LJeerlijk- f Jeden - Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek

^
« ^
«EEMS-Ï*
LJeerlijkf
Jeden
7 9e jaargang No. 113 augustus 2002

Bestuur:
Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter
Adriaan Pauwlaan 7,
2101 AH HEEMSTEDE
tel. 023 - 528 07 40
Ir. P.L. van Daalen, secretaris
Valkenburgerlaan 11,
2103 AK HEEMSTEDE
tel. 023 - 529 32 91
Mevr. M. van Donge,
ledenadministratie
Oude Posthuisstraat 7
2101 RA HEEMSTEDE
tel. 023 - 529 07 13
A.Koopman, penningmeester
Meijerslaan 14,
2105 PC HEEMSTEDE
tel. 023 - 529 05 30
Redactie:
H. Krol
C. Peper (eindredactie)
J.L.P.M.Krol, archivaris
Johannes Verhulstlaan 26,
2102 XT HEEMSTEDE
tel. 023 - 528 29 77
E. Hamerslag
Krakeling 54
2121 BN BENNEBROEK
tel. 023 - 584 70 53
Ing. J.M.M. Balink
De Ruyterlaan 49,
2121 VH BENNEBROEK
tel. 023 - 584 80 23
Mevr. A.J.M. Kroon-van Helden
Crayenesterlaan 126,
2012 TL HAARLEM
tel. 023 - 528 10 08
Redactie-adres: Meerweg 6
2103 VC Heemstede
023 - 528 75 93
Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens
schriftelijke opzegging via de ledenadministratie vóór 1 november
Contributie minimaal 12 euro
Postbank 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-
Heemstede Bennebroek te Heemstede.
ISSN: 0297-8451

Inhoud pag.
Open Monumentendag 14 september 2002 130
De VOHB-ledenvergadering in 2002 132
Excursie 22 juni naar Hoorn en de Rijp 135
De VOHB nu op Internet:
www.oudheemstedebennebroek.nl 138
Cuypers genootschap vraagt monumentenstatus
aan voor r.k.kerk-, klooster- en schoolcomplex
in Bennebroek 140
Reacties van lezers:
- het Hervormd Jeugdhuis 150
- mijn herinneringen aan de Zandvoortselaan 151
- enkele aanvullende gegevens 153
- gebroeders Oppenheimer 154
- het Klaphek, Oosterduin, Naaldenveld en Duin en Vaart 155
- weerstand tegen botsculptuur 158
Archivaria en noviteiten 160
Een stille verscholen begraafplaats in Bennebroek 167
Een toeristisch vertoef te Heemstede 1,5 eeuw geleden 170
Emile Erens (1865-1951). Een leven op
het Oude Slot tussen heiligen en anjers 175
Nieuwe Leden 188
Uit voorraad leverbaar 189
Foto voorzijde :
De Laan van Heemstede in Puttershoek, hier op een oude ansicht,
herinnert aan de hulp van Heemstede na de watersnoodramp van 1953
129

Open monumentendag 14 september
2002
s**
f v \
excursie
Openstelling Hageveld en Onze Lieve Vrouw ^ «j
Hemehaartkerk. Q Cy
Op Open Monumentendag 2002, zaterdag 14 september,
is Hageveld voor de laatste keer open voor belangstellenden. Dit
indrukwekkende bouwwerk ligt enigszins buiten het zicht aan het eind
van de parallelweg naast de Nijverheidsweg. Toch is dit gebouw uit
1923 bij velen bekend als voormalig Bisschoppelijk kleinseminarie
Hageveld, waar R.K. priesters hun basisopleiding kregen. Daarnaast -
en dan vooral de laatste decennia- ook als atheneum.
Vanaf 1960 liep het aantal leerlingen, dat een priesteropleiding wilde
volgen, terug. Het strakke regime, inherent aan het feit dat de leerlingen
in het internaat moesten verblijven, werd versoepeld. In 1967
werd het Bisschoppelijk College Hageveld in het leven geroepen en
stond het ook open voor externe leerlingen, die dus geen priesteropleiding
volgden. Het voorste deel van het monumentale complex bood
vanaf eind jaren 1960 huisvesting aan o.a zusters Franciscanessen,
maar na verloop van tijd ook aan religieuzen uit andere congregaties
en priesters in ruste.
Inmiddels is dat voorste gedeelte ontruimd en sinds juni jongstleden
overgedragen aan de projectontwikkelaar Hopman Interheem. De
plannen van dit bedrijf betekenen een volledige verandering van het
interieur tot ongeveer 50 wooneenheden. De buitenkant moet echter
intact blijven, omdat het bouwwerk de status van Rijksmonument
heeft.
In april en mei konden wij onze leden drie zeer succesvolle rondleidingen
in het gebouw aanbieden, maar telkens bleek dat de belangstelling
de capaciteit van de rondleider te boven ging. Wij moesten dus nogal
wat mensen teleurstellen. Om hen toch nog enigszins tegemoet te
komen is het in overleg met de projectontwikkelaar gelukt, dat belangstellenden
bepaalde delen van het gebouw nog één keer kunnen zien.
Op zaterdag 14 september a.s. is het open van 10.00 tot 17.00 uur.
Het is een groot pand en om te voorkomen, dat de bezoekers zich erin
verliezen is er op ieder heel uur de gelegenheid het onder begeleiding
te bekijken; de laatste ronde is om 16.00 uur.
130

