieke bejegening en opvatting<br />
over tienermoederschap.<br />
Intuïtie en morele sensitiviteit<br />
In paragraaf 5.2.1 is al gerefereerd aan het feit dat ‘gevoel’ een belangrijke rol speelt in<br />
het opmerken van morele kwesties. Dit ‘gevoel’ wordt door de respondenten ook een<br />
belangrijke competentie gevonden in het werk met jonge moeder. Het beoordelen van<br />
situaties gebeurt vaak op gevoel.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
[...] maar het is wel wat je zegt, het gaat continu op gevoel. Dat is wel waar ik tegenaan<br />
loop. Ik begeleid een stagiaire en dit gesprek heb ik vorige week met<br />
haar gehad over: je bent je eigen instrument en je bent, het is op gevoel en op<br />
fingerspitzengefühl en zij heeft dat niet in zich en daar loop ik gigantisch tegenaan<br />
dat ik denk: helemaal geen feeling voor dit werk en hoe ga je met zo iemand<br />
om die dat niet heeft. (Respondent F)<br />
Daarbij lijkt het in het voordeel van hulpverleners te werken als zij zelf een duidelijk<br />
referentiekader hebben. Dit komt naar voren uit enkele citaten van de hulpverleners<br />
(zie bijvoorbeeld hieronder de uitspraak van respondent D), maar eerder is er ook al<br />
aan gerefereerd dat de respondenten die zelden tot nooit dilemma’s ervaren, mogelijk<br />
sterke referentiekaders hebben (zie §4.2.2).<br />
En een aangeboren gevoel van, dat hebben veel mensen, maar wat is goed en<br />
wat is niet goed. Dat ook heel duidelijk hebben voor jezelf. Wat vind ik zelf goed<br />
en wat vind ik niet goed? Dus zelf ook wel moreel onderligger zijn. (Respondent<br />
D)<br />
Onder de competentie intuïtie wordt dus vooral verstaan dat je als hulpverlener in<br />
staat bent om je een moreel én technisch-instrumenteel, juist oordeel te vormen over<br />
een situatie.<br />
Voor het omgaan met de morele dimensie is deze competentie van groot belang. Allereerst<br />
omdat deze intuïtie behulpzaam kan zijn bij het opmerken van morele vragen.<br />
Ten tweede omdat de hulpverleners hun eigen moreel kader – het “moreel onderligger<br />
zijn” – zo behulpzaam vinden in het werk. Het gaat hier echter vaak om subjectieve kaders,<br />
waarbij je vragen kunt stellen als: Hoe kun je hulpverleners behulpzaam zijn in<br />
het ontwikkelen van een moreel gevoel en een sterk referentiekader? Hierop komen we<br />
in de “Aanbevelingen en discussiepunten” uitgebreider terug.<br />
Signaleren<br />
Een competentie die meer impliciet aan bod komt in de interviews, is het signaleren. De<br />
respondenten beschrijven dat zij continu attent zijn op signalen van de cliënt die indiceren<br />
of het goed of minder goed met ze gaat, die misschien een impliciete hulpvraag<br />
bevatten, of die aangeven hoe een cliënt in de hulpverlening staat.<br />
Ik denk altijd, ik ben nooit... Zo'n ochtend is ook slopend hoor. Ik vind het leuk<br />
om te doen, maar ik merk: alles is open bij mij. Alle voelsprieten. Alles komt bij<br />
mij binnen en dan ook van 10, 11 meiden tegelijkertijd. Ik merk gewoon... Ik<br />
vind het heel erg leuk om te doen en het is ook een hele leuke ochtend, en je ziet<br />
ook de meiden vooruit gaan, maar 's avonds ben ik wel... Ik ben 120% aanwezig.<br />
Alles, ik pik alles op. Ook de baby. Het zijn heel veel indrukken zeg maar. (Respondent<br />
B)<br />
Dit signaleren lijkt vooral een belangrijke competentie als het gaat om de vraag ‘ingrijpen<br />
of niet?’ en speelt een grote rol in het schipperen dat eerder (zie §5.2.3) is beschreven.<br />
Het heeft dus relevantie voor het omgaan met de morele dimensie, omdat het helpt<br />
om bij bepaalde morele kwesties – die van doen hebben met ingrijpen of niet – een<br />
middenweg te vinden.<br />
Reflectievermogen<br />
Bij reflectievermogen gaat het er om dat hulpverleners hun denken en handelen niet<br />
voor vanzelfsprekend aannemen en er zich van bewust zijn dat er andere opvattingen<br />
Moreel handelen 59
Moreel handelen<br />
60<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
en handelingen mogelijk zouden kunnen zijn in een situatie. Het vraagt van hen dat zij<br />
in staat zijn om van een afstand kritisch naar het eigen denken en handelen te kijken en<br />
de subjectiviteit ervan in te zien.<br />
Jeetje ja, op de eerste plaats bij de hulpverleners denk ik dat er een bewustzijn<br />
moet zijn. Volgens mij gaat het er bij ethiek zo om dat je zelf je bewust bent...[...]<br />
En dan kom ik zo mijn dilemma tegen, maar wat me helpt is dat ik me ervan<br />
bewust ben dat het mijn eigen stukje is, en ik denk dat dat helpt in het werken<br />
met dilemma's. Dat je weet van jezelf, oké, dit is van mij. Hierin kom ik mijn<br />
grens tegen. Daar zal je niet 1 antwoord op hebben, maar dat je je bewust bent<br />
van wat voor dingen van jouw zijn en wat van de cliënt is, en daarin heb ik ook<br />
mijn norm, het moet veilig voor de baby zijn, nou, daar ben ik me van bewust en<br />
dat vind ik belangrijk om uit te dragen. Dat geeft koers aan mijn begeleiding.<br />
Dus bewust zijn zelf en reflectie op wat voor jou grenzen zijn, dat je niet gaat,<br />
als je dingen tegenkomt dat je boos op de cliënt gaat worden. Als je van jezelf<br />
bewust bent wat je eigen normen zijn, dan kan dat helpen. (Respondent E)<br />
Het belang van reflectievermogen voor moreel handelen is duidelijk: hulpverleners<br />
hebben persoonlijke normen en waarden die een invloed uitoefenen op de hulpverlening,<br />
en het bewustzijn van de subjectiviteit van die normen en waarden kan helderheid<br />
geven bij bepaalde morele vragen.<br />
Deze vaardigheid is vooral ook relevant gezien het feit dat hulpverleners gebruik maken<br />
van hun intuïtie: intuïtie is immers ontastbaar, refereert aan een gevoel en is daarmee<br />
moeilijk expliciteerbaar. Reflectievermogen kan behulpzaam zijn om hulpverleners<br />
bewust te maken van deze intuïtie en deze te expliciteren.<br />
Standvastigheid<br />
Ook gerelateerd aan reflectievermogen is de competentie ‘standvastigheid’. Met standvastigheid<br />
bedoelen de hulpverleners dat ze de normen en waarden die zij belangrijk<br />
vinden in de hulpverlening, niet al te gemakkelijk opzij zetten. Ook hier is de relatie met<br />
de morele dimensie evident. Een belangrijk thema bij de morele spanningen, kwesties<br />
en dilemma’s van hulpverleners, betrof de begrenzing van de hulpverlening en de begrenzing<br />
van hun functie als hulpverlener. Standvastigheid is een competentie die met<br />
name daarbij behulpzaam is.<br />
Empathie<br />
Ook ik heb daarin mijn grenzen en als die bereikt zijn, ja. Dan kun je het er wel<br />
over hebben en misschien ga ik dan over de grens heen, want dat kan, maar wel<br />
bewust en niet zo maar. Daar moet je wel over waken, anders word je gek in dit<br />
werk. Dan ga je naar huis met zorg en dan kom je met zorgen, dat is eigenlijk<br />
niet de bedoeling. (Respondent G)<br />
De hulpverleners die participeerden in dit onderzoek achten het van belang dat je je in<br />
kunt leven in de belevingswereld van de cliënt<br />
Vakkennis en coördinatievermogen<br />
De laatste twee competenties betreffen vakkennis en coördinatievermogen. Vakkennis<br />
refereert aan de kennis bij de hulpverleners over de doelgroep en hoe je hiermee om<br />
moet gaan. Coördinatievermogen refereert aan het vermogen om de verschillende par-
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
tijen waarmee hulpverleners vaak te maken hebben, zowel in het netwerk van de cliënt,<br />
als in het hulpverleningscircuit, bij elkaar te brengen en onderlinge afstemming te organiseren.<br />
De een heeft ik denk, een pre is wel dat ik al zo veel gewerkt heb met tieners in<br />
verschillende facetten. Dat helpt, bij de eerste doe je het lang niet zo goed als je<br />
dat nu doet na 15 jaar, ja zo is het leven. (Respondent G)<br />
5.2.5 ONDERSTEUNING D OOR DE OR GANI SAT IE<br />
In het omgaan met de morele dimensie van de hulpverlening speelt ook de organisatie<br />
waar de hulpverlener werkzaam is een grote rol. De uitvoerende professionals vertellen<br />
in de interviews en de focusgroepbijeenkomsten dat de organisatie hen op een aantal<br />
manieren tot steun kan zijn:<br />
1. Een organisatie moet houvast en bescherming bieden. Dit is vooral relevant in relatie<br />
tot het thema begrenzing (zie §4.2.4). De organisatie kan medewerkers helpen<br />
om praktische en emotionele grenzen te trekken, bijvoorbeeld door middel<br />
van richtlijnen en protocollen.<br />
Het helpt wel als je er wat in begrensd wordt door je organisatie, ook wanneer<br />
begint een contact en wanneer eindigt het. Als je daar niet in geholpen wordt<br />
door je organisatie dan zwem je daar soms enorm in en blijf je altijd aan het<br />
zoeken naar, wordt het werk ook zwaar. Bij ons is dat nu allemaal wat beter geregeld<br />
en ik merk dat ik mijn werk wat beter kan afbakenen, ik kan duidelijker<br />
zijn en daar kunnen ze best mee omgaan. Het is vaak ook je eigen twijfel. (Respondent<br />
D, bijeenkomst 2)<br />
2. De organisatie moet zich loyaal tonen. Hierbij gaat het er om dat een organisatie<br />
voor je opkomt bij conflicten met cliënten (denk bijvoorbeeld aan agressie) en<br />
andere organisaties. Bescherming betekent echter ook dat een organisatie je niet<br />
alleen verantwoordelijkheid laat dragen voor cliënten.<br />
Kijk ik vind het prima als ik op mijn fouten gewezen wordt, prima, daar leer je<br />
van, maar het kan niet zo zijn dat ik me naar buiten moet verantwoorden daarvoor,<br />
dat moet de organisatie dan doen, want hun zijn uiteindelijk wel verantwoordelijk<br />
voor mijn functioneren. (Respondent G)<br />
3. De organisatie kan een bijdrage leveren aan voldoende expertise en deskundigheid<br />
bij haar medewerkers, door deskundigheidsbevordering, het bevorderen van<br />
goede evaluaties van cases, en het bieden van theoretische inzichten en methoden<br />
en methodieken die als een handvat kunnen fungeren.<br />
Dan nog even over de organisatie waar je in werkt. Want je zegt al, in het tweewekelijks<br />
overleg bespreken we dit soort zaken, maar zijn er nog andere dingen<br />
waarmee de organisatie je kan steunen?<br />
Ik denk dat de organisatie er eigenlijk al alles aan doet...<br />
En dat is?<br />
Ja, eigenlijk ook gewoon de ruimte bieden dat ik altijd mijn collega’s op kan bellen<br />
als er wat is. En ook dat het contact goed verloopt met Bureau Jeugdzorg.<br />
We hebben 1 keer in de drie maanden hebben we tegenwoordig contact met<br />
iemand van Bureau Jeugdzorg om ook het zuiver te houden, van dit en dit<br />
speelt er. Dat Bureau Jeugdzorg niet per moeder bekijkt, maar ook over het geheel<br />
waar we mee zitten, met alle jonge moeders waar we tegenaan lopen zodat<br />
Moreel handelen 61
Moreel handelen<br />
62<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
ze daar op in kunnen spelen. Het gaat mij voornamelijk om dat ik in gesprek<br />
kan blijven gaan met collega’s, dat is voor mij het belangrijkst. En daarnaast is<br />
het belangrijk dat ik zo veel mogelijk materiaal heb, methodieken heb die<br />
meetbaar zijn. Dat ik dat wel naast elkaar kan leggen: het gevoel en de ervaringen<br />
en dat ik het toch nog naast elkaar kan leggen. (Respondent A)<br />
4. De organisatie moet ruimte bieden voor overleg, en de mogelijkheid om ‘stoom’<br />
af te blazen. Als hulpverlener moet je het gevoel hebben dat je niet alleen staat.<br />
En wat zou je als werker wel nodig kunnen hebben om morele vragen op te lossen.<br />
Steun van je team, steun van je collega's en je moet het kunnen inbrengen, je<br />
moet het kunnen bespreken, ze moeten meedenken. Je moet daar niet alleen in<br />
staan. Dat is moeilijk, dat is zwaar. Het is wel eens gebeurd dat daar te weinig<br />
tijd en aandacht voor was en dan brand je af want dan ga je het mee naar huis<br />
nemen en dan wordt het te zwaar. Want het is heel zwaar werk al. (Respondent<br />
D)<br />
Het gaat er hierbij niet alleen om de mogelijkheid tot intervisie en uitwisseling<br />
van ervaringen te bieden, maar ook om de emoties en gevoelens van werkers de<br />
ruimte te bieden.<br />
5. In de interviews komt, zoals bovenstaand fragment eveneens illustreert, ook aan<br />
de orde dat het van belang is dat hulpverlenende organisaties contacten onderhouden<br />
met collega-instanties waar jonge moeders mee in aanraking komen.<br />
Juist de contacten met andere professionals en organisatiekaders kunnen ook<br />
voor morele kwesties of dilemma’s zorgen (zie §4.2.4).<br />
Vanzelfsprekend worden niet alle vormen van ondersteuning door alle respondenten<br />
genoemd. Interessant is wel dat de helft van de respondenten (5 personen) erg tevreden<br />
is over de wijze waarop zij momenteel ondersteuning krijgen van de organisatie. 2<br />
hulpverleners zien nog wel mogelijkheden tot verbetering op 2 of meer van de 5 bovengenoemde<br />
punten. (De overige 3 respondenten laten zich niet uit over de ondersteuning<br />
door de organisatie).<br />
In dit verband lijken echter ook persoonlijke verschillen tussen leidinggevenden en andere<br />
professionals in de organisatie een grote rol te spelen. Of hulpverleners zich ondersteund<br />
voelen lijkt dus niet (alleen) organisatiegebonden, maar ook gebonden aan<br />
de persoon die hen ondersteunt. Twee opmerkingen van respondenten wijzen hier op.<br />
Allereerst merkt één van de hulpverleners op dat de staffunctionaris die hen ondersteunt,<br />
een heel eigen manier van werken heeft, die sterk gewaardeerd wordt.<br />
En oplossingsgericht werken is ook heel erg de uitgangspunten van: niet zo<br />
naar het verleden kijken, niet dat probleemgerichte maar veel meer van wat wil<br />
iemand, toekomstgericht. Dan ga je heel erg uit ook van complimenten geven,<br />
uitgaan van de kracht van de cliënt, de empowermentbenadering. Dat is veel<br />
wat nu aandacht heeft, en 8 jaar geleden was het meer probleemgericht. Hoe<br />
lang en waar heb je er last van? Nu is het veel meer: wat zou je willen? Wat zou<br />
er gebeuren als het zo zou zijn, hoe ziet je leven er dan uit en wat is het stapje<br />
wat je daarin kan zeggen? Dat is wat onze organisatie beoogt en nog steeds zit<br />
er verschil in bureaus en is degene die staflid is van ons bureau en zij kleurt<br />
dus ook wel een beetje hoe dat gaat, er zijn ook regio's waar dat jonge moederwerk<br />
wat minder, de spot op staat.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Daarnaast is er in het begin van dit hoofdstuk (zie §5.1) op gewezen dat ook andere<br />
professies een belangrijke rol kunnen spelen bij het vormen van een referentiekader<br />
voor de hulpverlener. Daarbij kan gedacht worden aan gedragswetenschappers/-deskundigen,<br />
kinderopvang, consultatiebureau enzovoort, die soms ook intern werken bij<br />
een organisatie. In veel gevallen wordt de hulp van deze personen ingeroepen als het<br />
gaat om dilemma’s of kwesties rondom de ongrijpbaarheid van het morele kompas van<br />
de hulpverlener (zie §4.2.4). Door met deze deskundigen te praten over de ontwikkeling<br />
van een kindje, de toestand thuis, de zorg ervoor, wordt grip verkregen op moeilijk<br />
meetbare doelen als veiligheid en opvoeding. In diverse interviews komt de rol van deze<br />
deskundigen – met name de gedragswetenschapper – aan bod, maar met sterk uiteenlopende<br />
waarderingen.<br />
Die (de gedragsdeskundige, SK) laat ons meer praten en heel af en toe als hij<br />
zelf zoiets heeft van nou dit of dat, dan zal hij dat zelf ook wel zeggen, maar hij<br />
laat ons veelal een beetje zwemmen heb ik af en toe het idee. Daar zou, wat mij<br />
betreft, wat meer bepaling in mogen zitten, maar dat is niet zo op dit moment.<br />
(Respondent F)<br />
En je hebt ook wel eens, je zit natuurlijk soms zo in een gezin gezogen dat je<br />
niet meer goed ziet waar grenzen liggen en dat de gedragsdeskundige zegt<br />
maar dit kan niet, dit is gewoon klaar. Jij moet er uit en het stopt en dat kan je<br />
zo doen. En als dat problemen veroorzaakt moet je mij bellen of laat je ze mij<br />
bellen.<br />
Het voelt wel als steun.<br />
Absoluut (Respondent C)<br />
Wij hebben ook een gedragswetenschapper die dan daar een mening over<br />
heeft. Ik denk dat onze gedragsdeskundige daarin heel bepalend is geweest, dat<br />
dat niet kan en hoort, dat alles meetbaar moet zijn. Dat kan natuurlijk niet, je<br />
bent met mensen bezig, dat is niet altijd meetbaar, dat is ook dat gevoel dat je<br />
hebt, je onderbuikgevoel, daar moet je het als hulpverlener ook voor een gedeelte<br />
van hebben. [...] We hebben wel eens een cliënt dat je zegt wat een leuke<br />
meid, toen hebben we afgesproken dat we niet meer mochten zeggen of we iemand<br />
leuk of niet leuk vonden, maar dan moeten we zeggen ‘iemand stelt zich<br />
wel begeleidbaar op’. Je bent bovenal altijd nog mens, en dat gevoel, je moet in<br />
ons werk toch kunnen zeggen ‘wat een leuke meid’ en dan ga ik er vanuit dat<br />
jullie een klein beetje doorhebben wat ik daarmee bedoel. Dat vind ik wel eens,<br />
ze proberen alles meetbaar te maken, maar de dingen die meetbaar kunnen<br />
zijn, zoals evaluaties, dat vermijden ze dan weer. Dan denk ik, waar ben je als<br />
organisatie mee bezig, want de hulpverlening bestaat niet uit nullen en enen.<br />
Dat is onze wereld niet. (Respondent F)<br />
In bovenstaande voorbeelden worden positieve voorbeelden gegeven van ondersteuning<br />
door de gedragswetenschapper, bijvoorbeeld omdat deze begrenst, maar ook negatieve,<br />
bijvoorbeeld omdat deze te weinig houvast geeft en te weinig ruimte geeft aan<br />
de emoties en intuïties van de hulpverleners.<br />
Met name deze laatste bevinding is ook in het kader van het omgaan met de morele dimensie<br />
van belang. Eerder (zie §5.2.1) is er al op gewezen dat het signaleren van morele<br />
kwesties en dilemma’s, juist gebeurt op basis van gevoel en intuïtie. Ook is aan de<br />
orde geweest dat in het beoordelen van situaties en het bepalen van een handelingsstrategie<br />
intuïties een belangrijke rol spelen (zie §5.2.4). Door de nadruk te leggen op<br />
meetbaarheid, efficiëntie en daarmee voorrang te geven aan de technisch-instrumen-<br />
Moreel handelen 63
Moreel handelen<br />
64<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
tele kant van het werk, zoals in het laatste citaat gebeurt, wordt de ruimte om ook vanuit<br />
een morele visie naar het werk te kijken ingeperkt. Bovendien legt het een druk op<br />
hulpverleners als zij de emoties en gevoelens die bij hun werk komen kijken niet kwijt<br />
kunnen, zoals hierboven (zie punt 4) ook beschreven is. De ruimte voor reflectie lijkt<br />
door een te grote nadruk op de technisch-instrumentele kant van het werk, ingeperkt<br />
te worden en daarmee een ‘demoraliserend’ effect te hebben.<br />
5.2.6 RUIMTE V OOR RE FLE CTIE<br />
In bovenstaande is aan de orde gekomen dat intern overleg een belangrijk hulpmiddel<br />
is voor hulpverleners wanneer zij geconfronteerd worden met een morele kwestie of<br />
dilemma (zie §5.2.2) en dat het helpt ook om als persoon te kunnen ontladen bij collega’s<br />
of leidinggevenden (zie §5.2.5). De wijze waarop overleg gevoerd wordt, de onderwerpen<br />
die daar besproken worden en de focus en de agenda van het overleg bepalen<br />
echter ook op wat voor manier er over de morele dimensie gesproken wordt. Eerder<br />
hebben we al verwoord dat veel overleg gericht is op probleemoplossing. In de interviews<br />
is echter ook ter sprake gekomen hoe hulpverleners kunnen reflecteren op de<br />
eigen moraal. Het merendeel (zes) van de geïnterviewde hulpverleners vindt het belangrijk<br />
om te reflecteren op de eigen normen en waarden en handelingswijze als hulpverlener,<br />
omdat zij zich realiseren dat deze ook erg persoonlijk kunnen zijn. Opmerkelijk<br />
is dat van alle overlegvormen, de intervisie wordt genoemd als geschikte plaats om<br />
het over de hulpverlener zelf te hebben.<br />
[...] het feit dat je over grenzen gaat, heeft altijd te maken met eigen blinde vlekken<br />
en dingen waar ik zelf tegenaan loop. En daar vind ik intervisie ook goed in,<br />
want het is geen casusbespreking, het gaat over, wat heb jij nodig om dit weer<br />
aan te kunnen. En dan zit je ook op dat vlak. Doordat ik naar mezelf kon kijken:<br />
dat heb ik gedaan om die reden. Toen kon ik ook weer verder met haar. En kon<br />
ik weer communiceren met haar. Het gaat niet alleen over regeltjes of over<br />
grenzen of situaties, maar ook over, hoe ben je zelf in staat om daarmee om te<br />
gaan en heb je je blinde vlekken helder. Want die heb je altijd, dat hoort ook bij<br />
het werk. (Respondent E)<br />
Hoewel er vaak al sprake is van (goede) intervisie bij de organisaties waar de hulpverleners<br />
werkzaam zijn, zijn vier respondenten van mening dat er nog wel meer ruimte<br />
en aandacht voor mag komen. In de tijdsdruk en hectiek die het werk met zich meebrengt,<br />
gaat de aandacht vaak toch uit naar casussen en voorliggende problemen, en<br />
dreigt de tijd voor reflectie erbij in te schieten.<br />
Maar ik vind dat het soms wel wat extra aandacht nodig kan hebben, wij hebben<br />
soms zulke ingewikkelde casussen waarvan je soms niet weet waar een<br />
ander er in zit, omdat er te weinig ruimte is om het te kunnen delen, vind ik wel<br />
dat het meer aandacht mag krijgen soms. Maar het is altijd door een gebrek aan<br />
tijd dat dat er niet van komt. [...] Ik zou bijvoorbeeld zelf wel heel graag een<br />
soort intervisiemodel willen toepassen, vanuit oplossingsgericht werken, maar<br />
dat zit in mijn hoofd en dat gaat ook zeker gebeuren, maar er moet tijd voor<br />
gemaakt worden. (Respondent D)
5.3 VERWEVENHEID <strong>MORELE</strong> EN TECHNISCHE DIMENSIE<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
In het Beroepsprofiel van de maatschappelijk werker (Jagt, 2009) wordt een onderscheid<br />
gemaakt naar drie dimensies van de professionaliteit van de maatschappelijk werker,<br />
die onderling met elkaar verweven zijn:<br />
Normatieve professionaliteit<br />
Technisch-instrumentele professionaliteit<br />
Persoonlijke professionaliteit<br />
Ook komt in de data tot uitdrukking dat de morele dimensie van het werk, sterk verweven<br />
is met de technisch-intrumentele dimensie van het werk. In een aantal situaties die<br />
worden beschreven door de respondenten, lopen beide dimensies door elkaar.<br />
5.3.1 WAARDEN ALS D OE L I N Z ICHZE LF E N WAA RDEN A LS ‘<strong>HU</strong> LPMIDDE L’<br />
Om te beginnen zijn bepaalde waarden, of afgeleide normen daarvan, in zichzelf belangrijk.<br />
Daarmee is de keuze om die waarde na te leven een morele. Deze waarden en<br />
normen worden echter ook gehanteerd om de kans op succesvolle hulpverlening zo<br />
groot mogelijk te maken. Een concreet voorbeeld is ‘eerlijkheid’. Alle respondenten onderschrijven<br />
het belang van eerlijk zijn tegenover de cliënt, maar de argumentatie voor<br />
dit belang van eerlijkheid kent een morele en een technisch-instrumentele overweging.<br />
Met respect omgaan met de problematieken die ze hebben, met de vragen die<br />
ze hebben, niets is te gek. Op een eerlijke, open, transparante manier werken.<br />
Toevallig was ik aandachtsfunctionaris van dat meisje uit de verslavingszorg en<br />
ik heb tegen haar letterlijk gezegd, goh, ik zal altijd open en eerlijk zijn tegen je.<br />
Als ik vind dat het niet goed gaat, dan ga ik dat ook zeggen tegen je. Ik ga niet<br />
wachten tot de voortgangsbespreking om tegen je te zeggen: Ik vind dat je het<br />
niet zo goed doet met je baby. Als het niet goed gaat, hoor je dat eerder van mij.<br />
Dat vind ik respect voor elkaar hebben en rekening houden met elkaar en rekening<br />
houden met situaties waar je in zit, je kunnen verplaatsen in iemand, je<br />
kunnen inleven in iemand. Dat heeft allemaal te maken met elkaar. (Respondent<br />
F)<br />
Maar ik heb altijd wel, als ik niet eerlijk ben in de begeleiding, dat ik dan op de<br />
een of andere manier gewoon vastloop of zo. Ze voelen feilloos aan dat je iets<br />
achterhoudt of niet durft te zeggen. (Respondent C, bijeenkomst 1)<br />
Moreel is de overweging die genoemd wordt in het eerste citaat: eerlijkheid wordt belangrijk<br />
gevonden omdat het verbonden is met de waarde van het ‘respect’. Technischinstrumenteel<br />
is de overweging die genoemd wordt in het tweede citaat: niet eerlijk<br />
zijn kan een belemmering zijn voor het functioneren van de hulpverlening.<br />
5.3.2 SITUATIE S MET EEN MORE LE EN TECHNI SCH-INSTRUMENTELE VRAAG<br />
De vragen en dilemma’s die hulpverleners schetsen kennen in een aantal gevallen een<br />
technisch-instrumentele en een morele dimensie. Een concreet voorbeeld hiervan is de<br />
situatie waarin een hulpverlener agressief wordt benaderd door een cliënt. Moreel<br />
speelt hier de vraag hoe om te gaan met het recht van de hulpverlener op een veilige<br />
werkomgeving en de aanspraak die deze mag doen op een respectvolle bejegening door<br />
de cliënt. Technisch-instrumenteel speelt hier de vraag hoe om te gaan met deze agressieve<br />
cliënten. Interessant is dat in veel gevallen hier een technisch-instrumenteel ant-<br />
Moreel handelen 65
Moreel handelen<br />
66<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
woord volgt. Door gebruik te maken van een ‘woedethermometer’ worden de driftbuien<br />
van een cliënt beter hanteerbaar, piepers en andere veiligheidsmaatregelen maken<br />
dat de hulpverlener minder gemakkelijk in bedreigende situaties terecht komt. Dergelijke<br />
instrumenten nemen echter de morele vraag niet weg, namelijk, accepteren wij het<br />
van cliënten dat ze hulpverleners op die manier benaderen? In de data verwoorden de<br />
respondenten dat er ook zeker wel behoefte is aan een reactie van de organisatie op dat<br />
morele niveau van deze kwestie.<br />
Maar de emoties ook bij haar, dat verdwijnt gewoon weer en dan kun je wel<br />
gewoon weer met elkaar werken. Maar dat is wel haar problematiek, wij hebben<br />
veel te maken met agressieproblematiek en dat is van 0 naar 100 gaat bij<br />
haar in zo’n korte tijd, maar je weet ook dat ze weer van 100 naar 0 gaat zeg<br />
maar, dus dat is dan wel weer werkbaar. Maar dan vind ik dus wel dat een organisatie<br />
moet zeggen: dit pikken wij niet. [...] ik vind wel dat we een statement<br />
moeten maken met zijn allen en ik vind het wel fijn dat een organisatie achter je<br />
staat. (Respondent F, bijeenkomst 1)<br />
5.3.3 MORE S EN METHODIE KE N<br />
In de basis is het de taak van de hulpverlener om een bijdrage te leveren aan de realisatie<br />
van waarden in het leven van de cliënt. Eerder (zie ook §4.1.1) is al aan bod gekomen<br />
dat hulpverleners mede vorm geven aan de doelen van de hulpverlening, en daarmee<br />
aan de waarden die belangrijk zijn in het leven van een jonge moeder, en dat in<br />
veel gevallen ook de definitie van die waarden mede in handen is van de hulpverlener.<br />
Deze bepaalt wat ‘veiligheid’ is, wanneer er nog sprake is van ‘goed moederschap’. Methoden<br />
en methodieken vormen hierbij een houvast en vormen een hulpmiddel om grip<br />
te krijgen op dergelijke waarden (zie ook 5.2.2) én om deze te realiseren.<br />
In methodieken zelf liggen echter ook waarden en normen besloten (zie het model van<br />
meervoudige morele gelaagdheid van Jansen (2004) in §2.3), en af en toe wordt dat ook<br />
zichtbaar in de verhalen van de respondenten. In onderstaand citaat wordt duidelijk<br />
dat de methode van het oplossingsgericht werken een aantal belangrijke waardeoriëntaties<br />
meegeeft aan de hulpverlener, zoals het uitgaan van krachten en het werken aan<br />
vertrouwen.<br />
Ik werk hier al 10 jaar en naarmate dit soort casussen voorbij komen en dat die<br />
morele dilemma's, merk ik wel dat er een bepaalde cultuur, er is een bepaalde<br />
manier van werken ontwikkeld waarvan wij denken: dat werkt. En dat is, daar<br />
is ook een duidelijke methodiek op, vanuit het oplossingsgericht werken en dat<br />
zit ook overal doorheen. [...]<br />
En wat is dat oplossingsgericht werken?<br />
De belangrijkste kenmerken,het is gestaafd vanuit het empowerment, kijken<br />
naar krachten, kijken naar de dingen die ieder al in huis heeft, uitbouwen en ja<br />
de hele benadering, de eerste periode werken aan vertrouwen. Deze vrouwen<br />
hebben niet direct een hulpvraag, die zeggen niet direct: het lukt me niet of ik<br />
vind het moeilijk, dat zeggen ze niet, ze willen juist laten zien dat het allemaal<br />
goed, naar de buitenwereld dat ze het goed kunnen. Dat iedereen dan zegt van:<br />
kan jij dat wel en lukt jou dat wel. Is deze methode er op gericht van nou, we<br />
gaan ervan uit dat jij het gewoon goed kan en zelf kan en alles wat daaruit<br />
voortvloeit, dat zien we dan. Maar allereerst, het moederschap is het mooiste
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
wat er is, en wij gaan ervan uit dat jij een moeder bent die goed voor haar kind<br />
kan zorgen. (Respondent D)<br />
Aan methodieken, die gezien kunnen worden als een ‘instrument’ van de hulpverlener,<br />
ligt deels ook een morele basis ten grondslag, die in een aantal gevallen ook gezien<br />
wordt door de hulpverlener.<br />
Moreel handelen 67
De relatie cliënt – hulpverlener<br />
68<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
6 DE RELATIE CLIËNT – <strong>HU</strong>LPVERLENER<br />
De relatie tussen hulpverlener en cliënt is niet waardeneutraal, maar impliceert normatieve<br />
keuzes (Berghmans, 1998). Baart (2001, p. 832-833) stelt dat de relatie tussen<br />
cliënt en hulpverlener niet alleen gekenmerkt wordt door functionaliteit, maar ook<br />
door betrokkenheid, loyaliteit, solidariteit. De hulpverlener helpt mee te zoeken naar<br />
wat voor de cliënt belangrijke waarden zijn, sluit aan bij de morele vragen van de cliënt<br />
en kan zichzelf daarbij niet op afstand houden maar spreekt daarmee enerzijds zijn eigen<br />
waardeoriëntaties uit en geeft anderzijds ook uitdrukking aan waarden als betrokkenheid,<br />
loyaliteit en solidariteit. Hierin komt tot uiting dat er waarden nagestreefd<br />
worden in de hulpverleningsrelatie en dat er waarden tot uitdrukking worden gebracht<br />
in de relatie. Dit uitdrukking geven aan waarden is ook te berde gebracht door Van<br />
Heijst (2005), wanneer zij stelt dat in de relatie hulpverlener – cliënt uitdrukkingshandelingen<br />
plaatsvinden: handelingen die niet (alleen) probleemoplossend zijn, maar die<br />
uitdrukking geven aan een belangrijke waarde. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de<br />
derde onderzoeksvraag, waarin deze relatie centraal staat: Op welke manier komen<br />
waarden en normen aan de orde in de hulpverleningsrelatie tussen cliënt en hulpverlener?<br />
6.1 DE ‘GOEDE’ <strong>HU</strong>LPVERLENER<br />
In het voorgaande hoofdstuk is een aantal competenties aan bod gekomen, die hulpverleners<br />
belangrijk vinden in hun werk. Niet alleen competenties zijn echter doorslaggevend<br />
om de hulpverlening te laten slagen. Hulpverleners benoemen ook – gevraagd, én<br />
ongevraagd – dat de hulpverleningsrelatie gestoeld is op een aantal waarden, en dat zij<br />
de jonge moeders met een specifieke houding tegemoet treden. Juist ook deze relationele<br />
elementen zijn volgens de respondenten belangrijk om tot goede hulpverlening te<br />
komen.<br />
Pas als ik in ze geloof, dan pas kan ik goed uitvoeren, als ik iets zou voorliegen<br />
of voordoen dan prikken ze daar doorheen. (Respondent B)<br />
Wat maakt je een goede hulpverlener en wat maakt dat je goed met deze doelgroep<br />
kunt werken? Betrokkenheid denk ik. (Respondent D)<br />
In onderstaande wordt toegelicht welke waarden een rol spelen in de hulpverlening.<br />
6.1.1 WAARDEN<br />
In de interviews en in de focusgroepbijeenkomsten met de uitvoerende professionals,<br />
leggen zij sterk de nadruk op een aantal relationele aspecten van de hulpverlening. Zij<br />
noemen dat hulpverleners authentiek moeten zijn, betrokkenheid moeten tonen,<br />
trouw, loyaal en eerlijk moeten zijn, dat zij betrouwbaar moeten zijn en dat vertrouwen<br />
in de hulpverleningsrelatie een heel grote rol speelt. Wanneer naar de argumentaties<br />
die daarbij volgen gekeken wordt, dan wordt duidelijk dat er heel wat schuil gaat achter<br />
dergelijke begrippen.<br />
Je moet echt betrouwbaar zijn, je moet je afspraken nakomen, dat wat je belooft<br />
moet je doen, toegankelijk zijn, en op basis van die betrouwbaarheid kom je tot<br />
een eventuele werkrelatie. Daarvoor is het niet aan de orde dat je je bemoeit
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
met hun leven, nee, daar moeten ze wel toestemming voor geven. Dus dat kost<br />
ook tijd en daar hebben we ook wel, daar nemen we ook tijd voor. [...] En als jij<br />
laat zien dat je daar betrouwbaar in bent, dat je alles met ze bespreekt, dat je<br />
niks achter hun rug doet, dat je met ze samen, het beste met hun voor hebt, al je<br />
afspraken nakomt, dat wat je belooft nakomt, dan krijg je mandaat, zo noemen<br />
we dat dan, dan kun je verder. (Respondent D)<br />
In bovenstaande fragment is een hulpverlener aan het woord over betrouwbaar zijn.<br />
Uit het fragment komt naar voren dat betrouwbaar zijn meerdere betekenissen heeft:<br />
De hulpverlener heeft geen verborgen agenda (doet niks achter hun rug om, bespreekt<br />
alles met ze).<br />
De hulpverlener heeft het belang van de cliënt voorop staan (heeft het beste met<br />
ze voor).<br />
De hulpverlener doet wat hij zegt (nakomen wat je belooft, doen wat je belooft).<br />
De hulpverlener is er als je haar nodig hebt (ze is toegankelijk).<br />
Dit voorbeeld maakt duidelijk dat uitspraken als “je moet betrouwbaar zijn” of “je moet<br />
betrokkenheid tonen” op zichzelf niet laten zien waar het hier dan werkelijk om gaat in<br />
de hulpverlening, omdat achter betrouwbaar zijn en betrokkenheid tonen heel veel betekenissen<br />
schuil gaan. In onderstaande tabel 6-1 een overzicht van de betekenissen<br />
die voorkomen in de data, waarbij eveneens een poging is gedaan om deze te rubriceren.<br />
TABEL 6-1: BETEKENISSEN VAN WAARDEN DIE RELEVANT ZIJ N IN DE <strong>HU</strong>LPVERLENINGSRELATIE<br />
Wat zeggen respondenten? Waar refereert het aan?<br />
Je moet jezelf zijn.<br />
Je moet eerlijk zijn.<br />
Je bent er als cliënten je nodig hebben.<br />
Je doet iets met hun vragen en komt afspraken na.<br />
Je neemt hun vragen serieus.<br />
Je staat naast en achter de moeder.<br />
Je komt afspraken na.<br />
Je hebt het beste met cliënten voor.<br />
Je krijgt een band met een moeder.<br />
Je leeft mee met een jonge moeder.<br />
De moeders delen intieme informatie met je (die ze<br />
soms zelfs niet met anderen delen).<br />
Je deelt lief en leed met de cliënt: je huilt mee bij verdriet<br />
en juicht mee bij succes en blijdschap.<br />
Je hebt ‘iets’ met je eigen cliënt(en): voor haar/hen<br />
loop je net wat harder.<br />
Je gaat voor je cliënten door het vuur.<br />
Je toont letterlijk en figuurlijk warmte.<br />
Je hebt iets over voor een cliënt (op een vrije dag met<br />
ze afspreken, spulletjes die je zelf niet meer nodig<br />
hebt doneren).<br />
Je wordt op een gegeven moment meer dan een<br />
hulpverlener.<br />
Je maakt je oprecht zorgen over een cliënt.<br />
Authenticiteit<br />
Trouw, in de betekenis van betrouwbaar,<br />
loyaal, beschikbaar,<br />
aanwezig zijn.<br />
Betrokkenheid, in de betekenis<br />
dat het lot van de cliënten je niet<br />
koud laat en je betrokken bent op<br />
hun leven.<br />
De relatie cliënt – hulpverlener 69
De relatie cliënt – hulpverlener<br />
70<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Je moet samen met de cliënt aan doelen werken.<br />
Je accepteert een jonge moeder zoals ze is; je oordeelt<br />
niet.<br />
Je legt niet je eigen waarden en normen op aan een<br />
cliënt.<br />
Je gelooft in de moeders.<br />
Je geeft de moeders zelfvertrouwen.<br />
Je wijst de cliënt niet af.<br />
Je spreekt uit wat je goed vindt aan de cliënt.<br />
Je bent trots op een cliënt.<br />
Je zorgt dat een jonge moeder zich ‘gezien’ voelt.<br />
Erkenning<br />
Interessant is dat uit onderzoek naar de leefwereld van jonge moeders blijkt dat de<br />
hulp en steun die zij ontvangen mede gewaardeerd wordt als deze blijk geeft van beschikbaarheid,<br />
nabijheid en het ontbreken van negatieve oordelen (Keinemans, in<br />
druk). Hierin laten zich elementen herkennen van de trouw, betrokkenheid en het uitdrukking<br />
geven van respect dat de hulpverleners beschrijven. Hulpverleners doen dus<br />
naast een technisch-instrumenteel aanbod, ook een relationeel aanbod. Het belang van<br />
dit relationele aanbod is groot: pas als er sprake is van vertrouwen heb je “mandaat”<br />
van de cliënt om hulp te verlenen. Zonder dat er sprake is van een goede hulpverleningsrelatie,<br />
zo stellen alle respondenten, kom je niet zo ver in de hulpverlening. Overigens<br />
wil dat niet zeggen dat zonder die hulpverleningsrelatie niets gedaan wordt. In de<br />
eerste fase van de hulpverlening, als een relatie nog tot stand moet komen, worden wel<br />
degelijk hulpvragen beantwoord. Veelal zijn dit echter praktische hulpvragen, zoals<br />
