SPEELFILMS ALS MEDIUM VOOR MULTIMEDIAAL EN ... - Vvlg

Jos Martens
oud-leraar Nederlands, geschiedenis, esthetica
en aardrijkskunde,
vicevoorzitter Instituut voor Amerikanistiek,
lid Stuurgroep Geschiedenis, Centrum Nascholing
Onderwijs, UAntwerpen
martens_jos@pandora.be
48 • Hermes • Jaargang 15 • nr. 49 • Maart 2011
SPEELFILMS ALS MEDIUM
VOOR MULTIMEDIAAL EN
VAKOVERSCHRIJDEND WERKEN
Dit tijdschrift en zijn voorgangers DIGO en
Historische Documentatie hebben altijd veel
aandacht besteed aan het verantwoord aanwenden
van documentaires en speelfilms
in de geschiedenisles(1). Dit geldt a fortiori
voor de VVLG(2). Op de website van onze vereniging
moeten op dit ogenblik zowat honderd
‘filmsteekkaarten’ staan, de meeste
met al dan niet in de praktijk uitgeteste tips
voor didactisch gebruik. Voeg daaraan toe
de theoretische en praktische artikels van
Bruno De Wever, Karel Van Nieuwenhuyse
en mezelf (3). Helaas zijn bijna alle filmbesprekingen
het werk van ondergetekende,
ondanks alle inspanningen over de jaren
heen: mensen beloven bijdragen, maar het
komt er haast nooit van! Hetzelfde geldt
voor allen die lectuursteekkaarten hebben
beloofd voor de afdeling jeugdliteratuur op
de site. Beschouw dit derhalve als een stille
wenk en oproep.
1
2
Gelukkig hebben we de laatste jaren onze
3 actieradius
gevoelig kunnen uitbreiden door
samenwerking met enerzijds de Neder-
- De Wever, B., Speelfilm als medium
in de geschiedenisles.
landse sites Histoforum van Albert van der
- Martens, J., Film en televisie als Kaap en Geschiedenis.nl van Reinard Maar-
bron van historische beeldvorming. leveld, anderzijds met Lieselot Leuridan
- Idem, Speelfilms en geschiedenis,
een didactisch verwerkingsmodel.
- Van Nieuwenhuyse, K., La trahison
de l’image. Een pedagogisch-didacti-
van Universiteit Gent, die via de site Film &
Geschiedenis de paar honderd scripties wil
ontsluiten, door studenten voor prof. De Wesche
benadering van historische bronver aangeleverd in het kader van een ondernenkritiek
op audiovisuele producten. zoeksproject aan de Universiteit Gent (4).
Filmsteekkaarten: Bespreking van
Collega’s, laten wij ons geen illusies maken.
films, onderverdeeld volgens tijdvak.
4 Historische kennis wordt niet in de eerste
plaats
verworven of gepopulariseerd door
geschiedenislessen en wetenschappelijke
- Albert van der Kaap, Histoforum/
Community: http://digischool.kennisnet.nl/community_gs
Publiceert tevens (bereikbaar via
dezelfde site) het digitale tijdschrift
naslagwerken.
De eigenlijke historische beeldvorming
gebeurt veel sterker en diepgaander door
strips, historische romans en vooral speel-
voor geschiedenisdidactiek, Histoforum
Didactiek, met in jaargang 2010,
films.
Films in de geschiedenisles, een bespreking
van een Amerikaans artikel
dat een goede aanvulling is op dat
Sinds 1974, gedurende meer dan een kwart
eeuw, zijn wij op zoek geweest naar het
van Carine Hurtekant & collega’s in telkens meest geschikte medium om een
Hermes 45.
In dit zelfde digitale tijdschrift, jaargang
2009, een artikel over vakoverschrijdend
en multimediaal werken
vanuit historische (jeugd)literatuur:
didactische en pedagogische boodschap in
concrete situaties over te brengen bij leerlingen.
Twee constanten zitten in dat onderzoek:
vakoverschrijdend werken en audiovi-
Gelezen tijd, een actualisering van suele media. Audiovisuele media omdat ze
het gelijknamige artikel op de VVLGsite.
Reinard Maarleveld, geschiedenis.
nl: http://www.geschiedenis.nl/in-
de wereld binnen de klasmuren brachten
van een kleine plattelandsschool, lang voor
internationale uitwisseling mogelijk was of
dex.php
internet was uitgevonden. Want dat is al die
jaren de derde constante gebleven: motivatie
van leerlingen, die uitmondt in zelfstandig
& persoonlijk werk van leerlingen.
Omstreeks 1975 -ook weer meer dan 30 jaar
geleden ondertussen- zag de Nederlandse
literatuurdidacticus Jacques Vos het aanwenden
van historische romans hiervoor
als dé trend voor het volgende decennium.