De zusterskapel (niet te verwarren met de
koepelkapel) voor de ontmanteling
Het tweede interessante
gebouw is de
75 jaar oude -eveneensrooms-katholieke
- kerk gewijd aan
Onze Lieve Vrouw
Hemelvaart, aan het
Valkenburgerplein.
Dit gebouw is in tegenstelling
tot het
voorhuis van Hageveld
nog in vol bedrijf,
zij het minder
dan voorheen.
Onlangs is een bijzonder aardig herdenkingsboek uitgekomen, waaraan
ook ons gewaardeerde lid, drs. Michel Bakker, heeft meegewerkt.
Het boek is te koop in de boekhandel en omvat alle aspecten van de
kerk en de parochie: het toen nog Rijke Roomse Leven -met veel
illustraties, de aanloop naar de bouw van de kerk, de bouwgeschiedenis,
stijlkenmerken enz. Kortom, een uitstekende bron om u mee voor
te bereiden op een bezoek.
De kerk werd ontworpen door de architecten Pierre en Jos Cuypers en
in 1927 in gebruik genomen. Bij de keuze van de stijl braken de
architecten rigoureus met de lange tijd gebruikelijke neogotische trant
en de kerk verrees in een nieuwe combinatie van romaanse, rationalistische
(Berlage) en expressionistische (Amsterdamse School) stijlen.
De bouwvorm is hoofdzakelijk centraal georiënteerd en valt binnen op
door de ruimtelijke indruk vanwege de hoge koepel en het ontbreken
van kolommen.
Voor de bezoekers wordt gezorgd voor een toelichting. Het kerkgebouw
open, ook van 10.00 tot 17.00 uur; of dit ook geldt voor de
sacristie en de pastorie was bij het verschijnen van dit nummer nog niet
bekend.
Deze openstellingen worden in september ook in de plaatselijke
media gepubliceerd alsmede op onze website
www. oudheemstedebennebroek. nl
Wij zullen u graag op Open Monumentendag 2002 ontmoeten.
De Evenementencommissie.
131

De VOHB ledenvergadering van
2002
De jaarlijkse ledenvergadering van onze vereniging
vindt net als voorgaande jaren plaats in het Trefpunt
te Bennebroek en wel op woensdag 22 mei 2002.
De sfeer is gemoedelijk en over de opkomst valt
beslist niet te klagen.
132
lezing
o ^m^ $
Opening en mededelingen.
De heer F. Harm opent als voorzitter de vergadering, waarbij hij
eenieder hartelijk welkom heet. Hij deelt mede dat het bestuur
vanavond niet voltallig aanwezig kan zijn. Zowel mevrouw van
Donge als de heren Van Daalen en Hamerslag zijn met kennisgeving
afwezig.
Van ons erelid de heer B. van Tongeren is bericht van verhindering
ontvangen.
Onder dankzegging aan onze secretaris wordt het verslag van de
ledenvergadering van 16 mei 2001 zonder commentaar goedgekeurd.
De heer Van Seggelen merkt op dat ten aanzien van de geboorteplaats
van Soekarno de primaire bron (geboorteakte) ontbreekt,
zodat op grond hiervan niet kan worden geconcludeerd of hij in
Soerabaja, dan wel in Blitar is geboren.
Verslag VOHB over het jaar 2001. Afgaande op het feit dat er geen
nadere opmerkingen worden gemaakt en vragen worden gesteld
concluderen we dat het verslag, dat in het aprilnummer van 2002
is afgedrukt, volkomen helder en duidelijk is overgekomen.
Desondanks licht de voorzitter nog enkele zaken toe en deelt de
vergadering aanvullend mede dat er in het voorjaar 2002 rond de
publicaties in HeerlijkHeden betreffende artikelen over de Zandvoortselaan
en de Geleerdenwijk een succesvolle ledenwervingsactie
heeft plaatsgevonden.
Tevens meldt hij heet van de naald dat de uitgave van het boekje
over de Heemsteedse monumenten nu zeker is. De financiën zijn
rond en bureau Architext zal binnenkort van het bestuur opdracht
krijgen. De presentatie zal vanwege het vele werk dat nog verzet

moet worden niet tijdens de premie-avond van aanstaande november
zijn beslag krijgen, maar er wordt gespeeld met de gedachten
om tijdens de ledenvergadering van mei 2003 dit interessante
boekwerk het daglicht te laten zien.
Het feit dat toch diverse oude panden op het terrein van Meer &
Bosch een nieuwe bestemming zullen krijgen wordt door de voorzitter
als een goede ontwikkeling bestempeld.
Ook onze interactieve presentatie en deelname op het web zijn in
vergevorderd stadium.
Thans kan dit medium worden bezocht op de Internetsite:
oudheemstedebennebroek.nl .
Het verslag wordt met dank aan de secretaris door de leden
goedgekeurd.
Dan volgt een bespreking van de jaarcijfers over het boekjaar 2001
en over de begroting van 2002/2003. De penningmeester neemt
de complimenten van de voorzitter in ontvangst voor de accurate
wijze van waarop de jaarcijfers zijn gepubliceerd. Vragen? Geen
vragen!
De VOHB pakt op 25 mei uit tijdens de uoorjaarsmarkt op de Heemsteedse
Binnenweg (foto Anja Kroon)
133