hulp bij huisvesting. Pas als er een goede relatie is wordt het mogelijk om tegemoet te<br />
komen aan minder praktische vragen en behoeften van de cliënt. Hierin vinden we ondersteuning<br />
voor zorgethische benaderingen van zorg en hulp, zoals de presentietheorie<br />
(Baart, 2001), waarin uiteengezet wordt dat het relationele aanbod van de hulpverlener<br />
en de waarden waaraan in deze relatie uitdrukking wordt gegeven (zoals trouw,<br />
betrokkenheid, erkenning) de basis vormt voor goede hulp en zorg. Pas als deze relatie<br />
is ontstaan, kan duidelijk worden wat de noden van een cliënt zijn. Er wordt in deze<br />
zorgethische benadering dan ook vanuit gegaan dat het hier om meer gaat dan een attitude:<br />
betrokken zijn of erkenning tonen is niet alleen een kwestie van omgangsvormen,<br />
maar relationele afstemming vormt de kern van goede hulpverlening. Wat interessant<br />
is aan de uitspraken van de respondenten, is dat ook hier de relationele afstemming<br />
cruciaal wordt gevonden in de hulpverlening. Het uitdrukking geven aan waarden is<br />
daarbij niet alleen een kwestie van omgangsvormen: het gaat er niet alleen om de cliënt<br />
respectvol te behandelen bijvoorbeeld, maar het respect wordt ook gevoeld. Dit blijkt<br />
uit uitspraken van respondenten als “ik ben trots op een jonge moeder” of “ik maak me<br />
oprecht zorgen”. De uitspraak van de hulpverleners dat zij authentiek moeten zijn<br />
hangt hier waarschijnlijk mee samen: geveinsde betrokkenheid of erkenning zal niet de<br />
gewenste relationele afstemming tot gevolg hebben.<br />
Overigens komt uit de data ook naar voren dat, volgens de respondenten, de hulpverleningsrelatie<br />
wel ‘begrensd’ moet worden. Zij beschouwen het als onderdeel van hun<br />
professionaliteit, om grenzen te stellen aan (aspecten van) trouw, betrokkenheid en<br />
respect. We noemen een aantal voorbeelden om dat te illustreren:<br />
Cliënten delen vaak intieme zaken met een hulpverlener, maar in veel organisaties<br />
is de afspraak dat er geen ‘geheimen’ mogen zijn tussen cliënt en hulpverle-
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
ner. Collega-hulpverleners dienen op de hoogte te zijn van de situatie van een client.<br />
Cliënten worden bij voorkeur niet toegelaten in het privéleven van de hulpverlener:<br />
moeders komen niet bij professionals thuis, er wordt niet opgepast op de<br />
kinderen van de jonge moeders, een aantal organisaties hanteert de regel dat na<br />
afloop van het hulpverleningscontact er (tijdelijk) geen contact meer mag zijn<br />
tussen een hulpverlener en cliënt.<br />
De hulpverlener zorgt dat haar eigen emoties niet de overhand nemen in de<br />
hulpverlening.<br />
6.2 DE VERHOUDING DESKUND IGHEID – WAARDEN<br />
In hoofdstuk 4 is aan de orde gekomen dat in morele kwesties en dilemma’s, de hulpverleningsrelatie<br />
en de begrenzing ervan, een thema kan zijn. De professionele relatie<br />
kan morele vragen oproepen, met name op het snijvlak van betrokkenheid-distantie.<br />
Het voorgaande maakt duidelijk dat de hulpverlening bestaat uit een technischinstrumenteel<br />
aanbod, maar dat zeker ook de waarden waaraan in de hulpverlening<br />
uitdrukking wordt gegeven (authenticiteit, trouw, betrokkenheid, respect) van groot<br />
belang zijn voor ‘goede’ hulpverlening (zie ook Keinemans, in druk; Baart, 2001; Gelauff,<br />
1995).<br />
In dit verband is het interessant om op te merken dat de hulpverleners beschrijven dat<br />
zij daarbij soms de rol en functie van actoren uit het sociaal netwerk van de jonge moeders<br />
over lijken te nemen. Hulpverleners doen – zoals tabel 6.1 ook laat zien – ook<br />
‘moederachtige’ of ‘vriendinachtige’ dingen 19. Aan de hulpverleners worden bijvoorbeeld<br />
nieuwtjes toevertrouwd, die moeders of vriendinnen van de cliënten niet te horen<br />
krijgen, en ze hebben een warm hart voor de cliënten.<br />
Ik denk dat wij hier een beetje een opvoedingsklimaat laten bestaan, we zeggen<br />
wel eens, we zijn gewoon een warm nest, wat ze missen vinden ze hier. Gezellig<br />
samen eten aan tafel, voorbeeldfunctie hebben, hoe ga je eigenlijk met elkaar<br />
om, hoe ga je met je kinderen om. Gewoon wat ze eigenlijk gemist hebben in<br />
een normaal gezin, proberen wij hier vorm te geven en dat nemen ze over. Dat<br />
vinden ze fijn, daar voelen ze zich prettig bij. Dat is, het is daar fijn. Het is een<br />
fijn plekje, het ziet er leuk uit, er is altijd iemand, er is een luisterend oor, er is<br />
een warm hart, er is altijd wat te eten. Altijd kleertjes als je niet genoeg hebt. Je<br />
kunt altijd met overal bij ons terecht. (Respondent D).<br />
Daarbij moet expliciet opgemerkt wordt dat de respondenten ervoor waken dat de cliënt<br />
hen te veel als vriendin of moeder gaat beschouwen.<br />
Tijdens een van de focusgroepbijeenkomsten met de uitvoerende professionals werd<br />
opgemerkt dat de verhouding tussen de professionele deskundigheid en de meer relationele<br />
waarden die ingezet worden in de hulpverlening, wel kan verschillen tussen<br />
cliënten. Bij de ene moeder moet je meer deskundigheid inzetten, waar je bij de andere<br />
19 Ook dit gegeven, dat professionals kenmerken lijken over te nemen van actoren uit het informele<br />
steunnetwerk van mensen, is bekend en wordt beschreven in de presentietheorie (Baart,<br />
2001). Het is juist deze positionering van de professional, veel meer nog dan het technischinstrumenteel<br />
handelen, die de hulpverlening waardevol maakt. Met andere woorden: relationele<br />
afstemming is, meer dan interveniëren, cruciaal in het bieden van waardevolle hulpverlening<br />
(zie ook Keinemans, in druk).<br />
De relatie cliënt – hulpverlener 71
De relatie cliënt – hulpverlener<br />
72<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
weer meer moet investeren in de relatie. Dit proces verloopt echter grotendeels onbewust.<br />
Respondent J: [...] Wel eentje die ik nu heb, waar je wat meer, want dat meisje<br />
dat zwanger of niet, die doet eigenlijk alles wel heel goed en daar heb ik weinig<br />
omkijken naar, en een ander iemand daar moet je meer deskundigheid op gooien,<br />
dat je tactieken moet gaan verzinnen van oh, hoe moet ik dat aanpakken.<br />
Want dan zie je toch dat zij grenzen probeert te verleggen en die ander komt<br />
meer vertellen wat ze gedaan heeft en die regelt dat.<br />
Respondent F: Het is inderdaad een afweging van hoeveel procent je bij iedereen<br />
inzet, en bij de ene zet je meer deskundigheid in en professionaliteit en de<br />
ander kun je weer wat meer nabij laten komen.<br />
Respondent J: Maar omdat ik het nu opschrijf kom ik daar achter, want het gaat<br />
eigenlijk vanzelf. Het is niet zo dat ik denk van oh, bij haar ga ik me zo opstellen,<br />
want ik ben altijd gewoon mezelf. (Bijeenkomst 3)<br />
6.3 TIENER OF MOEDER?<br />
In de interviews en bijeenkomsten besteden de hulpverleners aandacht aan de positie<br />
van tienermoeders, en de vraag of zij de nadruk leggen op het tienerschap of het moederschap<br />
van deze vrouwen. Uit de data blijkt dat beide – het tienerschap en het moederschap<br />
– van belang zijn.<br />
De respondenten zijn van mening dat het geen recht zou doen aan jonge moeders,<br />
wanneer aan hen dezelfde eisen gesteld worden als aan volwassen moeders. Doordat<br />
jonge moeders nog adolescent zijn, zijn bepaalde aspecten van het moederschap voor<br />
hen moeilijker en het is goed daar rekening mee te houden. Tegelijkertijd worden de<br />
vrouwen echter ook als moeder benaderd: de jonge moeders beschouwen zichzelf namelijk<br />
ook als moeder en horen op een daarbij passende manier benaderd te worden.<br />
Dan krijg je in ieder geval meer kans. Als het niet lukt, kun je dat wel ondervangen<br />
vind ik, of als ze wel een keer een grote mond hebben of kont tegen de krib,<br />
hakken in het zand. Het hoort wel bij hun ontwikkeling, dus dan krijgen ze wel<br />
meer kans, mogen ze ook fouten maken, zoals ieder mens dat mag, maar hun<br />
ook met hun specifieke ontwikkeling. En dan krijg je dat je niet meteen afgerekend<br />
wordt op het feit dat je geen goede moeder bent omdat je nog een moeder<br />
bent. Omdat het gewoon ontwikkelingsgebieden zijn. (Respondent G, bijeenkomst<br />
2)<br />
Als moeder, want dat is ook voor hun heel belangrijk denk ik en niet van we<br />
moeten dat of... Nee, maar als moeder. Maar ook wel, ja begrijpend natuurlijk<br />
dat ze uit willen en dat soort dingen, maar het meeste als moeder, want dat<br />
merk je ook dat ze dat ook willen en vinden, want dat kind is ook gewoon heel<br />
belangrijk en dat is waar hun mee bezig zijn en dus ook soms heel erg belemmert<br />
of tijd kost, maar ze zijn in de eerste instantie wel moeder juist. Vind ik.<br />
(Respondent J)<br />
Het is van belang om op te merken dat in deze kwestie – zijn jonge moeders in de eerste<br />
plaats tieners of moeders? – verschillende discoursen kunnen worden gebruikt. Om te<br />
beginnen is er een objectief-wetenschappelijk discours, waarbij gerefereerd wordt aan<br />
de ontwikkelingsstadia die afgelegd worden van kind tot volwassene. Feitelijk, zo is het<br />
argument, beschikken jongeren nog niet over dezelfde vermogens en capaciteiten van
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
volwassenen, dus die mag je daar ook niet op afrekenen. <strong>Onderzoek</strong> naar de ontwikkeling<br />
van het ‘puberbrein’ (Crone, 2008) ondersteunt deze veronderstelling, waarin overigens<br />
ook een gevaar schuilt. Dergelijk onderzoek laat immers een algemene ontwikkeling<br />
zien, wat niet wegneemt dat individuele verschillen tussen pubers kunnen bestaan<br />
en deze ontwikkeling bijvoorbeeld beïnvloed zou kunnen worden door de zwangerschap<br />
en het moederschap. <strong>Onderzoek</strong> van Breheny en Stephens (2007) laat echter<br />
zien dat professionals (in dit geval (para-)medici) echter niet geneigd zijn om opvattingen<br />
over de ontwikkelingen van adolescenten te nuanceren. Zij koppelen deze opvattingen<br />
over de adolescentiefase aan opvattingen over goed moederschap, met als uitkomst<br />
dat jonge moeders vaak als slechte moeders gezien worden. Het is van belang<br />
om op te merken dat de respondenten in dit onderzoek hier niet voor pleiten: zij stellen<br />
voor om in de bejegening van jonge moeders juist rekening te houden met hun ontwikkelingsgebieden,<br />
zonder daarbij direct een oordeel te vellen over hun moederschapskwaliteiten.<br />
Naast dit objectief-wetenschappelijke discours is er dus ook een moreel discours,<br />
waarbij gerefereerd wordt aan het gegeven dat jonge moeders ook moeder zijn, zichzelf<br />
als moeder zien, en in die positie erkend moeten worden, maar rekening houden met<br />
het feit dat zij nog adolescenten zijn.<br />
De relatie cliënt – hulpverlener 73
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties<br />
74<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
7 AANDACHT VOOR MORALITEIT BINNEN ORGANISATIES<br />
In de nu volgende twee hoofdstukken wordt verslag gedaan van de bevindingen uit de<br />
ontwikkelingscomponent, het tweede deel van het onderzoeksproject. Het uiteindelijke<br />
doel van dit onderzoeksgedeelte is het formuleren van daadwerkelijke ‘handvatten’<br />
voor reflectie op morele vragen die aansluiten op de werkpraktijken in organisaties die<br />
hulp verlenen aan adolescente moeders. De onderzoeksvraag die in dit deel centraal<br />
stond, was: ‘Hoe kan reflectie op het moreel handelen van professionals een plaats krijgen<br />
in opleidingen, trainingen, intervisies van professionals?’. Om deze vraag te kunnen<br />
beantwoorden zijn drie deelvragen geformuleerd:<br />
1. Welke aandacht is er in de huidige werkpraktijken en het huidige opleidingsaanbod<br />
van organisaties die hulp verlenen aan jonge moeders voor moraliteit?<br />
2. Wat is de visie van het management van organisaties die hulp verlenen aan jonge<br />
moeders op het belang van aandacht voor moraliteit?<br />
3. Hoe kan aandacht voor moraliteit in organisaties die hulp verlenen aan jonge<br />
moeders verbeterd worden?<br />
In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe moraliteit in de dagelijkse praktijk van organisaties<br />
die hulp verlenen aan jonge moeders aan de orde is: Wie komt welke morele vragen<br />
tegen? Worden ze besproken en zo ja, waar en wanneer en met wie? Waar speelt<br />
moraliteit verder nog een rol en hoe is dit verbonden met wat er binnen een organisatie<br />
gebeurt? Met deze beschrijving geven we antwoord op de eerste deelvraag.<br />
7.1 VERANTWOORDELIJKHEID OP ALLE NIVEAUS<br />
De leidinggevenden en stafmedewerkers van de organisaties die participeerden in dit<br />
onderzoek, signaleren dat morele vragen en dilemma’s op alle niveaus in de organisatie<br />
voorkomen. Hoewel ze meestal ontstaan op het microniveau, in het directe contact met<br />
cliënten, zijn het toch niet alleen de hulpverleners die worden geconfronteerd met de<br />
morele aspecten en spanningen die zich voordoen in het werken met jonge moeders.<br />
Leidinggevenden – van teamleiders tot Raad van Bestuur – staf- en beleidsmedewerkers<br />
en medewerkers in andere functies, bijvoorbeeld de ondersteuner van de cliëntenraad,<br />
worstelen met dezelfde morele vragen (zie hoofdstuk 4 voor voorbeelden van deze<br />
vragen en een uitwerking van de verschillende typen vragen). Eén respondent, die<br />
leidinggevende is van maatschappelijk werkers uit diverse settingen en dus ook te maken<br />
heeft met hulpverleners die met andere doelgroepen werken, signaleert dat tussen<br />
de werkers die met jonge moeders werken meer overlegd wordt dan bij andere werkers.<br />
Het zijn vragen waar men niet omheen kan, dus er wordt overal aandacht aan besteed.<br />
Nergens gebeurt dit expliciet, bijvoorbeeld onder de noemer van morele reflectie<br />
of moreel beraad 20, zo blijkt uit de interviews en de gesprekken in de focusbijeenkom-<br />
20 Moreel beraad definiëren wij als “onder leiding van een faciliterende gespreksleider, methodisch<br />
reflecteren op morele vragen naar aanleiding van praktische ervaringen van verschillende<br />
soorten professionals” (Molewijk, Abma & Van Dartel, 2008, p. 33).
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
sten. Men vraagt zich ook af of het nodig is om aparte bijeenkomsten voor moreel beraad<br />
te organiseren, want onder allerlei andere noemers en op allerlei andere manieren<br />
is er volop aandacht voor moraliteit. Deze ervaring stemt overeen met wat de hulpverleners<br />
beschrijven: in tal van overleg is er aandacht voor morele vragen, maar ze staan<br />
niet specifiek als zodanig op de agenda en er is ook geen moreel discours van waaruit<br />
deze vragen geanalyseerd worden (zie ook §5.2.2).<br />
Geen specifieke deskundigheid<br />
De participerende organisaties hebben geen van allen een speciale functionaris in<br />
dienst of een commissie ethiek 21 die tot taak heeft morele vragen te beantwoorden.<br />
Ook is er nergens een ander formeel orgaan waar beraad over dit soort kwesties structureel<br />
plaatsvindt. Toch betekent dit volgens leidinggevenden en stafmedewerkers niet<br />
dat er geen aandacht voor moraliteit is, integendeel: overal worden morele vragen door<br />
hulpverleners besproken met collega’s, al dan niet in teamverband. Wanneer men er<br />
niet uitkomt worden ook leidinggevenden en soms stafmedewerkers of een gedragsdeskundige<br />
22 geraadpleegd. Bij deze personen is het afhankelijk van hun tijd en deskundigheid<br />
hoeveel aandacht ze aan een probleem (kunnen) besteden. Uiteindelijk komen<br />
zaken soms op het bureau van de directie of de Raad van Bestuur terecht en wanneer<br />
er in de organisatie zelf geen specifieke deskundigheid is om een vraag te beantwoorden<br />
wordt overlegd met deskundigen van andere instanties, bijvoorbeeld Bureau<br />
Jeugdzorg.<br />
Geen specifieke overlegvormen<br />
De meest genoemde plaatsen – of momenten – waar informeel overleg over morele<br />
kwesties plaatsvindt zijn: teamvergaderingen, werkbesprekingen en intervisie. Het is<br />
geen vast agendapunt, er wordt gewoon ruimte voor gemaakt wanneer er iets speelt. Er<br />
is ook geen vast stramien voor de bespreking, het hangt af van de leidinggevende (die<br />
de vergadering voorzit) hoe een casus besproken wordt. Het hoeft zelfs niet eens perse<br />
een casus te zijn die wordt ingebracht, ook het benoemen van een ‘niet-pluis-gevoel’,<br />
dat beschouwd kan worden als een ‘sensor’ voor morele vragen (Bolt et al., 2003; Bauduin<br />
& Kanne, 2009), kan aanleiding zijn om aandacht te besteden aan moraliteit in de<br />
hulpverlening. Omdat niet alle organisaties eenzelfde overlegstructuur hebben en ook<br />
de wijze waarop medewerkers werkondersteuning krijgen (supervisie of intervisie,<br />
werkbegeleiding; met het hele team of in kleine groepjes of individueel) verschilt per<br />
organisatie, is de frequentie en de wijze waarop morele aspecten van het werk besproken<br />
worden heel verschillend. Ook “in één-op-één-overleg zoals werkbegeleiding zijn<br />
vaak morele aspecten aan de orde” en “morele vragen worden ook vaak gewoon besproken<br />
onder de koffie of in de wandelgangen en het gebeurt regelmatig dat iemand<br />
speciaal hiervoor even een collega opzoekt of belt”.<br />
Ieders verantwoordelijkheid<br />
In eerste instantie is het de bedoeling dat hulpverleners “er zelf uit komen” wanneer ze<br />
zich voor morele vragen gesteld zien; met hun collega’s, in het team. Professionaliteit<br />
veronderstelt immers dat werkers hun handelen ethisch kunnen verantwoorden (Jagt,<br />
21 Zoals in de zorgsector, waar veel organisaties een Commissie Ethiek hebben.<br />
22 Niet alle organisaties die participeerden in het onderzoek hebben een gedrags(des)kundige in<br />
dienst, dit hangt onder andere samen met de grootte van de organisatie.<br />
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties 75
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties<br />
76<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
2009). De vraag – die veel leidinggevenden bezighoudt – is echter of dit impliceert dat<br />
hulpverleners individueel verantwoordelijk zijn voor hun keuzes en hun handelen, of<br />
dat de organisatie ook (een deel van de) verantwoordelijkheid draagt 23. De meeste leidinggevenden<br />
en stafmedewerkers vinden het laatste:<br />
Wij zijn als teamleider eindverantwoordelijk, dat hebben we met elkaar afgesproken.<br />
Ingrijpende beslissingen mogen geen individuele beslissingen zijn, je<br />
neemt als leidinggevenden uitdrukkelijk de verantwoordelijkheid op je, je gaat<br />
voor je mensen staan, lost bepaalde zaken op. Het is (voor hulpverleners) belangrijk<br />
te weten dat je handelen gedekt wordt door de organisatie.<br />
Dat veronderstelt wel, dat hulpverleners de dingen die niet goed gegaan zijn melden;<br />
dit beschouwen de leidinggevenden als een deel van de professionele verantwoordelijkheid<br />
van hun medewerkers. In principe onderschrijven de leidinggevenden de stelling<br />
dat een organisatie erop moet vertrouwen dat elke individuele hulpverlener de<br />
juiste beslissingen neemt, maar zij zien ook dat dit vertrouwen niet altijd realistisch is.<br />
“Vertrouwen alleen is te simpel, dan stuur je ze het bos in”: organisaties moeten het<br />
mogelijk maken dat hulpverleners de juiste beslissingen kunnen nemen. Dit kan op verschillende<br />
manieren:<br />
In de eerste plaats door te zorgen voor de praktische dagelijkse support die hulpverleners<br />
nodig hebben wanneer zij “in een kramp raken” bij morele vragen. De<br />
meeste organisaties zeggen ernaar te streven hierin een “open deur-beleid” te<br />
voeren, wat wil zeggen dat een medewerker met een vraag gelijk bij iemand – een<br />
collega of een andere functionaris in de organisatie zoals een gedragswetenschapper<br />
of een stafmedewerker of de direct leidinggevende – terecht kan (letterlijk<br />
binnenlopen of telefonisch). In extreme gevallen kan het zelfs betekenen<br />
dat een collega of een gedragsdeskundige de medewerker praktisch ondersteunt<br />
door mee te gaan in een lastige situatie.<br />
In de tweede plaats is er theoretische support. Dit houdt in dat er bewust wordt<br />
teruggekomen op dilemma’s die besproken zijn in het team, bijvoorbeeld door er<br />
andere voorbeelden naast te zetten of door het organiseren van scholing over<br />
bepaalde thema’s. Maar ook het aanbieden van supervisie en intervisie, het neerzetten<br />
van heldere kaders zoals protocollen en richtlijnen, het aanreiken van methodiek<br />
en het stilstaan bij de organisatievisie kunnen manieren zijn om hulpverleners<br />
op dit gebied te ondersteunen.<br />
In de derde plaats ten slotte kan ook doorverwijzing naar en/of samenwerking<br />
met en/of consultatie van andere instanties of professionals plaatsvinden om een<br />
oplossing te zoeken voor een moreel probleem waarmee medewerkers zich geconfronteerd<br />
zien.<br />
De hulpverleners vinden dit aanbod van organisaties van groot belang. Ook zij hechten<br />
er waarde aan dat een organisatie overlegmogelijkheden en scholing aanbiedt, en dat<br />
er overleg plaatsvindt tussen organisaties (zie §5.2.5). Hiermee lijken de organisaties<br />
23 In dit verband werd in een aantal interviews en tijdens de eerste focusbijeenkomst het voorbeeld<br />
genoemd van de gezinsvoogd die strafrechtelijk vervolgd werd in de casus Savannah,<br />
waarvoor in 2006-2007 veel media-aandacht was.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
dus in belangrijke mate te voldoen aan de voorwaarden die hulpverleners stellen aan<br />
een ‘ondersteunende omgeving’. Tegelijkertijd valt op dat de hulpverleners, meer dan<br />
de leidinggevenden en stafmedewerkers, de nadruk leggen op ‘zachte kenmerken’ van<br />
de organisatie die tot steun kunnen zijn. De organisatiecultuur moet bijvoorbeeld gekenmerkt<br />
worden door loyaliteit en in overleg moet ruimte zijn voor emoties en ‘stoom<br />
afblazen’. Meer over de structuur en cultuur van een organisatie, en wat deze kunnen<br />
betekenen voor morele reflectie, volgt in §8.4.3.<br />
Hoewel er volgens de leidinggevenden en stafmedewerkers dus op veel momenten en<br />
bij allerlei personen in de organisatie ruimte is om morele vragen te stellen, merken zij<br />
toch op dat lang niet alle morele vragen en dilemma’s waar hun medewerkers in het<br />
werk tegen aanlopen, in het team ter sprake worden gebracht. Ze geven er verschillende<br />
verklaringen voor: de meest simpele is, dat het niet gebeurt omdat er te weinig tijd<br />
voor is tijdens een vergadering. Als het niet expliciet op de agenda staat, hebben medewerkers<br />
geen ruimte om het in te brengen. Een andere verklaring zou kunnen zijn<br />
dat lang niet alle hulpverleners morele vragen signaleren: je kunt een morele kwestie<br />
alleen maar ter sprake brengen wanneer je die herkent als zodanig. Zij denken wel dat<br />
impliciete ethische afwegingen vaker gemaakt worden dan medewerkers zich eigenlijk<br />
bewust zijn en dat morele dilemma’s en vragen aan de orde komen, “zonder dat men<br />
zich ervan bewust is” en dus vaak niet als zodanig benoemd worden. Uit ander onderzoek<br />
blijkt, dat dit niet alleen het geval is in de sociale sector (Remmers-van den Hurk &<br />
Van der Arend, 1996). Als derde verklaring wordt door sommigen genoemd, dat het<br />
ook “eng” is om dit soort vragen voor het front van je collega’s te stellen; er moet een<br />
zekere mate van vertrouwen in een team zijn om te durven zeggen dat je iets niet weet<br />
of moeilijk vindt. Mensen doen dit makkelijker wanneer ze zich veilig voelen bij iemand.<br />
Daarom komen ze vaker ter sprake tijdens individueel werkoverleg en bij de koffieautomaat.<br />
7.2 SPECIFIEKE <strong>MORELE</strong> VRAGEN VOOR LEIDINGGEVENDEN<br />
Zoals eerder ook al is vermeld, komen morele vragen niet alleen voor op de werkvloer,<br />
in de uitvoering van de hulpverlening (zie hoofdstuk 4), maar ook leidinggevenden en<br />
stafmedewerkers worden geconfronteerd met morele vragen. Veelal betreft het hier<br />
vragen op het meso- en macroniveau, waarvan sommigen ook worden gesignaleerd<br />
door hulpverleners (zie §4.2.4). Het zijn vragen die specifiek te maken hebben met de<br />
manier waarop het werk georganiseerd is, zowel binnen de organisatie als daarbuiten<br />
in het grotere maatschappelijke verband waar de organisatie deel van uitmaakt. Eén<br />
leidinggevende noemt als voorbeeld de verschillen – qua visie en ook qua inschaling –<br />
die er zijn tussen individuele werkers en groepswerkers ten gevolge van functiedifferentiatie.<br />
Er is weleens een verschil van visie op de vraag of een cliënt ‘klaar’ is of niet.<br />
In een aantal (twee) van de deelnemende organisaties is er een functiedifferentiatie<br />
tussen groepswerkers en casewerkers. Groepswerkers zien de cliënten vaker dan de<br />
casewerker, en vinden dat zij er juist meer zicht op hebben, terwijl de casewerker het<br />
individuele plan opstelt en dus eigenlijk bepaalt wat de groepswerker met die cliënt<br />
moet gaan doen. Volgens de leidinggevenden/ stafmedewerkers kan dit tot fricties en<br />
misschien ook wel morele dilemma’s leiden, waarvan cliënten uiteindelijk de dupe zijn.<br />
Twee hulpverleners herkennen deze mogelijke fricties tussen casewerker en groepswerker.<br />
Er zijn ook morele vragen die te maken hebben met de verantwoordelijkheid<br />
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties 77
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties<br />
78<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
die een organisatie (i.c. een leidinggevende) heeft voor het welzijn en de veiligheid van<br />
haar medewerkers:<br />
Onze medewerkers komen soms met cliënten in onhygiënische huishoudens of<br />
gewelddadige omgevingen in aanraking en dan hebben wij dus het recht om in<br />
te grijpen.<br />
Op het macroniveau ontstaan morele vragen door de slechte samenwerking en het gebrek<br />
aan afstemming tussen verschillende instanties. Bij de problematiek van jonge<br />
moeders hangt het één met het ander samen: huisvesting, inkomen, school en werk,<br />
zorg voor huishouden en gezondheid. Op elk gebied zijn andere instanties en organisaties<br />
actief, die vaak langs elkaar heen werken en van elkaar niet weten welke acties ondernomen<br />
zijn. Hulpverleners signaleren wel de problemen die daardoor ontstaan (zie<br />
ook §4.2.4), maar kunnen deze volgens de leidinggevenden/ stafmedewerkers niet<br />
aanpakken of ze durven het niet. Dan vinden leidinggevenden en stafmedewerkers dat<br />
zij zelf in actie moeten komen. Zij hebben meer afstand tot de concrete casus en meer<br />
zicht op de verantwoordelijkheden en bevoegdheden van de diverse ketenpartners.<br />
Leidinggevenden signaleren ook regelmatig dat bepaalde dilemma’s steeds terugkeren,<br />
bijvoorbeeld rondom het doen van een melding bij het AMK of over de vraag wat de<br />
hulpverlening wel en niet kan (of moet) overnemen van een jonge moeder. Dan vinden<br />
zij het nodig om er als organisatie een duidelijke visie op te formuleren die verdisconteerd<br />
kan worden in beleidsrichtlijnen en protocollen die als handvat kunnen dienen<br />
voor de hulpverleners. In de kleinere organisaties pakken leidinggevenden dit zelf op,<br />
meestal in samenspraak met het team van hulpverleners. In de grotere organisaties 24<br />
zetten de leidinggevenden en stafmedewerkers deze punten bij voorkeur ook ‘hoger’ in<br />
de organisatie op de agenda. Niet zozeer om daar concrete oplossingen te krijgen voor<br />
specifieke problemen op het microniveau – in acute situaties is er geen tijd om te wachten<br />
tot het management vergadert! –, maar om een bijdrage te leveren aan het voorkómen<br />
van problemen in de toekomst. Want:<br />
Als je niks bespreekt en niks vastlegt sijpelt wat je bespreekt en beslist rondom<br />
morele vragen in teams vaak niet door naar boven en dat moet eigenlijk wel:<br />
het moet terugkomen op een hoger niveau in de organisatie, in het beleid.<br />
Volgens enkele leidinggevenden gebeurt dit echter nog onvoldoende:<br />
Op hoger niveau in de organisatie komt het weinig ter sprake, daar is de sensitiviteit<br />
voor morele vragen nog onvoldoende. Er is geen reflectiemogelijkheid<br />
(en dus geen correctiemogelijkheid) over wat is onze visie op beleidsniveau.<br />
Met name wanneer organisaties voor hulpverlening aan jonge moeders door fusies deel<br />
uit gaan maken van grotere organisatieverbanden blijkt dit nogal eens een lastig punt:<br />
Je moet je meer verhouden tot wat er in de grotere organisatie gebeurt, dat<br />
maakt dat je minder vrij bent en minder onorthodoxe oplossingen kunt kiezen.<br />
Concurrentiegevoelens gaan ook een rol spelen. Er komt steeds meer management<br />
en steeds minder inhoud, wat een verarming betekent. Dat is ook een<br />
tendens.<br />
24 Of in de organisaties die deel uitmaken van een grotere welzijnsorganisatie.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Kleinschaligheid lijkt dus een voordeel te zijn als het gaat om het omgaan met moraliteit<br />
in het werk: meer mogelijkheden tot direct overleg door kortere lijnen, waardoor<br />
sneller gerichte beslissingen genomen kunnen worden.<br />
7.3 RICHTINGGEVENDE KADERS<br />
Organisatievisie<br />
De organisatievisie en de daarop gebaseerde missie wordt door de leidinggevenden en<br />
stafmedewerkers die participeerden in dit onderzoek beschouwd als een belangrijk<br />
richtsnoer voor het handelen van professionals. Zij vinden een heldere visie belangrijk,<br />
omdat deze normatieve kaders aanreikt voor het handelen van professionals. Daarnaast<br />
heeft de organisatievisie een verbindende functie: men vindt het niet goed als<br />
hulpverleners hun eigen lijn trekken. Maar tegelijkertijd wordt wel ingezien dat zo’n<br />
visie op zich “te kaal” is om als handvat te dienen bij het bespreken van morele dilemma’s.<br />
Omdat een visie in abstracte termen geformuleerd is, kan hij door iedereen in de<br />
praktijk anders ingevuld worden. Per situatie is een ‘vertaling’ nodig: gericht op het<br />
handelen van de professional die aansluit bij de vraag van de cliënt, de omgeving, de<br />
competenties van de hulpverlener, de (on)mogelijkheden binnen de organisatie, et cetera.<br />
De organisatievisie kan volgens sommigen zelfs af en toe belemmerend werken in<br />
de hulpverlening aan deze doelgroep. Ten eerste omdat er sprake is van complexe problematiek<br />
op meerdere gebieden, terwijl in een visie slechts enkele aspecten genoemd<br />
worden waardoor altijd het risico bestaat dat hulpverleners zeggen: “deze hulpvraag<br />
past niet bij ons aanbod”. Ten tweede omdat in dit werk de twee meest centrale waarden<br />
uit de missies – autonomie en veiligheid – en de twee meest centrale normen uit de<br />
visies – “de cliënt staat centraal” en “het belang van het kind staat voorop” – regelmatig<br />
botsen, waardoor een permanent moreel spanningsveld ontstaat.<br />
Richtlijnen en protocollen<br />
Specifieke richtlijnen over het omgaan met morele vragen en dilemma’s die zich voordoen<br />
in het dagelijks werk, bijvoorbeeld in de vorm van een stappenplan of een handreiking,<br />
zijn in geen enkele organisatie aanwezig. Wel zijn enkele respondenten bekend<br />
met modellen voor moreel beraad, zoals het socratisch gesprek (Kessels, 2002). Zij zeggen<br />
elementen hieruit wel eens toe te passen, bijvoorbeeld tijdens intervisie. Bij één<br />
organisatie is weleens een studiedag geweest over het omgaan met morele dilemma’s.<br />
Hier is een model aangereikt dat bruikbaar zou kunnen zijn bij het bespreken van morele<br />
vragen en dilemma’s, maar dit wordt in de praktijk niet gebruikt. De stafmedewerker<br />
in deze organisatie heeft zelf zo haar eigen manier om dilemma’s te bespreken,<br />
waarbij ze gewend is om op een rij te zetten hoe je vanuit verschillende kanten naar<br />
een probleem kijkt. Haar ervaring is, dat dit zinvol is omdat het leidt tot begrip voor<br />
andere standpunten en daarom ook kan leiden tot andere keuzes. Hoewel er volgens de<br />
meeste leidinggevenden in hun organisatie best goede ideeën zijn als het gaat om het<br />
initiëren, stimuleren en implementeren van morele reflectie, is het probleem, dat het<br />
meestal geen prioriteit krijgt en dat er dus geen tijd voor vrijgemaakt wordt:<br />
Er zijn zoveel belangrijke thema’s; dit komt vaak pas op de zoveelste plaats…<br />
In bredere zin zijn er overal wel allerlei richtlijnen en aanwijzingen waarin de morele<br />
kant van de hulpverlening tot uitdrukking komt. Onder andere worden genoemd: gedragscode,<br />
methodiekbeschrijving, de organisatievisie, protocollen voor allerlei pro-<br />
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties 79
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties<br />
80<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
blematische situaties zoals agressie en geweld, seksueel misbruik, kindermishandeling,<br />
et cetera. Deze bieden houvast aan hulpverleners en zijn volgens de leidinggevenden<br />
bevorderlijk voor transparantie, wat weer past in het kwaliteitsbeleid. Veel richtlijnen<br />
en protocollen worden overgenomen van andere instanties en organisaties, waar nodig<br />
aangepast aan de eigen organisatiecontext. Ook worden nieuwe richtlijnen ontwikkeld<br />
vanuit concrete pilots en projecten in de eigen praktijk (bijvoorbeeld met betrekking<br />
tot eergerelateerd geweld). Indien mogelijk wordt dit – zowel het aanpassen van bestaande<br />
als het ontwikkelen van nieuwe richtlijnen en protocollen – gedaan in samenspraak<br />
met de hulpverleners uit de eigen organisatie 25. Richtlijnen zijn echter niet altijd<br />
hét antwoord op morele vragen:<br />
Want:<br />
Mensen worden soms ook kriegelig van al die protocollen. Je moet met elkaar in<br />
gesprek gaan, je zit voortdurend in een spanningsveld en dat spanningsveld<br />
moet er ook zijn!<br />
… in elke situatie is het anders, en de ene hulpverlener pakt het op een andere<br />
manier aan dan de ander, dan wik en weeg je en daar hangen ook morele dingen<br />
aan, dat is nog weer iets anders dan de algemene moraal van klantgericht<br />
en zo.<br />
Deze uitspraak van één van de leidinggevenden die deelnam aan de eerste focusbijeenkomst,<br />
sluit aan bij conclusies uit eerdere onderzoeken: de professionele autonomie en<br />
het karakter van een hulpverlener is net zo belangrijk als regels en codes als het gaat<br />
om het leveren van ‘goede’ zorg (Kole & De Ruyter, 2009; Jacobs et al., 2008; Vorstenbosch,<br />
2005).<br />
Protocollen kunnen ook leiden tot morele vragen, wanneer ze botsen met persoonlijke<br />
opvattingen van hulpverleners over wat het juiste is om te doen in een concrete situatie<br />
26. Leidinggevenden en stafmedewerkers zien dit gebeuren, bijvoorbeeld wanneer<br />
een hulpverlener zich ontfermt over een baby die steeds blijft huilen en zich daardoor<br />
niet houdt aan het gedragsprotocol waarin staat dat de jonge moeder zelf primair verantwoordelijk<br />
is. Ook andere ervaringen van hulpverleners met richtlijnen en protocollen,<br />
bijvoorbeeld ten aanzien van indicatiestelling, die als behulpzaam, maar zeker niet<br />
zaligmakend worden beschouwd (zie paragraaf 5.2.2) worden herkend door veel leidinggevenden<br />
en ondersteund in diverse publicaties die in de afgelopen jaren over de<br />
zorg- en welzijnssector verschenen (Tonkens, 2003; Van den Brink, Jansen & Pessers<br />
2005).<br />
Beroepscode<br />
De beroepscode geeft de verwachtingen weer die men van de beroepsgroep mag hebben:<br />
hoe gedraagt een hulpverlener zich, waar houdt hij of zij zich aan. “Eigenlijk zijn<br />
het allemaal inkoppertjes, maar toch goed om te weten”, zo stelt een leidinggevende. Of<br />
25 Zo is ook het Handboek van De Kij tot stand gekomen.<br />
26 Ook hulpverleners signaleren dat richtlijnen en protocollen morele vragen kunnen veroorzaken,<br />
zie §4.2.4.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
de beroepscode 27 door hun hulpverleners gebruikt wordt als houvast c.q. richtinggevend<br />
kader is niet bekend bij de meeste respondenten. Zij vermoeden dat hun medewerkers<br />
de code niet kennen; zelf geven ze ook eerlijk toe dat ze niet precies op de<br />
hoogte zijn van wat er allemaal in staat 28. In één organisatie is de beroepscode wel expliciet<br />
aan de orde: tijdens de introductie voor nieuwe medewerkers wordt er aandacht<br />
aan besteed. De beroepscode wordt door de leidinggevende van deze organisatie beschouwd<br />
als een globaal kader, dat in elke context concreet ingevuld kan worden met<br />
afspraken en aangevuld wordt met andere kaders vanuit de organisatie zoals richtlijnen<br />
en protocollen.<br />
7.4 DESKUNDIGHEID EN PROFESSIONALITEIT<br />
In de praktijk blijkt volgens de respondenten dat hulpverleners tijdens hun opleiding<br />
niet voldoende zijn toegerust voor het omgaan met de morele vragen die zich in het<br />
werken met jonge moeders voordoen.<br />
Zelf kritisch te zijn, op je eigen waarden en normen en hoe is het met de mensen<br />
waarmee je werkt, hoe zitten mensen in elkaar, je bewust zijn van waar je<br />