Historische romans vormen, net als film,
een ideaal instrument voor vakkenintegratie,
binnenklasdifferentiatie en multimediaal
werken. Al die tijd ook hebben wij die
opvattingen verdedigd in vakwerkgroepen
Nederlands en geschiedenis, in lerarenopleidingen
en navormingssessies. Heeft het
resultaat opgeleverd? Als we zien hoe moeizaam
collega’s uit diverse vakken te strikken
zijn voor vakoverstijgende nascholingen, hoe
leerplannen veel te sterk opgesloten blijven
in de zuil van het eigen vak…
Non-fictie en fictie, zowel in schrift als in
film hebben gemeenschappelijk dat ze niet
de geschiedenis zijn, maar een presentatie
of liever: representatie van de geschiedenis.
Het grote verschil in receptie tussen
fictie en non-fictie? De mogelijkheid tot
INLEVING door de lezer/toeschouwer.
Vanzelfsprekend klopt in een film meestal
niet alles. Een speelfilm is een zeer dure en
risicovolle commerciële aangelegenheid,
gebonden aan een budget en vooral projectieduur
in de bioscoop. Daarom moet de
regisseur noodgedwongen personages en
gebeurtenissen condenseren. Daarom ook
vind je heel vaak achteraf op de DVD bij de
‘Extra’s’ een afdeling ‘Geschrapte scènes’.
Een belangrijke kanttekening: herhaaldelijk
quoteerden wij -d.w.z. minstens twee andere
historici uit Nederland en België plus
ondergetekende- een historische film veel
hoger dat de recensenten in Knack, De Morgen
of De Standaard. Waar zij soms één ster
toekenden, waardeerden wij op drie of zelfs
vier sterren. Historici hanteren blijkbaar
andere criteria. Daarbij is het opvallend dat
onze recensenten zich vaak laten beïnvloeden
door wat eerder reeds in buitenlandse
besprekingen is verschenen. Dat geldt nog
meer wanneer zij een film afkraken door
vooroordelen jegens de regisseur te laten
meespelen, zoals tegenover Tom Cruise bij
Valkyrie of nog sterker tegenover Mel Gibson
in Apocalypto (2007).

In het onderstaande stellen we vier speelfilms
voor, geschikt voor historische
beeldvorming. We volgen een eenvoudige
werkwijze, die in het verleden haar nut heeft
bewezen. De in alle gevallen toegepaste
methode tref je bij Kingdom of Heaven. Zoals
meestal krijg je de keuze tussen enkele lessen
of een volledige leereenheid. Praktisch
bruikbaar materiaal voor product- en procesevaluatie
en dito bijsturing vind je in het
artikel van Carine Hurtekant en haar collega’s
(2) of in het artikel Films in de geschiedenisles
in het digitale tijdschrift Histoforum
Didactiek (4).
Om ruimte te sparen werken we complementair
met de website: van elke film tref je
een uitvoerigere recensie op internet, evenals
de bijbehorende illustraties en eventueel
links naar trailers of Youtube.
1. VALKYRIE
US 2008 - DVD - speelduur: 121 minuten -
Engels - Nederlandse ondertitels Uitvoerige
bespreking: http://www.vvlg.be/VVLG/Valkyrie.html
Tijd en ruimte: Tweede Wereldoorlog, Duitsland,
Rusland, N.-Afrika.
Waardering De Standaard: ***/4; persoonlijke
waardering: ****
Thematiek: verzet tegen Hitler, thema van
tirannenmoord.
Inhoud
Gaat over de aanslag op Hitler, 20 juli 1944
en de daaropvolgende mislukte staatsgreep.
De leidende kracht achter de samenzwering
was graaf Klaus Schenk von Stauffenberg.
Dat de rol van de moedige officier vertolkt
werd door Tom Cruise, riep in Duitsland veel
weerstand op (omwille van zijn lidmaatschap
van Scientology) zodat in alle haast
nog minstens één andere speelfilm en een
docudrama werden geproduceerd. De hele
commotie bleek totaal voorbarig: Cruise zet
hier na zijn eveneens ten onrechte verguisde
The last samurai uit 2004 een van zijn beste
en meest serene prestaties neer (5).
2. AGORA
Spanje 2009 - 2 DVD’s - speelduur: 126 minuten
- Engels - Nederlandse ondertitels.
Uitvoerige steekkaart: http://www.vvlg.be/
VVLG/agora.html
Tijd en ruimte: Alexandrië, Egypte ca. 400
n. Chr.
Waardering: ****/4.
Genre: Historische ideeënfilm.
Thematiek: Ondergang van de antieke cultuur;
religieus fanatisme; zucht naar kennis
versus obscurantisme en dogmatisme;
strijd voor geestelijke vrijheid.