5. Vervolgens laat de kascommissie bij monde van de heer R.C.M.
Prins weten geen onregelmatigheden bij het controleren van de
boekhouding te hebben kunnen waarnemen.
De commissie spreekt haar waardering uit voor de gevoerde administratie
en verzoekt de penningmeester decharge te verlenen voor
het afgelopen boekjaar, hetgeen onder luid applaus geschiedt.
6. De vergadering dient een besluit te nemen over de opvolging van
mevrouw J.P. Postma. Deze heeft als lid van de kascommissie reeds
twee jaren haar sporen verdiend en zal statutair aftreden. De heer
Brand uit Heemstede wordt bereid gevonden deze positie voor de
komende 2 jaar in te nemen, waarmee door de voltallige vergadering
wordt ingestemd.
7. Voor de opvolging van de heren P.L. van Daalen en A. Koopman
als respectievelijk secretaris en penningmeester hebben zich geen
tegenkandidaten opgeworpen. Herbenoeming voor de tweede termijn
staat hen dus niet in de weg. Aldus geschiedt.
8. Bij de rondvraag roert de heer drs. Van Seggelen vanuit de zaal een
drietal zaken aan.
- Hij meldt een aantal voor het nageslacht behoudenswaardige wetenswaardigheden
inzake het landgoed Berkenrode in de tweede
helft der tachtiger jaren. Van achter de tafel kan de heer Krol
mededelen dat het in de bedoeling ligt dat in november 2002 een
boek over de geschiedenis van landgoed en ambacht Berkenrode -
waarnaar hij zelf onderzoek heeft verricht - het levenslicht zal zien
waarin bedoelde zaken aan de orde komen.
- Ten aanzien van een publicatie in HeerlijkHeden 112 blz. 91 wordt
gesteld dat Ben Korsten niet op de Algemene begraafplaats maar
op het kerkhof bij de Heilige Bavokerk begraven ligt.
- Naar aanleiding van het Jaarboek Hageveld wordt gewezen op een
interview in Het Parool.
9. Keurig op tijd om, voordat het tweede deel van de avond van start
gaat, een gezellige pauze te houden, sluit de voorzitter de vergadering.
Verheugd om zijn herverkiezing is bij hoge uitzondering, zoals
een goede penningmeester betaamt, dit keer ook in de pauze de
koffie gratis.
Hans Balink
134

Excursie 22 juni naar Hoorn
en De Rijp.
^""V_
9) 3
excursie
Dit jaar is de vertrektijd een half uur eerder dan Q 3*
anders, maar dat hebben we niet gehaald. Gelukkig *>> rci&
heeft Anja een mobiele telefoon zodat zij enkele laatkomers
kan bellen en de schade beperkt blijft. En dan begint
het ook nog te regenen...en is er een wegomleiding. Slechte voortekens?
Gelukkig niet. Vanaf dat moment loopt alles als een trein.
Dankzij deze wegomleiding krijgen wij een onbekend stukje Beemster
te zien dat zeer de moeite waard is.
In Hoorn stappen we bij het station uit en wandelen naar 'De Keizerskroon'
voor koffie en Westfriese krentenmik. Daar halen onze gidsen
van zustervereniging Oud Hoorn ons op. Iedere gids heeft zijn specialiteit
en de twee groepen zien en horen dus iets anders. 'Hebben we
elkaar na afloop weer iets te vertellen'.
Ik zit in de groep bij de heer Van Tartwijk en bij ons ligt de nadruk op
Hoorn en de zeevaart. Hoorn heeft honderden monumenten en onze
gids weet veel te vertellen over de tijd van het monument, de gevelstenen,
de bouwveranderingen, spreekwoorden en gezegdes. Boeiend dus.
In het centrum van Hoorn
135

Staande op het mooie plein 'de roode steen' zien wij De Waag waar
geen trap in zit omdat de opdrachtgevers het er niet over eens werden
waar die moest komen. Die kwam in het later aangekochte buurhuis. We
zien de plek waar vroeger 'de mensen aan de kaak werden gesteld'. We
lopen door straatjes die vroeger riviertjes of dijkjes waren. Bijvoorbeeld
'de Grote Noord' een dijk die doorliep tot Wervershoop. We weten nu
dat 'zwaag' 'gras' betekent en begrijpen de naam Zwaagdijk.
Staande voor het standbeeld van Jan Pietersz. Coen wordt verteld over
de strijd tegen de Spanjaarden wier 'voeten werden gewassen'; zij
werden overboord gegooid. De verdrijving van de Spanjaarden is een
impuls voor de scheepsbouw en alle bedrijvigheid daaromheen. Hoorn
groeit. In de 17 e eeuw is het de hoofdplaats voor de VOC, WIC en
Noordse compagnie voor de walvisvangst. Vele gevelstenen laten die
tijd herleven, al is de VOC-tijd voor onze gids geen favoriete tijd. De
handel op de Middellandse Zee was voor Hoorn veel belangrijker.
Even zijn we op bekend terrein als we tulpen in gevelstenen zien. Drie
tulpen, dat betekent dat dit huis is gekocht voor drie tulpen.
We lopen door naar de plaats waar 450 jaar de vismarkt heeft gestaan.
Die is verdwenen maar een visser die zijn netten zit te boeten bestaat
nog altijd.
De geschiedenis van het ontstaan van de haven wordt zo levendig
verteld, dat wij zelfs zilte lucht menen te ruiken. Maar volgens de gids
is dat rottende vis. Weer een illusie minder.
Hoorn koopt in 1357 zijn stadsrechten van graaf Willem V. In Westfriesland
is geen enkel dorp, aldus de heer van Tartwijk, want ieder
dorp heeft stadsrechten verkregen. Ze werden alleen niet ommuurd en
hebben daarom hun dorpse uiterlijk gehouden.
Ik zou bijna de hele Heerlijkheden kunnen volschrijven over wat wij
allemaal hebben gehoord, maar wil afsluiten over dit deel van de dag
met de uitleg van het ontstaan van twee woorden: lichtekooi en
dukdalf.
De lichtekooi hebben we gezien, aan het begin van de haven. Aan
weerszijden van de ingang van de haven hing een kooi met licht daarin.
Daarmee werden de schepen binnengeleid (zoals een vrouw een man
binnen kan lokken). En een dukdalf, waar het touw van het schip
omheen gegooid wordt, is afkomstig van Duc de Alva: om zijn nek
wilden ze ook wel een touw gooien en aantrekken.
Na al deze boeiende informatie is het tijd geworden voor de lunch, die
uitstekend verzorgd'is in restaurant 'De Korenmarkt' aan de haven.
136