mee werkt, daar heb ik het idee van dat dat steeds minder wordt, dat ze dat leren.<br />
Terwijl je juist bij jonge moeders meer wordt geconfronteerd met normen<br />
en waarden dan in het ‘gewone’ maatschappelijk werk met volwassenen. Hulpverleners<br />
moeten zich ervan bewust zijn dat er altijd morele dingen aan de<br />
hand zijn.<br />
De meeste leidinggevenden en stafmedewerkers hebben weinig beeld van wat er precies<br />
in de opleidingen 29 wordt aangeleerd. Ze denken dat er weinig aandacht besteed<br />
wordt aan moraliteit en ethiek, want ze constateren leemtes in kennis en ontbrekende<br />
competenties, met name op het gebied van communicatie en (zelf)reflectie. Ook over<br />
systeemgericht werken en competentiegericht werken, over signalen van geweld en<br />
seksueel misbruik – allemaal gebieden waar morele aspecten een rol spelen – weten<br />
hulpverleners weinig als ze net van de opleiding komen. Het meeste wordt volgens de<br />
respondenten uiteindelijk toch geleerd in de praktijk en tijdens stages. Daarbij is coaching<br />
en supervisie heel erg belangrijk. De opleiding wordt dus vooral gezien als een<br />
‘basiskwalificatie’ en leidinggevenden letten bij het aannemen van nieuwe medewerkers<br />
veel meer op hoe iemand is als persoon: is het een hulpverlener die past bij deze<br />
cliëntendoelgroep? Als belangrijkste kenmerk van de doelgroep jonge moeders wordt<br />
benoemd dat het dan wel moeders zijn, maar ook nog adolescenten (zie §5.1.1 voor de<br />
visie van hulpverleners op de doelgroep). Hieruit volgt volgens de leidinggevenden en<br />
stafmedewerkers dat er een specifieke benadering nodig is, waarin enerzijds veel ruimte<br />
gegeven wordt, maar anderzijds ook duidelijke grenzen gesteld worden: “je moet ze<br />
soms bij de kraag grijpen”. Dit vraagt om competenties waarover niet alle hulpverleners<br />
beschikken. In de basishouding zijn respect voor de autonomie van een jonge<br />
moeder, geduld, empathisch vermogen en affiniteit/betrokkenheid met de doelgroep<br />
27 Er zijn er overigens meerdere in dit werkveld: NVMW (2009, herziene versie oktober 2010),<br />
Phorza Beroepscode voor sociaal-agogische professionals (2009); gezamenlijk ontwikkelden zij<br />
een addendum ‘jeugdzorg’ bij hun codes.<br />
28 Het feit dat deze vraag gesteld wordt, zet hen wel aan het denken en enkelen nemen zich voor<br />
de code op te zoeken en het er eens met collega’s over te hebben…<br />
29 MWD, SPH.<br />
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties 81
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties<br />
82<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
de belangrijkste kenmerken. In principe ligt de regie zoveel mogelijk bij de cliënt, wat<br />
met zich meebrengt dat hulpverleners moeten kunnen aansluiten bij wat cliënten zelf<br />
willen en kunnen en flexibel moeten kunnen inspelen op hun ondersteuningsbehoeften,<br />
en ook – wanneer dat onvermijdelijk is – kunnen doorverwijzen naar adequatere hulpverleningsvormen.<br />
Naast kennis over onder andere de leeftijdskenmerken van de doelgroep<br />
en alle mogelijke vragen die zich op dit terrein voordoen vraagt dit om communicatieve<br />
vaardigheden en kennis van methodiek en culturele verschillen. De hulpverleners<br />
mogen niet normerend of veroordelend denken, ze moeten beschikken over een<br />
vermogen tot kritische (zelf)reflectie en bereid zijn tot samenwerking met alle betrokkenen.<br />
Ze moeten kunnen ‘wikken en wegen’. Tegelijkertijd moeten ze weten wat wel<br />
en niet kan en in staat zijn om grenzen te stellen. Hier raken we aan normatieve aspecten:<br />
om buiten de geijkte kaders te kunnen denken, maar óók om binnen de bestaande<br />
organisatorische en maatschappelijke kaders de ruimte te vinden die nodig is om goede<br />
hulp aan deze doelgroep te verlenen, moeten de professionals<br />
zich ten eerste bewust zijn van hun eigen waarden en normen;<br />
ten tweede dienen ze op de hoogte te zijn van de waarden en normen die gelden<br />
binnen de beroepsgroep en de organisatie waarbinnen men werkt;<br />
ten derde moeten ze zich kunnen verhouden tot maatschappelijke waarden en<br />
normen;<br />
en, last but not least, moeten ze respectvol en flexibel om kunnen gaan met de<br />
waarden en normen van hun cliënten, ook – of juist: vooral - wanneer die afwijken<br />
van hun eigen waarden en normen.<br />
Medewerkers moeten daarnaast beschikken over de vaardigheid om botsende waarden<br />
en normen bespreekbaar te maken in de jonge moeder groep, wanneer daar spanningen<br />
ontstaan doordat er heel normatief met iets (of met elkaar) wordt omgegaan.<br />
Een meisje dat het steeds alleen maar over zichzelf had, wat uiteindelijk leidde<br />
tot uitsluiting in de jonge moedergroep. Bij afwijkend gedrag kunnen ze ook<br />
heel veroordelend zijn naar elkaar. Dit moet dan een thema zijn in de groep.<br />
Dit vraagt om competenties die breder zijn dan alleen het handelen in de individuele<br />
hulpverleningsrelatie en die behalve met het kunnen zien en benoemen van morele<br />
vragen ook te maken hebben met het ter discussie willen en durven stellen van bepaalde<br />
zaken.<br />
Een hulpverlener die met deze doelgroep wil werken “moet zichzelf kunnen blijven<br />
ontwikkelen, je moet als een amoebe manoeuvreren, het is een bewegend iets, nooit<br />
star”. Omdat er in dit werk vooral behoefte is aan hulpverleners die om kunnen gaan<br />
met complexe vragen is het opleidingsniveau hbo of mbo+. Maar volgens de meeste leidinggevenden<br />
gaat het misschien nog wel meer om werk- en levenservaring. Dit betekent<br />
dat er in veel organisaties die zich richten op de doelgroep jonge moeders vaak<br />
ook oudere medewerksters werken. Toch streeft men overal qua teamsamenstelling<br />
wel een goede mix na van leeftijden, culturele en religieuze achtergronden. De cliëntenpopulatie<br />
bestaat namelijk ook uit meiden met uiteenlopende sociale, culturele en
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
religieuze achtergronden en het is de heersende opvatting, dat het goed is als ook in het<br />
hulpverleningsteam verschillende achtergronden vertegenwoordigd zijn.<br />
60% van onze cliënten is allochtoon dus we houden er rekening mee. Want juist<br />
in dit soort situaties spelen morele vragen hoewel die niet altijd als zodanig benoemd<br />
worden. Want de verschillende normen en waarden binnen verschillende<br />
culturen, dat is een belangrijk thema in dit werk: wat doe je wel/niet met<br />
kinderen, wat vind je goed als het gaat over slapen, eten, etc.? Bij Antilliaanse<br />
meiden bijvoorbeeld is het niet normaal als je op je 28 e nog geen kind hebt. Aan<br />
dit thema wordt heel weinig aandacht besteed, maar het is wel heel belangrijk<br />
in dit werk.<br />
In de meeste organisaties wordt in sollicitatiegesprekken “door middel van ‘prikkelende’<br />
voorbeelden” onderzocht hoe eventuele toekomstige medewerkers aankijken tegen<br />
de problematiek die speelt bij deze doelgroep en hoe flexibel ze zijn. In één organisatie<br />
wordt expliciet benoemd dat men graag medewerkers in dienst neemt die als stagiaire<br />
al ervaring hebben opgedaan met het werk en de organisatiecultuur hebben leren kennen,<br />
want dan is gelijk duidelijk dat iemand in het team past, qua vaardigheden en attitude.<br />
In bij- en nascholing zien leidinggevenden en stafmedewerkers ook aandacht voor moraliteit.<br />
Want het is belangrijk om steeds alert te blijven:<br />
Blijkbaar ben je heel moralistisch aan de gang, in zo’n jonge moeder-centrum,<br />
het is een wereldje, een maatschappijtje in het klein, waar je leert en voorleeft<br />
hoe het moet: zo ga je met je kind en met anderen om. Eigenlijk ook wel heel<br />
normerend, zonder dat je het zo uitdrukkelijk benoemt, het is zo verweven met<br />
wat je doet. Je moet je er steeds bewust van zijn.<br />
Niet iedereen beschikt over de morele competenties die nodig zijn om deze aspecten<br />
van het werk te ‘zien’ en te benoemen, zo constateren de meeste leidinggevenden uit<br />
ervaring. Er is een bepaalde ‘gevoeligheid’ voor nodig 30. Deze constatering, die onderschreven<br />
wordt door alle leidinggevenden, roept de vraag op in hoeverre dit geldt voor<br />
leidinggevenden. Beschikken zij over meer sensitiviteit of beter ontwikkelde competenties<br />
met betrekking tot deze aspecten van het werk dan hun medewerkers? Hebben zij<br />
managementopleidingen gevolgd waarin ze iets geleerd hebben over ethiek en moraal?<br />
Volgens Van Dartel (2003, p. 221-222) wordt in managementopleidingen op het gebied<br />
van de zorg niet veel aandacht geschonken aan de ethische aspecten van organiseren<br />
en zorg en “is de bagage van professionele hulpverleners … nog vele malen groter dan<br />
die van leidinggevenden”. De ervaringen van de leidinggevenden die in dit onderzoek<br />
geïnterviewd zijn, zijn echter anders. Zij zijn over het algemeen, voordat ze leidinggevende<br />
werden, zelf ook jarenlang werkzaam geweest als hulpverlener en menen dat de<br />
ervaring die zij hebben in het maatschappelijk werk – bij uitstek een gebied waar hulpverleners<br />
geleerd hebben om “de lagen onder een probleem te zien” en te benoemen –<br />
bijdraagt aan een grotere gevoeligheid voor moraliteit. Bovendien bevinden leidinggevenden<br />
zich iets meer ‘boven’ de werkvloer waardoor ze per definitie een breder perspectief<br />
hebben op wat er gebeurt en daardoor zien zij ook meer morele aspecten dan<br />
30 Overigens bleek gedurende dit onderzoek dat het participeren in dit onderzoeksproject leidde<br />
tot bewustwording van de morele aspecten; enkele leidinggevenden signaleerden dat meer problemen<br />
expliciet als moreel probleem benoemd werden; enkele hulpverleners waren van mening<br />
dat de participatie aan de interviews en bijeenkomsten bijdroegen aan bewustwording van<br />
de morele dimensie van hun werk (zie ook §5.2.1).<br />
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties 83
Aandacht voor moraliteit binnen organisaties<br />
84<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
hulpverleners. Daarom richten zij zelf regelmatig expliciet de aandacht op morele aspecten<br />
van bepaalde gebeurtenissen of thema’s, in teambesprekingen of in het kader<br />
van bijscholing. Zowel leidinggevenden als stafmedewerkers vinden het namelijk belangrijk<br />
dat voor iedereen duidelijk is dat morele vragen geen problemen zijn van individuele<br />
medewerkers. Zij beschouwen het als hun verantwoordelijkheid om morele<br />
vragen collectief aan de orde te stellen en zo toe te werken naar betere – want gezamenlijk<br />
gedragen – beslissingen en tevens te werken aan de professionalisering van<br />
hun medewerkers, die op dit gebied kunnen leren van elkaar.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
8 HET BELANG VAN (MEER) AANDACHT VOOR MORALITEIT<br />
Hoewel men alleen al op grond van het feit dat organisaties die hulp verlenen aan jonge<br />
moeders participeren in dit onderzoek mag veronderstellen dat men aandacht voor<br />
moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders belangrijk vindt, blijkt in de praktijk<br />
toch dat er niet vaak expliciet bij stilgestaan wordt. Daarom is op verschillende momenten<br />
de vraag ‘is het belangrijk om aandacht te hebben voor de morele aspecten van de<br />
hulpverlening aan jonge moeders?’ gesteld. Door alle leidinggevenden en stafmedewerkers<br />
werd deze vraag vanaf de start van het onderzoeksproject met “ja” beantwoord 31<br />
en vaak werd daar dan gelijk aan toegevoegd dat er eigenlijk meer aandacht voor zou<br />
moeten zijn. Daarmee bleek dat de tweede en derde deelvraag (‘Wat is de visie van het<br />
management van organisaties die hulp verlenen aan jonge moeders op het belang van<br />
aandacht voor moraliteit?’ en ‘Hoe kan aandacht voor moraliteit in organisaties die<br />
hulp verlenen aan jonge moeders verbeterd worden?’) uit de ontwikkelingscomponent<br />
van dit onderzoek eigenlijk nauw samenhangen. In de antwoorden en argumenten van<br />
de participerende leidinggevenden en stafmedewerkers lopen deze twee elementen<br />
ook steeds door elkaar: enerzijds verwoordden zij opvattingen over waarom aandacht<br />
voor moraliteit belangrijk is, in termen van wat het oplevert en anderzijds gedachten<br />
over hoe aandacht voor moraliteit meer en beter vorm zou kunnen krijgen binnen het<br />
organisatieverband. In dit hoofdstuk worden daarom beide deelvragen samen beantwoord.<br />
8.1 ONDERSTEUNING VAN MED EWERKERS<br />
Hulpverleners brengen hun morele vragen in tijdens teamoverleg of in één-op-éénbesprekingen<br />
omdat zij willen weten wat het juiste is om te doen in bepaalde situaties.<br />
Vaak is dat vanuit ‘handelingsverlegenheid’, soms omdat zij vinden dat er thema’s zijn<br />
“waar we iets mee moeten”. Hoewel het aankaarten van een morele kwestie meestal<br />
niet gelijk tot concrete oplossingen of antwoorden leidt, integendeel: “het levert meestal<br />
meer vragen op dan antwoorden”, is het toch zinvol, zo is de ervaring van leidinggevenden<br />
en stafmedewerkers. Want:<br />
... het draagt bij aan de verkenning van het probleem die nodig is om op een bepaald<br />
moment een knoop te kunnen doorhakken.<br />
Of dat doorhakken van een knoop door een individuele medewerker of door een leidinggevende<br />
wordt gedaan, is op zich niet eens zo belangrijk. Belangrijker is volgens de<br />
leidinggevenden, dat er een gezamenlijke visie ontstaat op wat het beste is om te doen<br />
in bepaalde situaties zodat werkers niet alleen met de last van een moreel probleem op<br />
hun schouders hoeven te lopen. Ook is het belangrijk dat medewerkers leren om de<br />
verschillende kanten die aan een moreel probleem zitten, te zien. “Als zij dat kunnen<br />
benoemen, kunnen ze meestal verder; dan zitten ze niet meer klem”. Dit gegeven, dat<br />
door één van de geïnterviewden genoemd wordt op basis van haar eigen ervaring, is<br />
vanuit onderzoek en literatuur in de zorgsector ook bekend (Van der Dam, Abma, Mo-<br />
31 Als zij het niet belangrijk hadden gevonden, hadden ze niet meegedaan aan het project. Dit<br />
zorgt voor enige kleuring van de antwoorden op deze (en hieraan gerelateerde) vragen. Zie<br />
hoofdstuk 11, “Aanbevelingen en discussiepunten”.<br />
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit 85
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit<br />
86<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
lewijk & Widdershoven, 2008)). In deze zin draagt bespreking van de morele aspecten<br />
van de hulpverlening bij aan zowel de praktische als de mentale (of: morele!) ondersteuning<br />
van hulpverleners.<br />
8.2 KWALITEITSZORG<br />
De leidinggevenden en stafmedewerkers willen dat morele vragen en dilemma’s meer<br />
en vaker gedeeld worden. Ten eerste omdat zij vinden dat het voor iedereen duidelijk<br />
moet zijn dat morele vragen geen problemen zijn van individuele medewerkers, maar<br />
inherent aan de aard van dit werk. Om het werk goed te kunnen doen moeten hulpverleners<br />
zich bewust zijn van de complexiteit ervan. Een goede hulpverlener moet ook<br />
“de vraag achter de vraag” kunnen horen, verder kijken dan de vraag die de jonge moeder<br />
stelt. Want:<br />
Er moet vaak meer op de agenda gezet worden in de hulpverlening, meer dan<br />
alleen de ‘harde’ kant … Bepaalde dingen verwaarloos je, terwijl je die eigenlijk<br />
voortdurend voor moet zijn. Hulpverleners hebben ook blinde vlekken en<br />
(daarom) is het belangrijk om van boven de morele reflectie meer aan te zetten<br />
en gezamenlijk te reflecteren op wat wezenlijk belangrijk is, stukje zingeving.<br />
Er speelt zoveel bij tienermoeders en ze moeten zoveel dat je snel andere dingen<br />
vergeet. En we gaan heel snel mee bij dingen die in de actualiteit spelen.<br />
In dit verband verwijzen de leidinggevenden ook naar onderzoek van Judith Wolf<br />
(2006) waarin tot uiting komt dat goede zorg over meer gaat dan alleen de meetbare<br />
resultaten. Ook uit ander onderzoek blijkt, dat in de huidige praktijk van zorg en hulpverlening<br />
de versnippering en verzakelijking toeneemt terwijl de aandacht voor ‘trage<br />
vragen’ afneemt (Kunneman & Slob, 2007). Dit heeft negatieve gevolgen voor de kwaliteit<br />
van de cliëntenzorg. Bovendien leidt het bespreken van morele vragen over het algemeen<br />
tot een sfeer (of: ‘cultuur’) in een team (c.q. een organisatie), waarin meer begrip<br />
ontstaat voor opvattingen en zienswijzen van anderen, zo hebben meerdere leidinggevenden<br />
gemerkt.<br />
Je hoeft niet eens het antwoord te weten in situaties waarin sprake is van verschillende<br />
waarden en normen, maar het is belangrijk om het erover te hebben<br />
omdat het je bewust maakt van hoe je er zelf in staat en dat het ook anders kan<br />
dan wat jij zelf normaal vindt. En dat wat jij vindt niet altijd de waarheid is.<br />
Ten tweede draagt bespreking ervan bij aan het komen tot gezamenlijk gedragen beslissingen,<br />
die vervolgens kunnen fungeren als kaders voor het handelen van alle hulpverleners.<br />
Wanneer regelmatig terugkerende morele dilemma’s worden meegenomen<br />
bij het evalueren en bijstellen van beleid 32 kunnen richtlijnen en protocollen ontwikkeld<br />
worden. Zo kan er op beleidsniveau ingegrepen worden met het oog op het ondervangen<br />
van problemen. Dit is niet alleen in het belang van de organisatie, die haar kwaliteitszorg<br />
op orde moet hebben (certificering volgens het HKZ systeem, dat in de meeste<br />
organisaties die hulpverlening bieden aan jonge moeders gehanteerd wordt, vraagt<br />
om standaarden, protocollen en handboeken waarin medewerkers terug kunnen vinden<br />
hoe zij in verschillende situaties dienen te handelen) en extern moet kunnen verantwoorden,<br />
maar ook in het belang van de cliënten, die zo kunnen rekenen op betere<br />
32 Zie Graste (2003, p. 49), die in dit verband spreekt over de ‘dilemmacyclus’.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
en beter verantwoorde hulpverlening en in het belang van hulpverleners, die meer<br />
houvast hebben bij problemen die zich voordoen in de dagelijkse praktijk. Achter het<br />
werken met standaarden, erkende (zo mogelijk evidence-based) methodieken en registratiesystemen<br />
liggen behalve de bedrijfs- en beheersmatige voordelen – die in het<br />
managementoverleg meestal de nadruk krijgen – ook morele waarden als transparantie,<br />
eenduidigheid, gelijkheid en rechtvaardigheid. Het benadrukken van deze waarden,<br />
kan een tegenwicht bieden tegen de demoraliserende werking van protocollen (zie onder<br />
andere §5.2.2 en 5.2.5 en de discussiepunten in hoofdstuk 11).<br />
8.3 PROFESSIONALISERING<br />
Aandacht voor moraliteit is ook belangrijk om alert te blijven op eigen valkuilen en<br />
blinde vlekken. Verschillende leidinggevenden merken op dat “naarmate je langer in dit<br />
werk zit, je minder tegen morele vragen aanloopt”. Het risico bestaat, dat er normvervaging<br />
optreedt, en in het uiterste geval zelfs onverschilligheid ten opzichte van wat er<br />
gebeurt met cliënten. Want:<br />
Je raakt gewend aan je eigen manier van kijken. Als er bij ons iemand van een<br />
ander KDV 33 komt, kijkt die zich de ogen uit naar hoe wij omgaan met de kinderen<br />
en de moeders, zelf ben je je er niet meer van bewust, het wordt normaal. Je<br />
verlegt je grenzen, gaat dingen eerder normaal vinden. Maar je moet er niet<br />
minder tegen aan lopen, je moet je wel bewust blijven van wat er gebeurt, ook<br />
vinden wij iets normaal, maar je moet je steeds afvragen of het wel normaal is.<br />
Je steeds afvragen of het goed is wat er gebeurt. Iedereen, wijzelf en de hulpverleners.<br />
Morele normen kunnen verschuiven: je raakt gewend aan dingen die vaker voorkomen,<br />
ook wanneer je je er eerst over verbaasde of vond dat het volstrekt niet kon. Een leidinggevende<br />
gaf als voorbeeld dat zij geschokt was toen een meisje van 12 zwanger<br />
was en dat ze zich toen realiseerde dat 13 en 14 óók heel jong is om een kind te krijgen,<br />
maar dat ze dat inmiddels al bijna als ‘normaal’ beschouwt in dit werk. Ook in de interviews<br />
met de hulpverleners is aan bod gekomen dat referentiekaders afgesteld worden<br />
op de doelgroep, en dat normen en waarden van de professional in de contacten met de<br />
moeders veranderen. Ook door hen wordt gesignaleerd dat het risico op normvervaging<br />
aanwezig is (zie §5.1.1).<br />
In de hectiek van alledag zakt aandacht voor deze belangrijke kant van het werk makkelijk<br />
weg, ook al zijn er protocollen en handleidingen.<br />
Het staat allemaal keurig op papier, maar of het in de dagelijkse praktijk wordt<br />
toegepast vraag ik me af. Daarvoor moet je het actiever maken, maar in de<br />
waan van de dag word je niet geactiveerd er iets mee te doen. Het staat wel op<br />
intranet maar het is de vraag of hulpverleners er iets mee doen.<br />
Daarom merkt een leidinggevende op:<br />
33 Kinderdagverblijf<br />
Wil je er aandacht voor krijgen, dan moet je zelf iets creëren, anders is het zo<br />
weg. Het is het eerste dat verdwijnt.<br />
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit 87
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit<br />
88<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
8.4 MAATSCHAPPELIJKE VERANTWOORDELIJKHEID<br />
Zowel leidinggevenden als stafmedewerkers signaleren dat veel morele vragen in dit<br />
werk juist ontstaan tengevolge van maatschappelijke ontwikkelingen. Als concrete<br />
voorbeelden wordt genoemd de ‘aansprakelijkheidscultuur’ en publieke opvattingen<br />
over ouderschap van mensen met een verstandelijke beperking. Ook vanuit het oogpunt<br />
van de maatschappelijke verantwoordelijkheid, in deze sector bij uitstek een essentieel<br />
aspect van goede hulpverlening, sterker: de bestaansreden van het beroep<br />
(Jagt, 2009), vinden leidinggevenden en stafmedewerkers aandacht voor moraliteit belangrijk.<br />
De hulpverleners die met jonge moeders werken hebben te maken met een<br />
sociale context die zich uitstrekt van scholen, werkgevers, via huisvestings- en gemeentelijke<br />
instanties, tot de buurt en de families waarin de jonge moeders leven. “Je moet<br />
soms ook een brug slaan tussen de jonge moeders en de omgeving.” Hulpverleners<br />
hebben hier enerzijds de taak de jonge moeders te helpen binnen deze contexten hun<br />
plek te vinden en zich er te handhaven. Dat is niet altijd makkelijk, want:<br />
Normen van andere betrokken instanties zoals Bureau Jeugdzorg of een voogd<br />
kunnen heel rigide zijn, bijvoorbeeld een baby slaapt in de box in plaats van in<br />
bed, het kind moet onder toezicht; dat is Holland! Of er wordt gezegd ‘ze kan<br />
nog geen kopje koffie zetten’ maar dat is logisch want ze drinkt zelf altijd thee.<br />
Je blijft je verbazen dat er zo star gekeken kan worden naar zaken…<br />
Anderzijds signaleren leidinggevenden en stafmedewerkers, dat er ook een taak is<br />
weggelegd om vanuit hun eigen organisatie in de ‘buitenwereld’ aandacht te vragen<br />
voor de morele vragen en dilemma’s die zij signaleren. Zoals het probleem, door twee<br />
leidinggevenden 34 genoemd, dat zij zich zorgen maken over de veroordelende houding<br />
ten aanzien van tienerzwangerschappen, die zij waarnemen bij sommige mensen die op<br />
middelbare scholen werken (docenten, intern begeleiders) waar de jonge moeders<br />
leerling zijn. Ze horen daar uitspraken als: “in deze tijd hoef je toch niet meer zwanger<br />
te worden” of “stom, ze hebben toch voorlichting gehad? Eigen schuld dikke bult!”. Ze<br />
vinden dit “grensoverschrijdend gedrag” en menen dat maatschappelijk werkers ook<br />
zouden moeten leren om op dit soort uitlatingen te reageren.<br />
Enkele leidinggevenden vinden dat er in de Nederlandse samenleving sprake is van een<br />
“dubbele moraal”, bijvoorbeeld als het gaat om licht verstandelijk gehandicapten (LVG)<br />
die kinderen willen: “enerzijds ze moeten geen kinderen hebben, anderzijds ze moeten<br />
het eerst nog maar eens bewijzen dat ze het kunnen”. Hetzelfde geldt wanneer ze te<br />
maken krijgen met cliënten uit verschillende culturen. Aan de ene kant moet je er respect<br />
voor hebben en aan de andere kant moet je ook hulp verlenen volgens de regels<br />
van de organisatie en de maatschappelijke normen. Hun hulpverleners worden hiermee<br />
geconfronteerd en weten niet altijd waar ze aan toe zijn. Het is belangrijk dat<br />
hulpverleners leren om vanuit verschillende standpunten te kijken – “in dit werk betekent<br />
dat bijvoorbeeld ook: vanuit het standpunt van een vader” – zodat ze de belangen<br />
van alle betrokkenen in een hulpverleningssituatie eerlijk tegen elkaar kunnen afwegen.<br />
34 Uit twee verschillende organisaties in verschillende delen van het land; dit wijst er dus op dat<br />
dit probleem geen eenmalig incident betreft. Ook hulpverleners signaleren deze veroordelende<br />
houding in de samenleving (zie §4.1.2).
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
8.5 MEER AANDACHT VOOR MORALITEIT REALISEREN IN DE PRAKTIJK<br />
In de interviews en tijdens de focusbijeenkomsten is veel gepraat over mogelijkheden<br />
om meer aandacht aan moraliteit te besteden in het werk. Sommige van die mogelijkheden<br />
worden in één of meerdere organisaties al toegepast, over andere hebben de leidinggevenden<br />
en stafmedewerkers wel eens nagedacht of gesproken met hun collega’s<br />
maar ze zijn nog nooit gerealiseerd. Ook ontstonden tijdens de gesprekken soms spontaan<br />
ideeën over hoe het vormgegeven zou kunnen worden.<br />
Aangezien een van de doelen van dit onderzoek was: ‘het aanreiken van handvatten om<br />
morele reflectie in de praktijk te doen plaatsvinden’, presenteren we in het kader hieronder,<br />
alle genoemde suggesties, zonder daarbij onderscheid te maken tussen realistische<br />
en minder realistische mogelijkheden. De haalbaarheid van een idee is namelijk<br />
afhankelijk van factoren zoals de organisatorische randvoorwaarden, de aanwezigheid<br />
van personen – zowel hulpverleners als leidinggevenden als stafmedewerkers als cliënten<br />
– die bereid en in staat zijn om het gesprek over morele aspecten van het werk aan<br />
te gaan, de schaalgrootte van een organisatie en allerlei andere contextuele gegevenheden,<br />
die van organisatie tot organisatie kunnen verschillen.<br />
Suggesties om morele reflectie te stimuleren<br />
Richt een werkgroep op die inventariseert welke morele vragen zich in de organisatie<br />
voordoen en ervoor zorgt dat deze op de agenda komen. (NB. In één van de deelnemende<br />
organisaties is al eerder het voornemen geweest om een werkgroep aan de<br />
gang te laten gaan met deze thematiek, echter door praktische oorzaken is dit echter<br />
nog niet gebeurd.)<br />
Benoem iemand die zich hier specifiek mee bezig houdt, “net zoals we ook een vertrouwenspersoon<br />
hebben”.<br />
Train (een aantal) medewerkers in het opsporen van morele dilemma’s. Diegenen<br />
zouden dan ook de taak kunnen krijgen om morele vragen te signaleren en bij hun collega’s/in<br />
overleggen ter sprake te brengen.<br />
Laat aandacht voor morele vragen regelmatig terugkomen in besprekingen en neem<br />
het op in de overlegstructuur. Zet de beroepscode en het beroepsprofiel bijvoorbeeld<br />
1x per jaar op de agenda van de teams.<br />
Gebruik – of ontwikkel - methoden (methodiek/trainingen) waardoor medewerkers<br />
zich bewust worden van hun eigen waarden en normen en die hen stil laten staan bij<br />
de vraag hoe ze gewend zijn te werken, en of dat past bij deze doelgroep 35 . Dit kan bijvoorbeeld<br />
tijdens supervisie en intervisie.<br />
Gebruik eenduidige methodiek zodat er tussen verschillende hulpverleners geen misverstanden<br />
en meningsverschillen ontstaan.<br />
Zorg ervoor dat de gebruikte methodiek aansluit bij de visie van de organisatie.<br />
Geef concrete handvatten voor bespreking bij thema’s waar moraliteit het meest<br />
speelt.<br />
Sta stil bij de stappen die hulpverleners (moeten) zetten om tot een oplossing te ko-<br />
35 Betrek hierbij zo mogelijk gedragswetenschappers en medewerkers zelf.<br />
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit 89
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit<br />
90<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
men voor morele problemen.<br />
Neem in het beleidsplan punten op waar meer aandacht voor moet komen, bijvoorbeeld<br />
bejegening, en benoem waarin dit concreet zichtbaar moet worden en hoe dit<br />
met waarden en normen te maken heeft.<br />
Sta gezamenlijk als management stil bij de vraag wat belangrijker is: “willen we controle,<br />
of dat hulpverleners werken vanuit eigen inzicht?”.<br />
Zorg voor eenduidigheid over de waarden en normen die de organisatie belangrijk<br />
vindt: “Voor cliënten is dat belangrijk, zodat ze weten wat ze kunnen verwachten, en<br />
dat het op elke afdeling hetzelfde is; maar ook voor onszelf: dat we weten waar we<br />
mee bezig zijn en dat het niet afhankelijk is van het team wat er gebeurt”.<br />
Stel een ethische commissie in die zich kan buigen over de vragen die niet op de werkvloer<br />
zelf beantwoord kunnen worden, met een adviserende functie naar management<br />
en professionals.<br />
Leer hulpverleners om ethische kwesties en morele dilemma’s te herkennen, door<br />
middel van scholing en voorbeeldgedrag.<br />
Gebruik concrete thema’s en voorbeelden om morele kwesties bespreekbaar te maken,<br />
start bijvoorbeeld vanuit een casus die iedereen heeft meegemaakt.<br />
Zorg ervoor dat leerpunten (‘good practices’) uit het werken met jonge moeders ook<br />
elders in de organisatie 36 bekend worden/op de agenda komen.<br />
Besteed in de inwerkprocedure van nieuwe medewerkers en bij het begeleiden van<br />
stagiaires aandacht aan de morele aspecten van dit werk; betrek daarbij ook de organisatievisie.<br />
Let bij het aannemen van nieuwe medewerkers op of ze over voldoende morele competenties<br />
beschikken.<br />
Zorg voor checklisten en handreikingen bij onderwerpen als verwaarlozing en kindermishandeling,<br />
agressie of drugsgebruik, zodat hulpverleners een ‘quick scan’ kunnen<br />
maken. Daarbij dienen morele aspecten specifiek onder de aandacht gebracht te<br />
worden.<br />
Signaleer ethische dilemma’s die zich vaak voordoen en zet ze op de ‘maatschappelijke’<br />
agenda (kaart het aan in de politiek, bij de overheid, bij scholen en andere betrokken<br />
instanties).<br />
Zorg dat er altijd klankborden zijn waar medewerkers met hun vragen terecht kunnen.<br />
Organiseer een thema-middag, scholing of iets dergelijks om het thema moraliteit nog<br />
eens (extra) onder de aandacht te brengen.<br />
Gebruik gespreksmodellen, zoals bijvoorbeeld het socratisch gesprek (Kessels, 2003)<br />
of de dilemmamethode (Graste, 2003) als handvat voor bespreking van wat wel en<br />
niet goed is in een bepaalde situatie (en zorg dat er mensen zijn die hiermee kunnen<br />
werken).<br />
36 Uiteraard geldt dit alleen voor de organisaties die deel uitmaken van een groter verband.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Betrek ook de jonge moeders zelf bij de bespreking van morele vragen die zich voordoen<br />
in de hulpverlening. “In de praktijk blijkt namelijk dat cliënten veel kunnen leren<br />
van elkaar, ook – of misschien wel juist – als het gaat om moreel gezag.”<br />
Geef enthousiaste medewerkers die morele dilemma’s herkennen en zich kwetsbaar<br />
durven op te stellen door ze aan te geven waardering en ruimte om ze op de agenda te<br />
zetten.<br />
Laat zien dat er wat gebeurt met de morele vragen en dilemma’s die ingebracht en besproken<br />
zijn, zodat mensen ervan overtuigd raken dat het zin heeft.<br />
Stel de organisatievisie ter discussie als die vragen opwerpt.<br />
Gebruik bestaande kaders zoals de Universele Rechten van het Kind als richtingaanwijzer.<br />
Gebruik de mogelijkheden die intervisie en supervisie bieden.<br />
Ga niet te gemakkelijk over tot de orde van de dag.<br />
Maak tijd vrij voor overstijgend praten, bijvoorbeeld op een beleidsdag.<br />
Laat anderen mee kijken, omdat je zelf bepaalde dingen gewoon niet(meer) ziet.<br />
Organiseer landelijke ontmoetingen (symposium, studiedag)rondom thema’s die met<br />
moraliteit te maken hebben voor uitwisseling van ideeën en om te leren van elkaar.<br />
8.6 STRUCTURELE RANDVOORWAARDEN<br />
Om morele reflectie op de verschillende aspecten van het werken met jonge moeders in<br />
organisatorisch verband daadwerkelijk te realiseren, moet voldaan worden aan een<br />
aantal randvoorwaarden. In de eerste plaats betreft dit structurele randvoorwaarden:<br />
deze hebben te maken met datgene, wat men gewoonlijk de ‘harde’ kant van een organisatie<br />
noemt: strategische, financiële en bedrijfskundige aspecten. Deze krijgen op<br />
verschillende niveaus in de organisatie nadere invulling.<br />
Duidelijkheid over taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden<br />
Vanuit de top van de organisatie dient een goed functiehuis te worden neergezet. Dat<br />
betekent dat duidelijk is welke taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden bij elke<br />
functie horen. Te vaak gebeurt het namelijk dat medewerkers – en dit geldt zowel voor<br />
hulpverleners als voor leidinggevenden – zich verantwoordelijk voelen voor dingen<br />
waarvoor ze niet verantwoordelijk zijn. Of dat mensen iets waarvoor zij formeel wel<br />
verantwoordelijkheid dragen, doorschuiven naar iemand anders. Oorzaak is meestal<br />
dat in functie- en competentieprofielen niet helder is vastgelegd wie verantwoordelijk<br />
is voor welke beslissingen, wie wat mag/moet doen, et cetera. Daarnaast weten veel<br />
hulpverleners ook niet altijd hoe de wettelijke kaders ten aanzien van verantwoordelijkheid<br />
en aansprakelijkheid in elkaar zitten. Het is belangrijk dat organisaties voor<br />
hun medewerkers duidelijk zijn over de juridische aspecten van het werk dat zij doen.<br />
Want veel vragen die aanvankelijk als een moreel probleem gezien worden, blijken ‘opgelost’<br />
te zijn wanneer helder is hoe het wettelijk geregeld is (Bauduin & Kanne, 2009).<br />
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit 91
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit<br />
92<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Methodiek<br />
De verantwoordelijkheid voor de keuze van geschikte methodiek die aansluit bij de organisatievisie<br />
en als kader dient voor het omgaan met morele vragen en dilemma’s ligt<br />
bij de direct leidinggevenden en bij stafmedewerkers die inhoudelijk deskundig zijn. In<br />
de methodiek zou specifiek aandacht moeten zijn voor de thema’s die moreel spanningsvol<br />
zijn, zoals respect voor autonomie versus ingrijpen en het omgaan met agressie<br />
en geweld.<br />
Overlegvormen<br />
Binnen de organisatorische overlegstructuur op alle niveaus dient ruimte te zijn – dat<br />
betekent: er moet tijd voor vrij gemaakt kunnen worden – om morele reflectie op de<br />
vragen die zich in het werk voordoen te faciliteren. Hiervoor zijn vele mogelijkheden,<br />
die in deze rapportage reeds genoemd zijn (zie §5.2.2) en waar wij ook in de aanbevelingen<br />
nader op ingaan (zie hoofdstuk 11). De tijd die hieraan besteed wordt is geen<br />
‘verloren’ tijd, integendeel: in de praktijk van een van de deelnemende organisaties<br />
blijkt dat de gezamenlijke bespreking ook tijd oplevert. Doordat de cliëntbesprekingen<br />
en de daar genomen beslissingen uitgebreid genotuleerd worden hoeven de medewerkers<br />
geen extra tijd aan rapportages te besteden. Die tijd kunnen ze gebruiken voor het<br />
directe cliëntencontact.<br />
P&O c.q. HRM beleid<br />
Ook in het P&O beleid is moraliteit een aandachtspunt. Ten eerste in het aannamebeleid:<br />
wat voor medewerkers wil de organisatie hebben en hoe worden die geselecteerd?<br />
In sollicitatiegesprekken zouden wat meer handvatten moeten zijn voor het toetsen<br />
van morele competenties van potentiële nieuwe medewerkers. Ten tweede in het personeelsbeleid:<br />
welke eisen worden aan medewerkers gesteld, over welke competenties<br />
dienen ze te beschikken om hun werk goed te kunnen doen en hoeveel ruimte geeft de<br />
organisatie om gewenste competenties te ontwikkelen? Hierbij wordt door een leidinggevende<br />
de kanttekening geplaatst dat de organisatie wel realistisch moet blijven in<br />
haar verwachtingen:<br />
Mensen blijven hetzelfde, het werk verandert. De tendens in de maatschappij is:<br />
alles moet kunnen, maar: medewerkers kunnen niet alles. … Ze hoeven ook niet<br />
alles zelf te kunnen, je moet weten waarheen je kunt doorverwijzen.<br />
Op dit punt komen ook de competenties van leidinggevenden in het geding: zij moeten<br />
“letten op wie we aannemen, dat je mensen aanneemt met specifieke deskundigheid,<br />
bijvoorbeeld uit de LVG-hoek, psychiatrisch, uitstroom, zelfstandigheid”. Ook zijn zij<br />
verantwoordelijk voor een goede teamsamenstelling. Welke ‘mix’ van medewerkers is<br />
nodig om de hulpvragen van cliënten adequaat te kunnen beantwoorden? Organisaties<br />