Twintig jaar geleden lazen we in een 4 de jaar
ASO met de leerlingen klassikaal de aangrijpende
adolescentenroman Hypatia, van
de Duitse auteur Arnulf Zitelmann (°1929),
over de laatste maanden van de laatste
‘heidense’ filosofe, die in 415 gruwelijk
vermoord werd door een opgehitste meute
christelijke fundamentalisten (7). Met haar
stierf de Grote Bibliotheek van Alexandrië en
daarin het geheugen van de hele klassieke
wereld.
Nu lijkt het wel of dit boek verfilmd is door
Alejandro Amenábar in de duurste Spaanse
film aller tijden. Het is een film geworden
zoals je ze tegenwoordig haast nooit meer in
de bioscoop ziet, doch uitsluitend op Canvas
of de cultuurzender Arte. Emotioneel en
cerebraal tegelijkertijd.
3. Een melaatse
koning,
een Koerdische held
en een film
Saladin en de
herovering van
Jeruzalem door de
ogen van Hollywood.
KINGDOM OF HEAVEN
VS, 2005- versies op 1 of 2 DVD’s - speelduur:
146 min - orig. versie: Engels, Nederlandse
ondertitels.
Uitvoerige steekkaart: http://www.vvlg.be/
VVLG/Kingdom.html
Persoonlijke waardering: ***/4
5
Apocalypto van Mel Gibson: http://
www.vvlg.be/VVLG/Apocalypto.html
6
7
Hermes • Jaargang 15 • nr. 49 • Maart 2011 • 49

50 • Hermes • Jaargang 15 • nr. 49 • Maart 2011
Plaats & tijd: Frankrijk en Palestina (Outremer),
ca. 1185.
Thematiek: geloof en ongeloof, religieuze
en culturele verdraagzaamheid versus fanatisme,
plicht, ridderlijkheid.
Onderhoud Saladin - Balian van Ibelin
(1187).
- Balian: “Voor ik de stad overgeef, brand
ik alles neer tot de grond, uw heilige
plaatsen en de onze, alles in Jeruzalem
dat mensen gek maakt.
- Saladin: “Ik vraag me af of het niet beter
zou zijn als je dat inderdaad deed.”
Saladin keert terug naar zijn wachtende
leger. Balian vraagt hem:
“Wat is Jeruzalem waard?”
Saladin keert zich om: “Niets!” Wacht
even, balt de vuisten: “En alles.”
Film is, zoals gezegd, nooit “de geschiedenis”,
net zomin als non-fictiongeschiedschrijving.
Waarom dan als intermezzo het
intermezzo tussen de Tweede en de Derde
Kruistocht niet bekijken via een zeer populaire
speelfilm: Kingdom of Heaven? Dankzij
de DVD zal de film nog vele jaren toegankelijk
zijn en zorgen voor al dan niet verkeerde
beeldvorming.
Historische betrouwbaarheid
Het is niet verbazingwekkend dat een aantal
details niet kloppen, maar wel dat er zoveel
overeenkomt met de geschiedenis zoals
die door ooggetuigen aan beide zijden is
opgetekend. Wat er niet klopt en wat wel,
laten we voor de leerlingen in het cognitieve
gedeelte van de didactische verwerking. Vrij
veel elementen vind je in de recensie op de
VVLG-website, maar niet alles!
Kortom, de film Kingdom of Heaven brengt
een meer dan behoorlijke representatie van
de gebeurtenissen. Helaas was de reële
situatie veel te complex, zelfs voor een eerlijke
en lange Hollywoodfilm. De vier decennia
tot aan de val van Jeruzalem behoren tot
de meest turbulente uit de hele turbulente
geschiedenis van de kruistochten. Het werkelijke
verloop van de geschiedenis overtreft
herhaaldelijk de fictie van de film! Jammer
dat de regisseur zich niet tot die realiteit
beperkt heeft, met de noodzakelijke weglatingen
natuurlijk. Om je een idee te geven:
vergelijking tussen film en feiten heeft me in
het kader van een nieuw boek over de kruistochten
in juli 2010 twee weken opzoekingen
en tekstredactie gekost!
Didactische verwerking
De film kan uiteraard gebruikt worden
uitsluitend voor de geschiedenisles en
voor een uitvoeriger project én voor een
multimediale vakoverschrijdende leereenheid
Nederlands - geschiedenis- esthetica
(-godsdienst/zedenleer). Voor de laatste
mogelijkheid: zie op de website.
1. OBSERVATIETAKEN (niet op de site)
1.1. Algemeen
Elk lid van de groep selecteert bij het kijken
a) 2 sequenties waarin de knap gebruikte
filmtaal indruk maakte. ( Beschrijf bij de
groepsbespreking de plaats van de sequentie
in het geheel van de film - Wat was er
zo indrukwekkend: welke camerabeweging
(close up ....?) ) en b) 1 sequentie waarin de
muziek/de geluidsachtergrond bijdroeg tot
het welslagen van het fragment.