Aandachtig gehoor van Erik Hamerslag en overige
deelnemers onder het toeziend oog van
Jan Pieterszoon Coen
Dan lopen we naar de
bus, die ons door de
prachtige Beemster
(staat op de lijst van het
Werelderfgoed) via Middenbeemster
naar De
Rijp brengt. Ook daar
mag de bus het centrum
niet in, dus wandelen
we over een smal weggetje
naar het prachtige
raadhuis waar twee
gidsen op ons wachten.
Mijn groep kijkt eerst
een deel van een video
in de oude waag, die
onder het raadhuis ligt.
Daar staan nog enkele
zeer oude brandweerattributen.
Bijvoorbeeld
de originele Jan van der
Heyden brandspuit die van 1720 tot 1912 dienst heeft gedaan. Niet
meer te zien is het cachot waar mensen, die langer dan een nacht
moesten blijven, werden opgesloten. Buiten waren twee kleine celletjes
voor één nacht. Dan gaan we via de mooie buitentrap het raadhuis
binnen. De buitenkant van het gebouw is nog authentiek (1630), de
binnenkant is vele malen naar de eisen van de tijd veranderd.
In de raadszaal, die daar nog altijd voor wordt gebruikt (bij veel
publieke belangstelling wordt er vergaderd in het café) en zeer in trek
is bij trouwerijen, hangt het portret van Leeghwater (1575-1650).
Hij leeft in de tijd dat de mensen zich noemen naar het beroep dat zij
hebben. Zo heet hij eerst Jan Adriaensz. Wind. Hij is dan molenbouwer.
Hij heeft unieke ideeën over het droogmaken van grote meren en
heet vervolgens Jan Laagwater en daarna Leeghwater.
Hij is ook timmerman en in het raadhuis staat een grote, bewerkte kast
die aan hem wordt toegeschreven. Hij heeft ook het raadhuis zelf
ontworpen. Een veelzijdig man die De Rijp 'het beste dorp van
Holland' noemt en dat predikaat heeft het nog steeds.
De geschiedenis van De Rijp gaat ver terug. Het is ontstaan als
haventje van Graft, maar al snel groeit het verder uit dan Graft.
137

Na het raadhuis bezoeken wij De Grote Kerk, beroemd om zijn 23
gebrandschilderde ramen daterend uit 1656 en 1657. Zij zijn geschonken
door de bevolking en door verschillende steden en zijn heel
bijzonder door hun lichte kleuren en de lege plekken waardoor je naar
buiten kunt kijken. Vier ramen hebben een religieus thema, maar wat
ik bijzonder vond waren de ramen waar de zgn. huismerkjes opstaan.
In de 17 !! eeuw (en vroeger ) kunnen veel mensen nog niet schrijven
en/of lezen en in plaats van een naam hebben de huizen een 'merk' en
die staan nog steeds op die twee ramen en op verschillende graven.
De prachtige koperen kroonluchters zijn ook origineel, evenals het
houtsnijwerk.
Het stucwerk is op verschillende plaatsen kapot. Dat is een tot nu toe
niet op te lossen probleem.
En als er geen vragen meer zijn, sluit de gids de middag voor ons af. Nu
begint het bekende 'uurtje vrij'. Moedigen onder ons gaan de prachtige
huizen in de smalle straatjes bekijken maar anderen, waaronder ikzelf,
gaan heerlijk in de zon op een terras zitten nagenieten van een
heerlijke en heel interessante dag. Dan nog een laatste wandeling naar
de bus en even na vijf uur zijn we weer terug in Heemstede, waar we
met elkaar afspreken: 'tot volgend jaar'.
De VOHB nu op Internet:
www.oudheemstedebennebroek.nl
Marisca van der Eem
Al enkele jaren koesterde het VOHB-bestuur plannen om de vereniging
in eigen beheer op het Internet te presenteren.
Tot nu toe waren we op het wereldwijde net, dat Internet heet,
bereikbaar dankzij een tijdelijk door gewaardeerd VOHB-lid Cees
Schenkel beschikbaar gestelde site.
De moderne mens verwacht tegenwoordig dat alles en iedereen op het
Internet te vinden en te raadplegen is, van een plattegrond van Delft,
de fanclub van Trijntje Oosterhuis, van de oorlogen van Julius Caesar
tot de woningnood bij de Portugese naaktslakken. En het is ook wel
erg prettig dat we een reis naar Rome, een abonnement op een krant
138