kunnen in hun competentiemanagement meer rekening houden met ‘morele competenties’<br />
ofwel competenties die nodig zijn om goed om te kunnen gaan met de morele aspecten<br />
van het werken met jonge moeders. Competenties 37 die in dit verband door lei-<br />
37 Een competentie omvat kennis, vaardigheden en attitude die voor het uitoefenen van een<br />
functie c.q. voor het dragen van bepaalde verantwoordelijkheden nodig is.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
dinggevenden en stafmedewerkers genoemd worden zijn onder andere (zie overzicht<br />
8-A):<br />
Empathisch vermogen<br />
Communicatievermogen<br />
Vermogen tot samenwerking<br />
Zelfreflectie (“kritisch kijken naar”)<br />
Respectvol omgaan met cliënten<br />
Kennis van problematiek en methodiek<br />
Omgevingsbewustzijn (alert zijn en signalen opvangen)<br />
Buiten de kaders om willen denken (“lef”)<br />
FIGUUR 8-A: <strong>MORELE</strong> COMPETENTIES VOLGENS LEIDINGGEVENDEN & STAF-<br />
MEDWERKERS<br />
Overigens is het aardig om op te merken dat leidinggevenden en hulpverleners merendeels<br />
dezelfde competenties noemen in dit verband (zie § 5.2.4). Bovendien merken zij<br />
net als de hulpverleners op dat deze competenties niet alleen verbonden zijn met de<br />
morele dimensie, maar vooral met het werken met jonge moeders (zie § 5.2.4). Hoewel<br />
‘morele competenties’ dus lastig te (onder)scheiden zijn van andere competenties, omdat<br />
ze grotendeels samenvallen met die andere competenties, kan wel gesproken worden<br />
over ‘morele competentie’ in organisaties. Karssing (2004, p. 40) verstaat hieronder:<br />
“de bekwaamheid en bereidheid om taken adequaat en zorgvuldig uit te oefenen,<br />
rekening houdend met alle in het geding zijnde belangen, gebaseerd op een redelijke<br />
beoordeling van de relevante feiten”. Morele competentie verenigt zeven elementen die<br />
allemaal onderdeel (zouden moeten) zijn van het denken en handelen van professionals<br />
in een organisatie: oordelen, willen, durven, kunnen, doen, terugkoppelen en verantwoorden.<br />
In competentieprofielen zouden deze elementen opgenomen kunnen<br />
worden. In sommige organisaties zijn al zulke competentieprofielen per functie ontwikkeld<br />
“misschien zouden we die als organisaties ook meer kunnen uitwisselen”. Ten<br />
derde kan aandacht voor moraliteit voor de medewerkers die reeds in dienst zijn integraal<br />
worden opgenomen in het scholingsbeleid. Want: “je moet medewerkers ook goed<br />
in hun kracht zetten, dat ze weten wat ze kunnen en moeten in elke situatie en hoe ze<br />
elkaar kunnen gebruiken”. In de eerste focusbijeenkomst viel in dit verband de term<br />
“ontwikkelingsgerichte deskundigheidsbevordering”. Hiermee wordt bedoeld, dat er<br />
naast een basis van kennis over waarden en normen en vaardigheden om deze te bespreken,<br />
ruimte zou moeten zijn om aandacht te schenken aan specifieke thema’s. Bij<br />
de meeste organisaties vindt momenteel geen specifieke (bij- en/of na)scholing op het<br />
gebied van ethiek plaats, wel is er overal regelmatig scholing en training in de methodiek.<br />
Specifieke aandacht voor de normatieve aspecten zou hier expliciet aan verbonden<br />
kunnen worden. De leidinggevenden en stafmedewerkers zelf menen over het algemeen<br />
voldoende in huis te hebben om met moraliteit in het werk om te kunnen gaan<br />
en op dit gebied een voorbeeldfunctie te vervullen voor hun medewerkers. Wel hebben<br />
zij behoefte aan ‘voeding’ op het gebied van moraliteit “omdat het verschuift, niet statisch<br />
is: het werkveld ontwikkelt zich, de maatschappij ontwikkelt”.<br />
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit 93
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit<br />
94<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Richtinggevende kaders<br />
De direct leidinggevende, die zich bevindt op het niveau van het middenkader, is verantwoordelijk<br />
voor de invulling van een richtinggevend kader, dat sturing geeft aan het<br />
handelen van de professionals. Zo’n kader zou volgens één van de leidinggevenden opgebouwd<br />
kunnen worden als “een soort drietrapsraket”: het globale kader is de beroepscode<br />
(1), die per organisatie/dienst concreet ingevuld kan worden met afspraken,<br />
richtlijnen en protocollen (2) die in de culturele en praktische context van de hulpverlening<br />
dagelijks aangepast wordt aan de situaties die hulpverleners tegenkomen (3).<br />
Zo’n kader schept ruimte voor professionals om autonoom te kunnen werken en zelfstandig<br />
beslissingen te nemen. Daarnaast kan een organisatie zorgen voor steunpunten<br />
waar medewerkers terecht kunnen wanneer zij ‘back up’ nodig hebben. Dit zijn heel<br />
praktische vormen van ondersteuning, zoals het organiseren van een telefonische ‘achterwacht’,<br />
werkbegeleiding, beschikbaarheid en toegankelijkheid van informatie.<br />
8.7 ORGANISATIECULTUUR<br />
Naast de hierboven genoemde ‘harde’ kant van het organiseren van aandacht voor moraliteit,<br />
speelt ook de zogenaamde ‘zachte’ kant een rol. Hieronder vallen aspecten als<br />
de communicatie, de werksfeer, de identiteit en de visie van de organisatie, de motivatie<br />
van medewerkers en managers.<br />
Elke organisatie heeft een eigen cultuur: een bepaald ‘klimaat’ dat gekleurd wordt door<br />
gemeenschappelijke opvattingen en waarden en waarin bepaalde gewoonten en gebruiken<br />
als normaal beschouwd worden. In logo’s, producten en diensten, maar ook in<br />
de missie van de organisatie en in het gedrag van professionals en managers die er<br />
werken, komen waarden en normen tot uiting: de opvattingen over wat goed en slecht<br />
is en over wat je moet doen en laten. Dit gebeurt veelal onbewust en wordt bijna nooit<br />
ter discussie gesteld (Schein, 1992). De cultuur van een organisatie heeft invloed op<br />
hoe er omgegaan wordt met moraliteit: is het ‘normaal’ om te zeggen dat je twijfelt over<br />
of je wel of niet een AMK-melding moet doen, of behoor je zekerheid uit te stralen over<br />
al je beslissingen? Mag je de tijd nemen om eens met collega’s door te filosoferen over<br />
waarom het nu eigenlijk beter zou zijn voor jonge moeders om hun opleiding af te maken<br />
of moet je achter de computer gaan zitten om de registratie bij te werken? En:<br />
Wat doe je als je vindt dat de jonge moeders naar school moeten omdat ze leerplichtig<br />
zijn terwijl je eigen medewerkers maar 20 uur werken en zo de norm<br />
uitdragen dat moeders bij hun kinderen horen te zijn. Dat is een moreel dilemma<br />
binnen de organisatie. Wat draag je dan uit? Hoe sterk ben je dan? Medewerkers<br />
en managers hebben ook een voorbeeldfunctie.<br />
Bij cultuur gaat het dus niet alleen om wat je doet, maar vooral ook om het hoe. Omdat<br />
cultuur het menselijk handelen stuurt biedt het daarmee dus ook een moreel referentiekader,<br />
dat medewerkers van een organisatie zich eigen maken om erin te kunnen<br />
functioneren (Struijs & Brinkman, 1996).<br />
Naast de organisatiecultuur is er ook vaak nog sprake van een teamcultuur: een ‘subcultuur’<br />
met omgangspatronen en communicatievormen waarin medewerkers zich al<br />
dan niet voegen. Als mensen zich niet (willen) voegen in een bestaande teamcultuur<br />
ontstaan vaak samenwerkingsproblemen. In de praktijk blijkt, dat deze kunnen oplossen<br />
wanneer er tussen teamleden een dialoog gevoerd wordt waarin expliciet stilge-
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
staan wordt bij de waarden en normen die richtinggevend zijn voor hun denken en<br />
handelen (Bauduin & Kanne, 2009). Organisatiecultuur en teamcultuur botsen ook wel<br />
eens. Zo vertelde één van de leidinggevenden dat er in de organisatie hulpverleners zijn<br />
die geen casus over een tienermoeder in durven te brengen tijdens gemengde 38 intervisie,<br />
omdat er collega’s zijn die daar niet goed op reageren, met kritiek en flauwe opmerkingen.<br />
Dat heeft te maken met de beeldvorming:<br />
Onze medewerkers zitten lager in de hiërarchie. Omdat wij ook gezelligheid<br />
creëren, dingen die ogen als dat het geen zware hulpverlening is. We moeten<br />
aldoor ‘verleiden’ het is heel anders dan het ‘zware’ werk waar maatschappelijk<br />
werkers mee te maken hebben; wij zijn een aparte eend. Het is dan lastig om<br />
(binnen de organisatie) serieus genomen te worden, het vergt veel, omdat we<br />
aan de ene kant dicht bij zo’n moeder moeten staan en aan de andere kant ook<br />
tegen ze in moeten gaan. Dat is best lastig in het contact met andere hulpverleners.<br />
In zo’n situatie is het nodig om opvattingen over wat goede hulpverlening is uit te wisselen,<br />
zodat hulpverleners zich realiseren dat elke situatie vraagt om een ander soort<br />
ondersteuning en niet normerend zijn naar elkaar toe. Het is belangrijk dat medewerkers<br />
zich vrij voelen om dingen die ze lastig vinden, vragen waar ze niet uitkomen en<br />
beslissingen waar ze over twijfelen aan de orde te stellen. Ook al wordt dan meestal<br />
niet expliciet benoemd dat het gaat om een moreel probleem, toch zitten er onder de<br />
vraag ‘wat is goed om te doen?’ bijna altijd waarden en normen. Het gaat dan dus over<br />
moraliteit. Om hierover te praten is een cultuur waarin veiligheid en vertrouwen heerst<br />
nodig. Want tegen een directe collega waar je vaak mee samenwerkt zeggen dat je niet<br />
weet wat je met een cliënte aan moet is meestal niet zo moeilijk, maar tegen het hele<br />
team, laat staan tegen de leidinggevende met wie je ook eens per jaar je beoordelings-<br />
of functioneringsgesprek voert; dat vinden veel professionals moeilijk.<br />
Omdat een organisatiecultuur niet van de ene dag op de andere ontstaat en ook niet<br />
zomaar verandert is het zinvol wanneer het management van een organisatie regelmatig<br />
stilstaat bij de vraag: ‘is onze huidige cultuur de gewenste cultuur 39?’ dat wil zeggen,<br />
past ons hoe – de manier waarop we de dingen doen – bij wat we willen bereiken? Op<br />
dit punt raken de harde en de zachte kant van de organisatorische randvoorwaarden<br />
elkaar.<br />
38 Met collega-maatschappelijk werkers die met andere cliëntendoelgroepen werken. Het betreft<br />
hier een grote welzijnsorganisatie.<br />
39 Om cultuuraspecten te ‘meten’ bestaan verschillende instrumenten (onder andere Organizational<br />
Culture Assessment Instrument (OCAI) gebaseerd op Cameron & Quinn (1999) die inzicht geven in<br />
heersende waarden- en normenpatronen en gebruikt kunnen worden als aangrijpingspunt voor<br />
verandermanagement.<br />
Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit 95
Een aantal cases uitgelicht<br />
96<br />
9 EEN AANTAL CASES UITGELICHT<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
In het voorgaande hebben we vooral de ervaringen van hulpverleners en leidinggevenden/stafmedewerkers<br />
met de morele vragen in hun werk beschreven. In dit hoofdstuk<br />
zullen we echter twee cases uitlichten en deze door middel van close reading aan een<br />
wat nauwkeuriger onderzoek onderwerpen. We proberen daarmee licht te werpen op<br />
de waarden die een rol spelen in de cases, de morele overwegingen en opvattingen die<br />
in de cases aanwezig zijn en de morele oriëntaties van de hulpverleners. Hierbij maken<br />
we gebruik van de theoretische inzichten en empirische inzichten die we in de voorgaande<br />
hoofdstukken hebben gepresenteerd. We zullen bekijken hoe het zit met de:<br />
Complexiteit van de cases: in paragraaf 4.2.3 hebben we gesteld dat het te eenvoudig<br />
is om morele vragen altijd als een dilemma weer te geven, waarin slechts<br />
twee waarden en handelingsopties open staan. In de onderstaande cases zullen<br />
we dat verder uitwerken.<br />
Gelaagdheid van de cases: in paragraaf 2.3 hebben we gesteld dat moraal overal<br />
in de beroepsuitoefening een rol speelt en lieten we zien dat er altijd sprake is<br />
van een ‘meervoudige morele gelaagdheid’ (Jansen, 2004). We zullen nu in de<br />
onderstaande cases kijken in hoeverre deze lagen of niveaus relevant zijn in de<br />
besproken morele vragen.<br />
Morele oriëntatie van de hulpverleners: mensen kunnen op verschillende manieren<br />
tot een antwoord komen op morele vragen, waarbij dus verschillende argumentaties<br />
mogelijk zijn (Rothfusz, 2008; Bolt et al., 2003). In de literatuur is een<br />
aantal normatieve theorieën te vinden die voorschrijven hoe deze antwoorden<br />
tot stand zouden moeten komen. We zullen kijken welke theorieën de hulpverleners<br />
in de onderstaande cases (bewust of onbewust) hanteren. Deze normatieve<br />
theorieën zijn in het voorgaande echter nog niet beschreven, en dat zullen we dus<br />
in de eerstvolgende paragraaf alsnog doen.<br />
Alvorens daartoe over te gaan, willen wij benadrukken dat we ons in dit hoofdstuk<br />
vooral zullen toeleggen op een confrontatie van theoretische inzichten met praktijkcases.<br />
We proberen dus theoretische begrippen terug te vinden in de cases en interpreteren<br />
daarmee de uitspraken van de respondenten. Zij zullen hun uitspraken en argumenten<br />
wellicht niet altijd vanuit het door ons geïnterpreteerde perspectief gedaan<br />
hebben en kunnen er wellicht wat anders mee bedoeld hebben. De dataverzameling<br />
was er ook niet op gericht om morele redeneringen aan de hand van normatieve theorieën<br />
aan het licht te krijgen: pas gaandeweg het onderzoek ontdekten wij dat deze<br />
theorieën relevant zouden kunnen zijn voor de analyse. Door gezamenlijk de cases te<br />
bestuderen en zo dicht mogelijk bij de letterlijke uitspraken van de respondenten te<br />
blijven, proberen wij met onze interpretatie zo authentiek mogelijk de inhoud van hun<br />
argumentatie te duiden.<br />
9.1 NORMATIEVE THEORIEËN<br />
In de ethiek, het onderdeel van de filosofie waar men zich bezighoudt met systematische<br />
studie van de moraal, kan een globaal onderscheid worden gemaakt tussen normatieve<br />
theorieën die plichten centraal stellen – ‘regelethiek’ – en benaderingen die<br />
meer nadruk leggen op de houding van degene die handelt en de context waarin dat
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
gebeurt. Hieronder lichten wij eerst twee ‘klassieke’ plichtstheorieën toe (consequentialisme<br />
en deontologie) die ook in het lesmateriaal voor opleidingen aan sociale professionals<br />
behandeld worden (Rothfusz, 2008; De Jonge, 1995). Vervolgens staan we stil<br />
bij twee contextuele/houdingsgerichte benaderingen: deugdethiek en zorgethiek. Hoewel<br />
veel auteurs zorgethiek categoriseren als een specifieke vorm van deugdethiek, belichten<br />
wij in de beschrijving hieronder beide benaderingen afzonderlijk omdat juist in<br />
de zorg, het maatschappelijk werk en het welzijnswerk deze visie actueel is.<br />
Alle normatieve ethische theorieën zijn ‘rationeel’, dat wil zeggen dat ze gebaseerd zijn<br />
op redeneringen over wat goed en slecht is. De laatste jaren is er echter op het gebied<br />
van de ethiek in toenemende mate aandacht voor de niet-rationele kanten van de menselijke<br />
moraal. Vanuit de invalshoeken van biologie en (neuro-)psychologie wordt gesteld<br />
dat moraal (misschien wel meer dan op de ratio) op intuïties en emoties berust<br />
(Verplaetse, 2008). Mensen beschikken volgens deze visie over een ‘moreel instinct’,<br />
dat het handelen op verschillende momenten op verschillende manieren beïnvloedt.<br />
Omdat deze invalshoek naar onze mening waardevolle aanknopingspunten biedt voor<br />
het denken over moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders, lichten wij de achtergronden<br />
ervan aan het eind van deze paragraaf beknopt toe.<br />
9.1.1 TELEOLOGI SCHE OF GE VO LGENET HIE K (CONSE QUE NTIALISME)<br />
In deze benadering houdt men bij de vraag ‘Wat is het beste om te doen?’ vooral rekening<br />
met de gevolgen (consequenties) van een beslissing of een handeling. Iets is goed<br />
als de “gevolgen minstens even goed zijn als de gevolgen van andere handelingen die<br />
we hadden kunnen uitvoeren” (Van Delden, 2003, p. 70). Daarbij is vaak doorslaggevend<br />
dat zoveel mogelijk mensen er voordeel aan moeten hebben en dat er zo weinig<br />
mogelijk mensen benadeeld moeten worden. Een voordeel van deze benadering is dat<br />
de belangen van alle betrokkenen op gelijke wijze meegewogen worden. Desondanks<br />
kan toch één persoon de dupe worden van een beslissing omdat er meer anderen zijn<br />
die er profijt van hebben (bijvoorbeeld wanneer een jonge moeder uit een woonvorm<br />
wordt gezet omdat ze door haar gedrag steeds zoveel onrust veroorzaakt dat de andere<br />
bewoonsters en hun kinderen eronder lijden). Een ander nadeel is dat je meestal niet<br />
alle gevolgen kunt overzien. Toch blijkt bij navraag in de praktijk dat deze benadering<br />
veel gehanteerd wordt door hulpverleners.<br />
9.1.2 DEONT OLOG IE OF PRI NCIPE-ETHIEK<br />
De morele juistheid van een handeling of een beslissing hangt in deze benadering niet<br />
af van de gevolgen, maar van de aard van de handeling of beslissing zelf. Wanneer deze<br />
beantwoordt aan vastgestelde criteria of overeenstemt met bepaalde principes, bijvoorbeeld<br />
rechtvaardigheid, of autonomie, is de handeling of beslissing juist. De meest<br />
bekende variant van dit denken is die van de Verlichtingsfilosoof Kant. Voor hem is de<br />
intentie van waaruit gehandeld wordt bepalend voor de juistheid ervan, onafhankelijk<br />
van wat de gevolgen zijn. Het belangrijkste principe noemde hij de categorische imperatief:<br />
je behoort te handelen zoals je zou willen dat iedereen in die situatie zou handelen.<br />
Mag je doorlopen als iemand op straat in elkaar wordt geslagen? Mag je de waarheid<br />
verzwijgen? Je moet je in elke situatie steeds afvragen of je zou willen dat dit een<br />
algemene wet voor alle mensen zou zijn. Dit principe is populair geformuleerd in ons<br />
spreekwoord “zoals gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet”. Deze benadering<br />
heeft als voordeel dat de oordelen over goed en kwaad berusten op rationele<br />
weloverwogen afwegingen die los staan van individuele voorkeuren en belangen en<br />
geformuleerd kunnen worden in regels die voor iedereen zouden moeten gelden. Een<br />
Een aantal cases uitgelicht 97
Een aantal cases uitgelicht<br />
98<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
nadeel is dat verschillende principes in concrete situaties met elkaar kunnen botsen:<br />
het principe van weldoen (één van de belangrijke principes in zorg en welzijn, ontleend<br />
aan de Eed van Hippocrates) kan soms tegenstrijdig zijn met het principe van respect<br />
voor autonomie. Denk bijvoorbeeld aan een situatie waarin een baby om veiligheidsoverwegingen<br />
in een pleeggezin wordt geplaatst waardoor de autonomie van een tienermoeder<br />
haar wordt ontnomen. Een ander bezwaar dat vaak tegen deze benadering<br />
wordt ingebracht is, dat er geen universeel geldige principes kunnen zijn, omdat perspectieven<br />
van mensen kunnen verschillen, afhankelijk van de cultuur en de tijd waarin<br />
ze leven.<br />
9.1.3 DEUGDETHIE K<br />
In de deugdenbenadering wordt veel belang gehecht aan de karaktereigenschappen en<br />
de motivatie van de persoon die een handeling verricht of een beslissing neemt. De belangrijkste<br />
vraag in deze benadering is niet: ‘Wat moet ik doen?’ maar ‘Hoe zal ik zijn?’.<br />
Deugden zijn onlosmakelijk verbonden met een persoon, maar ze zijn niet aangeboren:<br />
je kunt ze verwerven of aanleren. Deugden krijg je door ze te (be)oefenen. Deugdzaamheid<br />
kan dus ontwikkeld worden en komt eigenlijk altijd neer op het vinden van het<br />
juiste midden tussen twee uitersten van teveel en te weinig: moed tussen overmoed en<br />
lafheid, vrijgevigheid tussen gierigheid en verkwisting. Als er gevraagd wordt naar<br />
competenties waarover werkers in de hulpverlening aan jonge moeders dienen te beschikken,<br />
worden vaak antwoorden gegeven in termen van ‘deugden’: iemand moet<br />
beschikken over relativeringsvermogen, samenwerkingsbereid zijn, standvastig en tegelijkertijd<br />
flexibel. Een voordeel van deze benadering is dat er geen knellende kaders<br />
zijn: per situatie kan in de context bepaald worden wat juist is voor elke persoon om te<br />
doen en te laten. Een nadeel is dat betrokkenen tevoren niet weten waar ze aan toe zijn<br />
omdat het juiste midden in elke situatie ergens anders kan liggen.<br />
9.1.4 ZOR GETHIE K<br />
In tegenstelling tot de deugdethiek, die al sinds Aristoteles deel uitmaakt van het Westerse<br />
denken, is de zorgethiek een vrij recente benadering. De zorgethiek wordt uitgewerkt<br />
door verschillende auteurs (in het buitenland bijvoorbeeld door Tronto en Conradi<br />
en in Nederland door auteurs als Verkerk, Van Heijst en Vorstenbosch), maar vindt<br />
haar oorsprong in het werk van Gilligan (1985), die met haar ‘vrouwelijke ethiek’ een<br />
tegengeluid wil laten horen 40 op de ‘mannelijke ethiek’ van denkers zoals Kant (Rothfusz,<br />
2008). Hier zullen wij voornamelijk de invulling van zorgethiek door Tronto nader<br />
uiteenzetten.<br />
Hoewel de naam anders doet vermoeden, is deze ethiek niet specifiek gericht op of bedoeld<br />
voor de zorgsector. Het centrale idee is, dat zorg een centraal moreel concept is<br />
omdat het herkenbaar en toepasbaar is op alle vlakken van het menselijk leven en samenleven.<br />
Zorg is “alles … wat wij doen om onze ‘wereld’ zo in stand te houden, te continueren<br />
en te herstellen dat we daarin zo goed mogelijk kunnen leven. Die wereld om-<br />
40 Gilligan reageerde op de theorie van morele ontwikkeling van haar ‘leermeester’ Kohlberg, die<br />
stelde dat ‘morele volwassenheid’ gekenmerkt wordt door een logische en rationele benadering<br />
van morele vraagstukken. Deze theorie was gebaseerd op onderzoek onder jongens, Kohlberg<br />
stelde dat meisjes/vrouwen het stadium van morele volwassenheid vaak niet bereiken. Gilligan<br />
liet zien dat meisjes/vrouwen op een andere manier redeneren wanneer zij hun morele keuzes<br />
verantwoorden en dat zorg voor anderen daarin cruciaal is.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
vat onze lichamen, ons persoon zijn … en onze omgeving die we trachten samen te weven<br />
tot een complex, het leven ondersteunend web 41” (Tronto, 1993). Zorgen is een<br />
proces waarin vier fasen - of: dimensies (Manschot, 1994) - onderscheiden kunnen<br />
worden, die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Ten eerste caring about: betrokken<br />
zijn op/oog hebben voor situaties waar zorg nodig is. Deze ‘basis-dispositie’ waarin<br />
betrokkenheid het ethische element is wordt in alle zorg verondersteld. Ten tweede<br />
taking care of: ervoor zorgen dat zorg geboden wordt. Dit betekent niet perse het verlenen<br />
van zorg, maar heeft te maken met het nemen van verantwoordelijkheid – dat is<br />
in deze fase het ethische element - voor de zorg die nodig is en het scheppen van de<br />
voorwaarden daarvoor. Ten derde care-giving: de activiteit van het directe zorgen, de<br />
uitvoering; zowel professioneel als niet-professioneel. Het ethische element is hier<br />
competentie: de zorg moet deskundig gegeven worden. Ten vierde care-receiving: het<br />
ontvangen van de zorg. In deze dimensie is het ethische element gelegen in de responsiviteit<br />
(of wederkerigheid): is de geboden zorg het juiste antwoord op de zorgvraag,<br />
hoe reageert de zorgontvanger op de geboden zorg. Deze vier fasen van het zorgen, inclusief<br />
de ethische elementen, zijn ook aanwezig in de hulpverlening aan jonge moeders.<br />
9.1.5 INSTINCTIEVE MORAA L<br />
Werd in de afgelopen eeuwen in het Westerse denken moraal beschouwd als het element<br />
bij uitstek dat mensen van dieren onderscheidt (mensen kunnen nadenken over<br />
hun handelen en weloverwogen beslissen om iets wel of niet te doen); in de afgelopen<br />
jaren wordt echter op grond van biologisch en (neuro)psychologisch onderzoek steeds<br />
vaker beweerd dat moraal “in grote mate het gevolg [is] van biologische, automatische<br />
en emotionele processen” (Verplaetse, 2008, p. 5). In de loop van de evolutie heeft de<br />
noodzaak om te (over)leven in ons lichaam en onze hersens ‘bouwstenen’ aangelegd<br />
voor moreel handelen. Zo beschouwd is moraal in ieder mens, onbewust, voorrationeel,<br />
aanwezig. Sommige auteurs hebben het zelfs over moraal als ‘zesde zintuig’<br />
(Pinker, 2008). Afhankelijk van de situatie hebben zich verschillende soorten morele<br />
instincten ontwikkeld in de mens; per situatie zal een ander instinct de overhand hebben.<br />
Verplaetse spreekt in dit verband met opzet over moraal, om deze te onderscheiden<br />
van de meer beredeneerde en rationele vormen van ‘ethiek’ die hierboven beschreven<br />
zijn. Ten eerste is er de ‘hechtingsmoraal’, die het handelen met mensen<br />
waarmee we ons verbonden voelen regelt. Deze remt agressie af en zorgt ervoor dat<br />
iemand die weerloos en afhankelijk is aandacht krijgt. Ten tweede kunnen we de ‘geweldmoraal’<br />
herkennen in het handelen van mensen. Deze lijkt het tegenovergestelde<br />
van de hechtingsmoraal, maar heeft hetzelfde doel: overleven in moeilijke situaties. Als<br />
jij de ander niet bedreigt, bedreigt de ander jou. Het gaat hierbij ook om het overwinnen<br />
van angsten door gewelddadigheid. Ten derde is er de ‘reinigingsmoraal’, die goed<br />
en kwaad verbindt met gevoelens van reinheid en besmetting. Het zou kunnen dat deze<br />
moraal voortkomt uit een biologisch systeem dat levende wezens alarmeert wanneer<br />
we in aanraking komen met schadelijke stoffen. Tenslotte is er, als vierde vorm van<br />
moreel instinct, de samenwerkingsmoraal. Deze heeft te maken met het kunnen bereiken<br />
van zaken die iemand alleen nooit voor elkaar zou brengen. Een gevolg hiervan is<br />
de (morele) verontwaardiging over mensen die samenwerking bedreigen of ervan willen<br />
profiteren zonder zelf een bijdrage te leveren (Verplaetse, 2008).<br />
41 Vertaling van Manschot (1994, p. 105).<br />
Een aantal cases uitgelicht 99
Een aantal cases uitgelicht<br />
100<br />
9.2 CASUS 1: VOORTDURENDE BESCHIKBAARHEID<br />
9.2.1 DE CASUS<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
In de tweede focusgroepbijeenkomst komt ter sprake dat het werk als hulpverlener je<br />
ook persoonlijk kan raken. In dit verband brengt één van de aanwezigen terloops ter<br />
sprake dat een collega altijd bereikbaar is voor haar cliënten. Deze hulpverleenster beschouwt<br />
dat als een positieve eigenschap van deze collega.<br />
Respondent C: [...] maar ik merk echt dat ik echt geraakt wordt soms. En dan<br />
denk ik: oh, ik zie haar pas maandag weer en als dat maar goed gaat. Ze weet<br />
dat ze me altijd kan bellen en dat ze... Een collega van mij is daar ook heel goed<br />
in, die laat gewoon na werktijden in de weekenden laat ze gewoon haar telefoon<br />
aan staan. Hoewel dat eigenlijk tegen de regels is, maar zij heeft echt zoiets<br />
van, wat dan ook, ze kunnen me bellen en dan merk je inderdaad zo van. Het is<br />
echt best pittig dat je je het zo aantrekt die situaties.<br />
Wat volgt is een discussie over de vraag of het wenselijk is dat je als hulpverlener<br />
voortdurend bereikbaar bent voor cliënten. De meningen hierover verschillen aanzienlijk.<br />
Enerzijds zijn er de hulpverleners die vinden dat het niet past om altijd bereikbaar<br />
te zijn. Argumenten die zij aandragen hebben te maken met:<br />
De emotionele en materieel/fysieke last die dat voor de hulpverlener met zich<br />
meebrengt: “Dan ben je dus nooit echt vrij. Dat zou ik echt erg vinden.” / “En het<br />
is ook, je komt dan ook op stukken als, wanneer mag ik nee zeggen, wanneer belast<br />
ik collega's met mijn cliënten, waar ligt mijn vrijheid nog.” / “Maar wordt de<br />
rekening betaald?” “Nee.” “Nou dat vind ik al, dat zou ik echt. Het is wel wat jij<br />
zegt, ik laat inspreken en dat kost geld.” / “… het is ook eigenlijk niet haalbaar. Te<br />
hoge werkdruk.”<br />
De kwaliteit van de hulpverlening die daarmee in het geding zou kunnen zijn:<br />
“Stel dat jij ieder weekend gebeld zou worden en jij bent hartstikke moe op die<br />
maandag. Wat dan?”<br />
De ongelijkheid die er ontstaat in de hulpverlening en de druk die het op collega’s<br />
legt: “Doen we dat ook bij volwassen moeders?” / “Volgens mij doe je ook wat<br />
met collega's als je als enige zegt ik hou mijn telefoon aan.”<br />
Opvattingen over professionaliteit van de hulpverlener: “Hier wordt dat niet normaal<br />
gevonden”.<br />
Wetgeving: “Maar feitelijk, als je kijkt naar de wetgeving, om maar terug te komen<br />
op iets maatschappelijks, mag het ook in principe gewoon niet denk ik.”<br />
Daartegenover staan hulpverleners die geen problemen zien in deze beschikbaarheid.<br />
Opmerkelijk is dat het binnen meerdere organisaties wel eens gebeurt dat mensen buiten<br />
werktijd om hulp verlenen. In een aantal gevallen leidt dat tot correcties vanuit de<br />
organisaties. Eén van de deelnemende hulpverleners stelt zichzelf echter – zoals bovenstaand<br />
citaat laat zien, tegen de regels in – altijd ter beschikking van cliënten. Verder<br />
is het binnen één van de deelnemende organisaties ook een goed gebruik en een<br />
ongeschreven regel dat je je telefoon altijd aan laat staan voor de cliënt. Voortdurende<br />
bereikbaarheid is daar een onderdeel van goede hulpverlening. Argumenten die voor<br />
deze bereikbaarheid worden aangedragen zijn bijvoorbeeld de volgende:
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
De kwaliteit van de hulpverlening. Sommige moeders hebben niemand tot wie ze<br />
zich kunnen wenden in geval van nood en zij moeten zich dan tot een hulpverlener<br />
kunnen wenden: “Het gebeurt sowieso niet veel dat ze bellen, maar ze is wel<br />
eens één keer gebeld, dat een meisje ook echt zei van ja, maar je bent echt de enige<br />
die ik heb. Omdat ze inderdaad alleen in een huisje zat, geen sociale omgeving.”<br />
De bereikbaarheid wordt niet als een last ervaren door de hulpverlener: “En ik<br />
kan gewoon inschatten, oké, met die cliënt gaat het wat minder, die kan dus bellen<br />
in het weekend, dan overleg ik ook met haar. Van goh, als er wat is mag je bellen.<br />
Dus ik weet ook precies hoe en wat. [...] Dat vergeet ik gewoon, maar als dan<br />
de telefoon gaat op een bepaalde tijd dat ik denk van oh, dat kan een cliënt zijn.”<br />
9.2.2 DE ANALY SE<br />
Allereerst moet bij deze casus opgemerkt worden dat het merendeel van de deelnemers<br />
geen dilemma ervaart met betrekking tot de vraag of ‘voortdurende beschikbaarheid’<br />
gepast is. Zij hebben een duidelijke opvatting: deze beschikbaarheid is wel/niet<br />
aanvaardbaar. De discussie laat echter zien dat de casus wel met vragen en dilemma’s<br />
omgeven kan worden, wanneer er onderlinge meningsverschillen ontstaan over deze<br />
beschikbaarheid. Verschillende respondenten vertellen dan ook dat er in hun organisatie<br />
wel gediscussieerd is over dit onderwerp en dat de vraag daarbij centraal stond of<br />
een hulpverlener ook in haar “vrije tijd” beschikbaar moet/mag zijn voor een cliënt. Op<br />
mesoniveau zorgt de casus dus voor een morele vraag, maar ook op microniveau (in het<br />
contact tussen cliënt en hulpverlener) is er een morele spanning, die kan ontaarden in<br />
een morele kwestie of zelfs dilemma 42, wanneer een hulpverlener bijvoorbeeld buiten<br />
werktijd geconfronteerd wordt met een hulpvraag:<br />
Respondent A: Ik heb ook wel eens een cliënt om 3 uur 's nachts aan de telefoon<br />
gehad. Die zat er helemaal doorheen en dan moet je dus gaan kijken van, moet<br />
ik ernaar toe of kan ik het met een uurtje bellen oplossen? En dat vind ik wel<br />
iets moreels. Dat is wel een moreel dilemma wat dat betreft: wat doe je nou?<br />
Wanneer we vervolgens wat dieper op deze casus ingaan, dan valt op dat een kwestie<br />
als ‘voortdurende beschikbaarheid’ complexer is dan op het eerste gezicht zou lijken. In<br />
eenvoudige termen is het dilemma hier ‘mag van hulpverleners verwacht worden dat<br />
zij 24/7 beschikbaar zijn voor hun cliënten?’. Of in het geval van bovenstaande citaat:<br />
moet of mag je om 3 uur ’s nachts naar een cliënt toegaan of niet? Hoewel de hulpverlener<br />
hier duidelijk klem zit tussen 2 handelingsalternatieven (een belangrijk kenmerk<br />
van een moreel dilemma, zie ook §4.2.3), wordt de situatie te eenvoudig voorgesteld<br />
wanneer verondersteld wordt dat er daarmee slechts twee opvattingen of waarden tegenover<br />
elkaar staan. Bij nadere bestudering blijkt namelijk dat, zoals ook in §4.2.3<br />
reeds is gesteld, hier meerdere waarden op het spel staan. In de discussie komen bijvoorbeeld<br />
aan bod:<br />
het zelfbeschikkingsrecht en de autonomie (“vrijheid”) van de hulpverlener;<br />
definities van ‘professionaliteit’;<br />
principes van gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid;<br />
opvattingen over ‘goede zorg en hulp’.<br />
42 Zie §4.2.3 voor de definitie van een moreel dilemma.<br />
Een aantal cases uitgelicht<br />
101
Een aantal cases uitgelicht<br />
102<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Bronnen van moraal en referentiekaders waar hierbij expliciet aan gerefereerd wordt<br />
zijn juridische kaders (“het mag in principe gewoon niet”) en organisatiekaders (“wij<br />
moeten de telefoon aanhouden”). Meer impliciet lijkt er echter ook verwezen te worden<br />
naar de eigen professie, bijvoorbeeld wanneer verwezen wordt naar de professionaliteit<br />
van de hulpverlener en de vraag of deze bij voortdurende beschikbaarheid nog wel<br />
goede hulp kan bieden (kwaliteit van de hulpverlening). Verder lijken er ook wel degelijk<br />
meer dan twee handelingsmogelijkheden te zijn als reactie op het beschikbaarheidsvraagstuk:<br />
vanzelfsprekend kan binnen de organisatie afgesproken worden om<br />
wel of niet bereikbaar te zijn, maar daarbinnen genieten veel medewerkers ruimte om<br />
zelf keuzes te maken. In de literatuur heet dit de discretionaire ruimte (De Savornin<br />
Lohman & Raaff, 2001). De casusbespreking in de focusgroep maakt duidelijk dat hulpverleners<br />
er soms voor kiezen om – tegen het organisatiebeleid in – toch voor een eigen<br />
invulling van ‘beschikbaarheid’ te kiezen en eigen grenzen te stellen. Dat kan betekenen<br />
dat zij voor noodgevallen wel bereikbaar zijn, maar geen reguliere werkzaamheden<br />
verrichten. Weer anderen doen op zondag wel eens reguliere werkzaamheden, die ook<br />
op maandag wel verricht zouden kunnen worden. En vrijwel alle hulpverleners zeggen<br />
dat je ook niet te star moet zijn: als je een afspraak wilt maken met een jonge moeder<br />
die druk is met school en kind, dan kan dat wel eens betekenen dat je op een vrije dag<br />
naar je werk moet komen. Oftewel: er wordt geen scherpe grens getrokken tussen wel<br />
beschikbaar zijn en niet beschikbaar zijn, en zelfs elementen die deze grens kunnen<br />
helpen definiëren, zoals de ‘nood’ van een hulpvraag, worden niet eenduidig gebruikt<br />
en toegepast.<br />
Respondent A: Maar ik heb ook een collega die, dan sms’t een moeder: ik heb<br />
mijn papieren gekregen. Die heeft zoiets van ik bel maar gelijk terug dan is het<br />
klaar, dan zeg ik ook wel, nee maandag is de dag om met dat soort dingen bezig<br />
te zijn, dus dit doen we alleen in nood. Dus dan ben ik wel duidelijk. Meestal<br />
moeten ze bij mij ook inspreken, dat ik denk van als ze niet twee keer bellen is<br />
het niet ernstig. Bellen ze nog een keer en ze spreken in dan schat ik nog wel in<br />
of het ernstig is of niet.<br />
De reactie van hulpverleners op het beschikbaarheidsvraagstuk, lijkt daarmee op het<br />
schipperen dat in paragraaf 5.2.3 ook al beschreven is. Collega’s en de organisatie waar<br />
deze werkzaam zijn kunnen er op hun beurt voor kiezen om de hulpverlener deze<br />
ruimte te laten, of om deze ter discussie te stellen. Bijvoorbeeld door regels op te stellen<br />
(“je moet bereikbaar zijn” ; “als het te zwaar wordt voor de hulpverlener grijpen we<br />
in”). Daarmee doen ook impliciete en expliciete normen hun intrede om in een dergelijk<br />
vraagstuk een handvat te bieden. Desondanks resulteert de vraag ‘moet ik me beschikbaar<br />
stellen of niet’ in diverse handelingsmogelijkheden en uitkomsten, die niet simpelweg<br />
gereduceerd kunnen worden tot een eenduidig antwoord op de vraag of je buiten<br />
werktijd om beschikbaar bent om hulp te verlenen.<br />
De casus maakt ook duidelijk dat morele vragen op diverse niveaus van de hulpverlening<br />
spelen (zie ook §2.3). In het voorgaande is hier al aan gerefereerd: in de casus zien<br />
we het microniveau van de hulpverlening (het contact tussen cliënt en hulpverlener, de<br />
dagelijkse praktijk) , het mesoniveau (de organisatie) en het macroniveau (de samenleving)<br />
terugkeren in de discussie, bijvoorbeeld op de respectievelijke momenten dat:<br />
De hulpverlener om 3.00 uur ’s nachts gebeld wordt (micro).<br />
Een hulpverlener op het matje wordt geroepen door collega’s en leidinggevenden<br />
omdat deze werkzaamheden heeft verricht in haar vrije tijd (meso).