Na de bespreking kiest de groep 3 voorbeelden
uit a en 2 uit b om in het schriftelijk
verslag uit te werken.
Is er een sequentie die je historisch onwaarschijnlijk
vindt? Welke? Waarom. (Hier mag
je desnoods ook meerdere fragmenten kiezen,
met dezelfde opdracht.)
1.2. Historische beeldvorming
De film (of: de getoonde fragmenten) geeft
een beeld van het leven in Outremer in de
12 de eeuw. Kies één aspect dat
a) je iets leerde wat je nog niet wist/ dat je
verbaasde/ dat afwijkt van wat je dacht
over de behandelde periode/ sterk verschilt
van onze huidige opvattingen. Dit
mag ‘iets’ zijn in verband met het materiële
leven (kledij, voedsel, wapens, wijze
waarop men reisde, baadde, bad... ) of in
verband met de mentaliteit (omgangsvormen,
verhouding man-vrouw...
b) ondanks de afstand van .... eeuwen eigenlijk
fundamenteel niet verschilt van
onze huidige tijd.

Leg in de groepsbespreking de resultaten van
je bevindingen naast die van de andere leden
en geef ze weer in het schriftelijk verslag.
2. OPZOEKEN
Via Wikipedia kun je achtergrondinformatie
laten opzoeken over de Derde Kruistocht en
alle hoofdpersonages. Doen! Aan de Slag
bij de Hoorns van Hattin zijn verschillende
sites en delen van sites gewijd. Hij wordt ook
gedetailleerd besproken in het nieuwe boek
van Thomas Asbridge, De Kruistochten. De
strijd om het Heilige Land, Antwerpen, Standaard
Uitgeverij - Het Spectrum, 2010, 784
blz., dat in het vorige nummer wordt voorgesteld
(volledige recensie op de website, bij
Hermes, recensies (8).)
In de web-recensie bij de film Robin Hood
(zie verder) vind je nog info over handbogen
en kruisbogen. Over de gebruikte blijden
(stenenwerper of trébuchet) vind je op internet
eveneens voldoende. De ‘Extra’s’ bij
de film vertellen wel over de vervaardiging,
maar laten de vervaarlijke machines onvoldoende
gedetailleerd in werking zien.
4. Robin Hood
VS & Gr.-Britt, 2010 - 1 of 2 DVD’s - speelduur:
140 minuten - Engels - Nederlandse
ondertitels.
Uitvoerige steekkaart: http://www.vvlg.be/
VVLG/Robin_Hood.html
Tijd en ruimte: Frankrijk & Engeland 1199
en volgende jaren
Waardering: **/4
Genre: Historische actiefilm
Inhoud
Dit is de zoveelste verfilming van Robin
Hood en wij zouden er niet aan denken ze
hier te bespreken als er niet enkele interessante
sequenties in zaten voor een geschiedenisleraar
die op zoek is naar materiaal
voor zijn lessen. Niet zoveel weliswaar als in
Kingdom of Heaven, maar toch…
In het begin van de film zien we Robin Longstride
(Russel Crowe), een boogschutter
in het leger van Richard Leeuwenhart, net
teruggekeerd naar Engeland na de kruistochten.
Net als in de vorige epische film
met Russel Crowe, Gladiator (9), is er nog
een laatste veldslag te winnen voor er eindelijk
voorgoed vrede zal zijn. En net als in
die film, zal dat niet lukken.
Didactische mogelijkheden
Zie ook bij de recensie op de website.
Er zijn legio mogelijkheden om de leerlingen
bij de gekozen fragmenten te betrekken en
zo tevens delen van de leerstof zelf actief te
laten “aankleden.”
Over de historische personages vind je voldoende
en betrouwbare informatie en afbeeldingen
op internet via Wikipedia.
- Richard Leeuwenhart en de Derde Kruistocht
- Eleonora van Aquitanië, op zijn zachtst
gezegd: een niet alledaagse figuur. Over
haar en Willem de Maarschalk vind je
meer in de recensie van de film The Lion in
Winter (10). Er is ook het recente boek van
Guus Pikkemaat, Eleonore van Aquitanië,
Soesterberg, Aspekt, 2010, 607 blz.
- De befaamde Engelse longbow (langboog)
heeft een belangrijke rol gespeeld in de
middeleeuwse oorlogsvoering vanaf de
12 de eeuw. (Zie bijlage op de site: Leeuwenhart,
Robin Hood en de Engelse langboog -
daar ook een korte, relevante bijdrage over
de rol van de valkenjacht in de geschiedenis.)
8
9
10
Hermes • Jaargang 15 • nr. 49 • Maart 2011 • 51