of een cursus Jugendstil figuurzagen zomaar kunnen boeken op de
eigen computer zonder de deur uit te hoeven.
Er zijn intussen al tientallen zo niet honderden internetpagina's (websites)
die over plaatselijke of regionale geschiedenis gaan, dus homepages
van verenigingen als de onze, van archieven, van regionale
stichtingen en instituten. Monumentenzorg is makkelijk te vinden via:
www.monumenten.nl. Veel pagina's geven verwijzingen (links) naar
allerlei andere historische sites. Zover is onze site nog niet, maar er is
een begin.
VOHB excursie aan Ipenrode op 27 april 2002
Dat begin is een website van zo'n twintig pagina's waarin u en andere
geïnteresseerden kunnen lezen wat de vereniging is, doet en van plan
is. Tevens hebben we oude foto's, een boekenlijst en beknopte geschiedenissen
van Heemstede, Bennebroek en de VOHB op het
Internet gezet.
Na een half jaar praten en ontwerpen met medewerking van
softwarebureau Auxilium te Delft en voortdurend verder verbeteren
kunnen we u nu tonen wat tot stand is gebracht via
"www.oudheemstedebennebroek.nl". Het bestuur beheert de website
vanaf de eigen computer.
In stijl met onze brochure hebben we in de website gekozen voor een
zachtgele achtergrond en donkerrode omlijningen. Zoals een nette
website betaamt biedt de onze aan de linkerkant een menu. Als u klikt
op één van de keuzes in dit menu worden ook de daaronderliggende
139

keuzes van het menu getoond. Dit uitklappen hebben we ingesteld om
te voorkomen dat steeds een te lange lijst van keuzes in beeld staat.
Het menu heeft de structuur van een kerstboom met takken, zijtakken
en takjes.
Bovenin elke pagina wordt in grijs de weg terug naar de stam (home)
getoond: als u bijvoorbeeld de pagina "Lezingen" bekijkt, ziet u bovenin
"Home/Activiteiten/Jaarprogramma/Lezingen". Klikken op één
van de takken voert u direct daarheen. Ook de links helpen om door
de website te navigeren.
In de pagina's "Afbeeldingen" kunt U als begin 27 historische prentbriefkaarten
uit ons archief bekijken, die u door aanklikken zeer groot
op uw scherm krijgt. Bij sommige computers wordt het formaat
aangepast aan de grootte van het scherm; bij andere kunt u de
kijkrichting veranderen met de schuif balken aan de rand van het beeld.
In de website kunt u de publicaties van de VOHB zien en bestellen.
Ook de inhoud van de laatste HeerlijkHeden staat erin.
Er is ook een pagina "Contact" voor iedereen die iets wil vragen over
de VOHB of over de geschiedenis van onze dorpen, die iets wil
suggereren of misschien wil bijdragen. Immers, behalve informatie kan
de VOHB website ook gelegenheid bieden om verhalen aan anderen
door te geven. Het zal de website alleen maar interessanter maken,
tevens voor de internetlezers die nog geen lid zijn van onze vereniging.
Ook VOHB-leden zijn moderne mensen en verwachten een eigen
website, ook voor ex Heemsteders in den vreemde!
Die is er nu. Welkom op: www.oudheemstedebennebroek.nl
TOEN
"Naar 't boschryk Bennebroek, wenscht aan ons Lustprieëel
Dat nooit het oorlogszwaard, noch 't bloedig landkrakeel.
Zijn sierlykheid verstoor', zijn'eernaam doe verdwijnen,
Maar dat de vredezon het eeuwig moog' beschynen"
(Jan de Marre, in Hofdicht De Dageraad, 1746)
Paul van Daalen
"Dit is we! een klein, maar echter tevens een der vermaaklijkste
gedeelten van het grijze Kennemerland; men kan er met waarheid van
zeggen dat het 't nabuurig Heemstede den voorrang van landelijk
schoon betwist"
140