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Het besluit van een individuele medewerker om ‘beschikbaar te zijn’ een druk<br />
legt op collega’s en voor hen ook gevolgen heeft (meso).<br />
Opvattingen over professionaliteit of wetten mede bepalen wat aanvaardbaar<br />
wordt geacht in deze kwestie (macro).<br />
Ook de functionele component van de hulpverlening (kennis, vaardigheden, methoden)<br />
en de existentiële component (houding) spelen een rol in deze kwestie. Hulpverleners<br />
verwijzen ernaar dat het onmogelijk is om 24/7 volledig ter beschikking te staan van je<br />
cliënt. In je privéleven onderneem je activiteiten die maken dat je bij een noodoproep<br />
van een cliënt niet adequaat kan reageren. Bovendien wijzen zij er op dat er een taakverdeling<br />
is onder hulpverleners: in noodsituaties zijn er anderen die een cliënt bij<br />
kunnen staan (functionele component).<br />
Respondent F: Wat als je nou een keer lekker dronken wil worden?<br />
Respondent J: Ja, dat wou ik net zeggen want als ik ... dan heb ik ook wel eens<br />
dat ik iets geks zeg en dan blijk ik dat tegen mijn cliënt gedaan te hebben?<br />
Respondent D: Wij zijn naar telefonische bereikbaarheidsdiensten gegaan<br />
tussen 9.00 en 13.00 en ook dat werkt. En de hulpverlening is er geloof ik niet<br />
echt minder op geworden. Het is alleen dat je een alternatief biedt, als er een<br />
crisis is tot 1700 uur of noodgevallen tot 1700 uur en daarna bel je die en die.<br />
Dus dat kan best.<br />
Tot slot spelen attitudes en de wijze waarop de professional in haar werk staat een nadrukkelijke<br />
rol. Dit wordt vooral duidelijk uit het citaat waar de casus mee begint. De<br />
hulpverlener in kwestie voelt zich betrokken op de cliënt, trekt zich hun situatie aan en<br />
is van mening dat zij moet handelen als reactie op deze betrokkenheid (existentieel).<br />
We hebben inmiddels verschillende factoren aangewezen die de complexiteit van deze<br />
casus illustreren: er is sprake van meerdere waarden die in het geding zijn, er staan<br />
meerdere handelingsopties open, en er zijn verschillende niveaus van de hulpverlening<br />
betrokken bij deze morele vraag. Daarmee zijn we er echter nog niet. In morele redeneringen<br />
kunnen namelijk verschillende oriëntaties onderscheiden worden, zoals een oriëntatie<br />
op een universalistische principe-ethiek (deontologie), een gevolgenethiek of<br />
meer contextuele benaderingen zoals zorg- en deugdethiek. In de casus wordt duidelijk<br />
dat zelfs op het fundamentele niveau van deze normatieve oriëntaties, geen eenduidige<br />
lijn van redeneren gevolgd wordt. In de casus worden argumenten genoemd die via<br />
verschillende morele redeneringen tot stand zijn gekomen, soms gebeurt dat zelfs bij<br />
dezelfde personen. We noemen een aantal voorbeelden om dit te illustreren.<br />
De principe-ethiek bepaalt, zoals we in §9.1 gezien hebben, de morele juistheid van een<br />
handeling vooral op grond van bepaalde principes, zoals rechtvaardigheid of autonomie.<br />
Morele kaders als wetten of beroepscodes, vertrekken vanuit dergelijke universalistische<br />
principes en in de casus zien we een verwijzing hiernaar als hulpverleners refereren<br />
aan beginselen zoals vrijheid en rechtvaardigheid, maar ook wanneer zij zich<br />
baseren op kaders waarin deze beginselen verankerd liggen, zoals wetten.<br />
Respondent G: Maar feitelijk, als je kijkt naar de wetgeving, om maar terug te<br />
komen op iets maatschappelijks, mag het ook in principe gewoon niet denk ik<br />
Respondent D: En dan moet je het met elkaar hebben over waar staan wij voor.<br />
Waarom doe jij het wel en waarom doe jij het niet.<br />
Respondent G: En doen we dat ook bij volwassen moeders.<br />
Een aantal cases uitgelicht<br />
103
Een aantal cases uitgelicht<br />
104<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Respondent G: En is het ook, je komt dan ook op stukken als, wanneer mag ik<br />
nee zeggen, wanneer belast ik collega's met mijn cliënten, waar ligt mijn vrijheid<br />
nog?<br />
Moreel redeneren dat past binnen de gevolgenethiek zien we eveneens terug in de casus.<br />
Deze argumentaties houden vooral rekening met de gevolgen voor de diverse betrokkenen<br />
van wel of niet beschikbaar zijn voor de cliënt. In dit geval worden vooral de<br />
gevolgen voor de betrokken hulpverlener en voor de cliënt meegewogen. Voor de cliënt,<br />
die nauwelijks een steunend netwerk tot haar beschikking heeft, kan het verstrekkende<br />
gevolgen hebben een noodoproep niet te beantwoorden. Wat de hulpverlener<br />
betreft gaat dergelijke beschikbaarheid echter gepaard met de eerdergenoemde emotionele<br />
en materieel/fysieke last. Leidt dat niet tot onwenselijke situaties?<br />
Respondent C: Het gebeurt sowieso niet veel dat ze bellen, maar ze is wel eens<br />
één keer gebeld, dat een meisje ook echt zei van ja, maar je bent echt de enige<br />
die ik heb. Omdat ze inderdaad alleen in een huisje zat, geen sociale omgeving.<br />
Respondent C: Eh, nee, het is echt van nou als jij je telefoon aan wil laten staan,<br />
dan moet je dat gewoon doen, maar we houden het wel in de gaten van als het<br />
echt te veel wordt gebeld of het te zwaar wordt, dan roepen wij haar wel een<br />
halt toe van stop, want dit is gewoon te veel of te heftig, doe het niet.<br />
In deze casus zijn ook nadrukkelijk redeneringen te herkennen die passen binnen de<br />
deugdethiek en de zorgethiek. De eerste kijkt vooral naar karaktereigenschappen en<br />
‘deugden’ van de hulpverlener. Dit perspectief komt duidelijk naar voren uit het citaat<br />
waar de casus mee start: deze hulpverlener beschouwt het als een deugd als je geraakt<br />
wordt door een cliënt, emotie voelt, en de neiging voelt om hierop te reageren. Het is<br />
een onderdeel van je professionaliteit.<br />
Respondent C: Mijn collega is daar ook heel goed in, die laat gewoon na werktijden<br />
in de weekenden laat ze gewoon haar telefoon aan staan. Hoewel dat eigenlijk<br />
tegen de regels is, maar zij heeft echt zoiets van, wat dan ook, ze kunnen<br />
me bellen en dan merk je inderdaad zo van. Het is echt best pittig dat je je het<br />
zo aantrekt die situaties. [...] Zij maakt ook zelf die keuze want er zijn er ook genoeg<br />
die zeggen, nee. Maar zij is echt zo, ik laat gewoon mijn telefoon aan staan.<br />
De zorgethiek is een benadering waarin relationaliteit en de onderlinge relaties tussen<br />
mensen centraal staan. Zorg wordt in zichzelf als een moreel concept beschouwd, van<br />
waaruit bepaalde waarden in de onderlinge contacten tussen mensen, zoals betrokkenheid,<br />
verantwoordelijkheid, een belangrijke rol hebben. Cruciaal in de zorgethiek is<br />
het vermogen in te kunnen spelen op de noden en behoeften van degene die zorg behoeft.<br />
Betrokken zijn op situaties waarin zorg nodig is, is een belangrijk onderdeel van<br />
‘zorgen’ (zie ook §9.1). In deze casus speelt dit natuurlijk een heel belangrijke rol: de<br />
noodzaak om voortdurend beschikbaar te zijn voor de cliënt wordt beargumenteerd<br />
door te stellen dat de jonge moeders zich tot iemand moeten kunnen wenden als zij in<br />
nood zijn en hulp behoeven. Het wordt daarbij, zoals voorgaand fragment liet zien, als<br />
een onderdeel van de hulpverlening gezien om betrokken te zijn en noden te signaleren<br />
en de jonge moeder te ondersteunen in haar autonomie. Juist voor deze kwetsbare<br />
doelgroep, die vaak niet op een uitgebreid netwerk kan leunen, wordt de beschikbaarheid<br />
van de hulpverlener dan als cruciaal gezien.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Respondent A: En ik kan gewoon inschatten, oké, met die cliënt gaat het wat<br />
minder, die kan dus bellen in het weekend, dan overleg ik ook met haar. Van<br />
goh, als er wat is mag je bellen. Dus ik weet ook precies hoe en wat.<br />
Respondent A: Wij kijken gewoon per cliënt, wij zijn een kleine zorgaanbieder<br />
en kijken per cliënt wat er nodig is en wat er kan gebeuren.<br />
Respondent C: Want als je het hebt over zwaar, dan kom ik natuurlijk nog maar<br />
net kijken, maar ik merk dat ik echt geraakt wordt soms. En dan denk ik oh, ik<br />
zie haar pas maandag weer en als dat maar goed gaat. Ze weet dat ze me altijd<br />
kan bellen.<br />
Naast voorbeelden van moreel redeneren die binnen een ethische theorie passen, zijn<br />
er in deze casus ook uitspraken te vinden die een emotionele reactie lijken op het<br />
vraagstuk naar beschikbaarheid, en die verwijzen naar een instinctieve moraal. Het<br />
laatste citaat van respondent C is hier een duidelijk voorbeeld van: deze hulpverlener<br />
wordt geraakt door de cliënt en dat beïnvloedt ook haar handelen (“ze weet dat ze me<br />
altijd kan bellen”). Een dergelijke reactie en handeling lijken te verwijzen naar een<br />
hechtingsmoraal, die ervoor zorgt dat mensen die weerloos zijn, aandacht krijgen. Het<br />
belang van onderlinge afstemming, waar de deelnemers aan de discussie aan refereren,<br />
zou kunnen wijzen op de invloed van een samenwerkingsmoraal. Deze heeft, zoals in<br />
paragraaf 9.1 is uitgelegd, te maken met zaken als algemeen belang. Samenwerking levert<br />
individuen voordelen op, die ze alleen niet kunnen bewerkstellingen. Een bedreiging<br />
van deze samenwerking kan op morele verontwaardiging rekenen. De deelnemers<br />
aan de discussie wijzen er op dat de individuele handelwijze van een hulpverlener, het<br />
samenwerkingsverband met collega’s onder druk zet en voor iedereen gevolgen heeft.<br />
Respondent E: Maar een keer was er een collega, die heeft in het weekend, en<br />
op zondag heeft die van alles zitten doen en daar wordt wel over gepraat. Dat<br />
wordt niet normaal gevonden en dat doet ze ook niet meer. Volgens mij doe je<br />
ook wat met collega’s als je als enige zegt ‘ik hou mijn telefoon aan’.<br />
9.3 CASUS 2: BOTSINGEN TUSSEN <strong>HU</strong>LP VERLENERS ONDERLING<br />
9.3.1 DE CASUS<br />
Regelmatig werd tijdens dit onderzoek, zowel door hulpverleners als door leidinggevenden,<br />
casuïstiek ter sprake gebracht over lastige situaties die ontstaan doordat met<br />
de hulpverlening aan jonge moeders meerdere beroepsgroepen, vanuit verschillende<br />
instanties, gemoeid zijn. Tijdens een interview met een van de hulpverleners kwam een<br />
casus ter sprake over een situatie waarin zij van mening verschilde met Bureau Jeugdzorg<br />
over wat goede zorg is voor een cliënte. In deze casus is geen sprake van meerdere<br />
respondenten, alle uitspraken zijn van één professional 43. Volgens haar gaat Bureau<br />
Jeugdzorg niet goed om met afspraken en is niet alleen haar cliënt, maar ook zij zelf als<br />
hulpverlener daar de dupe van:<br />
43 Bij de bespreking en de analyse van deze casus hebben we bewust alleen de uitspraken van de<br />
respondent gebruikt omdat dit het materiaal is waarover wij beschikken. Uiteraard bestaat de<br />
mogelijkheid dat de in de casus beschreven situatie in een ander licht zou komen te staan wanneer<br />
ook de betrokken hulpverlener van Bureau Jeugdzorg aan het woord was gekomen. Deze<br />
casus roept in ieder geval de vraag op, of betere communicatie, meer afstemming en overleg<br />
tussen betrokken hulpverleningsinstanties, dit soort problemen zou kunnen voorkomen.<br />
Een aantal cases uitgelicht<br />
105
Een aantal cases uitgelicht<br />
106<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Ja, zo erg dat wij zelfs een klacht hebben ingediend, dus dat Bureau Jeugdzorg<br />
zo makkelijk over de afspraken heenstapt en dat ik het elke keer moet verantwoorden<br />
naar zo'n cliënt. Met als gevolg dat ik alleen maar ruzie maak met zo'n<br />
meid, ik vond dat Bureau Jeugdzorg dan, ja, die...<br />
Het probleem is voor haar niet zozeer gelegen in het feit dat Bureau Jeugdzorg zo haar<br />
eigen aandachtspunten en werkwijzen heeft, maar in de manier waarop deze instantie<br />
(c.q. de betrokken hulpverlener van Bureau Jeugdzorg) omgaat met afspraken naar de<br />
tienermoeder:<br />
Vaak werkt het zo, ik heb aan de andere kant gelukkig gestaan, dus ik snap hun<br />
kant ook, maar destijds vond ik ook al, het is heel belangrijk om, als je geloofwaardig<br />
wil zijn, zul je afspraken na moeten komen. Bij tieners, als ik jou opbel<br />
en ik zeg tegen jou vandaag ‘goh door privéomstandigheden moet ik het afzeggen’,<br />
dan ga je mij niet daarop bevragen, dan neem jij aan wat ik zeg. Wij zijn<br />
volwassen mensen, als jij dat tegen mij zegt, neem ik dat aan, dat is voor jouw<br />
stuk, jij bent volwassen dus schat dat zelf in. Bij tieners werkt dat zo niet. Als ik<br />
zeg ik kan niet komen door privéomstandigheden. En ik doe dat 1 keer dat kan,<br />
maar doe ik dat 3 keer dan zeg ik bekijk het maar en ik hou me ook niet meer<br />
aan jouw regels, want jij houd je ook niet aan de regels die wij afspreken. Zo<br />
snel gaat dat. Je bent heel snel dat vertrouwen kwijt en het kost heel veel moeite<br />
om dat op te bouwen.<br />
Deze professional voert verschillende argumenten aan om te onderbouwen waarom zij<br />
het niet goed vindt dat afspraken worden afgezegd:<br />
Als je je afspraken niet nakomt, ben je niet geloofwaardig.<br />
Vertrouwen is belangrijk in de hulpverleningsrelatie en dat raak je zo kwijt.<br />
Je moet er rekening mee houden dat het tieners zijn en geen volwassenen.<br />
Maar naast het verschil van mening over de manier waarop hier omgegaan werd met<br />
afspraken, spelen er in deze casus ook opvattingen over allerlei andere aspecten van<br />
goede hulpverlening een rol:<br />
Zij was een meiske, die kwam hier binnen met gevaarlijke, ze kwam uit een gevaarlijke<br />
gezinssituatie. Vader was een gevaarlijke man en moeder was beperkt<br />
in haar opvoedingsvaardigheden. Zij is hier het eerste jaar binnengehouden,<br />
mocht alleen overdag een keer naar buiten. De methodiek […] zegt dat zij meer<br />
vrijheid verdient, dus ik heb tegen Bureau Jeugdzorg gezegd, jullie plaatsen<br />
haar hier, dit is wat wij te bieden hebben, ik kan haar niet binnenhouden. Eens<br />
zullen wij dat vertrouwen moeten geven dat zij naar haar moeder mag, dat is<br />
hartstikke belangrijk in bepaalde culturen ook nog eens. Hun hebben gezegd:<br />
nee, nee, nee. Uiteindelijk hebben wij gezegd ja, en nou gaat het wel gebeuren.<br />
Toen dacht ik, dan zet ik mijn baan op het spel, zo ver is dat gekomen. Ik dacht,<br />
nu is het klaar, dan mijn baan aan gort, maar hier kan ik echt niet meer achter<br />
staan. Omdat ik vond dat dat niet, nul flexibiliteit toonde in kijken naar wat er<br />
wel kon en alleen maar die verantwoordelijkheid leggen bij een meisje van 16<br />
jaar en toen dacht ik, ja maar dit kan niet.<br />
Uit het verhaal van de respondent blijkt dat er tussen de hulpverleners die betrokken<br />
waren bij de cliënte in deze casus een verschil van inzicht bestond over een aantal voor<br />
de hulpverlening essentiële punten:
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
De inschatting van het gevaar dat cliënte in deze situatie liep en de bescherming<br />
die geboden zou moeten worden.<br />
De visie op de mate van vrijheid en de eigen verantwoordelijkheid/autonomie<br />
die deze cliënte zou moeten krijgen dan wel aankon.<br />
Een verschil in visie op het belang van de culturele achtergrond van de cliënte.<br />
Een verschil in visie op het uitgangspunt in de benadering: kijk je naar wat er kan<br />
of juist naar wat er niet kan.<br />
Het ergerde de hulpverleenster ook dat er geen open communicatie plaatsvond tussen<br />
Bureau Jeugdzorg en haar organisatie:<br />
Dan zeggen hun dat mogen jullie niet weten, dus dat werd eigenlijk, wij wisten<br />
wel wat, […]<br />
Tenslotte, en dat was misschien wel de grootste frustratie, was het gevolg van alle meningsverschillen<br />
over de juiste aanpak in deze casus dat de cliënte uiteindelijk ‘verloren’<br />
is gegaan voor de hulpverlening:<br />
9.3.2 DE ANALY SE<br />
Met als gevolg denk ik, zij is uiteindelijk toch vertrokken hier, want het ging<br />
hier gewoon niet, zij zat gewoon te wachten op een woning en dat duurde lang.<br />
Dat zij eigenlijk een beetje verdwenen is uit de hulpverlening en dan denk ik<br />
wat, hebben wij zo hard geknokt met haar, […] ja, dan doen ze het hier goed tot<br />
ze weggaan want dan vervalt het, dan verandert het uiteindelijk niet. Dat is wel<br />
triest.<br />
In deze casus blijkt dat de visie op wat een goede aanpak is in de praktijk van de hulpverlening<br />
aan jonge moeders per hulpverlener en per organisatie kan verschillen, en<br />
dat dit leidde tot morele spanning bij degene die deze casus meemaakte. In dit geval<br />
ging het niet om een moreel dilemma: de hulpverlener had geen twijfel over welke<br />
handelwijze beter was, want zij is zo overtuigd van de juistheid van haar eigen visie, dat<br />
zij er zelfs haar baan voor op het spel durft te zetten. Toch is het een moreel beladen<br />
casus: dat blijkt wel uit de emoties die zij bij deze casus heeft en die ze benoemt met<br />
woorden als ‘klacht’, ‘ruzie’ en ‘triest’. Morele vragen dienen zich vaak aan in de vorm<br />
van emoties zoals woede, schaamte, schuld of ergernis. Meestal is er eerst een naar gevoel<br />
(verontwaardiging, of er ‘knaagt iets aan je geweten’) voordat iemand rationeel<br />
kan verwoorden dat er iets niet juist is. Het is precies die verwevenheid van voelen en<br />
redeneren, gecombineerd met het gegeven dat mensen ook nog eens op allerlei verschillende<br />
manieren redeneren, vanuit verschillende posities en invalshoeken, die<br />
maakt dat het spreken over moraliteit vaak zo complex is. In de analyse van deze casus<br />
proberen we de complexiteit en de verwevenheid van de verschillende aspecten zichtbaar<br />
te maken door achtereenvolgens stil te staan bij:<br />
(1 e) de oorzaken van de morele spanningen, waarbij we zichtbaar maken hoe verschillende<br />
bronnen van moraal (persoonlijk, professioneel, publiek) de visie op wat goede<br />
zorg is beïnvloeden;<br />
(2 e) de verschillende ethische benaderingen die herkenbaar zijn in de argumenten en<br />
redeneringen van de respondent;<br />
Een aantal cases uitgelicht<br />
107
Een aantal cases uitgelicht<br />
108<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
(3 e) de verschillende waardenoriëntaties die ten grondslag liggen aan het handelen van<br />
de betrokkenen in deze casus.<br />
Verschillende bronnen van moraal<br />
Het verhaal dat de hulpverlener in deze casus vertelt, is een persoonlijk verhaal. Zij laat<br />
zien wat haar eigen opvattingen over essentiële aspecten van de hulpverlening – aan<br />
tienermoeders in het algemeen en aan deze cliënte in het bijzonder – zijn. Haar normen<br />
zijn:<br />
Afspraak is afspraak.<br />
Tienermoeders zijn geen volwassenen en daar behoor je in de hulpverlening rekening<br />
mee te houden.<br />
De methodiek is richtinggevend voor mijn handelen als hulpverlener.<br />
In de hulpverlening moet rekening gehouden worden met culturele verschillen.<br />
Deze normen zijn afkomstig uit verschillende ‘bronnen van moraal’ (Bauduin & Kanne,<br />
2009, p. 21-22). Waarschijnlijk zijn de normen van deze hulpverlener, zoals die van de<br />
meeste mensen, ontstaan in de loop van haar leven, zowel door wat zij heeft meegemaakt<br />
en meegekregen in haar privéomgeving als op basis van ervaringen en voorbeelden<br />
in de werkomgeving(en) waarin zij functioneerde en nog steeds functioneert. In<br />
het verhaal klinkt in ieder geval duidelijk door dat de professionele moraal heel belangrijk<br />
is. Dit kunnen we afleiden uit uitspraken als:<br />
Bij tieners werkt dat zo niet.<br />
Eens zullen wij dat vertrouwen moeten geven dat zij naar haar moeder mag, dat<br />
is hartstikke belangrijk in bepaalde culturen ook nog eens.<br />
De methodiek […] zegt dat zij meer vrijheid verdient, dus ik heb tegen Bureau<br />
Jeugdzorg gezegd, jullie plaatsen haar hier, dit is wat wij te bieden hebben, ik<br />
kan haar niet binnenhouden.<br />
In deze uitspraken zitten verwijzingen naar opvattingen over het goed uitoefenen van<br />
het beroep van maatschappelijk werker: deskundigheid (onder andere kennis over de<br />
doelgroep – tieners –, kennis van culturele achtergronden, werken volgens een erkende<br />
methodiek). Dit zijn functionele componenten uit de beroepsmoraal. Daarnaast zijn in<br />
de woorden van de hulpverlener ook waarden te horen zoals vertrouwen en flexibiliteit<br />
die te maken hebben met de existentiële kant van de beroepsmoraal, waar bejegening<br />
en presentie centrale elementen zijn (Jansen, 2004). Ook in de uitspraken over het verschil<br />
in visie en werkwijze van de betrokken organisaties – de organisatie waarin zijzelf<br />
werkt en Bureau Jeugdzorg – op de hulpverlening aan deze cliënte vinden we verwijzingen<br />
naar professionele moraal:<br />
[…] en ook dat hun niet goed konden inschatten vond ik dat zij...<br />
Omdat ik vond dat dat niet, nul flexibiliteit toonde in kijken naar wat er wel kon<br />
en alleen maar die verantwoordelijkheid leggen bij een meisje van 16 jaar en<br />
toen dacht ik, ja, maar dit kan niet.<br />
Geen inzicht toonde in wat tienermoederschap, hun zaten alleen maar op het<br />
moederschap en niet op het tiener.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Professionele moraal is altijd opgebouwd uit deze twee elementen: enerzijds de opvattingen<br />
van de beroepsgroep, anderzijds de opvattingen die heersen in de organisatie<br />
waar een professional werkt. Binnen de beroepsgroep is deskundigheid een belangrijk<br />
onderdeel van de moraal: “De maatschappelijk werker dient zijn beroep deskundig uit<br />
te oefenen” (Beroepscode NVMW, 2009, p. 9, regel 2). Inschatten wat een cliënt aankan<br />
is een vorm van deskundigheid. Binnen de organisatie waar deze hulpverlener<br />
werkt is het een norm dat je flexibel bent en rekening houdt met het feit dat deze cliënten<br />
niet alleen moeder zijn maar ook tiener. Professionele ethiek en organisatienormen<br />
kunnen wel eens botsen 44. Hoewel dat in deze casus niet aan de orde is, is degene die<br />
deze casus inbrengt zich zelf er wél van bewust dat het feit dat ze bij een andere organisatie<br />
werkt en dus vanuit een andere positie bij de hulpverlening betrokken is haar<br />
kijk op de zaak beïnvloedt:<br />
Vaak werkt het zo, ik heb aan de andere kant gelukkig gestaan, dus ik snap hun<br />
kant<br />
[…] toen ik gezinsvoogd was […]<br />
Toch lost het zien van die andere invalshoek hier de spanning niet op: ze begrijpt niet<br />
dat Bureau Jeugdzorg zó omgaat met deze cliënte. Wellicht speelt hierbij ook morele<br />
verontwaardiging over het feit dat Bureau Jeugdzorg zo slordig omgaat met de afspraken<br />
met deze cliënte een rol. De hulpverlener vindt het erg dat een maatschappelijk<br />
vanzelfsprekende norm als “afspraak is afspraak” geschonden wordt. In haar verontwaardiging<br />
wordt zichtbaar hoe ook de publieke moraal onderdeel is van de opvattingen<br />
van hulpverleners. Maar het zou ook zo kunnen zijn dat de verontwaardiging en de<br />
ergernis voortkomen uit het gebrek aan openheid tussen de betrokken hulpverlenende<br />
instanties, wat weer voortkomt uit de maatschappelijk algemeen erkende norm dat cliënten<br />
recht hebben op bescherming van hun gegevens:<br />
Ethische benaderingen<br />
Dan zeggen hun dat mogen jullie niet weten<br />
Achter de uitspraken die de hulpverlener over deze casus doet, vermoeden wij verschillende<br />
oriëntaties. In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk zijn de meest voorkomende<br />
normatieve theorieën beschreven en in de beschrijving van de vorige casus (zie §9.2)<br />
hebben we al gezien dat mensen gebruik maken van uiteenlopende ethische benaderingen<br />
in hun morele redeneringen. Het is niet alleen zo dat verschillende mensen verschillende<br />
redeneerwijzen hebben, maar zelfs zo dat in de redeneringen van één persoon<br />
verschillende benaderingen door elkaar lopen, afhankelijk van het soort morele<br />
vraag en de context waarin die zich voordoet.<br />
De hulpverlener vindt het onjuist “dat Bureau Jeugdzorg zo makkelijk over de afspraken<br />
heenstapt”. Waarschijnlijk is het nakomen van afspraken voor haar een belangrijk<br />
principe (deontologische benadering). Ze begrijpt ook heel goed dat haar cliënte zich<br />
uiteindelijk niet hield aan de afspraken want:<br />
Altijd maar het gevoel hebt van het klopt niet of waarom doen zij zo tegen mij,<br />
ja dan ga je uiteindelijk wel dit doen en of dat terecht is dat weet ik niet.<br />
44 Denk bijvoorbeeld aan professionele opvattingen over het belang van aandacht hebben en tijd<br />
nemen voor een cliënt; die kunnen strijdig zijn met productienormen die de organisatie hanteert.<br />
Een aantal cases uitgelicht<br />
109
Een aantal cases uitgelicht<br />
110<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Uit het laatste deel van deze zin zouden we ook op kunnen maken dat ze redeneert<br />
vanuit de gevolgen (consequentialisme). Ze zegt namelijk: “het is heel belangrijk om, als<br />
je geloofwaardig wil zijn, zul je afspraken na moeten komen”. Geloofwaardigheid verbindt<br />
ze met vertrouwen, en het risico van het niet nakomen van afspraken is dat je<br />
heel snel dat vertrouwen kwijt bent. Dat is een onwenselijk gevolg, want: “het kost heel<br />
veel moeite om dat op te bouwen”. Ze begrijpt dus heel goed dat de cliënte haar consequenties<br />
trekt uit de manier waarop er met haar wordt omgegaan, en uiteindelijk zegt<br />
“bekijk het maar en ik hou me ook niet meer aan jouw regels, want jij houd je ook niet<br />
aan de regels die wij afspreken”.<br />
De waarde vertrouwen past in een zorgethische denk- en handelwijze. Binnen de zorgethiek<br />
staan relaties tussen mensen centraal en vertrouwen is daarin een kernwaarde<br />
(Sevenhuijsen, 1996). Maar dat vertrouwen is hier nu juist in het geding, doordat “Bureau<br />
Jeugdzorg zo makkelijk over de afspraken heenstapt”. En de hulpverlener vindt<br />
het erg “dat ik het elke keer moet verantwoorden naar zo'n cliënt. Met als gevolg dat ik<br />
alleen maar ruzie maak met zo’n meid”. Dit is een moreel probleem op het microniveau,<br />
in het directe contact tussen hulpverlener en cliënt. Ruzie maken hoort niet bij goede<br />
hulpverlening, het verbreekt vertrouwen en verstoort de betrokkenheid die wezenlijk<br />
is voor de hulpverleningsrelatie. Het zit haar dan ook dwars dat het mis is gegaan met<br />
de hulpverlening aan deze cliënte, zij twijfelt zelfs aan haar eigen opstelling:<br />
En dan denk ik, als wij toch allemaal wat betrouwbaarder waren geweest, had<br />
zij dit niet gedaan, zeker niet.<br />
Hier komt ook het mesoniveau van de hulpverlening in beeld, in het “wij”. De hulpverlener<br />
ziet deze casus niet als een probleem dat zij in haar eentje meemaakte. Toch heeft<br />
ze wel individueel verantwoordelijkheid genomen in deze situatie. Ze is voor haar cliënte<br />
opgekomen en daarbij tot het uiterste gegaan:<br />
Ik dacht, nu is het klaar, dan mijn baan aan gort, maar hier kan ik echt niet meer<br />
achter staan. […] Uiteindelijk hebben wij gezegd ja, en nou gaat het wel gebeuren.<br />
Dit getuigt van moed, want iemand moet wel erg overtuigd zijn van het eigen gelijk<br />
(hier: de juistheid van de eigen visie) om zo’n risico te durven nemen. Moed is volgens<br />
Leijssen (2000) een deugd die hoort bij het ethos van de hulpverlener. “Moed betekent<br />
niet dat men geen angst kent, of zich niet bewust is van de risico’s en de ongemakken;<br />
moed is een toestand die maakt dat men de angst, de luiheid, de gemakzucht en het eigenbelang<br />
overwint om datgene te doen waarvan men weet dat het juist is” (Comte-<br />
Sponville, 1997 geciteerd in Leijssen, 2000, p. 85). De hulpverlener handelt dus niet uit<br />
eigenbelang, maar stelt het belang van haar cliënt centraal. Dit is de reden dat deze situatie<br />
voor haar ook geen dilemma was: ze wist dat het goed was wat ze deed en kon<br />
zich daarom opstellen als een autonome professional. Toch wekt ze niet de indruk het<br />
gevoel te hebben er alleen voor te staan. Uit het feit dat ze “wij” zegt blijkt hoe belangrijk<br />
het is op het mesoniveau dat een organisatie achter haar hulpverleners staat en hen<br />
(onder)steunt bij het vasthouden en naleven van een visie. Kaders, zoals een methodiek<br />
zijn hierbij behulpzaam, maar ook de mogelijkheid om als hulpverleners je twijfels te<br />
bespreken (bijvoorbeeld tijdens werkbegeleiding, teamoverleg, supervisie of intervisie).<br />
Dit is een randvoorwaarde voor professionele autonomie, want de vrijheid om te<br />
handelen als professional ontstaat juist binnen de ruimte die de kaders bieden. Bij de<br />
methodiek die hier gehanteerd wordt, hoort dat een cliënte meer vrijheid krijgt wanneer<br />
ze laat zien dat ze dat aankan. Daarom vindt de hulpverlener dat het meisje “naar
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
haar moeder mag”. Bureau Jeugdzorg bekijkt het van een andere kant, volgens de hulpverlener<br />
toonden ze “nul flexibiliteit […] in kijken naar wat er wel kon” en “geen inzicht<br />
[...] in wat tienermoederschap, hun zaten alleen maar op het moederschap en niet op<br />
het tiener”. Dit kan geduid worden als een moreel probleem op mesoniveau: omdat<br />
beide organisaties niet volgens eenzelfde visie werken botsen de benaderingen van<br />
hulpverleners uit de verschillende organisaties. Maar misschien is hier ook het macroniveau<br />
een oorzaak van het probleem: doordat de overheid zich in de afgelopen jaren in<br />
toenemende mate bemoeit met de regelgeving in de jeugdzorg en steeds meer richtlijnen<br />
en criteria oplegt aan organisaties, wordt het steeds moeilijker om de hulpverlening<br />
af te stemmen op de concrete situatie van individuele cliënten.<br />
Voor de hulpverlener en de organisatie waar zij werkt is het belangrijk om een cliënt te<br />
benaderen vanuit respect voor haar identiteit en uniciteit. Dat betekent dat er niet rigide<br />
“nee, nee, nee” gezegd wordt, maar dat er rekening wordt gehouden met wat een<br />
cliënt laat zien, de afspraken die ze nakomt, de verantwoordelijkheid die ze aankan als<br />
16 jarige. Ook die verantwoordelijkheid moet gezien worden binnen de context: ze kan<br />
sommige dingen wel en andere dingen niet; ze komt uit een bepaalde culturele achtergrond<br />
waar de band tussen moeder en dochter heel belangrijk is en hoewel ze moeder<br />
is, is ze ook een tiener en geen volwassene. Dit onderscheid is binnen de hulpverlening<br />
aan tienermoeders wezenlijk, want:<br />
Bij tieners, als ik jou opbel en ik zeg tegen jou, vandaag goh door privéomstandigheden<br />
moet ik het afzeggen, dan ga je mij niet daarop bevragen, dan neem jij<br />
aan wat ik zeg. Wij zijn volwassen mensen, als jij dat tegen mij zegt, neem ik dat<br />
aan, dat is voor jouw stuk, jij bent volwassen dus schat dat zelf in. Bij tieners<br />
werkt dat zo niet.<br />
Deze opvatting past bij de zorgethische benadering waar autonomie gezien wordt als<br />
iets dat afhangt van de relationele netwerken en de context waarbinnen iemand functioneert<br />
(Lindemann, Verkerk en Walker, 2009) in plaats van als een principe dat impliceert<br />
dat iemand vrij en onafhankelijk is en zelfstandig eigen keuzen maakt op basis<br />
van eigen oordelen en waarden (Beauchamp & Childress, 1994). Deze ‘liberale’ opvatting<br />
is in de Nederlandse zorg- en welzijnswereld sinds de jaren ’70 van de twintigste<br />
eeuw gemeengoed geworden en heeft geleid tot vormen van hulpverlening waarin de<br />
eigen verantwoordelijkheid van cliënten ‘heilig’ is en bemoeizorg wordt afgewezen.<br />
Onder wat de hulpverlener zegt over de opstelling van Bureau Jeugdzorg (“alleen maar<br />
die verantwoordelijkheid leggen bij een meisje van 16 jaar” en “hun zaten alleen maar<br />
op het moederschap”) vermoeden we zo’n visie op autonomie. Uit bovenstaande uitspraak<br />
spreekt ook een specifieke visie op hoe tieners redeneren: men kan van hen niet<br />
verwachten dat ze, net als volwassenen, altijd de drijfveren en redenen van iemand anders<br />
begrijpen en weloverwogen handelen (zie ook paragraaf 6.3).<br />
We besluiten onze analyse van ethische benaderingen met de vraag of in deze casus<br />
ook nog invloeden gevonden kunnen worden van morele instincten (zie § 9.1.5). Het<br />
lijkt bijna onmogelijk om in de hulpverlening aan jonge moeders geen elementen van<br />
de hechtingsmoraal terug te vinden. In deze casus vermoeden wij onder het argument<br />
van de hulpverlener “dat zij naar haar moeder mag, dat is hartstikke belangrijk in bepaalde<br />
culturen ook nog eens” een (onbewuste?) verwijzing naar dit instinct. Verder<br />
zou in deze casus sprake kunnen zijn van (begrip voor) de geweldmoraal. Waar Bureau<br />
Jeugdzorg in deze casus volgens de respondent de nadruk legt op de gevaarlijke thuissituatie<br />
van de jonge moeder, en haar daar juist weg wil houden, lijkt de hulpverlener dit<br />
minder belangrijk te vinden. Zij zet juist het belang van naar huis gaan (hechtingsmo-<br />
Een aantal cases uitgelicht<br />
111
Een aantal cases uitgelicht<br />
112<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
raal) centraal in haar visie op de situatie en neemt het gevaar dat daar wellicht op de<br />
loer ligt als een gegeven, niet als een bedreiging.<br />
Waardenoriëntaties<br />
Onder de principes en normen, en in de verschillende ethische benaderingen die hierboven<br />
in de analyse al genoemd zijn, kunnen we waarden vinden. Waarden zijn de fundamenten<br />
van – en de richtingaanwijzers voor - ons handelen. Het zijn abstracte begrippen<br />
die als richtlijnen voor dat handelen worden vertaald in concrete normen. In<br />
deze casus horen wij waarden als:<br />
Duidelijkheid en betrouwbaarheid zijn waarden waarop de ‘regel’ waar deze casus<br />
mee begint (“afspraak is afspraak“) is gebaseerd. In het verlengde hiervan<br />
ligt:<br />
Vertrouwen, dit is in het geding door de handelwijze van Bureau Jeugdzorg.<br />
Verantwoordelijkheid: het woord als zodanig wordt niet genoemd maar de hulpverlener<br />
zegt wel “dat ik het elke keer moet verantwoorden naar zo'n cliënt”.<br />
Flexibiliteit: is belangrijk in de hulpverlening aan deze doelgroep.<br />
Transparantie en openheid: de respondent ergert zich eraan dat Bureau Jeugdzorg<br />
zegt “dat mogen jullie niet weten”, terwijl zij als hulpverlener natuurlijk<br />
ook van alles weet over de situatie. Blijkbaar kan elke hulpverlener/hulpverlenende<br />
instantie een eigen ‘agenda’ hebben die bepaalt welke beslissingen genomen<br />
worden ten aanzien van de hulpverlening. Er is dus geen sprake van gedeelde…<br />
Deskundigheid: kennis van de culturele achtergronden, de methodiek, de risico’s.<br />
Respect: (of juist gebrek aan respect) ook niet expliciet benoemd maar wel tussen<br />
de regels door waar het gaat over het zien van wat deze tienermoeder bereikt<br />
heeft en hoe goed ze het doet (“zij deed het hier om door een ringetje te<br />
halen en toch mocht ze niet naar huis”).<br />
Vrijheid: is wezenlijk in de methodiek die cliënten toe moet leiden naar meer<br />
zelfstandigheid en autonomie.<br />
9.4 SLOTBESCHOUWING<br />
Met de beschrijving en de analyse van de twee voorbeelden in dit hoofdstuk hebben wij<br />
getracht zichtbaar te maken hoeveel lagen, morele dimensies, ethische benaderingen<br />
en moralen vanuit de invalshoeken van de diverse betrokkenen in een casus door elkaar<br />
kunnen lopen. Naast de twee casussen die in dit hoofdstuk geanalyseerd zijn, hebben<br />
we nog enkele andere voorbeelden uit de interviews en bijeenkomsten onder de<br />
loep genomen (over verschillende thema’s; zie teksten in kader). Ook daarbij valt op<br />
dat de hulpverleners argumenten gebruiken die in meerdere ethische theorieën passen.<br />
Verbazingwekkend is dit gegeven niet: Osmo en Landau (2006) merken, onder verwijzing<br />
naar Beauchamp en Childress (1994) op dat er een “gemeenschappelijke morele<br />
theorie” is die pluralistisch is en waarin meerdere ethische theorieën gecombineerd<br />
worden. Desondanks wijst het onderzoek van Osmo en Landau (2006) uit dat over het<br />
algemeen de beginselbenadering en gevolgenbenadering dominant aanwezig zijn in de
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
morele redeneringen van sociale professionals. De gevolgenmoraal werd volgens hen<br />
vaker toegepast wanneer professionals geconfronteerd werden met concrete casuïstiek,<br />
de beginselenmoraal werd vooral toegepast wanneer professionals gevraagd werd<br />
om morele principes – los van een casus – te ordenen. Op basis van ons onderzoek,<br />
waarin veel concrete casusvoorbeelden besproken zijn, kunnen wij niet concluderen of<br />
een bepaalde moraal dominant is in het moreel redeneren van de hulpverleners die<br />
met jonge moeders werken. Hetzelfde<br />
geldt voor de redeneringen van hun leidinggevenden<br />
en stafmedewerkers. We<br />
zouden eerder de hypothese willen formuleren<br />
dat de moraal die gehanteerd<br />
wordt afhankelijk is van de situatie en de<br />
context waarin een morele vraag aan de<br />
orde is:<br />
Bevindt iemand zich in een concrete<br />
situatie waarin een oplossing gevonden<br />
moet worden voor een probleem,<br />
dan zullen over het algemeen<br />
de consequenties van een handelwijze<br />
of beslissing zwaar meewegen<br />
in de morele redeneringen van betrokkenen<br />
(gevolgenethiek).<br />
Wanneer een meer abstracte vraag<br />
gesteld wordt – los van een concrete<br />
casus – over wat in het werken met<br />
jonge moeders in het algemeen belangrijke<br />
morele aspecten zijn, zullen<br />
in de eerste plaats principes genoemd<br />
worden, zoals veiligheid van<br />
het kind en de autonomie van de<br />
jonge moeder (beginselethiek).<br />
Roken?<br />
“Bij ons is de discussie of je mag roken bij<br />
een jonge moeder. Sommige collega’s doen<br />
het wel want zij vinden dat een band<br />
schept en bijdraagt aan een betere relatie<br />
met de cliënte. Bovendien vinden zij dat<br />
het de eigen verantwoordelijkheid van de<br />
moeder is of ze wel of niet rookt. Anderen<br />
zeggen: ‘roken is vies’ en het schaadt de<br />
gezondheid van de moeder en, wat nog<br />
belangrijker is, van de baby. Dus moeten<br />
we een regel maken dat niemand mag roken.”<br />
Zorgethische benadering: relatie is belangrijk.<br />
Autonomie: vrijheid om te doen wat je<br />
zelf wilt, niet-inmenging<br />
Principe: schade voorkomen<br />
Kernwaarde: gezondheid<br />
Reinheidsmoraal: roken is ongezond<br />
(moreel aspect) en dus vies<br />
Regelethiek: roken is overal verboden<br />
Samenwerkingsmoraal: als we allemaal<br />
op een andere manier met cliënten omgaan<br />
kun je niet goed werken<br />
Waarde: transparantie<br />
Bijna altijd zal een hulpverlener die werkt met jonge moeders rekening houden<br />
met het relationele netwerk van haar cliënt en haar werk niet kunnen doen zonder<br />
relationele afstemming op de cliënt, waarin onder andere betrokkenheid tonen<br />
en verantwoordelijkheid nemen cruciaal zijn (zorgethische invalshoek).<br />
En zelfs als er geen tijd is om na te denken over wat het juiste is om te doen, of<br />
gewoon wanneer er geen morele vraag aan de orde lijkt te zijn, handelt een hulpverlener<br />
altijd, instinctief of intuïtief, vanuit een morele overtuiging die niet geëxpliciteerd<br />
is maar ‘in de genen zit’ (hechtingsmoraal, geweldmoraal, reinigingsmoraal,<br />
samenwerkingsmoraal).<br />
In de praktijk zijn al deze momenten – soms zelfs gelijktijdig – aanwezig. Daarom valt<br />
er niet te ontkomen aan een pluraliteit in argumentaties. Bovendien wordt moraliteit<br />
niet alleen in redeneringen uitgedrukt, maar juist ook in doen en laten. Want hulpverleners<br />
geven hun idealen van goede zorg gestalte in hun handelen, vaak zonder dat ze<br />
daar erg in hebben: ze ‘doen’ gewoon en gaan pas argumenten bedenken waarom ze<br />
het zo doen wanneer ze daarnaar gevraagd worden (Pols, 2004). Omgekeerd is het ook<br />
zo dat het antwoord dat mensen geven op een abstracte vraag naar wat ze goed vinden<br />
om te doen in een bepaalde situatie niet overeenkomt met wat ze in praktijk werkelijk<br />
Een aantal cases uitgelicht<br />
113
Een aantal cases uitgelicht<br />
114<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
doen wanneer ze in die situatie terechtkomen (bijvoorbeeld een collega aanspreken op<br />
ongewenst gedrag). Dit illustreert nog eens extra de complexiteit die het omgaan met<br />
moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders kenmerkt. Deze morele complexiteit,<br />
naast het gegeven dat morele vragen verweven zijn met allerlei praktische aspecten,<br />
maakt dat er meestal meerdere juiste zienswijzen zijn (of geen één juiste). Alleen al het<br />
vermogen om dit te kunnen zien maakt van iemand een betere hulpverlener of leidinggevende<br />
(normatieve professionaliteit, zie voor definitie hoofdstuk 1). Daarom is morele<br />
reflectie belangrijk. Daardoor gaan hulpverleners zich realiseren waarom ze iets<br />
doen, wat ze gevoelsmatig goed en slecht vinden en wat de redenen zijn waarom ze dat<br />
goed of slecht vinden. Gezamenlijke morele reflectie helpt om de verschillende benaderingen<br />
en moralen te onderscheiden. Dit draagt bij aan begrip voor verschillende<br />
standpunten en andere handelwijzen dan de eigen (betere samenwerking, betere<br />
communicatie).<br />
Uithuisplaatsing?<br />
“Zo kwam een hulpverlener een keer bij een jonge moeder die woonde in een kamer waar<br />
geen vloerbedekking op de grond, maar wel allerlei troep lag en waar ook nog een hond tussendoor<br />
liep. Op verschillende plaatsen lag hondenpoep en daartussendoor kroop de baby<br />