(L.van Ollefen, in: Stad- en Dorpbeschrijver van Kennemerland, 1796)
"Uw land is waarlijk een tuin"
(Uitspraak van tsaar Alexander I, grootvorst aller Russen, op 2 juli
1814 toen hij de viersprong in Bennebroek passeerde)
"Hij verklaarde onomwonden dat geen geloof meer kan worden gehecht
aan de sedert eeuwen gekoesterde overtuiging, dat het aardse
paradijs van Adam en Eva zich heeft bevonden tussen Eufraat en
Tigris in het Oosten, doch dat onomstotelijk is vastgesteld dat het
moet hebben gelegen in Bennebroek, met een klein stukje op Heemsteeds
grondgebied"
(Godfried Bomans in: Haarlems Dagblad van 16 juli 1964)
NU
"Na Voorburg [met 81% de 'meest versteende' gemeente] is er in
achtereenvolgens Bussum, Leiden, Bennebroek de minste ruimte over
voor groen"
(Haagsche Courant van 17-01-2001)
"Waar in andere gemeentes altijd nog wel een achterstandsbuurtje te
ontdekken valt om in naam van de vooruitgang te slopen en te
herbouwen - vergeet het. Niet in Bennebroek"
(Oud-Bennebroeker en cabaretier Justus van Oei, in: H.D., 7-8-2001)
"Bennebroek is niet zo saai als het lijkt op herpetologisch gebied. Ik
dacht altijd dat ik hier in het saaiste dorp/gebied van Nederland
woonde. Nou, kennelijk niet, want ik woon wel dicht bij de vindplaatsen
van de duin/zand hagedis (lacerta aquilis) en dus kennelijk ook de
st. jacobsvlinder, en bij mij in de achtertuin zitten zeldzame groene
kikkers die me uit slaap houden, en er zijn vast ook wel salamanders
hier
(Floris op Lacerta Prikbord de dato 5 juli 2001 op het Internet)
"De Bennebroeker pikt niets meer"
(De Volkskrant, 11-10-2001)
"New York - Parijs - Bennebroek"
(De Volkskrant, 26-11-2001)
141

Het Sint Luciaklooster vanuit de lucht. Midden bouen de St.Joseph kerk,
rechts boven de Sint Franciscusschool
Cuypcrs genootschap vraagt monumentenstatus
aan voor R.K. Kerk-, Klooster- en
Schoolcomplex in Bennebroek
Bennebroek is qua oppervlakte met ongeveer 176 hectare de kleinste
plaats van de 504 gemeenten in ons land. Daar staat tegenover dat het
met de Linnaeushof "Europa's grootste speeltuin" herbergt.
Met de welvaart van de lokale bevolking lijkt weinig mis te zijn.
Weliswaar in oude guldens neemt Bennebroek met 468 miljonairs
landelijk een II e plaats in, vôôr Heemstede (=15), met 2.136
miljonairs zelfs nog iets meer dan het in inwonertal ruim 5 keer zo
grote Haarlem. (Bron: 'Elite' op basis van CBS-statistiek 2001).
Het langgerekte centrum ('oude dorp') wordt omgeven door recreatiepark
Linnaeushof, het Bennebroekbos, instelling voor geestelijke ge-
142

zondheidszorg 'De Geestgronden', het Rottegat, het Luciaklooster
e.o. alsmede de woonwijken Krakeling, Bloemhof, Het Duin en Meerwijk.
De eerste fase van laatstgenoemde aantrekkelijke woonwijk
startte in 1965 en kwam zeven jaar later gereed, resulterende in 15
straten met 294 woningen. Later voltooid met de Harp.In 1971 is
Huize Meerleven opgeleverd, waarvan de bouwtechnische staat nog in
een schouwrapport van 1995 een kwalificatie "goed" kreeg.
Het Cuypersgenootschap is een particuliere vereniging die zich inzet
voor het behoud van negentiende- en twintigste-eeuws cultuurgoed in
Nederland. Het genootschap, opgericht in 1984, is vernoemd naar de
Roermondenaar Petrus Josephus Hubertus Cuypers (1827-1921).
Met bouwwerken als het Rijksmuseum en het Centraal Station in
Amsterdam wordt hij wel als de voornaamste architect uit de negentiende
eeuw beschouwd. Naar hem is in Heemstede een straat vernoemd.
Van veel meer betekenis voor deze gemeente was zijn zoon Josephus
Theodorus Johannes Cuypers (1861-1949). Die ontwierp tussen
1909 en 1912 met Jan Stuyt het eerste grote bestemmingsplan voor
de gehele gemeente Heemstede, was betrokken bij het ontwerp van
sociale woningbouwprojecten, het raadhuis, het vroegere post- en
telegraafkantoor in de Raadhuisstraat en de Onze Lieve Vrouw Hemelvaart
kerk. Bovendien is Jos. Cuypers voor W.O.II jarenlang lid
geweest van de plaatselijke welstandscommissie.
Door enkele Bennebroekers is het vorig jaar met succes een initiatief
genomen onder de bevolking een enquête te houden vooruitlopend op
een lijst van beeldbepalende elementen die behoud voor de toekomst
verdienen.
Blijkens een ontvangen persbericht vergezeld van diverse bijlagen is
mogelijk als gevolg hiervan per 23 mei jongstleden door het Cuypersgenootschap
een voorstel gedaan aan de Minister van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschappen om het RK-klooster en directe omgeving
in Bennebroek op de rijksmonumentenlijst te plaatsen conform artikel
3 van de Monumentenwet 1988. Het complex, dat door de aanvragers
vanwege hoogwaardige esthetische kwaliteiten van nationaal belang
wordt geacht, omvat de volgende 6 objecten, die gezamenlijk een
ensemble van rooms erfgoed vormen.
De eerste vier zijn aan de Schoollaan gesitueerd; kerk en school aan de
Kerklaan.
143