over de vloer. Maar wat moet je nou doen in zo’n situatie? De baby uit huis plaatsen? De<br />
moeder helpen met schoonmaken en opruimen en vertellen dat het heel onhygiënisch is zoals<br />
ze leeft en dat dit haar kindje geen goed doet? Of je er niet mee bemoeien, want per slot<br />
van rekening is het haar huis en gaat ze verder wel goed met haar baby om?”<br />
Waarden: bescherming, gezondheid<br />
Principe van autonomie<br />
Reinheidsmoraal<br />
Hechtingsmoraal: een baby hoort bij haar moeder<br />
Zorgethiek: verantwoordelijkheid nemen vanuit betrokkenheid bij de jonge moeder<br />
en haar kind; deskundigheid: zo’n leefsituatie is niet goed.<br />
Prikpil?<br />
“In kwesties rondom voorbehoedsmiddelen zijn huisartsen bijvoorbeeld meestal veel terughoudender<br />
dan de hulpverleners van jonge moeders. Waar die laatsten eerder pleiten voor<br />
de prikpil, omdat zij de mogelijkheden en beperkingen van hun cliënten goed kennen, geeft<br />
de huisarts toch de voorkeur aan de gewone pil. Een huisarts legt het zwaartepunt in de redenering<br />
bij de autonomie van de patiënt, waar de hulpverleenster van de tienermoeder ziet<br />
dat haar cliënte de pil gaat vergeten en dan binnen ‘no-time’ weer zwanger is. De gevolgen<br />
wegen zwaarder dan het principe van autonomie. De hulpverleenster neemt een stukje verantwoordelijkheid<br />
over vanuit betrokkenheid bij haar cliënt en ook vanuit haar deskundigheid:<br />
zij ziet beter dan de huisarts wat deze jonge moeder nodig heeft.”<br />
Principe van autonomie<br />
Principe van weldoen en schade voorkomen<br />
Gevolgen: ongewenste zwangerschap<br />
Zorgethische waarden: verantwoordelijkheid, betrokkenheid, deskundigheid
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
10 SAMENVATTING EN CONCLUSIE<br />
In het voorgaande zijn uitgebreid de ervaringen van de geïnterviewde professionals en<br />
leidinggevenden beschreven en is gereflecteerd op deze ervaringen. Nu we aan het einde<br />
van deze rapportage zijn aangekomen, willen we enkele conclusies samenvatten en<br />
enkele discussiepunten die uit de resultaten naar voren komen voor het voetlicht brengen.<br />
10.1 SAMENVATTING<br />
Hoofdstuk 4, “De morele dimensie”, bracht aan het licht dat de morele dimensie op diverse<br />
manieren zichtbaar wordt in het werk van sociale professionals: zij fungeren als<br />
een moreel kompas voor hun cliënten, worden vanuit de samenleving geconfronteerd<br />
met allerlei opvattingen over hun werk en hun cliënten, in de onderlinge verhoudingen<br />
met die cliënten spelen waarden een belangrijke rol, en in de uitvoering van hun werk<br />
komen waarden en normen tot uitdrukking en lopen zij tegen morele vragen aan. Deze<br />
onderdelen van het werk als sociale professional springen direct in het oog als ‘vindplaatsen’<br />
van moraliteit, hetzij omdat ze onderwerp van deze studie waren (de hulpverleningsrelatie),<br />
hetzij omdat ze in de interviews en gesprekken een belangrijke rol innamen<br />
(het moreel kompas, de opvattingen van de samenleving). Achter deze vindplaatsen<br />
gaan echter ook andere elementen van de hulpverlening schuil, die laten zien<br />
dat moraliteit feitelijk in al haar haarvaten doordringt. Verderop zullen we hier nog op<br />
terugkomen.<br />
Vervolgens is in hetzelfde hoofdstuk aan de orde geweest dat morele vragen betrekking<br />
kunnen hebben op grootse en vrij abstracte vragen, zoals “gaat mijn burgerplicht om<br />
criminaliteit te melden boven de plicht om een veilige leefomgeving voor mijn cliënt te<br />
garanderen?”, maar ook op kleine, concrete en alledaagse zorgen, zoals “mag ik de dagroutine<br />
van de instelling opdringen aan een cliënt?”. Verder blijkt uit de verhalen van<br />
de hulpverleners dat deze vragen niet iedere hulpverlener in een moeilijke situatie<br />
plaatsen: waar sommigen op bepaalde momenten een bepaalde handelingsverlegenheid<br />
ervaren, zeggen anderen dat ze altijd wel weten wat te doen, hoewel ze de morele<br />
spanning wel herkennen. Een morele spanning resulteert dus niet altijd in een dilemma.<br />
Tot slot constateerden we dat veel van de besproken spanningen erg complex zijn<br />
en zich niet altijd beperken tot een vast moment. Spanningen kunnen maanden- en<br />
soms jarenlang aanhouden en vaak staan er meer dan twee waarden of handelingsmogelijkheden<br />
op het spel. Dit alles geeft aanleiding om niet langer over morele dilemma’s<br />
te spreken, maar om een onderscheid te maken naar:<br />
Morele spanningen<br />
Momenten waarop meerdere waarden – langdurig of kortdurend –<br />
met elkaar op gespannen voet staan maar niet tot onzekerheid leiden.<br />
Morele kwesties<br />
Momenten waarop meerdere waarden – langdurig of kortdurend –<br />
met elkaar op gespannen voet staan en tot twijfel of ongemak leiden.<br />
Morele dilemma’s<br />
Momenten waarop een betrokkene klem zit tussen twee morele alternatieven.<br />
Samenvatting en conclusie<br />
115
Samenvatting en conclusie<br />
116<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Tot slot is de inhoud van de morele vragen die aan bod kwamen, in een aantal thema’s<br />
samengevat:<br />
Thema 1 Autonomie en respect versus ingrijpen<br />
Thema 2 Belangentegenstellingen<br />
Thema 3 Regels en richtlijnen<br />
Thema 4 Botsende referentiekaders<br />
Thema 5 Culturele verschillen, botsende opvattingen<br />
Thema 6 Begrenzing<br />
Thema 7 De ongrijpbaarheid van het moreel kompas<br />
Thema 8 De hulpverleningsrelatie<br />
In hoofdstuk 5 “Moreel handelen” stond de vraag centraal hoe hulpverleners omgaan<br />
met de morele dimensie van hun werk, in het bijzonder de morele spanningen, kwesties<br />
en dilemma’s waar zij tegenaan lopen. Allereerst is daarbij aan bod gekomen dat er<br />
diverse referentiekaders zijn waarmee de hulpverleners bij de uitvoering van hun werk<br />
in aanraking komen: het juridisch kader, het maatschappelijk kader, de organisatie<br />
waar de hulpverlener werkzaam is, haar cliënt(en), haar opleiding en professie, andere<br />
professies en persoonlijke opvattingen. Uit de ervaringen van de hulpverleners blijkt<br />
dat zij op een flexibele manier met deze referentiekaders omgaan, en ten aanzien van<br />
de doelgroep jonge moeders bijvoorbeeld (gedeeltelijk) afwijkende normen en waarden<br />
hanteren, dan ten aanzien van andere doelgroepen. Dit heeft te maken met kenmerken<br />
die door de hulpverleners aan deze doelgroep worden toegeschreven. Wel lijkt<br />
er in dit werk een soort van waardenhiërarchie te zijn: een aantal waarden/belangen<br />
lijken dominant aanwezig te zijn, en boven andere te prevaleren. Dit zijn vooral de veiligheid<br />
(fysiek en emotioneel) van het kind van de jonge moeder en de ‘zorgplicht’ die<br />
de professionals ervaren richting hun cliënten.<br />
Ook hebben we beschreven hoe afstemming plaatsvindt tussen de hulpverleners in de<br />
organisaties waar zij werkzaam zijn. Dit levert een divers beeld op. Binnen alle organisaties<br />
vindt veel overleg plaats en samen met selectiemechanismen (sollicitatieprocedures,<br />
verloop) dragen deze bij aan het ontstaan van een gezamenlijk referentiekader.<br />
Een enkele organisatie organiseert themabijeenkomsten rondom morele thema’s.<br />
Desalniettemin geven de data aanleiding te veronderstellen dat persoonlijke opvattingen<br />
een sterke invloed uitoefenen op het werk van de hulpverleners.<br />
Vervolgens is beschreven welke hulpmiddelen gebruikt worden bij het omgaan met<br />
morele vragen. Allereerst signaleerden we dat er in de hulpverleningspraktijk geen morele<br />
taal gebruikt wordt bij de bespreking van casussen. Morele vragen worden vooral<br />
gesignaleerd op basis van ‘gevoel’ of ‘intuïtie’. Overleg, met de cliënt en met professionals<br />
binnen en buiten de organisaties, wordt een belangrijk hulpmiddel gevonden bij<br />
het omgaan met morele vragen. Richtlijnen en protocollen kunnen behulpzaam zijn,<br />
maar worden niet rigide gehanteerd en het creëren van meer richtlijnen en protocollen<br />
lijkt niet per definitie een antwoord te geven op morele vragen. Interessant is dat er in<br />
de verhalen van de hulpverleners een aantal situaties wordt beschreven waarbij zij<br />
vooral lijken te ‘schipperen’ als reactie op morele vragen. De verhalen van de hulpverleners<br />
laten zien dat zij – wanneer ze geconfronteerd worden met morele dilemma’s of
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
kwesties – niet altijd kiezen voor één handelingsalternatief. Het gaat om een voortdurend<br />
checken, afwegen, kleine zetten doen, terugtrekken, contact en consensus zoeken<br />
enzovoort.<br />
De ervaringen laten zien dat de hulpverleners verschillende competenties en vaardigheden<br />
inzetten in het omgaan met morele vragen en in het omgaan met deze specifieke<br />
doelgroep, jonge moeders. Aan de orde komen: communicatieve vaardigheden, intuïtie,<br />
het vermogen te signaleren, reflectievermogen, standvastigheid, vakkennis en coördinatievermogen<br />
en empathie.<br />
We hebben met de hulpverleners gesproken over de vraag hoe organisaties tot steun<br />
kunnen zijn in het omgaan met morele vragen. Hulpverleners merken op dat een organisatie<br />
houvast en bescherming moet bieden, zich loyaal moet tonen aan haar medewerkers.<br />
De organisatie kan ook een bijdrage leveren door medewerkers te scholen en<br />
ervoor te zorgen dat zij over voldoende expertise en deskundigheid beschikken. Zoals<br />
gezien het bovenstaande al verwacht kan worden, is het ook van belang dat de organisatie<br />
ruimte creëert voor overleg en zelf ook contacten onderhoudt met andere samenwerkende<br />
organisaties. Daarbij is het van belang dat het niet ontbreekt aan ruimte<br />
voor persoonlijke reflectie door de professional.<br />
Tot slot laten we aan het einde van hoofdstuk 5 zien dat de morele dimensie van de<br />
hulpverlening sterk verweven is met de technisch-instrumentele dimensie, en het<br />
moeilijk is die dimensie los te zien van andere elementen van de hulpverlening. Waarden<br />
kunnen bijvoorbeeld een doel in zichzelf zijn, maar ook als middel ingezet worden<br />
(denk aan ‘respect’ en ‘vertrouwen’), morele vragen gaan vaak gepaard met technischinstrumentele<br />
vragen en ook in de methodieken waarmee gewerkt wordt liggen waarden<br />
en normen besloten.<br />
In hoofdstuk 6, “De morele betrekking”, staan we stil bij de waarden die hulpverleners<br />
van belang achten in de relatie met hun cliënt, zoals betrokkenheid, trouw, authenticiteit<br />
en respect. Deze waarden zijn volgens de sociale professionals die deelnamen aan<br />
dit onderzoek, van groot belang voor een ‘goede’ uitoefening van hun beroep en voor<br />
het succes van de hulpverlening. Hulpverleners verlenen daarmee feitelijk meer dan<br />
technisch-instrumentele hulp, maar positioneren zich dusdanig dat ze ook moederachtige<br />
trekjes of vriendinnentrekjes krijgen. De inzet van dergelijke waarden en rollen is<br />
echter wel duidelijk begrensd door hun professionaliteit. De hulpverleners noemen diverse<br />
‘mechanismen’ die ervoor zorgen dat waarden als betrokkenheid en trouw niet<br />
onbegrensd zijn en stellen dat ze nooit de plaats van moeder of vriendin in kunnen nemen.<br />
Zij zijn van mening dat het onderdeel is van professionaliteit om dergelijke grenzen<br />
te stellen.<br />
In hoofdstuk 7 en 8 worden de bevindingen uit de interviews en focusgroepen met leidinggevenden<br />
en stafmedewerkers beschreven. Hoofdstuk 7, “Aandacht voor moraliteit<br />
binnen organisaties” geeft weer hoe er momenteel in de participerende organisaties<br />
wordt omgegaan met moraliteit. Hoewel nergens expliciet aandacht is voor de morele<br />
aspecten van de hulpverlening, in de zin van ‘moreel beraad’ tijdens speciaal daarvoor<br />
geplande bijeenkomsten of agendapunten, of in de vorm van een speciale commissie of<br />
functionaris, blijkt toch dat in alle organisaties dit deel van het werk niet veronachtzaamd<br />
wordt. Op alle niveaus in de organisaties is het aan de orde, vanaf het primaire<br />
proces op de werkvloer tot in de richtlijnen van het (hogere en middenkader) management.<br />
Bespreking van morele kwesties vindt op allerlei momenten plaats, zowel<br />
tijdens formeel als informeel overleg en ook in intervisie en supervisie. Toch worden<br />
lang niet alle morele vragen besproken. Dit heeft, behalve met het feit dat er niet altijd<br />
Samenvatting en conclusie<br />
117
Samenvatting en conclusie<br />
118<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
tijd voor is, ook te maken met het feit dat hulpverleners zich niet altijd bewust zijn van<br />
de morele aspecten van hun werk en daarnaast moeten mensen zich ook veilig voelen<br />
om zoiets aan de orde te durven stellen. Leidinggevenden en stafmedewerkers signaleren<br />
grotendeels dezelfde vragen als hulpverleners op het micro-, meso- en macroniveau,<br />
maar worden daarnaast ook geconfronteerd met specifieke morele vragen die te<br />
maken hebben met hun functie en positie binnen de organisatie. Zij vinden het belangrijk<br />
om ook in het organisatiebeleid aandacht te schenken aan moraliteit, maar merken<br />
dat dit ook wel lastig is, doordat het geen prioriteit krijgt en door de beheersmatige<br />
aanpak die het werk op het managementniveau overheerst. Toch zien ze dat aandacht<br />
voor morele aspecten ook op dit niveau wel vorm krijgt, bijvoorbeeld in waarden die<br />
ten grondslag liggen aan de organisatievisie, in het kwaliteitsbeleid en in allerlei richtlijnen<br />
en protocollen. De beroepscode speelt hierbij over het algemeen geen rol van betekenis.<br />
In het opstellen van criteria voor het aannemen van medewerkers schenken<br />
leidinggevenden wel aandacht aan moraliteit en ook bij het beoordelen van competenties<br />
van medewerkers speelt dit een rol. Vooral communicatieve en reflectieve vaardigheden<br />
(zoals grenzen kunnen stellen en niet veroordelend zijn) worden in dit verband<br />
genoemd, naast kennis van methodiek en culturele verschillen. Leidinggevenden denken<br />
niet dat hun hulpverleners dit soort dingen in hun vooropleiding goed geleerd hebben,<br />
ze zien dat mensen zich op dit gebied vooral in de praktijk ontwikkelen en vinden<br />
daarom ondersteuning in de vorm van na- en bijscholing erg belangrijk. Ze merken echter<br />
ook op dat er in de scholing die zij zelf bieden geen specifieke aandacht voor morele<br />
vragen en ethiek is. Zelf zijn ze van mening dat zij, als leidinggevenden en stafmedewerkers,<br />
voldoende toegerust en in staat zijn om morele vragen te signaleren en aan de<br />
orde te stellen. Deze competentie hebben zij ontwikkeld door hun jarenlange ervaring<br />
als hulpverlener en als manager, maar behoort volgens hen ook tot de deskundigheid<br />
van maatschappelijk werkers in het algemeen.<br />
In hoofdstuk 8, “Het belang van (meer) aandacht voor moraliteit”, passeren vier argumenten<br />
de revue, die leidinggevenden en stafmedewerkers aandragen als antwoord op<br />
de vraag waarom het belangrijk is aandacht te schenken aan moraliteit in hun organisatie.<br />
Onder deze argumenten klinkt steeds ook de overtuiging door, dat het juist met het<br />
oog op die argumenten beter zou zijn om er meer aandacht aan te besteden dan tot nu<br />
toe gebeurt. Het eerste argument is dat het expliciet ingaan op de morele aspecten van<br />
het werk bijdraagt aan zowel de praktische als de mentale ondersteuning van medewerkers:<br />
ze worden niet alleen geholpen bij het vinden van oplossingen voor concrete<br />
morele vragen, maar ervaren ook dat zij er niet alleen voor staan en dat anderen met<br />
soortgelijke problemen kampen. In de tweede plaats zien leidinggevenden het expliciet<br />
op de agenda zetten van morele vragen als een vorm van kwaliteitszorg, in meerdere<br />
opzichten: het draagt bij aan betere hulpverlening voor cliënten; aan een betere verantwoording<br />
van gemaakte keuzen en handelwijzen naar zowel cliënten als anderen<br />
die bij de hulpverlening betrokken zijn; aan beslissingen die gezamenlijk gedragen<br />
worden en aan begrip voor elkaars standpunt. Deze aspecten van kwaliteitszorg hebben<br />
raakvlakken met het derde argument, dat gaat over de professionalisering van<br />
hulpverleners. Hier wordt dan niet zozeer de technisch-instrumentele, als wel de normatief-reflexieve<br />
professionaliteit bedoeld: het vermogen van hulpverleners om hun<br />
eigen handelen kritisch te beschouwen en hun keuzen (ook maatschappelijk) te verantwoorden.<br />
Daarmee zijn we bij het vierde en laatste argument aangekomen: de maatschappelijke<br />
verantwoordelijkheid van hulpverleners in het algemeen en maatschappelijk<br />
werkers in het bijzonder. In de hulpverlening aan jonge moeders spelen allerlei<br />
maatschappelijke invloeden, waarden en normen een rol en om hier goed mee om te
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
kunnen gaan moeten hulpverleners problematische situaties vanuit meerdere perspectieven<br />
kunnen bekijken en ook in staat zijn om naar de samenleving toe een positie in<br />
te nemen. Nadat zo het belang van aandacht voor moraliteit onderbouwd is, volgt een<br />
opsomming van concrete mogelijkheden om aandacht voor de morele aspecten van het<br />
werk in organisaties vorm te geven en het hoofdstuk wordt afgesloten met aandachtspunten<br />
ten aanzien van de structurele en culturele randvoorwaarden die nodig zijn om<br />
daadwerkelijk ruimte voor morele reflectie in de praktijk te realiseren. Hierbij wordt<br />
aan de ‘harde’ kant onder andere ingegaan op de overlegstructuur, de methodiek, het<br />
personeels-en scholingsbeleid, kaders en richtlijnen en aan de ‘zachte’ kant op de organisatiecultuur,<br />
die ruimte voor communicatie moet bieden en veiligheid, zodat medewerkers<br />
ook moeilijke en lastige dingen zoals morele dilemma’s ter sprake kunnen<br />
brengen.<br />
In hoofdstuk 9 worden twee cases uit het onderzoeksmateriaal gelicht en toegelicht<br />
vanuit allerlei mogelijke theoretische en normatieve ethische invalshoeken. Deze ‘close<br />
reading’ is bedoeld om de complexiteit van moraliteit zichtbaar te maken en de gelaagdheid<br />
die altijd aanwezig is in de morele beleving van professionals in zorg- en<br />
hulpverlening aan het licht te brengen. De casusbesprekingen worden voorafgegaan<br />
door een paragraaf waarin een aantal vaak voorkomende normatieve theorieën alsmede<br />
een visie op enkele morele ‘instincten’ beschreven is. Twee casusvoorbeelden worden<br />
uitgebreid besproken: één casus over het dilemma van de voortdurende beschikbaarheid<br />
en één casus over botsende opvattingen tussen hulpverleners en de morele<br />
spanning die dit teweeg brengt. In de analyse van de beide cases wordt stilgestaan bij<br />
de verschillende morele referentiekaders die in de redeneringen van de betrokkenen in<br />
de casus zichtbaar worden.<br />
10.2 CONCLUDERENDE STELLINGEN<br />
De bevindingen uit dit onderzoek maken een aantal zaken duidelijk, die we hieronder<br />
in de vorm van stellingen op een rij zetten.<br />
1. MORALITEIT SPEELT EEN ROL OP ALLE NIVEAUS EN IN ALLE ELEMENTEN VAN DE <strong>HU</strong>LPVERLE-<br />
NING.<br />
In hoofdstuk 2 hebben we Jansen (2004) aangehaald die heeft laten zien dat moraal in<br />
de verpleegkundige beroepsuitoefening overal een rol speelt en een ‘model voor meervoudige<br />
morele gelaagdheid’ ontwikkelde. Wij verdedigden de stellingname dat voor<br />
sociale professionals hetzelfde geldt. Met de bevindingen uit dit onderzoek kunnen we<br />
dat onderbouwen. In de voorgaande hoofdstukken, vooral in hoofdstuk 9, hebben we<br />
laten zien hoe de verschillende niveaus van de hulpverlening geraakt worden door morele<br />
vragen en op welke plaatsen in de hulpverlening moraliteit allemaal een rol speelt.<br />
2. <strong>MORELE</strong> VRAGEN ZIJN COMPLEXE VRAGEN<br />
Uit de bevindingen blijkt ook duidelijk dat morele vragen complex zijn en verschillende<br />
verschijningsvormen hebben. Het is te eenvoudig om alleen in termen van kortstondige<br />
dilemma’s te denken. Sociale professionals worden geconfronteerd met situaties die<br />
vaak meerdere handelingsopties hebben, waarin meerdere waarden en belangen op<br />
het spel staan en die een langdurig ‘uithouden’ vragen. Bovendien blijkt dat bij het ervaren<br />
van morele spanningen, kwesties en dilemma’s alle ‘lagen’ van professionaliteit<br />
door elkaar lopen en diverse vormen van moreel redeneren en morele intuïties een rol<br />
spelen, waardoor oplossingen niet zomaar voor de hand liggen.<br />
Samenvatting en conclusie<br />
119
Samenvatting en conclusie<br />
120<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
3. <strong>HU</strong>LPVERLENINGSORGANISATIES EN <strong>HU</strong>N PROFESSIONALS KRIJGEN DEZE COMPLEXITEIT TEN<br />
VOLLE OP <strong>HU</strong>N BORDJE<br />
De thema’s laten zien dat ondanks de kaderstellende werking die er van organisaties en<br />
de maatschappelijke en politieke context uit kan gaan, deze niet allesbepalend zijn. De<br />
moeilijkheden die hulpverleners signaleren als het gaat om het fungeren als een moreel<br />
kompas, getuigen hiervan. Op vragen als: ‘Wat is goed moederschap?’, ‘Wat is veiligheid?’,<br />
‘Wanneer mogen we grenzen stellen aan de autonomie en het zelfbeschikkingsrecht<br />
van de persoon?’, maar ook ‘Hoe ver mag ik gaan in mijn zorg voor een cliënt?’ is<br />
geen eenduidig antwoord te geven. Hulpverleners worstelen met deze vragen en lijken<br />
geen gezamenlijke vaste grond onder de voeten te vinden. Wij beweren niet dat de samenleving<br />
deze vaste grond zou moeten vormen, opdat deze vragen een antwoord krijgen,<br />
integendeel. Het maakt echter wel duidelijk dat, zoals Van Doorn in haar lectorale<br />
rede (2008) al verwoordt, collectieve referentiekaders geen (of niet langer?) richting<br />
geven aan het werk van sociale professionals, met als resultaat dat individuele hulpverleners<br />
– in samenspraak met hun organisaties – zich met dergelijke taaie kwesties bezig<br />
moeten houden en persoonlijke referentiekaders een grote rol gaan spelen.<br />
4. HET OMGAAN MET <strong>MORELE</strong> VRAGEN IS GEEN SINECURE EN VRAAGT EEN GROTE INZET VAN<br />
ORGANISATIES<br />
De ervaringen van de hulpverleners illustreren dat het ingewikkeld is om een oplossing<br />
te vinden voor morele vragen en dat hier veel (reflectie, kennis, competenties) bij komt<br />
kijken. Ook aan de organisatie en aan samenwerkingsverbanden worden in dat verband,<br />
zowel door de uitvoerende als de leidinggevende professionals, de nodige eisen<br />
gesteld.<br />
Een laatste stelling die we hier willen presenteren, vloeit minder evident voort uit de<br />
voorgaande beschrijvingen en analyse, maar is de moeite van het overdenken én nader<br />
onderzoeken waard.<br />
5. IN DE EERSTE LIJN VAN DE <strong>HU</strong>LPVERLENING WORDT ER EEN ONWEERSTAANBAAR MOREEL<br />
APPEL TOT ZORGEN OP <strong>HU</strong>LPVERLENERS GEDAAN.<br />
In hoofdstuk 9 hebben wij aan de hand van twee uitgewerkte cases laten zien dat de<br />
hulpverleners diverse ethische argumentaties gebruiken om hun handelen in morele<br />
vragen te vorm te geven. De beginselethiek, de gevolgenethiek, de deugd- en zorgethiek<br />
en verschillende vormen van instinctieve moraal zijn daarbij de revue gepasseerd. In<br />
weerwil van wat andere onderzoekers beweren (Osmo & Landau, 2006), zien wij –<br />
naast beginselethiek en gevolgenethiek – bij deze respondenten ook duidelijk een zorgethische<br />
en een instinctieve moraal naar voren komen, ook wanneer ogenschijnlijk andere<br />
normatieve theorieën de grondslag voor moreel redeneren vormen. Hierin wordt<br />
duidelijk zichtbaar dat moraal méér is dan alleen rationeel redeneren, en dat moraliteit<br />
ook, juist vaak in de eerste plaats, blijkt in het gevoel dat hulpverleners hebben bij hun<br />
werk (Bolt et al., 2003, p. 15) en impliciet verweven is in hun handelen. Het belang van<br />
zorgethische waarden in de hulpverlening is al expliciet gemaakt in hoofdstuk 6 en<br />
hoofdstuk 9, en blijkt nog eens extra duidelijk uit uitspraken als de volgende (waarin<br />
we cruciale passages gecursiveerd hebben). Daarin zien we dat hulpverleners, hoewel<br />
ze dingen doen vanuit hun rol en positie als professional, zich ook als mens aangesproken<br />
voelen door de noden van een cliënt (zie ook Gelauff, 1995).<br />
Respondent G: Je zult je verantwoordelijkheid als hulpverlener moeten nemen,<br />
dus op het moment dat een cliënt zegt, niet voor het kind kan zorgen, dat is be-
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
wezen of je hebt daar twijfels over, dan zal ik als hulpverlener [...]. Je kunt niet<br />
zeggen, dan hou je het en succes. Dat kan ik als mens niet, maar ook als hulpverlener<br />
niet.<br />
Respondent A: Dus het [de methodiek, Red.] is voor mij meer een houvast en<br />
om het menselijk te houden laat ik dat wel zo veel mogelijk ook weer los.<br />
Respondent G: Bijvoorbeeld bij een diloma-uitreiking ben ik ook geweest, dat<br />
meiske had geen netwerk, en ik heb tegen haar gezegd als er niemand is, dat<br />
vind ik. Je hebt je best gedaan, je hebt iets verdiend en ik vind dat daar iemand<br />
moet zijn voor jou. Ik vond dat ik moest gaan. Want dan denk ik, het is heel triest<br />
als er een klas vol familie zit en zij zit daar alleen. Dan denk ik ga ik dus als<br />
hulpverlener naar de diplomauitreiking en dan kom ik namens de organisatie<br />
wel, niet namens mezelf.<br />
Respondent D: Er is nog een moreel dilemma, want wat heeft zij gedaan, zij<br />
heeft mij ook rechtstreeks gevraagd. Kun jij dan niet eens wat in je eigen netwerk?<br />
Heb jij geen vrienden die dan... [...] Toen heeft ze gevraagd wil jij dat niet<br />
en mij op mijn eigen moederschap aangesproken en toen heb ik ook moeten<br />
zeggen: nee, dat kan ik echt niet. Ik ben hier 3,5 dag en dan zet ik me volledig in<br />
voor jou en voor andere moeders, maar als ik thuis ben moet ik me inzetten<br />
voor mijn eigen gezin en moet ik ook ontspannen, anders hou ik het ook niet<br />
vol. Dat heb ik ook tegen haar gezegd. Dat raakt me, daar heb ik last van, dat<br />
neem ik mee naar huis.<br />
Wat hoofdstuk 6 en bovenstaande fragmenten vooral duidelijk maken, is dat hulpverleners<br />
zich aangesproken voelen en betrokken voelen bij de noden van de cliënt, ook buiten<br />
de professionele grenzen van hun functie om: • niet alleen als hulpverlener, maar<br />
ook als mens voel je je verplicht om in te grijpen; • methodieken staan soms een persoonlijk<br />
contact in de weg; • hoewel je functieomschrijving het niet vraagt, ben je toch<br />
aanwezig op wezenlijke momenten; • je hebt er last van als je de grenzen van je functie<br />
– hoe gelegitimeerd ook – aangeeft en niet tot steun kunt zijn.<br />
Wij interpreteren dergelijke spanningen en de uitleg daarvan van de respondenten als<br />
een uitdrukking van zorgethiek, waarin de hulpverlener gevoelig is voor de nood van<br />
de cliënt en de noodzaak voelt om hier gehoor aan te geven (caring about en taking care<br />
of, Tronto, 1993). Dit staat haaks op de beginselethische principes die vaak gangbaar<br />
zijn in organisaties en onze samenleving. Deze vragen immers dat hulpverleners zich<br />
meer en meer aan richtlijnen en wetten houden, waarbij ook moreel handelen vaak<br />
wordt ingekaderd in protocollen en codes. Dit kan spanningen met zich meebrengen<br />
voor de sociale professional (zie bijvoorbeeld ook Kunneman, 2007; Gelauff, 1995).<br />
Eerder in deze rapportage hebben we daar voorbeelden van gegeven, zoals de situatie<br />
waarin wetten en regels een dilemma of spanning veroorzaken (zie §4.2.4) of ‘demoraliserend’<br />
lijken te werken (zie §5.2.5). Daarnaast valt op dat in bovenstaande fragmenten<br />
(en in bepaalde morele vragen, zie hoofdstuk 9) ook emotionele reacties gegeven<br />
worden door de hulpverleners, waardoor het vermoeden rijst dat ook instinctieve (onbewuste)<br />
moraal (Verplaetse, 2008) een rol speelt: het werk raakt de professionals 45.<br />
45 Overigens ligt het voor de hand te veronderstellen dat zorgethiek en de instinctieve hechtingsmoraal<br />
op enigerlei wijze met elkaar verbonden zijn. In het zorgethische denken vormt de<br />
ouder(moeder)-kindrelatie en het zorgen dat daarbinnen plaatsvindt immers een belangrijke<br />
inspiratiebron: zij is gebaseerd op ‘vrouwelijke’ vormen van moreel redeneren (zie bijvoorbeeld<br />
het werk van Carol Gilligan en Sara Ruddick).<br />
Samenvatting en conclusie<br />
121
Samenvatting en conclusie<br />
122<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Wat ons betreft zou het daarom de moeite waard zijn om verder onderzoek te doen<br />
naar de morele redeneringen van hulpverleners en de opvattingen van goede hulp en<br />
zorg die instinctief aanwezig zijn en het handelen beïnvloeden, de ‘taal’ waarin die redeneringen<br />
tot uitdrukking komen, de ‘ethische theorieën’ en ‘moralen’ die er aan ten<br />
grondslag liggen en de spanningen die dat met zich mee kan brengen als op meso- en<br />
macroniveau andere moralen en talen dominant zijn (Waling-Huijsen & Vollebregt,<br />
2004). Vooralsnog is onderzoek hiernaar echter schaars (Osmo & Landau, 2006).
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
11 AANBEVELINGEN EN DISCUSSIEPUNTEN<br />
Dit onderzoek had tot doel het aanreiken van ‘handvatten’ voor reflectie op morele vragen<br />
die aansluiten op de werkpraktijken in organisaties die hulp verlenen aan adolescente<br />
moeders. In het eerste deel van dit hoofdstuk geven wij tien aanbevelingen en<br />
enkele suggesties voor nader onderzoek. In het tweede deel van dit hoofdstuk gaan wij<br />
in op verscheidene discussiepunten, die naar aanleiding van dit onderzoek aan de orde<br />
gesteld kunnen worden.<br />
11.1 AANBEVELINGEN<br />
In aansluiting op de resultaten uit beide onderzoeksdelen die in de voorgaande hoofdstukken<br />
van deze rapportage beschreven zijn, komen wij tot onderstaande concrete<br />
aanbevelingen en handreikingen 46 voor het stimuleren van morele reflectie.<br />
11.1.1 ONT WIKKE L EEN VOCABULAIRE EN VERGR OOT ZO MORE LE SENSI TIVITEIT<br />
Eerder in deze rapportage is gebleken dat begrippen als ‘moraal’, ‘ethiek’, ‘morele’ en<br />
‘moraliteit’ aanvankelijk voor veel hulpverleners (zie §3.1) niet gelijk duidelijk zijn. Om<br />
morele aspecten van de hulpverlening ter sprake te brengen is eerst een toelichting<br />
nodig zodat betrokkenen begrijpen waar het eigenlijk precies om gaat. Alleen al het<br />
stilstaan bij de betekenis van deze woorden en het gesprek dat ontstaat naar aanleiding<br />
van (casus)voorbeelden, blijkt te leiden tot meer sensitiviteit voor morele vragen bij de<br />
respondenten in dit onderzoek. Zo vertelden zowel de uitvoerende hulpverleners als de<br />
leidinggevenden dat deelname aan de interviews en focusgroepbijeenkomsten een bewustwordingsproces<br />
op gang bracht. Dit is de eerste stap naar bewustwording van het<br />
feit dat moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders altijd een rol speelt en het<br />
stimuleert morele reflectie. Wanneer het binnen een organisatie ‘gewoon’ wordt om<br />
iets als een morele vraag of een moreel spanningsveld te benoemen, leren medewerkers<br />
om dit perspectief als een normaal onderdeel van hun werk te zien in plaats van<br />
als iets dat altijd zwaar, beladen en moeilijk is (en daarom maar beter niet te vaak aan<br />
de orde kan zijn). Het is vervolgens de vraag of het hierbij behulpzaam is om ook een<br />
moreel discours te hanteren; een ‘taal’ waarmee woorden en betekenis gegeven kan<br />
worden aan de morele dimensie van de vragen waarmee hulpverleners zich geconfronteerd<br />
zien. Verderop, bij de bespreking van de discussiepunten, zal dit punt uitgebreider<br />
aan de orde komen.<br />
11.1.2 MAAK RU IMTE V OOR WA AR DENCOMMUNI CATIE<br />
Moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders komt aan het licht door te communiceren<br />
over de waarden die een rol spelen in die hulpverlening, op alle niveaus binnen<br />
de organisatie. Wanneer men hiervoor eenmaal gevoelig geworden is (zie vorige aanbeveling)<br />
zal de behoefte om het er met elkaar over te hebben groter worden 47. Op di-<br />
46 Hierbij betrekken wij ook de resultaten van het afstudeeronderzoek dat in het verlengde van<br />
het onderzoek naar moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders gedaan is door drie studentes<br />
Maatschappelijk Werk en Dienstverlening van de <strong>HU</strong>.<br />
47 Dit blijkt niet alleen uit andere onderzoeken (onder andere Van der Dam, 2008), maar ook uit<br />
opmerkingen van de respondenten in dit onderzoek.<br />
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
123
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
124<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
verse momenten en op diverse manieren kunnen dialogen gevoerd worden waarin betrokkenen<br />
– hulpverleners, leidinggevenden, stafmedewerkers, gedrags(des)kundigen,<br />
en last but not least ook cliënten – met elkaar stilstaan bij de waarden die een rol spelen<br />
in de hulpverlening en de hulpverleningsrelatie. Hierbij kan zowel vanuit voorgegeven<br />
casuïstiek gestart worden – dat is veiliger, want niemand is er direct bij betrokken<br />
– als vanuit een concrete casus die een hulpverlener zelf heeft meegemaakt. Qua methodiek<br />
kan bij waardencommunicatie gebruik gemaakt worden van het normen- en<br />
waardenspel (Gerrickens, Verstege & Van Dun, 2003) en andere bestaande spellen zoals<br />
het communicatiekwartet (Schroor, 2004) of ‘het grote beïnvloedingsspel’ (Dijk &<br />
Moes, 2005) maar ook van de talloze intervisie- en supervisiemethoden die in de afgelopen<br />
jaren ontwikkeld zijn om reflectie te stimuleren (Van der Heide, 2008; Benammar<br />
et al., 2006). Het is verder belangrijk om het niet van het toeval te laten afhangen<br />
of morele aspecten van het werk ter sprake komen: het moet regelmatig op de agenda<br />
gezet worden. Ruimte maken voor communicatie betekent dus letterlijk ruimte maken,<br />
door de mogelijkheid tot dialoog te bieden en middelen ter beschikking te stellen om<br />
deze dialoog te voren. Dit betreft vooral de structurele aspecten van een dergelijke dialoog.<br />
Ruimte maken voor communicatie betekent echter ook dat er aandacht is voor de<br />
cultuur van de organisatie en de vraag of de medewerkers ook de ruimte ervaren om<br />
moeilijke zaken ter sprake te brengen. Voelen zij zich veilig om twijfel, onzekerheid,<br />
dilemma’s te benoemen? Relevante thema’s in dit verband zijn onder andere de vraag<br />
naar verantwoordelijkheid en verantwoording (zie ook discussiepunten). Momenten<br />
waarop verantwoording moet worden afgelegd lijken in eerste instantie minder geschikt<br />
voor een open dialoog over de morele dimensie van het werk.<br />
11.1.3 STEL D OELE N V AST<br />
De vraag of het belangrijk is om aandacht te hebben voor morele aspecten, werd door<br />
alle leidinggevenden en stafmedewerkers met een volmondig ja beantwoord (zie<br />
hoofdstuk 8). Daarbij werd duidelijk dat deze aandacht voor moraliteit in de hulpverlening<br />
aan jonge moeders om meerdere redenen belangrijk en zinvol wordt gevonden.<br />
Een organisatie (c.q. een bestuur of een manager) kan echter verschillende doelen voor<br />
ogen hebben bij het initiëren en stimuleren van morele reflectie. Het is belangrijk dat<br />
alle betrokkenen deze doelen kennen, opdat er gezamenlijk gewerkt kan worden aan<br />
het bereiken ervan. Benoem expliciet welk(e) doel(en) nagestreefd worden:<br />
Oplossingen vinden voor een concrete acute casus (“brandjes blussen”).<br />
Consensus bereiken over belangrijke beslissingen (draagvlak creëren).<br />
Gemaakte keuzes en handelwijzen kunnen verantwoorden.<br />
Sensibilisering van hulpverleners voor de morele aspecten van het werk.<br />
Signaleren van knelpunten die zich regelmatig voordoen.<br />
Professionele ontwikkeling van medewerkers.<br />
Verankering van de organisatievisie in het denken en handelen van medewerkers<br />
(“alle neuzen één kant uit”).<br />
Kwaliteitsbeleid.<br />
Zorg voor medewerkers.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
11.1.4 STEL DE ONDERSTEUNING SV ORM EN DE WERKVORM A F OP DE GEKOZE N<br />
DOELE N<br />
Morele reflectie wordt in organisaties ingezet om een aantal redenen. Een doel kan bijvoorbeeld<br />
zijn: werken aan professionalisering van medewerkers. Maar ook: verbetering<br />
van de kwaliteit van de hulpverlening. Niet elk doel kan op eenzelfde manier bereikt<br />
worden, en aan het bereiken van sommige doelen kan op meerdere wijzen gewerkt<br />
worden. Zowel voor leidinggevenden als voor medewerkers moet helder zijn<br />
waarom besloten wordt om op bepaalde momenten meer expliciet aandacht aan moraliteit<br />
te schenken. Want het is niet de bedoeling dat medewerkers het gevoel krijgen dat<br />
ze verantwoording moeten afleggen over hun handelen en hun beslissingen aan hun<br />
leidinggevende (die hen daarop kan aanspreken en afrekenen) tijdens een werkoverleg<br />
terwijl die laatste haar medewerker eigenlijk vrije ruimte wil geven voor (zelf)reflectie<br />
(zie ook de opmerkingen over organisatiecultuur in §11.1.2). Zoals het ook niet de bedoeling<br />
is dat tijdens een cliëntbespreking uitgebreid wordt doorgefilosofeerd over de<br />
vraag of je jonge moeders in het algemeen nu moet zien als autonome individuen of als<br />
onzelfstandige adolescenten; zo’n gesprek is heel zinvol, maar moet op een ander moment<br />
plaatsvinden, bijvoorbeeld tijdens een themabespreking of een scholingsbijeenkomst.<br />
De werkvorm die gekozen wordt om morele reflectie in gang te zetten, hangt af van het<br />
moment waarop de reflectie plaatsvindt en het doel dat beoogd wordt. Zeker wanneer<br />
morele reflectie ingepast wordt in een teamoverleg of een cliëntbespreking, verdienen<br />
eenvoudige en makkelijk toepasbare methoden zoals casusbespreking aan de hand van<br />
een stappenplan of een richtlijn de voorkeur. Als er iets meer tijd beschikbaar is en/of<br />
het doel ook is dat de morele reflectie bijdraagt aan (normatieve) professionalisering<br />
(zie hoofdstuk 1 voor een definitie) van hulpverleners, kan gedacht worden aan een ingepland<br />
moreel beraad, een socratisch gesprek of supervisie.<br />
We doen in het schema hieronder enkele suggesties:<br />
Doel Ondersteuningsvorm(en) Werkvorm(en) en instrumenten<br />
Oplossingen vinden voor een Werkbegeleiding<br />
Casusbespreking<br />
concrete acute casus<br />
Achterwacht<br />
Oplossingsgerichte (ge-<br />
Collegiaal overleg<br />
Helpdesk (telefonisch; email)<br />
Moreel beraad<br />
Informeel overleg<br />
spreks)methodiek<br />
Consensus bereiken over belangrijke<br />
beslissingen<br />
Gemaakte keuzes en handelwijzen<br />
kunnen verantwoorden<br />
Teamoverleg Casusbespreking<br />
Gezamenlijke ontwikkeling<br />
van richtlijnen<br />
Scholing (bij- en na-)<br />
Werkbegeleiding<br />
Intervisie<br />
Supervisie<br />
Informeel overleg<br />
Visie<br />
Beroepscode<br />
Methodiek (stappenplan)<br />
Richtlijnen en protocollen<br />
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
125
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
126<br />
Sensibilisering voor de morele<br />
aspecten van het werk<br />
Signaleren van knelpunten die<br />
zich regelmatig voordoen<br />
Professionele ontwikkeling van<br />
medewerkers<br />
Verankering van de organisatievisie<br />
Scholing (bij- en na-)<br />
Themabijeenkomsten<br />
Intervisie<br />
Supervisie<br />
Teamoverleg<br />
Moreel beraad<br />
Themabesprekingen<br />
Teamoverleg<br />
Meldpunt<br />
Deskundigheidsbevordering<br />
(bij- en nascholing)<br />
Intervisie<br />
Supervisie<br />
Moreel beraad<br />
Teamoverleg<br />
Werkbegeleiding<br />
Kwaliteitsbeleid Moreel beraad (verplicht)<br />
Deskundigheidsbevordering<br />
(bij- en nascholing)<br />
Intervisie<br />
Supervisie<br />
Zorg voor medewerkers Moreel beraad (vrijwillig) 48<br />
Helpdesk<br />
Intervisie<br />
Supervisie<br />
Informeel overleg<br />
11.1.5 BEPAA L WELKE E XPERTIS E NOD IG IS<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Casus(na)bespreking<br />
Casus(na)bespreking<br />
Cliëntenbespreking<br />
Casusbespreking<br />
Methodiek<br />
Theorie (lezen)<br />
Vaardigheidsoefeningen<br />
Visie<br />
Handboek<br />
Richtlijnen en protocollen<br />
Beroepscode<br />
Casusbespreking<br />
Feedback<br />
Gerichte scholing<br />
Het ter sprake brengen van en het ingaan op de morele aspecten van het werken met<br />
jonge moeders vraagt behalve om bepaalde vaardigheden, ook om bepaalde kennis en<br />
een bepaalde attitude. In competentieprofielen kunnen deze expliciet benoemd worden,<br />
zodat voor iedereen duidelijk wordt dat ze onlosmakelijk verbonden zijn met een<br />
goede uitvoering van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden die bij een functie<br />
horen. In de eerste aanbeveling (§11.1.1) is een van de voornaamste competenties al<br />
benoemd: het ontwikkelen van morele sensitiviteit. Andere belangrijke competenties<br />
en attitudes die door uitvoerende hulpverleners (§5.2.4) en leidinggevenden/ stafmedewerkers<br />
(§7.4) genoemd worden zijn:<br />
Empathisch vermogen<br />
Cliëntgerichtheid<br />
Flexibiliteit<br />
48 Uit onderzoek in het UMCU onder verpleegkundigen, artsen en maatschappelijk werkenden<br />
blijkt dat deze zorgverleners van mening zijn dat moraliteit een serieus onderdeel is van de<br />
hulpverlening en niet moet worden gezien als een “extraatje ter emotionele ondersteuning”<br />
(Van Dril, Hendriks & Van Krieken, 2010).