1) Sint Luciaklooster
2) Kloostertuin met toegangshek, portiershuisje en Heilig Hartbeeld
3) Rectoraatswoning 'Duinlust'
4) R.K.pastorie
5) R.K.Sint Josephkerk
6) Sint Franciscusschool.
Motivatie voor opname is: "Het betreft een complex dat in stedenbouwkundig-
en typologisch opzicht zeldzaam is in Nederland
vanwege ondermeer de afgelegen ligging op een binnenterrein.
Verder is het een belangwekkend voorbeeld van de stichting en de
ontwikkeling van een rooms-katholieke parochie en kloostergemeenschap
en heeft het een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling
van Bennebroek op onderwijs- , geestelijk en sociaal economisch
gebied".
Inmiddels heeft de Staatssecretaris van O.C.W. het complex met
ingang van 9 juni laten voorbeschermen.
Klooster en meisjespensionaat van 'Sacré Coeur' (voor "jonge
dames uit de betere stand") kwamen in 1895-1896 in neogotische
stijl tot stand, gebouwd op een H-vormig grondplan.Als architect was
door het hoofdkantoor van de congregatie in Parijs Paul Vilain aangetrokken.
Deze was afkomstig uit Lille. Daar was hij betrokken bij het
144
-Ei è C»ui

ontwerp van verscheidene katholieke bouwwerken, zoals het groot
seminarie. In Nederland heeft deze Franse bouwmeester meer sporen
nagelaten. Via een Benedictijner monnik uit het Brabantse Oosterhout
kreeg Vilain namelijk opdracht klooster en kapel van de (nog bestaande)
Onze Lieve Vrouw Abdij der zusters Benedictinessen in Oosterhout
te ontwerpen (1906-1908).
In het klooster en voor de zorg van het opleidingsinstituut te Bennebroek
namen aanvankelijk zeven uit Brussel en Vlaanderen afkomstige
zusters van het Heilig Hart hun intrek. Het initiatief hiervoor was
overigens uitgegaan van pastoor Cornelis Scheiberling van de parochie
Vogelenzang, stichter van de hulpkerk in Bennebroek. In correspondentie
en persoonlijk op het Moederhuis van de nonnen in Parijs
prees hij Bennebroek aan als een mooi, schoon en gezond oord,
zonder industrie en goed bereikbaar per trein en omnibus.
De rector van de latere zusters Franciscanessen vestigde zich in een al
bestaande witgepleisterde tuinbaaswoning 'Duinlust'. Dat was o.a.
als zevende rector van het Moederhuis de autoritaire M.A.Thompson,
oud-hoofdredacteur van 'de Maasbode'. Hij is in 1926 na een conflict
met de algemene overste ontslagen en opgevolgd door de populaire
rector H.F.J.M.van den Heuvel die tot zijn gouden priesterjubileum in
1962 in functie bleef.
Het huis Duinlust in natuursteenmotief dateert uit omstreeks 1875.
Rond 1925 werd de roedenverdeling van de vensters gewijzigd, maar
de voordeur is nog oorspronkelijk. De gepleisterde villa is van belang
vanwege de beeldbepalende situering
Gelijk met het klooster is ook de Sint Josephschool gebouwd in
neogotische stijl. Op deze lagere school gaven de zusters les aan
meisjes uit Bennebroek en wijde omgeving, die in de jaren zestig ook
voor jongens openstond. Na sluiting van de school is het gebouw
helaas omstreeks 1977 afgebroken.
Ondanks alle optimisme van de aanvang en zelfs hoogdravende verzen
in de Franse taal van dichter-staatsman dr. Schaepman is de kostschool
voor meisjes uit deftige kringen nimmer tot grote bloei gekomen.
Dat wordt mede toegeschreven aan de excentrische ligging van
het huis. Blijkens het gedenkboek 'Een wereld apart: geschiedenis van
het Sacré Coeur in Nederland' door Laetitia M.L.van Rijckevorsel
(Assen, 1996) was Bennebroek niet zo makkelijk bereikbaar als mijn-
145

heer pastoor had voorgesteld. Na de vestiging van een Sacré Coeur in
Den Haag en te Nijmegen, sinds 1913 in Arnhem, is besloten het
pensionaat op te heffen.
Op het hoogtepunt in de jaren 1900-1910 bedroeg het aantal niet
meer dan 40 "pensionnaires", die ten dele uit België kwamen en ook
les kregen in de Franse taal. Zoals gebruikelijk op alle internaten van
de Orde droegen zij (school)uniformen.
De vrouwelijke religieuzen die naar andere Sacré Coeur-huizen o.a. in
Frankrijk zijn overgeplaatst zouden zolang ze leefden over "le chèr
Benn'brock" hebben nagepraat...
Succesvoller waren de "Dames du Sacré Coeur" die al in 1848 met
Belgische zusters een meisjespensionaat in het Zuidlimburgse Vaals
openden, dat pas in 1972 voorgoed zijn deuren sloot. Sinds 1945
overigens met een andere Zusterorde. Als beroemdste leerlinge (in de
jaren 1908-1909) geldt Rose Kennedy, moeder van de latere Amerikaanse
president John F.Kennedy. In het monumentale pand, voormalig
kasteel Bloemendaal, is door het Van der Valk concern met
inachtname van het historische exterieur na een grondige inwendige
verbouwing een riant recreatie- en congreshotel gevestigd. Eenzelfde
Maria-beeld als in Bennebroek staat betekent een zichtbare herinnering
aan de "kostschooljaren" van weleer.
146