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Vermogen en bereidheid tot samenwerking<br />
Communicatieve vaardigheid<br />
Signaleringsvermogen, de competentie om verholen hulpvragen en ruimte voor<br />
het bieden van hulp te zien.<br />
Vakkennis waaronder:<br />
o Kennis van en betrokkenheid bij de doelgroep<br />
o Kennis van de problematiek en de methodiek<br />
o Kennis van culturele verschillen.<br />
Reflectievermogen en bewustzijn van eigen waarden en normen<br />
Respectvol omgaan met cliënten en collega’s<br />
Uit het onderzoek komt daarnaast ook naar voren dat relationele afstemming, en de<br />
waarden die daarmee uitgedrukt worden, een belangrijk element is in de hulpverlening<br />
aan jonge moeders. Hulpverleners benoemen het belang van trouw, authenticiteit, betrokkenheid<br />
en erkenning (§6.1), en ook leidinggevenden en stafmedewerkers benoemen<br />
dat je in dit werk “niet normerend of veroordelend” moet zijn (zie §7.4). Een element<br />
dat aan bovenstaande toegevoegd zou kunnen worden, is het vermogen om een<br />
hulpverleningsrelatie aan te gaan die gebaseerd is op dergelijke (authentieke) trouw,<br />
betrokkenheid en erkenning.<br />
11.1.6 ZOR G V OOR T OERU STING EN DE SKU NDIG HEID SBE V ORDERING<br />
Sociale professionals hebben, als het goed is, tijdens hun opleiding een basis meegekregen<br />
van begrip (vaardigheden en attitude) en begrippen (kennis) op het gebied van<br />
omgaan met moraliteit. Omdat echter gebleken is dat hulpverleners (pas) in de praktijk<br />
echt leerervaringen opdoen op dit gebied, is het belangrijk dat organisaties hun hulpverleners<br />
en leidinggevenden de gelegenheid bieden om hun morele competenties te<br />
ontwikkelen. Bij- en nascholing op het gebied van omgaan met moraliteit in de hulpverlening<br />
en morele reflectie draagt (zoals we zagen in hoofdstuk 8) zowel bij aan praktische<br />
en mentale ondersteuning van medewerkers, aan professionalisering van hulpverleners<br />
en leidinggevenden, aan verbetering van de kwaliteit van de hulpverlening en<br />
aan (maatschappelijke) verantwoording; kortom: aan ‘goed werk’. Toerusting en deskundigheidsbevordering<br />
op het gebied van omgaan met moraliteit voor professionals<br />
kan op verschillende manieren vorm krijgen:<br />
Supervisie (al dan niet begeleid door iemand ‘van buiten’, afhankelijk van de mogelijkheden<br />
die er binnen een organisatie zijn en de behoefte aan veiligheid van<br />
medewerkers). Supervisiebijeenkomsten moeten met een zekere frequentie<br />
plaatsvinden, afhankelijk van zwaarte/complexiteit van het werk en de ervaring<br />
van hulpverleners 6 tot 12 x per jaar.<br />
Intervisie met collega’s – eventueel met collega’s uit andere organisaties/teams –<br />
met betrekking tot de frequentie geldt hetzelfde als voor supervisie.<br />
Theoretische scholing op het gebied van de thema’s die tot morele spanningen en<br />
dilemma’s kunnen leiden (zie hoofdstuk 4).<br />
Praktische scholing op het gebied van (communicatieve) vaardigheden, dialoogvaardigheden,<br />
waardencommunicatie (zie §11.1.5).<br />
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
127
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
128<br />
Werkbegeleiding op specifieke vragen en knelpunten.<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Uit onderzoek in het UMCU door Van Dril, Hendriks en Van Krieken (2010) onder zorgverleners<br />
en een maatschappelijk werkende blijkt dat een probleemgeoriënteerde methode<br />
49 om morele vragen te bespreken niet voldoende leereffecten heeft. Het is de<br />
moeite waard te onderzoeken of zo’n probleemgeoriënteerde methode, die start met<br />
een concrete casus van een betrokken hulpverlener, gecombineerd zou kunnen worden<br />
met een educatief element (waarbij ingegaan wordt op theoretische achtergronden en<br />
ethische benaderingen). Zo’n aanpak zou bij kunnen dragen aan vergroting van het moreel<br />
bewustzijn van professionals en zodoende een opstap kunnen zijn naar een meer<br />
houdingsgeoriënteerde c.q. attitudegerichte methode (Manschot & Van Dartel, 2003).<br />
Ook is het de moeite waard nader te onderzoeken of een dergelijk ‘stappenplan’ aanpassingen<br />
behoeft voor een dialoog over morele vragen in de sociale sector. Veel van<br />
deze stappenplannen zijn namelijk gericht op het bespreken van morele dilemma’s,<br />
waar dit onderzoek echter laat zien dat veel vragen van uitvoerende professionals in<br />
deze sector geen uitgesproken ‘dilemma-achtig’ karakter hebben. Gespreksmethoden<br />
waarin meer ruimte is voor het onderzoeken van de oorzaken van morele spanningen<br />
die hulpverleners ervaren in de uitvoering van hun werk zullen bijdragen aan ‘reflection-on-action’<br />
en zo aan professionalisering (Schön, 1987). Van degene die het gesprek<br />
over morele vragen (bege)leidt – in de praktijk zal dat vaak een leidinggevende of een<br />
supervisor zijn – worden naast de hierboven in §11.1.5 genoemde competenties ook<br />
specifieke competenties verwacht:<br />
Onpartijdig en onbevooroordeeld zijn<br />
Veiligheid bieden<br />
Vertrouwen wekken<br />
Expertise op het gebied van ethiek<br />
Gezien het gegeven dat niet elke organisatie zo iemand (met expertise op ethisch gebied)<br />
in dienst heeft, naast het feit dat het voor medewerkers niet altijd ‘veilig’ is als<br />
hun leidinggevende een casusbespreking (bege)leidt en niet elke organisatie mensen in<br />
dienst heeft 50 die supervisie kunnen (bege)leiden, kan het wenselijk zijn om hiervoor<br />
iemand ‘van buiten’ in te huren. Organisaties die hulp verlenen aan jonge moeders zouden<br />
hiervoor een soort ‘uitwisselingssysteem’ op kunnen zetten 51. Ook voor morele<br />
vragen die niet binnen de organisatie zelf kunnen worden beantwoord, kan expertise<br />
‘van buiten’ worden aangezocht.<br />
49 In deze situatie wordt m.n. gewerkt met de Nijmeegse methode voor moreel beraad (zie<br />
hoofdstuk 3 in Manschot & Van Dartel, In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden voor ethiek<br />
in de praktijk).<br />
50 Dat hangt onder andere af van de schaalgrootte van de organisatie en de prioriteiten die er<br />
gesteld worden op het gebied van taken en functies.<br />
51 Analoog aan wat in een aantal zorgorganisaties, waar ‘pools’ zijn samengesteld van getrainde<br />
moreel beraad begeleiders die gesprekken over morele kwesties in andere teams leiden.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
11.1.7 BENOEM AA NDACHT SFUNCT I ONARISSE N<br />
Bij het stimuleren en borgen van aandacht voor moraliteit in de organisatie vervult een<br />
aandachtsfunctionaris een belangrijke rol. Dit kan zowel een leidinggevende, als een<br />
stafmedewerker, een gedrags(des)kundige of een hulpverlener zijn. Het is in ieder geval<br />
iemand die tot taak heeft om alert te zijn en te blijven op alles wat met moraliteit te<br />
maken heeft en die in staat is (zowel op basis van persoonlijke competenties als vanuit<br />
de organisatorische randvoorwaarden) om morele spanningen te benoemen en dilemma’s<br />
te signaleren. Zo’n functionaris kan bijvoorbeeld door middel van een (train-detrainer-achtige)<br />
cursus worden toegerust voor haar/zijn functie. Deze persoon zou<br />
desgewenst ook de rol van gespreksleider kunnen hebben wanneer moreel beraad expliciet<br />
geagendeerd wordt 52.<br />
11.1.8 BETREK ETHIEK E XPLICI ET IN DE MET HODIE K<br />
Neem bij het leren werken met c.q. bij werkbespreking van de methodiek de moreel<br />
spanningsvolle thema’s (zie hoofdstuk 4) expliciet mee, zodat hulpverleners zich bewust<br />
worden van de morele aspecten in hun werk/ de hulpverleningsrelatie en het achterliggende<br />
morele kader van deze methodiek en alert zijn op vragen en dilemma’s die<br />
zich daarin voor (kunnen) doen. Een aantal uitvoerende hulpverleners is zich overigens<br />
al bewust van de waardengeladenheid van hun werk en de gebruikte methodieken (zie<br />
§5.3.3), en daar kan dus gemakkelijk aansluiting bij gevonden worden. Ontwikkel desgewenst<br />
aanvullend materiaal 53 (op het gebied van theorie en vaardigheden) dat bij<br />
scholing van medewerkers gebruikt kan worden. Zoek hiervoor eventueel (ethische)<br />
expertise ‘van buiten’.<br />
11.1.9 BETREK PR OFESSI ONALS BIJ RI CHT LI JNONT WI KK E LING<br />
Betrek bij zowel het aanpassen van bestaande als bij het ontwikkelen van nieuwe richtlijnen<br />
de hulpverleners uit de eigen organisatie en eventueel ook uit het ketennetwerk<br />
54. Sta daarbij expliciet stil bij de waarden en normen die vanuit de verschillende<br />
perspectieven een rol spelen. Zo ontstaat niet alleen draagvlak of ‘commitment’ voor<br />
implementatie van veranderingen en verbeteringen (Grol & Wensing, 2007; De Caluwé<br />
& Vermaak, 1999), maar het biedt tevens de mogelijkheid om regels en richtlijnen zó te<br />
formuleren dat ze door professionals ervaren worden als een nuttig houvast binnen<br />
een kader dat ruimte biedt in plaats van dat ze een demoraliserende werking op hen<br />
hebben (bijvoorbeeld omdat de discretionaire ruimte en de ruimte voor reflectie door<br />
een grote nadruk op methodieken en protocollen beperkt wordt, zie §5.2.2 en de uitspraken<br />
van respondenten over protocollen aldaar/ §5.2.5).<br />
11.1.10 ZIE AAND ACHT V OOR M OR ALITE IT AL S EE N MAAT SCHA PPELIJ KE TAA K<br />
Morele reflectie op de kwesties die zich voordoen in de hulpverlening aan jonge moeders<br />
raakt bijna altijd aan maatschappelijke normen en waarden. Bovendien blijkt, dat<br />
veel morele dilemma’s ontstaan door gebeurtenissen en regelgeving in de maatschappelijke<br />
context waarbinnen deze hulpverlening zich afspeelt (zie onder andere hoofd-<br />
52 Hoewel veiligheid hierbij wel een aandachtspunt dient te zijn, zie de aanbeveling hierboven.<br />
53 Bijvoorbeeld een losbladig systeem (map).<br />
54 In bepaalde gevallen kan het zelfs raadzaam zijn om cliënten te betrekken.<br />
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
129
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
130<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
stuk 4). Veel vragen blijven echter ‘op het bordje’ van de betrokken hulpverleners liggen,<br />
die ermee worstelen, al dan niet samen met hun leidinggevenden en soms een<br />
stafmedewerker. Het inbrengen van problemen in netwerk- of ketenoverleg met andere<br />
betrokken instanties en organisaties (bijvoorbeeld een OGGZ-netwerk zoals dat in<br />
een aantal grote steden in de Randstad al bestaat, of in het verband van organisaties die<br />
samenwerken met/in Bureaus Jeugd en Gezin), kan bijdragen aan maatschappelijke<br />
bewustwording en eventueel ook aan het op de politieke c.q. overheidsagenda zetten<br />
van veelvoorkomende knelpunten.<br />
11.1.11 SUGGE STIE S V OOR NADE R ONDERZOE K<br />
Gedurende dit onderzoek bleek dat op een aantal punten die relevant zijn in het kader<br />
van het omgaan met moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders in de deelnemende<br />
organisaties onduidelijkheid bestaat. Daarnaast zijn enkele ideeën geopperd<br />
voor verbetering van de aandacht voor moraliteit. Het zou de moeite waard zijn om in<br />
de nabije toekomst te onderzoeken of deze suggesties ‘werken’. Daarom besluiten wij<br />
onze aanbevelingen met enkele suggesties voor nader onderzoek 55.<br />
Om te komen tot een goede aansluiting op de praktijk van de hulpverlening aan<br />
jonge moeders en de morele competenties die hierbij nodig zijn, is het de moeite<br />
waard om te inventariseren wat er in de verschillende beroepsopleidingen (zowel<br />
hbo als mbo) voor sociale professionals gebeurt op het gebied van moraliteit<br />
en of dit voldoende is om het werk op een goede manier te kunnen doen. Deze<br />
kennis is nodig, alvorens concrete aanbevelingen te kunnen doen richting opleidingen.<br />
Wat leren studenten (kennis en vaardigheden)? Hoeveel aandacht is er<br />
voor morele reflectie en hoe worden studenten hierin begeleid? Welke aanvullingen<br />
zijn er eventueel nodig in het onderwijs?<br />
Nader onderzoek naar de morele redeneringen en morele intuïties van hulpverleners<br />
en leidinggevenden is relevant om inzicht te krijgen in de morele oordeelsvorming<br />
van deze beroepsgroep en morele reflectie hierop en discussie<br />
hierover te kunnen stimuleren. Hierdoor kunnen ook verschillende opvattingen<br />
over de aard en opdracht van het sociaal werk aan het licht komen.<br />
Het zou de moeite waard zijn te onderzoeken of moreel beraad tussen organisaties/instanties<br />
in een ketennetwerk van hulpverlening aan jonge moeders mogelijk<br />
is en of het een meerwaarde zou opleveren in de hulpverlening (qua klantgerichtheid,<br />
verbetering van communicatie en samenwerking, vermindering van<br />
knelpunten in de maatschappelijke context).<br />
In §11.1.6 en 11.1.4 wordt aanbevolen gebruik te maken van bestaande methodieken<br />
voor moreel beraad en morele reflectie, bijvoorbeeld in de vorm van<br />
stappenplannen om een moreel dilemma te bespreken. Wij concluderen, mede op<br />
basis van onderzoek van Van Dril, Hendriks en Van Krieken (2010) dat dergelijke<br />
stappenplannen een duidelijker educatief element zouden moeten krijgen. We<br />
hebben echter het vermoeden dat in de sociale sector, met zijn eigen morele<br />
55 Deze suggesties zijn niet alleen bestemd voor de participerende organisaties maar ook voor<br />
de andere partner in dit onderzoeksproject, de <strong>Hogeschool</strong> <strong>Utrecht</strong>.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
spanningen, kwesties en dilemma’s en eigen interventies, deze methoden en<br />
stappenplannen wellicht nog meer aanpassingen kunnen gebruiken. <strong>Onderzoek</strong><br />
hiernaar zou kunnen helpen om vorm te geven aan meer op de sociale sector toegesneden<br />
vormen van methoden voor reflectie.<br />
Het zou de moeite waard zijn te onderzoeken (bijvoorbeeld door middel van een<br />
pilotproject) of een Commissie Ethiek in deze branche een meerwaarde kan hebben<br />
als het gaat om toetsing van beslissingen en handelwijzen (en eventueel ook<br />
op het gebied van gezamenlijke ontwikkeling van richtlijnen). Hier is in ieder geval<br />
wel behoefte aan bij enkele organisaties. Hetzelfde geldt voor het ontwikkelen<br />
van een interactieve website of internetportaal waar hulpverleners, leidinggevenden<br />
en stafmedewerkers hun morele vragen aan elkaar voor kunnen leggen<br />
en op elkaar kunnen reageren.<br />
In de interviews en focusgroepen is aan de orde gekomen dat de hulpverlening<br />
geconfronteerd wordt met een steeds complexere doelgroep. De adolescenten die<br />
aankloppen hebben vaak te maken met meervoudige problematiek. Steeds vaker<br />
komt het voor dat de jonge moeders die aankloppen voor hulp ook gedragsproblemen<br />
hebben, een lichte verstandelijke beperking hebben of kampen met psychiatrische<br />
problematiek. Duidelijk is dat dit zijn weerslag heeft op de complexiteit<br />
en zwaarte van het werk als hulpverlener, maar er zijn ook aanwijzingen dat<br />
de toestroom van deze complexe cliënten morele vragen meer urgent of complexer<br />
maakt. Want wat is ‘goed moederschap’ voor een moeder die te kampen<br />
heeft met een depressie? Hoe lang kun je een LVG-cliënt ondersteunen bij het<br />
moederschap en wanneer moet je concluderen dat het kind elders ‘beter’ af is?<br />
Hoe ga je om met anticonceptie bij LVG-cliënten? <strong>Onderzoek</strong> zou uit moeten wijzen<br />
of de veronderstelling dat de morele complexiteit van het werk toeneemt<br />
klopt, en wat dat betekent voor de hulpverleners die hier dagelijks mee in aanraking<br />
komen.<br />
Ten slotte zou het de moeite waard zijn nader te onderzoeken of het investeren<br />
van tijd in morele reflectie – meestal geassocieerd met de ‘zachte’ kant van de organisatie<br />
van het werk – ook iets oplevert in ‘harde’ termen: meer tijd voor het<br />
primaire proces (want tijd = geld!), verbetering van de kwaliteit van de hulpverlening<br />
in termen van cliënttevredenheid en/of medewerkertevredenheid, et cetera.<br />
In de zorgsector wordt momenteel onderzoek gedaan naar deze vraag (Molewijk,<br />
Muijen, Abma & Widdershoven, 2008).<br />
11.2 DISCUSSIEPUNTEN<br />
Ten slotte willen we, ter afsluiting van de conclusies en aanbevelingen, een aantal discussiepunten<br />
formuleren. Het betreft hier overpeinzingen bij de bevindingen, zaken die<br />
ons als uitvoerders van dit project aan het denken hebben gezet en waarvan we denken<br />
dat het van belang is om deze zaken in gedachten te houden bij het zoeken naar handvatten<br />
om morele reflectie vorm te geven in de praktijk.<br />
• Wij hebben een selecte groep hulpverleners en leidinggevenden in dit onderzoek<br />
betrokken. Deze mensen hebben vrijwillig geparticipeerd in het project en waren<br />
derhalve geïnteresseerd in het onderwerp. Een belangrijke vraag die hiermee opgeworpen<br />
wordt, is die naar de ‘uniciteit’ van deze personen. Hebben we nu<br />
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
131
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
132<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
vooral de personen in het project betrokken die toch al reflecteren op morele<br />
vragen, hier extra gevoelig voor zijn, of er een bovengemiddelde interesse voor<br />
hebben? Deze vraag kunnen we hier niet beantwoorden, maar uitgaand van de<br />
veronderstelling dat het hier moreel sensitieve personen betreft, is de noodzaak<br />
om ook andere collega’s in het veld aan te zetten tot reflectie evident.<br />
• Wij constateren dat er in de onderzochte organisaties geen expliciet ‘moreel discours’<br />
gehanteerd wordt om over de morele dimensie van het werk te praten. Dat<br />
wil zeggen dat er geen morele taal is om situaties te duiden in termen van de<br />
normen en waarden die er in besloten liggen. Deze morele vragen, en de daarin<br />
besloten normen en waarden, komen wel aan bod, maar veeleer niet vanuit een<br />
moreel perspectief. Een belangrijk discussiepunt is de vraag in hoeverre het voor<br />
morele reflectie nodig is om een dergelijk moreel discours te hanteren (zie aanbeveling<br />
1). Wij willen er op wijzen dat de eigen overlegvormen die organisaties<br />
hanteren veelal tot tevredenheid stemmen en een functie lijken te vervullen in<br />
het omgaan met morele vragen. Tegelijkertijd laat dit onderzoek zien dat het ook<br />
een meerwaarde kan hebben om een expliciet moreel taalgebruik te hanteren: de<br />
betrokken professionals vonden in een aantal gevallen dat ze door de deelname<br />
aan de interviews en de focusgroepen, veel bewuster de morele dimensie konden<br />
waarnemen. Bovendien was een aantal van hen van mening dat in de reeds bestaande<br />
overleggen de nadruk op reflectie en intervisie vergroot zou kunnen<br />
worden, ook ten behoeve van het bespreken van morele vragen.<br />
• In voorgaande hoofdstukken is expliciet aan de orde gekomen dat organisaties<br />
niet in een maatschappelijk vacuüm opereren: zij werken samen met andere organisaties,<br />
komen in aanraking met maatschappelijke opvattingen en wettelijke<br />
kaders. In dit verband is het niet alleen van belang om na te denken over vormen<br />
van morele reflectie die tussen organisaties en instanties plaatsvinden (zie derde<br />
suggestie voor nader onderzoek), maar ook om als organisatie (c.q. bundeling<br />
van organisaties) die hulp verleent (c.q. verlenen) aan jonge moeders een standpunt<br />
in te nemen in het maatschappelijk debat over de morele vragen die rondom<br />
deze cliënten en hun kinderen ontstaan binnen onze samenleving. Interne reflectie<br />
lijkt immers niet afdoende om te dealen met de morele vragen die veroorzaakt<br />
worden in het contact met de omgeving.<br />
• In hoofdstuk 2 is er op gewezen dat er in de literatuur over moraliteit in de welzijnssector,<br />
veel aandacht uitgaat naar normatieve professionalisering. Normatieve<br />
professionalisering is daarbij omschreven als: “de bewustwording van professionals<br />
van het krachtenveld van normen waarin zij zich bevinden. Het gaat<br />
hier om maatschappelijke, organisatorische, professionele en persoonlijke normen.<br />
Deze bewustwording geeft de professional steeds weer aanleiding om te<br />
zoeken naar de juiste rechtvaardigingsgrond voor het professionele handelen.<br />
Die rechtvaardiging kan per situatie verschillen en vraagt steeds weer om een<br />
afweging, zowel vooraf, tijdens, als na het handelen.” (Jacobs et al, 2008, p. 12).<br />
Het opvallende is dat deze normatieve professionalisering veel verwacht van de<br />
professional: deze moet zich bewust zijn van de normen en waarden die haar<br />
omringen, en dient te zoeken naar de rechtvaardigingsgrond voor haar handelen.<br />
De ervaringen van de hulpverleners en leidinggevenden die wij gesproken hebben<br />
laten echter zien dat hierin ook iets verwacht kan en mag worden van de organisaties<br />
waarin deze professionals werkzaam zijn. Daarbij zijn 2 discussiepunten<br />
van belang:
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
o De discussie over de vraag welke ondersteuning een organisatie kan,<br />
moet en wil bieden aan professionals teneinde reflectie op hun moreel<br />
handelen en de omgang met morele vragen te stimuleren.<br />
o De discussie over de vraag naar verantwoordelijkheden. Zoals eerder<br />
(zie §4.2.5) al aan de orde is geweest, is ‘verantwoording en verantwoordelijkheid’<br />
een belangrijk onderliggend thema bij veel morele vragen.<br />
Hulpverleners voelen zich verantwoordelijk, vragen zich af waarvoor<br />
zijzelf en de organisatie nu precies verantwoordelijk zijn. Deze ervaren<br />
verantwoordelijkheid maakt het werk soms ook zwaar en speelt<br />
een belangrijke rol bij de vraag of ze ‘goed’ handelen.<br />
• In de interviews en focusgroepbijeenkomsten met hulpverleners en leidinggevenden/stafmedewerkers<br />
wezen zij er op dat richtlijnen en protocollen, behulpzaam<br />
kunnen zijn en als een leidraad kunnen fungeren bij morele vragen (zie bijvoorbeeld<br />
§5.2.2; §7.7). Leidinggevenden/ stafmedewerkers noemden het formuleren<br />
van standaarden en het werken volgens erkende (zo mogelijk evidencebased)<br />
methodieken zelfs als een manier waarop de morele kant van het werk<br />
aandacht kan krijgen.<br />
Het werken met evidence-based methodieken is echter niet onomstreden. Potting,<br />
Sniekers, Lamers en Reverda (2010) noemen 3 redenen waarom het gebruik<br />
van evidence-based interventies (EBP) in de sociale sector bemoeilijkt wordt 56:<br />
1. Voor de vaststelling van de effectiviteit van interventies, worden bij voorkeur<br />
experimentele onderzoeksdesigns gebruikt, die nauwelijks uitvoerbaar<br />
zijn in de sociale sector. En zelfs als interventies volgens een dergelijk<br />
design effectief zijn bevonden, is die effectiviteit relatief. Om een voorbeeld<br />
te geven: een interventie die ‘bewezen effectief’ is in de Verenigde Staten,<br />
hoeft in Nederland niet vergelijkbare resultaten op te leveren.<br />
2. Om effectiviteit te meten, moet ook het hulpverleningsproces in meetbare<br />
doelen, methoden en resultaten worden beschreven. Niet alleen is dit niet<br />
haalbaar, aangezien het resultaat van hulpverlening niet altijd in meetbare<br />
effecten is vast te leggen, ook is het moeilijk om te ‘bewijzen’ dat resultaten<br />
het gevolg zijn van een interventie. Juist in de sociale sector, is kwaliteit van<br />
de hulpverlening immers sterk afhankelijk van professioneel handelen en<br />
de hulpverleningsrelatie, en niet slechts van de interventie an sich (zie §6.1,<br />
zie ook het onderzoek van Baart, 2001; Goossensen, Kuis & Knoope, in<br />
druk).<br />
3. Voor de experimentele designs die de voorkeur genieten in de evidencebased<br />
traditie, is het nodig een nulmeting te maken om het effect van een<br />
interventie te meten. Ook dit is veelal niet mogelijk in de sociale sector.<br />
Hulpverleners en leidinggevenden/stafmedewerkers noemen zelf ook nadelen<br />
van het werken met vastgelegde protocollen en richtlijnen. Deze kunnen immers<br />
ook dilemma’s veroorzaken (zie §7.7; §4.2.4) en een te grote nadruk op objectiviteit<br />
en ‘meetbaarheid’ van de hulpverlening lijkt het risico in zich te dragen dat<br />
ruimte voor reflectie ingeperkt wordt (zie §5.2.6). Richtlijnen bieden bovendien<br />
niet in elke situatie een antwoord en dragen bovendien het risico in zich dat de<br />
56 Overigens wordt de toepassing van evidence-based practice ook in de medische sector en de<br />
zorgsector, waar zij haar oorsprong vindt, bekritiseerd door bijvoorbeeld Grypdonck (2005).<br />
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
133
Aanbevelingen en discussiepunten<br />
134<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
menselijke maat uit het werk verdwijnt (§5.2.2). Ook gezien de complexiteit van<br />
de morele vragen die zich in de hulpverlening voordoen (zie bijvoorbeeld hoofdstuk<br />
9) is het de vraag of protocollen, richtlijnen en ‘bewezen’ methodieken, die<br />
veelal uitgaan van standaardsituaties, een bijdrage zouden kunnen bieden aan<br />
het omgaan met die vragen. Waarschijnlijk kunnen zij geen recht doen aan alle<br />
facetten en waarden(oriëntaties) die ermee gemoeid zijn. Daarmee is niet gezegd<br />
dat dergelijke richtlijnen overbodig zijn, maar wel dat zij een minder geschikt<br />
middel lijken om morele vragen in de praktijk hanteerbaar te maken. Onze suggestie<br />
is veeleer om te zoeken naar middelen om de dialoog over morele vragen<br />
te bevorderen (zie ook de aanbevelingen in dit hoofdstuk).<br />
• In de zorgsector kennen veel organisaties een Commissie Ethiek, die een advies-<br />
en consultfunctie heeft en vaak ook een educatieve taak. Het is een discussiepunt<br />
of dit voor de organisaties die hulp verlenen aan jonge moeders ook zinvol zou<br />
kunnen zijn. Enerzijds: ja, want er spelen zeer veel complexe vragen op dit werkterrein.<br />
Anderzijds: nee, want het beantwoorden van morele vragen is een onderdeel<br />
van de professionaliteit van de hulpverleners en leidinggevenden die er<br />
werken. En als er een speciale Commissie Ethiek zou komen, moet er dan in elke<br />
organisatie afzonderlijk één zijn ( de meeste organisaties zijn hier eigenlijk te<br />
klein voor) of één commissie voor de gehele branche? De meningen hierover onder<br />
de respondenten (leidinggevenden en stafmedewerkers) verschilden. Sommigen<br />
zijn bang dat het daar geparkeerd wordt, “terwijl het echt iets is van alledag.<br />
Je moet voorkomen dat mensen het dan niet meer als een onderdeel van hun<br />
eigen werk zien. We zijn er in dit land goed in om alles naar een commissie te<br />
schuiven terwijl we er zelf mee bezig moeten blijven…”. Er is geen behoefte aan<br />
een commissie van experts die adviezen geeft, wel aan een (externe) instantie die<br />
mee kan denken over ingewikkelde vragen en “het lijkt me geweldig om je beslissingen<br />
ergens te kunnen toetsen. … Voor toetsen heb je buitenstaanders nodig,<br />
die mee kunnen kijken of je het goed gedaan hebt. Andere invalshoeken zijn welkom,<br />
want wij als hulpverleners kijken steeds op dezelfde manier. Dat is ook aan<br />
moraliteit onderhevig.” Een vorm van toetsing zou ook via een website 57 of een<br />
internetportaal kunnen. “Het hoeft niet perse een commissie te zijn, ook iemand<br />
waar je vragen kwijt kunt, een helpdesk, iets ‘solution focus-achtigs’ zou goed<br />
zijn”. Als er een Commissie Ethiek komt moet er goed nagedacht worden over<br />
wat de opdracht is. Zo’n commissie zou die morele problemen vanuit verschillende<br />
kanten moeten kunnen belichten, “van conciërge tot directeur er moeten niet<br />
alleen hotemetoten in”. En (hoe) komen de vragen uit de organisatie(s) naar de<br />
commissie toe? Tenslotte zou het goed geborgd moeten worden.<br />
57 Vgl. www.zorgethiek.nl en het project ‘Moresprudentie’, een initiatief van Sozio i.s.m. het lec-<br />
toraat IMD.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
BIJLAGE A<br />
TABEL A-0-1: KENMERKEN UITVOERENDE PROFESSIONALS<br />
Opleiding & Functie Functie Werkervaring<br />
1 Maatschappelijk Werk & Pedagogisch Maatschappe- 4 jaar<br />
Dienstverlening<br />
lijk Werkster/ Groepsleidster<br />
Jonge Moedergroep<br />
2 Maatschappelijk Werk & Begeleider Jonge moeder- 3 jaar<br />
Dienstverlening<br />
groep<br />
3 Sociaal Pedagogische Outreachend begeleidster 10 jaar<br />
Hulpverlening<br />
jonge moeders<br />
4 Maatschappelijk Werk &<br />
Dienstverlening<br />
Maatschappelijk werkster 7 jaar<br />
5 Sociaal Pedagogische Groepswerker 2 jaar<br />
6<br />
Hulpverlening / Pedagogiek<br />
(hbo)<br />
Maatschappelijk Werk & Casemanager 5 jaar<br />
Dienstverlening<br />
hbo “Begeleiding”<br />
/ Post<br />
7 Maatschappelijk Werk &<br />
Dienstverlening<br />
Jongerenconsulent 10 jaar<br />
8 Maatschappelijk Werk &<br />
Dienstverlening<br />
Maatschappelijk werker 15 jaar<br />
9 Sociaal Pedagogisch Werk Groepswerker 3,5 jaar<br />
10 Maatschappelijk Werk & Tienermoedercoach 0,5 jaar (sta-<br />
Dienstverlening<br />
giaire)<br />
11 Onbekend<br />
Bijlage A<br />
135
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
BIJLAGE B<br />
G E S P R E K S H U L P<br />
I n t e r v i e w s H u l p v e r l e n e r s<br />
Datum:<br />
Respondent:<br />
Opleiding:<br />
Functie:<br />
Aantal jaren werkervaring met jonge moeders:<br />
I n t r o d u c t i e<br />
Vandaag wil ik met je praten over de morele dimensie van je werk als hulpverlener. Een<br />
aantal onderwerpen zal daarbij de revue passeren. Allereerst wil ik graag praten over morele<br />
vragen die je tegenkomt in je werk. Dat hoeven niet per se dilemma’s te zijn, maar kunnen<br />
ook eenvoudige vragen zijn, of momenten waarop normen en waarden een belangrijke<br />
rol spelen in het werk. Ook wil ik weten hoe je omgaat met dergelijke morele vragen: hoe<br />
los je ze op? De samenwerking met collega’s zal daarbij ook aan de orde komen. Ten slotte<br />
ben ik ook geïnteresseerd in de relatie die je hebt met de cliënt en de waarden die daarin<br />
een rol spelen.<br />
Vooraf wil ik graag benadrukken dat ik geïnteresseerd ben in jouw eigen ervaringen en<br />
werkwijze. Bovendien wil ik die beschrijven aan de hand van zo concreet mogelijke ervaringen.<br />
Is het bijvoorbeeld mogelijk om jouw contact met 1 cliënt of groep als uitgangspunt te<br />
nemen voor het interview, en aan de hand daarvan de morele vragen en werkwijzen die<br />
daarbij aan de orde kwamen aan het licht te brengen? Ik stel voor dat we voor deze cliënt<br />
een gefingeerde naam gebruiken.<br />
C a s u s b e s c h r i j v i n g<br />
Om te beginnen zou ik dan graag meer willen weten over de context waarin morele vragen<br />
voorkomen. Ik wil dus graag meer weten over jouw werkzaamheden en de werkwijze die je<br />
hanteert. Ook dit wil ik graag voor 1 specifieke cliënt of groep in kaart brengen. Zou je het<br />
hulpverleningstraject kunnen beschrijven dat deze cliënt bij jou doorlopen heeft?<br />
Wat was de aanleiding van het hulpverleningscontact?<br />
Welke hulpvragen heeft/had de cliënt?<br />
Wie formuleerde deze hulpvragen?<br />
Wat was/is het doel van het hulpverleningscontact?<br />
Hoe ziet het verloop van het hulpverleningscontact er uit?<br />
Bijlage B<br />
137
Bijlage B<br />
138<br />
Hoe is dit traject tot stand gekomen?<br />
M o r e l e d i m e n s i e<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Ik zou nu in kaart willen brengen op welke manier de morele dimensie een rol speelde in<br />
het hulpverleningstraject bij deze cliënt. Deze morele dimensie heeft betrekking op al die<br />
aspecten van de hulpverlening waarmee normen en waarden in het geding zijn. Het gaat<br />
dan niet zozeer om de vraag of de hulp of de hulpverleningsactiviteiten nuttig of functioneel<br />
zijn, maar of ze ook moreel ‘goed’ zijn. Zijn er momenten geweest in de hulpverlening<br />
aan deze cliënt, waarop normen en waarden expliciet in het geding waren? Waarop het<br />
onduidelijk was, wat nou precies “het goede” was om te doen?<br />
Kun je deze momenten kort beschrijven?<br />
Welke van deze momenten zijn veelvoorkomend, of juist uniek? (Denk daarbij ook<br />
aan thema’s als: culturele verschillen; de balans tussen afstand houden en betrokken<br />
zijn: hoe moeilijk is het als hulpverlener om “niet te bemoeien”?)<br />
Welke van deze momenten vond je het meest urgent, plaatste je voor de meest heftigste<br />
vragen? Kun je deze vraag uitgebreid beschrijven? Meer precies:<br />
o Wat was precies het probleem? (In welk spanningsveld kwam je terecht?) Wat<br />
was de oorzaak van het probleem?<br />
o Wie waren er allemaal bij het probleem betrokken? Wat waren hun belangen?<br />
Wat waren hun standpunten? Wiens belang/ standpunt prevaleerde en waarom?<br />
o Wat maakte de situatie ook moreel beladen en welke normen en waarden<br />
stonden er volgens jou op het spel? Voor wie waren deze normen en waarden<br />
belangrijk? Stonden deze waarden en normen op gespannen voet met elkaar?<br />
o Herkende je het probleem ook direct als een morele vraag? Waaraan herkende<br />
je dat? Geldt dat ook voor de overige betrokkenen?<br />
o Welke handelingsalternatieven stonden open? Wat waren de vermoedelijke<br />
consequenties van deze handelingsalternatieven?<br />
Plaatst het werken met jonge moeders je voor specifieke uitdagingen op moreel gebied?<br />
W e r k w i j z e<br />
Vanzelfsprekend ben ik ook benieuwd naar de manier waarop morele vragen opgelost worden.<br />
Ik zou daarbij weer het dilemma dat we hiervoor besproken hebben als uitgangspunt<br />
willen nemen. Is dit dilemma opgelost? Zou je kunnen beschrijven hoe dit dilemma is opgelost?<br />
(Alternatief: Wat zou je kunnen doen om dit dilemma op te lossen? Hoe ben je bij<br />
andere/eerdere dilemma’s te werk gegaan?)<br />
Hoe zag de oplossing van het dilemma er uit?<br />
o Vond je dat een oplossing die tevreden stemde? Waarom wel/niet?<br />
o Welke overwegingen speelden hierin mee? Welke normen en waarden waren<br />
leidend bij dit handelen? Wiens waarden en normen zijn dit? Paste de oplossing<br />
binnen jouw eigen mensvisie?<br />
o Welke argumenten werden gehanteerd om voor deze oplossing te kiezen?<br />
o Waren er onvoorziene gevolgen verbonden aan deze oplossing?<br />
Welke handelingen heb je verricht, of welke acties heb je ondernomen, om het dilemma<br />
op te lossen?<br />
o Wat was de eerste stap die je zette toen je voor dit dilemma kwam te staan?
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
o Heb je bepaalde richtlijnen gebruikt bij het oplossen van het dilemma, bijvoorbeeld<br />
de Code voor de Maatschappelijk Werker of bepaalde protocollen van de<br />
organisatie?<br />
o Samenwerking met anderen? Heb je deze aanpak met anderen besproken?<br />
Met wie en met welk doel? Heeft dit je geholpen in de aanpak van het dilemma<br />
(of juist niet)?<br />
o Voel je je – in meer algemene zin – gesteund door je collega’s en leidinggevende<br />
in de oplossing van dit soort dilemma’s?<br />
Tegen welke problemen en moeilijkheden liep je aan toen je het dilemma wilde oplossen?<br />
Welke vaardigheden en capaciteiten heb je – voor jouw gevoel – aan moeten boren<br />
om het dilemma op te lossen?<br />
Als gezegd ben ik ook geïnteresseerd in de samenwerking met collega’s en de rol van de<br />
organisatie als het gaat om het ontstaan en het oplossen van morele vragen. Ook wil ik<br />
graag weten wat een organisatie kan doen om werknemers te helpen bij morele vragen.<br />
Om te beginnen, is het wel eens voorgekomen dat jouw normen en waarden botsen met<br />
die van collega’s of de organisatie?<br />
Hoe gaan jullie met dit soort verschillen om? (Denk ook aan hiërarchische verschillen)<br />
Is er een – impliciete of expliciete – organisatiecultuur die invloed heeft op de manier<br />
waarop je met bepaalde kwesties omgaat?<br />
Is er een plaats in de organisatie waar je morele vragen en dilemma’s kan bespreken?<br />
(overleg, wat wordt daar besproken, hoe etc).<br />
Wat heb je als professional nodig om vragen zoals we die eerder besproken hebben<br />
op te lossen, zowel in de randvoorwaardelijke sfeer als wat je steun van collega’s betreft?<br />
D e r e l a t i e m e t d e c l i ë n t<br />
Ik zou nu weer even terug willen gaan naar het hulpverleningscontact dat je hebt met<br />
NAAM CASUS. Ook in hulpverleningscontacten spelen “waarden” een belangrijke rol. Zo is<br />
“vertrouwen” vaak een belangrijke waarde in veel hulpverleningsrelaties. Ik zou graag in<br />
kaart willen brengen op welke manier de morele dimensie een rol speelt in jouw relatie met<br />
de cliënt. Zou je om te beginnen jouw verstandhouding met de betreffende cliënt kunnen<br />
beschrijven?<br />
Hoe is de verhouding tussen jou en de cliënt: welke invloed hebben jullie beiden op<br />
het hulpverleningscontact en het hulpverleningsproces?<br />
Welke wederzijdse verwachtingen hebben jullie van elkaar? Botsen deze verwachtingen<br />
wel eens?<br />
Wat vindt je belangrijke waarden in het contact met deze cliënt? Op wat voor manier<br />
wil je er voor haar zijn?<br />
o Zijn dit waarden die specifiek van belang zijn voor hulpverlening aan jonge<br />
moeders? Waarom?<br />
Op wat voor manieren laat je blijken dat je deze waarden belangrijk vindt? Op wat<br />
voor manieren laat je merken wat je van de cliënt vindt?<br />
Wat is jouw beeld van tienermoeders en wordt het contact met de cliënt beïnvloed<br />
door dit beeld?<br />
Bijlage B<br />
139
140<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
En het omgekeerde, de cliënt heeft natuurlijk ook beelden bij “maatschappelijk werkers”.<br />
Welke beelden kom je tegen en zijn die van invloed op de relatie?<br />
Wat zijn belangrijke waarden in de hulpverlening aan jonge moeders?<br />
A f s l u i t i n g<br />
Vragen of er nog aanvullingen zijn<br />
Bedanken voor het gesprek
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
BIJLAGE C<br />
Agenda voor de eerste focusgroep bijeenkomst in het kader van het onderzoek<br />
Moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders<br />
Maandag 21 september, 13.30 – 16.00<br />
1. Informatie over het onderzoek<br />
2. Introductie van de deelnemers aan de hand van de volgende vragen:<br />
3. Discussie<br />
a. Wat is je achtergrond (opleiding, werkervaring met doelgroep)?<br />
b. Wat is huidige functie?<br />
c. Voorbeeld van een morele vraag die je tegen bent gekomen in je werk<br />
met tienermoeders.<br />
De centrale vraag voor de discussie is de volgende:<br />
Op welke momenten brengt de morele dimensie van de hulpverlening aan jonge moeders<br />
vragen met zich mee?<br />
Deze vraag heeft een drietal elementen waar ik afzonderlijk bij stil wil staan:<br />
1. Wat bedoelen we eigenlijk als we het over een morele dimensie hebben?<br />
a. Wat maakt nou precies dat er sprake is van een morele vraag?<br />
Wat maakt een situatie tot een moreel beladen situatie, of wat<br />
maakt een dilemma een moreel dilemma?<br />
b. Hoe herken je dat deze morele dimensie in het geding is? Wat is<br />
het kenmerkende van morele vragen?<br />
c. Waarom stelt het je voor een dilemma?<br />
2. Op welke momenten manifesteert die morele dimensie zich?<br />
a. Op wat voor momenten krijg je met die morele dimensie te maken?<br />
b. Wat zijn veelvoorkomende morele dilemma’s in jullie werk en<br />
zijn er gradaties in de diverse soorten morele vragen (spanning,<br />
dilemma, conflict)?<br />
c. Welke normen en waarden spelen in die situatie een rol?<br />
d. Wat is het problematische aan de genoemde situaties? Kun je<br />
het spanningsveld beschrijven waar je als hulpverlener dan in<br />
terecht komt?<br />
e. Hoe ontstaat dat spanningsveld (verhouding hulpverlener, organisatie,<br />
cliënt, maatschappij)?<br />
Bijlage C<br />
141
Bijlage C<br />
142<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
f. Aandacht voor de geschiedenis van het dilemma: hoe komt het<br />
tot stand?<br />
3. Zijn deze vragen typerend voor het werken met jonge moeders?<br />
a. Zijn er morele vragen of dilemma’s die specifiek verbonden zijn<br />
met het werken met jonge moeders?<br />
b. Hoe belangrijk is de houding van de hulpverlener zelf ten opzichte<br />
van de jonge moeder?<br />
c. Welke waarden zijn belangrijk in het werken met jonge moeders?<br />
Eventueel kunnen de vragen gekoppeld worden aan de concrete voorbeelden van morele<br />
vragen die de deelnemers noemen bij hun introductie:<br />
o Zit daar een casus bij waarvan de ander denkt, hier is volgens mij geen morele<br />
dimensie in het geding?<br />
o Bij welke casussen is de morele dimensie wel direct herkenbaar? Waaraan<br />
herken je die? Wat maakt dat er sprake is van een moreel dilemma, en<br />
waarom is er sprake van een dilemma?<br />
o Zijn er dilemma’s die meer of minder herkenbaar zijn voor de anderen?<br />
Specifieke dilemma’s die vaker voorkomen dan anderen bijvoorbeeld?<br />
o Zijn de genoemde dilemma’s eigenlijk specifiek voor jonge moeders?
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Agenda voor de tweede focusgroep bijeenkomst in het kader van het onderzoek<br />
Moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders<br />
Maandag 30 november, 13.30 – 16.00<br />
1. Discussie naar aanleiding van het verslag van de vorige bijeenkomst (60 minuten) en<br />
feedback op het verslag<br />
1. Herken je je in het verslag? Op welke punten wel en niet?<br />
2. Zijn er aanvullingen op het verslag?<br />
3. Meer momenten waarop normen en waarden in het geding zijn?<br />
4. Meer manieren om hiermee om te gaan?<br />
Discussie over het verslag, door reactie op de drie veronderstellingen waar het verslag<br />
mee eindigt:<br />
Hulpverleners zijn altijd normatief bezig, maar proberen die normativiteit zo min mogelijk<br />
een rol te laten spelen in de hulpverlening met als gevolg dat morele vragen en de reflectie<br />
daarop vermeden worden.<br />
2. In kaart brengen strategieën en overwegingen voor omgaan met morele dimensie<br />
Deelnemers krijgen een aantal vignetten voorgelegd met de vraag om de hulpverlener<br />
in het betreffende vignet te adviseren. Drie vragen staan daarbij centraal:<br />
1. Wat zou je kunnen doen om uit het dilemma te komen?<br />
2. Wat moet je allemaal in overweging nemen als hulpverlener alvorens<br />
je handelingsstrategie te bepalen?<br />
3. Welke oplossingen zijn er, welke heeft de voorkeur en waarom? Welke<br />
overwegingen liggen er aan ten grondslag?<br />
Voor elk vignet krijgen deelnemers bedenktijd om hierover na te denken.<br />
Vragen<br />
o Wat kan deze hulpverlener doen om uit het dilemma komen? Toelichting:<br />
het gaat daarbij niet per se om het vinden van de oplossing.<br />
o Zijn er instrumenten die zouden kunnen helpen bij het oplossen van zo’n<br />
dilemma?<br />
o Zijn er actoren die zouden kunnen helpen bij het oplossen van zo’n dilemma?<br />
Op wat voor manier kunnen zij van betekenis zijn? Wat zijn dan de onderwerpen<br />
waar je het over hebt?<br />
o Welke rol speelt de organisatie waar je werkt? Heb je steun aan collega’s?<br />
o Zijn er verschillen tussen collega’s in de manier waarop je met morele vragen<br />
omgaat?<br />
Bijlage C<br />
143
Bijlage C<br />
144<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
o Zijn er misschien vragen die je jezelf stelt, of bepaalde dingen die je jezelf<br />
voorhoudt bij zo’n dilemma om het te relativeren of te herformuleren bijvoorbeeld?<br />
o Is er aanvullende kennis nodig om de vraag op te lossen?<br />
o Waardoor wordt de oplossing bemoeilijkt?<br />
o Wat moet deze hulpverlener allemaal in overweging nemen alvorens tot<br />
een beslissing te komen? Gaat daarbij niet om de argumenten voor het ene<br />
of het andere besluit, maar wel om de vraag met welke condities of omstandigheden<br />
je allemaal rekening moet houden.<br />
o Denk aan: voorgeschiedenis van de cliënt en de hulpverlening, protocollen,<br />
perspectief van de cliënt, relatie met begeleider, hulpverleningspotentieel,<br />
andere betrokkenen, kennis over de situatie, verwachtingen aan zijn adres.<br />
o Welke mogelijke oplossingen zijn er voor het dilemma en wat zijn de bijbehorende<br />
argumenten?<br />
o Welke oplossing heeft de voorkeur en waarom?<br />
o Welke argumenten zijn er om voor deze oplossing te kiezen?<br />
o Zijn er nog andere overwegingen die je maakt om voor deze oplossing te<br />
kiezen?<br />
o Wanneer is zo’n vraag eigenlijk naar tevredenheid opgelost?
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Agenda voor de derde focusgroep bijeenkomst in het kader van het onderzoek<br />
Moraliteit in de hulpverlening aan jonge moeders<br />
Maandag 8 maart, 13.30 – 16.00<br />
1. Discussie naar aanleiding van het verslag van de vorige bijeenkomst (45 minuten)<br />
a. Herken je je in het verslag? Op welke punten wel en niet?<br />
b. Zijn er aanvullingen op het verslag?<br />
c. Meer overwegingen of hulpbronnen?<br />
d. Herken je je in de organisatieculturen en verschillen? Hoe zou je je eigen<br />
organisatie typeren? Sterk moreel kader of zwak moreel kader? Sterk in<br />
discussie over morele vragen of zwak in discussie over morele vragen?<br />
e. Herken je het gegeven dat in overleg de casus vaak ter discussie staat en<br />
minder vaak de morele spanning die een casus bij de werker veroorzaakt?<br />
2. Mind map relatie cliënt –hulpverlener (75 minuten)<br />
In de vorige discussies is de relatie met de cliënt een aantal keren ter sprake gekomen.<br />
De werkrelatie blijkt heel cruciaal. Juist als er geen goede werkrelatie is, kunnen dilemma’s<br />
ook ontstaan. Daarnaast blijkt echter ook dat deze relatie wel precair is. Het is<br />
soms op “eieren lopen”. In de interviews en de focusgroepen zijn al een aantal onderdelen<br />
van die relatie aan de orde gekomen, en ik wil deze elementen wat verder uitdiepen<br />
en de werkrelatie wat verder uit gaan tekenen aan de hand van een aantal vragen.<br />
1. Wanneer is er sprake van een werkrelatie?<br />
2. Hoe wordt er met elkaar omgegaan, hoe bejegen je de jonge moeders? En<br />
omgekeerd, hoe bejegent de moeder jou?<br />
3. Welke wederzijdse verplichtingen en verantwoordelijkheden zijn er?<br />
4. Aan welke regels moeten hulpverlener en cliënt zich houden om die werkrelatie<br />
goed te houden? (geschreven/ ongeschreven, normen)<br />
5. Hoe verhouden hulpverlener en cliënt zich in affectief en emotioneel opzicht<br />
ten opzichte van elkaar?<br />
6. Heeft de relatie in zichzelf, los van de hulp die erbinnen verleend wordt,<br />
ook iets voor de jonge moeder te bieden?<br />
7. Op welke manier wil je er “zijn” voor de jonge moeder?<br />
8. Vind je dit eigenlijk een aspect van moraliteit?<br />
Doorvragen op:<br />
o Hoe precair is de werkrelatie?<br />
o Waardoor kan ze aangetast worden?<br />
Bijlage C<br />
145
Bijlage C<br />
146<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
o Plaatst deze relatie je wel eens voor vragen of morele dilemma’s?<br />
o Welk “werk” is er nodig om haar in stand te houden?<br />
o Welke aandacht krijgt deze werkrelatie? Hoe bewust ben je er mee bezig?<br />
o Hoe is de invloed van de werkrelatie merkbaar in het hulpverleningstraject?<br />
o Zijn deze kenmerken specifiek voor de doelgroep jonge moeders?<br />
o Staat ze ter discussie, worden ze besproken in de organisatie waar je werkt<br />
en met de jonge moeder voor wie je werkt?<br />
o Ben je bewust bezig met het vormgeven aan die relatie, of gebeuren bepaalde<br />
aspecten “vanzelf”?<br />
o Bespreken jullie concrete casuïstiek ook in termen van de relatie?<br />
o Bespreken jullie ook hoe een relatie er uit zou moeten zien en hoe je de<br />
doelgroep wilt bejegenen?<br />
o De grenzen van de werkrelatie. Kan er sprake zijn van te veel “werk” en te<br />
veel “relatie”? Doe je wel eens iets wat buiten de functiebeschrijving valt,<br />
om daarmee vertrouwen, respect te winnen?
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
BIJLAGE D<br />
Interviewvragen vooronderzoek leidinggevenden en stafmedewerker<br />
Structuur<br />
1. Welke niveaus (of personen) in de organisatie worden geconfronteerd met morele<br />
vragen en dilemma’s?<br />
2. Is er een ethische commissie of een overleg waar professionals met morele vragen<br />
of dilemma’s terecht kunnen? (Zo ja: hoe werkt dat? Wie kan er met welk<br />
soort vragen terecht?)<br />
3. Zijn er bepaalde richtlijnen voor de professionals over hoe te handelen bij morele<br />
vragen of dilemma’s, of breder, zijn er richtlijnen over de vraag hoe om te<br />
gaan met de normatieve kant van de hulpverlening?<br />
Cultuur<br />
4. Vindt er informeel overleg plaats over morele dilemma’s of morele vragen?<br />
5. Om wat voor type vragen gaat het dan?<br />
6. Op welke manier wordt vervolg gegeven aan deze dilemma’s en vragen?<br />
Opleiding<br />
7. Merken jullie dat hulpverleners in hun opleiding worden toegerust met kennis<br />
en vaardigheden die betrekking hebben op de normatieve aspecten van hun beroep?<br />
(Zo ja: op wat voor manier besteden opleidingen aandacht aan deze aspecten<br />
van het beroep MWD-er/SPH-er?)<br />
8. Is de beroepscode bekend bij hulpverleners en biedt deze een aanknopingspunt<br />
voor discussies over morele vragen?<br />
9. Volgen jullie werknemers bijscholingscursussen of workshops waarin morele<br />
reflectie en de normatieve kanten van het werk thema’s zijn?<br />
Referentiekader<br />
10. Wat is de visie en missie van de organisatie?<br />
11. Waaraan moet ‘goede’ – in de zin van: werkzame, maar ook: juiste – hulpverlening<br />
volgens u voldoen?<br />
12. Wat zijn de opvattingen van de organisatie over de doelgroep (jonge moeders):<br />
wat zijn hu specifieke kenmerken en hoe kunnen ze het beste benaderd worden?<br />
13. Hoe selecteren jullie werknemers (bij sollicitaties)? Welk type hulpverlener<br />
‘past’ bij deze organisatie?<br />
Zijn er bepaalde – geschreven en ongeschreven – gedragsregels waar hulpverleners<br />
zich aan moeten houden?<br />
Bijlage D<br />
147
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
BIJLAGE E<br />
Stellingen voor discussie in 1 e focusgroepbijeenkomst leidinggevenden/staf (9<br />
april 2010)<br />
Cluster I<br />
Stelling 1 “Er is geen sensitiviteit voor morele vragen.”<br />
Stelling 2 “Als je langer in dit werk zit loop je minder tegen de morele vragen aan.”<br />
Stelling 3 “Morele reflectie is noodzakelijk voor goede hulpverlening.”<br />
Cluster II<br />
Stelling 4 “De organisatievisie moet fungeren als moreel kompas.”<br />
Stelling 5 “De beroepscode is het belangrijkste morele kader dat we hebben.”<br />
Stelling 6 “De organisatie moet erop vertrouwen dat elke individuele hulpverlener de<br />
juiste beslissingen neemt.”<br />
Cluster III<br />
Stelling 7 “Onze hulpverleners zijn voldoende toegerust om met de morele vragen die<br />
zij in hun werk tegenkomen om te kunnen gaan.”<br />
Stelling 8 “Wij zijn als leidinggevenden/stafmedewerkers voldoende toegerust om met<br />
de morele vragen die in dit werk voorkomen om te kunnen gaan.”<br />
Cluster IV<br />
Stelling 9 “Een speciale Commissie Ethiek is niet nodig in onze branche.”<br />
Stelling 10 “Hulpverleners en organisaties kunnen veel (meer dan nu gebeurt) van elkaar<br />
leren op dit gebied.”<br />
Stelling 11 “Stilstaan bij waarden die in de hulpverleningsrelatie een rol spelen is een<br />
goede manier om morele reflectie vorm te geven.”<br />
Bijlage E<br />
149
Bijlage E<br />
150<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Stellingen en vragen voor 2 e focusgroepbijeenkomst leidinggevenden/staf (2 juli<br />
2010)<br />
Stellingen<br />
Stelling 1: “Het doel van morele reflectie zou moeten zijn om handvatten te bieden voor<br />
de casus, het vergroten van morele gevoeligheid komt op de tweede plaats.”<br />
Aan de hand van het feit dat mensen het moreel beraad om verschillende redenen<br />
waarderen. Sommige vinden het met name een plek om persoonlijke ervaring en emoties<br />
te delen en waarderen het daarom. Anderen waarderen het juist om het leereffect.<br />
Stelling 2: “Deelname aan morele reflectie moet vrijwillig zijn, medewerkers moeten<br />
niet verplicht worden deel te nemen.”<br />
Dit zegt iets over hoe morele reflectie in een organisatie plaats zou moeten vinden.<br />
(Waarom is het in het UMCU bijvoorbeeld vrijwillig, en wat zijn daar de voor- en nadelen<br />
van?)<br />
Stelling 3: “Om het leereffect van moreel beraad te waarborgen moet het begeleid worden<br />
door een ethicus.”<br />
Hier zouden we onze aanbeveling over een probleemgeoriënteerde methode met een<br />
educatief element kunnen uitleggen.<br />
Stelling 4: “Binnen een instelling moet moreel beraad op een apart moment worden<br />
aangeboden en niet geïntegreerd worden in ander vormen van werkbegeleiding.”<br />
In veel instellingen die meedoen aan de focusgroep gebeurt dat nu wel. Wat zijn er de<br />
voordelen van dat het UMCU het op een apart moment doet? Hoe ervaren de hulpverleners<br />
dat?<br />
Vragen<br />
Waar is aandacht voor morele reflectie in te bouwen in de bestaande praktijk?<br />
(aparte momenten of geïntegreerd ?)<br />
Kunnen thema’s die spanningen oproepen (respect voor autonomie versus ingrijpen;<br />
belangentegenstellingen; regels en richtlijnen; botsende referentiekaders;<br />
culturele verschillen en botsende opvattingen; begrenzing; de ongrijpbaarheid<br />
van het moreel kompas) expliciet verbonden worden met bestaande/gehanteerde<br />
methodiek? Zo ja, waar/wanneer?<br />
Is aandacht voor morele reflectie expliciet in te bouwen in de bestaande methodiek?<br />
Zijn er normen die belangrijker zijn dan andere? (bijv. de veiligheid van de baby<br />
komt op de eerste plaats). Dit refereert aan de visie van de organisatie en het morele<br />
kompas.<br />
Over welke competenties moeten hulpverleners en leidinggevenden beschikken?<br />
Hoe kunnen deze ontwikkeld worden?<br />
Welke organisatorische randvoorwaarden zijn nodig voor morele reflectie?
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
LITERATUUR<br />
Arend, A. van der & Gastmans, C. (1993). Ethisch zorg verlenen. Handboek voor de verpleegkundige<br />
beroepen. Nijkerk: Intro.<br />
Baart, A. (1996). Wat heet professioneel? Naar een sterke opvatting van professionaliteit.<br />
Sociale Interventie, 5(3), 113-123.<br />
Baart, A. (1999). Normatief-reflectieve professionaliteit. Oefeningen in betekenisontsluiting<br />
in Praktische Humanistiek nr.3, 8 e jaargang p. 94-113<br />
Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie. <strong>Utrecht</strong>: LEMMA.<br />
Baart, A., & Keinemans, S. (2007). Verslag pilot 3a: het leven van jonge moeders. In: A.<br />
Baart (Red.), Kwetsbaar, maar niet alleen kwetsbaar. Over het bereiken en steunen van<br />
multiproblem gezinnen, kwetsbare kinderen en tienermoeders en over maatjesprojecten<br />
van en voor weinig weerbare jongeren. Verslag van drie Pilots (pp. 169-226). ’s-<br />
Hertogenbosch: Actioma.<br />
Baart. A. & Grypdonck, M. (2008). Verpleegkunde en presentie. Een zoektocht in dialoog<br />
naar de betekenis van presentie voor de verpleegkundige zorg. Den Haag: Lemma.<br />
Bauduin & Pols. (in druk) Praktische ethiek in de rehabilitatie. Omgaan met seksualiteit<br />
als casus. Jaarboek Psychiatrische rehabilitatie 2010.<br />
Bauduin, D. (2003). De socratische methode: van moreel oordeel naar morele vooronderstelling.<br />
In H. Manschot en H. van Dartel (Red.), In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden<br />
voor ethiek in de praktijk (pp. 97-114). Amsterdam: Boom.<br />
Bauduin, D., & Kanne, M. (2009). Tijd voor reflectie. Praktische ethiek in psychiatrie en<br />
rehabilitatie. Amsterdam: SWP.<br />
Beauchamp, T. & Childress, J. (1994). Principles of biomedical ethics. Fourth Edition New<br />
York: Oxford University Press.<br />
Benammar, K., Schaik, M. van, Sparreboom, I., Vrolijk, S., & Wortman, O. (2006). Reflectietools.<br />
Den Haag: Lemma/Boom.<br />
Berghmans, R. (1998). Ethiek in de praktijk. In S. Timmer (Red.), Tijd voor ethiek. Handreikingen<br />
voor ethische vragen in de prakijk van maatschappelijk werkers (pp. 26-42).<br />
Bussum: Coutinho.<br />
Bloemhoff, A. (2007). Jeugdzorg in beweging. Uitvoerenden over ethische dilemma's in de<br />
dagelijks praktijk. CNV Publieke Zaak i.s.m. Communicatie Company.<br />
Bolt, L., Verweij, M., & Delden, J. van (2003). Ethiek in praktijk. Assen: Van Gorcum.<br />
Breheny, M., & Stephens, C. (2007). Irreconcilable differences: Health professionals’<br />
constructions of adolescence and motherhood. Social Science & Medicine, 64(1), 112-<br />
124.<br />
Brink, G. van den, Jansen, T. & Pessers, D. (2005). Beroepszeer. Waarom Nederland niet<br />
goed werkt. Amsterdam: Boom.<br />
Literatuur<br />
151
Literatuur<br />
152<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Caluwé, L. de & Vermaak, H. (1999). Leren veranderen. Een handboek voor de veranderkundige.<br />
Alphen aan de Rijn: Samsom.<br />
Cameron, K. & Quinn, R. (1999). <strong>Onderzoek</strong>en en veranderen van organisatiecultuur.<br />
Den Haag:Academic Service.<br />
Clark, C. (2006). Moral character in Social Work. British Journal of Social Work, 36(1),<br />
75-89.<br />
Crone, E. (2008). Het puberende brein Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Dam, N. van, & Marcus, J. (2005). Een praktijkgerichte benadering van Organisatie en<br />
Management. Groningen: Wolters-Noordhoff.<br />
Dam, S. van der, Abma, T., Molewijk, B. & Widdershoven, G. (2008). Doen, denken en<br />
delibereren in het verzorgingshuis. In Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek, jaargang<br />
18, nr. 2, 2008, pp.41-44.<br />
Dartel, H. van, (2003). Een leuke methode en dan? – Over de implementatie van moreel<br />
beraad. In Manschot H. & H. van Dartel (red.) In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden<br />
voor ethiek in de praktijk Amsterdam: Boom (pp. 203-225).<br />
Dartel, H. van, Jacobs, M. & Jeurissen,R. (2002). Ethiek bedrijven in de zorg. Een zaak van<br />
het management. Assen: Van Gorcum.<br />
Delden, J. van (2003). Meer goed dan kwaad. Consequentialisme als klassieke ethische<br />
plichtstheorie. In Bolt, L., Verweij, M., & Delden, J. van (red.) (2003). Ethiek in praktijk.<br />
Assen: Van Gorcum.<br />
Dijk, B. van & Moes, F. (2005). Het Grote Beïnvloedingsspel.<br />
Doorn, L. van (2008). Sociale Professionals en morele oordeelsvorming. Lectorale rede<br />
lectoraat ‘Innovatieve maatschappelijke dienstverlening’. <strong>Utrecht</strong>: <strong>Hogeschool</strong> <strong>Utrecht</strong>.<br />
Dril, A. van, Hendriks, M., & Krieken, A. van (2010). Morele vragen in het maatschappelijk<br />
werk. Wat kunnen we leren van de zorgsector? Afstudeeronderzoek Maatschappelijk<br />
Werk en Dienstverlening, <strong>Hogeschool</strong> <strong>Utrecht</strong>.<br />
Ewijk, H. van, Spierings, F., & Wijnen, R. (2007). Basisboek Social Work. Mensen en meedoen.<br />
Den Haag: Boom | Lemma.<br />
Gelauff, M. (1995). Op basis van betrokkenheid. <strong>Utrecht</strong>: SWP.<br />
Gerrickens, P., Verstege, M. & van Dun, Z. (2003). Waarden- en Normenspel. ’s Hertogenbosch:<br />
Gerrickens training & advies.<br />
Gilligan, C. (1985). Een ander geluid. Vrouwelijke psychologie in theorie & praktijk. Amsterdam:<br />
Bert Bakker.<br />
Goossensen, A., Kuis, E., & Knoope, A. (in druk). Relatievorming meten teneinde sociale<br />
inclusie in de laagdrempelige verslavingszorg te verbeteren. Journal of Social Intervention:<br />
Theory and Practice.<br />
Graste, J. (2003). Omgaan met dilemma's - Een methode voor ethische reflectie. In H.<br />
Manschot en H. van Dartel (Red.), In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden voor<br />
ethiek in de praktijk. (pp. 43-61). Amsterdam: Boom.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Grit, K. & Meurs, P. (2005). Verschuivende verantwoordelijkheden. Dilemma’s van zorgbestuurders.<br />
Assen: Van Gorcum.<br />
Grol, R., & Wensing, M. (2007). Implementatie: effectieve verbetering van de patiëntenzorg.<br />
Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg.<br />
Grypdonck, M. (2005). Tussen verpleegkunde en verplegingswetenschap. 13 e Mebius<br />
Kramer Lezing in de Verplegingswetenschap. Disciplinegroep Verplegingswetenschap<br />
Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, Universitair<br />
Medisch Centrum <strong>Utrecht</strong>.<br />
Heide, W. van der (2008). Speels reflecteren. Den Haag: Lemma.<br />
Heijst, A. van (2005). Menslievende zorg. Een ethische kijk op professionaliteit. Kampen:<br />
Klement.<br />
Hoeben, N. (2009). Oplossingsgericht werken. Ontdek de kracht van je cliënt. In A. Ravelli,<br />
L. van Doorn, & J.-P. Wilken (Red.), Werk(en) met betekenis. Dialooggestuurde hulp-<br />
en dienstverlening (pp. 109-131). Bussum: Coutinho.<br />
Houten, D. van (1996). Hoe verkoopt bescheidenheid? Sociale Interventie, 5(3), 147-<br />
154.<br />
Jacobs, G., Meij, R., Tenwolde H., & Zomer Y. (Red.) (2008). Goed werk. Verkenningen van<br />
normatieve professionalisering. Amsterdam: SWP.<br />
Jagt, N. (2009). Beroepsprofiel van de maatschappelijk werker. <strong>Utrecht</strong>: NVMW.<br />
Jansen, J. H. G. (2002). De nieuwe code gedecodeerd. Maatschappelijk werk en beroepsethiek.<br />
Baarn: HBUitgevers.<br />
Jansen, M. (2004). Presentie & prestatie. Sleutelbegrippen in een verpleegethiek. Proefschrift,<br />
Universiteit voor Humanistiek <strong>Utrecht</strong>.<br />
Jonge, E. de (1995). Ethiek voor maatschappelijk werkers. Een methodische aanpak van<br />
morele dilemma’s. Bussum: Coutinho.<br />
Karssing, E. (2004). Morele competentie in organisaties. Assen: Koninklijke Van Gorcum.<br />
Keinemans, J. C. (in druk). Eervol jong moederschap. Een studie naar de leefwereld van<br />
adolescente moeders. Proefschrift Universiteit van Tilburg.<br />
Kessels J., Boers, E., & Mostert, P. (2003). Vrije ruimte. Filosoferen in organisaties. Amsterdam:<br />
Boom.<br />
Kessels J., Boers, E., & Mostert, P. (2008). Vrije ruimte. PRAKTIJKBOEK Filosoferen in organisaties.<br />
Amsterdam: Boom.<br />
Kole, J., & Ruyter, D. de (2009). Code en karakter. Beroepsethiek in onderwijs, jeugdzorg<br />
en recht. Amsterdam: SWP.<br />
Kolen, M. (2005). Slagroom op de koffie?: Ethische reflectie en discussie over uitgangspunten<br />
in de jeugdzorg. Amsterdam: SWP.<br />
Kunneman, H. & Slob, M. (2007). Thuiszorg in transitie. Een onderzoek naar de gevolgen<br />
van het recente overheidsbeleid voor centrale waarden in de thuiszorg. Bunnik: Landelijke<br />
Stichting Beheer Kruiswerk.<br />
Literatuur<br />
153
Literatuur<br />
154<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Kunneman, H. & Slob, M. (2007). Thuiszorg in transitie. Een onderzoek naar de gevolgen<br />
van het recente overheidsbeleid voor centrale waarden in de thuiszorg. Bunnik: LSBK<br />
Kunneman, H. (1996). Normatieve professionaliteit: een appel. Sociale Interventie, 5(3),<br />
107-112.<br />
Kunneman, H. (2007). Sociaal werk als laboratorium voor normatieve professionalisering.<br />
Ethische perspectieven, 17(2), 92-107.<br />
Leijssen, M. (2000). Het ethos van de hulpverlener in Waardenvol werk. Ethiek in de<br />
geestelijke gezondheidszorg Assen: Van Gorcum (p. 78-93)<br />
Lindemann, H., Verkerk, M., & Walker, M. (2009). Naturalized Bioethics. Toward Responsible<br />
Knowing and Practice. New York: Cambridge University Press<br />
Manschot H., & Dartel H. van (Red.) In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden voor<br />
ethiek in de praktijk. Amsterdam: Boom.<br />
Manschot, H. (1994). Kwetsbare autonomie: over afhankelijkheid en onafhankelijkheid<br />
in de ethiek van de zorg. In Manschot, H. & Verkerk,M. (red.) Ethiek van de zorg. Een discussie.<br />
Amsterdam: Boom.<br />
Migchelbrink, F. (2008). Praktijkgericht onderzoek in zorg en welzijn. Amsterdam: SWP.<br />
Molewijk B., Muijen, H., Abma, T., & Widdershoven, G. (2008). Moreel beraad in de kliniek.<br />
Van waaruit, waarom en waartoe? Tijdschrift voor Gezondheidszorg & Ethiek, themanummer<br />
Moreel Beraad,18(2), 35-40.<br />
Molewijk, B., Abma, T. & Van Dartel, H. (2008). Onderweg naar een tweede professionaliseringsslag<br />
van moreel beraad. Redactioneel in Tijdschrift voor Gezondheidszorg en<br />
Ethiek, jaargang 18, nr. 2, 2008, pp.33-34.<br />
Osmo, R., & Landau, R. (2006). The Role of Ethical Theories in Decision Making by Social<br />
Workers. Social Work Education, 25(8), 863-876.<br />
Pinker, S. (2008). The Moral Instinct. New York Times, January 13 th.<br />
Pols, J. (2004). Good care. Enacting a complex ideal in long-term psychiatry. <strong>Utrecht</strong>:<br />
Trimbos-instituut<br />
Potting, M., Sniekers, M., Lamers, C., & Reverda, N. (2010). Legitimizing social work: The<br />
practice of reflective professionals. Journal of Social Intervention: Theory and Practice,<br />
19(3), 6–20.<br />
Remmers-van den Hurk, C. & van der Arend, A. (1996). Morele problemen in de verpleging<br />
en verzorging. <strong>Utrecht</strong>: De Tijdstroom.<br />
Rothfusz, J. (2008). Ethiek in sociaalagogische beroepen. Amsterdam: Pearson Education.<br />
Savornin Lohman, J. de & Raaff, H. (2001). In de frontlinie tussen hulp en recht. Bussum:<br />
Coutinho.<br />
Schein, E.H. (1992). Organizational culture and leadership San Fransisco: Jossey-Bass.<br />
Schön, D. (1987). Educating the Reflective Practitioner. Towards a new design for teaching<br />
and learning in the professions San Francisco: Jossey-Bass<br />
Schroor, D. (2004). Het Communicatiekwartet. Zaltbommel: Thema.
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Sevenhuijsen, S. (1996). Oordelen met zorg. Feministische beschouwingen over recht,<br />
moraal en politiek. Amsterdam: Boom.<br />
Struijs, A. (1998). Cultuurverschillen en moraal. In S. Timmer (Red.), Tijd voor ethiek.<br />
Handreikingen voor ethische vragen in de praktijk van maatschappelijk werkers (pp. 98-<br />
111). Bussum: Coutinho.<br />
Struijs, A., & Brinkman, F. (1996). Botsende waarden. Ethische en etnische kwesties in de<br />
hulpverlening. <strong>Utrecht</strong>: NIZW.<br />
Tenwolde H., & Houtlosser, M. (2009). Met alle respect. Leerboek verpleegethiek. Baarn:<br />
HBuitgevers.<br />
TGERedactioneel<br />
Thiel, G. van, & Hoven, M. van den (1999). Als mensen aandacht tekort komen, smaakt<br />
het kopje thee ook niet. Ethische vragen in de care sector. <strong>Utrecht</strong>: Centrum voor Bioethiek<br />
en Gezondheidsrecht.<br />
Tonkens, E. (2003). Mondige burgers, getemde professionals. Marktwerking, vraagsturing<br />
en professionaliteit in de publieke sector. <strong>Utrecht</strong>: Nederlands Instituut voor Zorg en<br />
Welzijn.<br />
Tronto, J. C. (1993). Moral boundaries. A Political Argument for an Ethic of Care. New<br />
York, London: Routhledge.<br />
Verplaetse, J. (2008). Het morele instinct. Over de natuurlijke oorsprong van onze moraal<br />
Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.<br />
Vorstenbosch, J. (2005). Zorg. Een filosofische analyse. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.<br />
Waling-Huijsen, M. & Vollebregt, D. (2004). Ethiek van de dagelijkse verzorging en verpleging.<br />
Projectverslag. Den Haag: CNV Verzorging en Verpleging.<br />
Wolf, J. (2006). Maat en baat van de vrouwenopvang. <strong>Onderzoek</strong> naar vraag en aanbod.<br />
Amsterdam: SWP.<br />
Literatuur<br />
155
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
INDEX<br />
B<br />
beroepscode ..................................................................................................................................... 10, 55, 81<br />
D<br />
Deontologie ..................................................................................................................................................... 98<br />
descriptieve ethiek ....................................................................................................................................... 12<br />
Deugdethiek .................................................................................................................................................... 99<br />
E<br />
ethiek ......................................................................................................................................................... 12, 97<br />
G<br />
gevolgenethie ................................................................................................................................................. 98<br />
geweldmoraal .............................................................................................................................................. 100<br />
H<br />
hechtingsmoraal ........................................................................................................................................ 100<br />
M<br />
moraal ................................................................................................................................................................. 9<br />
moraliteit ............................................................................................................................................................ 9<br />
Moreel beraad ................................................................................................................................................ 75<br />
moreel instinct ............................................................................................................................................... 98<br />
Moreel kompas .............................................................................................................................................. 27<br />
morele .................................................................................................................................................................. 9<br />
morele competentie ..................................................................................................................................... 94<br />
morele dilemma’s ......................................................................................................................................... 32<br />
morele kwesties ............................................................................................................................................ 32<br />
morele spanningen ...................................................................................................................................... 32<br />
N<br />
normatieve ethiek ........................................................................................................................................ 12<br />
normatieve professionalisering................................................................................................................ 7<br />
Normatieve theorieën ................................................................................................................................. 97<br />
P<br />
prescriptieve ethiek ..................................................................................................................................... 12<br />
principe-ethiek .............................................................................................................................................. 98<br />
R<br />
Referentiekaders ..................................................................................................................................... 9, 42<br />
reinigingsmoraal ........................................................................................................................................ 100<br />
S<br />
sociale professionals ..................................................................................................................................... 9<br />
Index<br />
157
Index<br />
158<br />
W<br />
M o r e l e w e g w i j z e r s<br />
Waarden ........................................................................................................................................................ 113<br />
Z<br />
Zorgethiek ........................................................................................................................................................99