In 1919 werd het klooster van de Orde van het Heilig Hart in
Bennebroek als Moederhuis aangekocht door de zo genoemde zusters
Franciscanessen der Congregatie van Rotterdam, sindsdien 'Congregatie
van Bennebroek' geheten. De nonnen van Rotterdam/Bennebroek
- voluit genoemd: Religieuzen-Penitenten der Derde Orde van
Sint Franciscus - hebben ook in Heemstede (Sint Anthoniusschool)
een belangrijke rol gespeeld bij het onderwijs aan meisjes.
De historie van de eerste eeuw is door een Franciscaner pater uitvoerig
beschreven in het gedenkboek 'Franciscaanse zielenijver; de congregatie
van Bennebroek 1847-1947'. De volgende veertig jaar (1947-
1986) is in 1990 te boek gesteld door een zuster van de kloosterorde
dr.A.J.M.Alkema, onder de titel: 'Waarheen leidt de weg'.
In de kapel zijn aan weerszijden muurschilderingen van Assisië en het
Zonnelied vervaardigd door H.Peeters.
Als geschenk van de huizen aan het moederhuis zijn bij gelegenheid
van het eeuwfeest van de congregatie in 1947 glas-in-lood ramen
aangebracht van St. Lucia en St. Franciscus en twee biddende nonnen,
naar een ontwerp van Lambert Lourijsen.
In 1963 is het gebouw intern verbouwd naar eisen van de nieuwe tijd.
Op 16 mei van het jaar daarop zijn de nonnen die de Pinkstervergadering
bezochten, in het gerestaureerde Moederhuis ontvangen.
Na meer dan een eeuw is men het erover eens dat de gevels van het
imposante bouwwerk nog bijzonder gaaf zijn.
Een bekend bewoonster was zuster Sophia van Helden, bekeerlinge,
en oud-hoofd van de Antonius-mulo te Heemstede, die onder schuilnaam
Rie van Iepenburg in de jaren tussen 1937 en 1957 een tiental
boeken, zowel (autobiografische) romans als toneelstukken, publiceerde.
Een rustpunt is ook de kloostertuin in landschappelijke stijl aangelegd,
met heiligenbeelden en een grot.
In 1899 werd begonnen met de pastorie en een jaar later met de
neogotische kerk Sint Joseph, ontworpen door architect-aannemer
N.Nelis, met een sober ex- en interieur. Van belang zijn de in
1956 aangebrachte gebrandschilderde ramen in het priesterkoor,
welke zijn vervaardigd door de bekende glazenier Frans Balendong.
Voorts een giet- en smeedijzeren hek naar begraafplaats. Het godshuis
is niet opgenomen op een in 1991 samengestelde provinciale monumentenlijst
voor kerkgebouwen uit de periode 1800-1940.
147

De Lourdesgrot van de Zusters Franciscanessen op een ansicht uit 1969
Uit 1929 dateert de afzonderlijke jongensschool, de Sint Franciscusschool,
ontworpen door de Heemsteedse bouwmeester Nie. J.Nijman,
en later naar achteren uitgebreid. Op een 'eerste' steen links van de
voordeur staat "Deze steen gelegd door den zeereerwaarde heer
Fran.J.M. Wassen Pastoor 1 mei 1929". Nog geen drie maanden
later kwam de school gereed, mede vernoemd naar de eerste doopnaam
van toenmalig pastoor Franciscus Wassen. Vanaf de stichting
totl964 werd onderwijs gegeven door broeders-onderwijzers van de
congregatie van St.Johannes Baptist de la Salie. Vijf jaar later zou de
jongensschool met de meisjesschool (St.Josephschool) samengevoegd
worden en werd voor het eerst gemengd lesgegeven.
Op de inventarisatiekaart van het MIP-Noord-Holland van 1996 is het
bouwwerk in de Amsterdamse stijl, opgetrokken van rode baksteen, en
met nog merendeels de oorspronkelijke houten vensters en deuren als
volgt omschreven: "Zeer gaaf schoolgebouw op onregelmatig grondplan.
Enkele bouwlaag met zware kap waarin dubbele verdieping.
In geueltoppen zijn oriels aangebracht". Het oude deel bevat een
stenen tegelvoer en tegels langs de muur; de aanbouw is van geen
architectonische waarde.
Voor de tegenwoordig gemengde Franciscusschool heeft de aanvraag
148

om monumentenbescherming directe gevolgen voor het door de gemeente
geëntameerde plangebied aangeduid met herinrichting van de
'Oude Kern'. Het college van B. en W. in Bennebroek heeft namelijk
in principe besloten de bestemming voor de Franciscusschool te
wijzigen (lees: slopen) ten behoeve van nieuwbouw op het zuidelijk deel
van de huidige locatie.
Voorts nieuwbouw van verzorgingshuis 'Meerleven' in drie of vier
bouwlagen, tussen de Witte de Withlaan en de Kerklaan met een
entree op de kop bij het nieuw aan te leggen Kerkplein en een
parkeerterrein aan de achterzijde. Het ligt in de bedoeling in dit
gebouw tevens de openbare bibliotheek te huisvesten, de SWOB, én -
ook voor de andere bewoners van Bennebroek - een ruime recreatiezaal.
Kortom een multifunctioneel zorgcentrum.
Met dat doel wordt op 12 september het ontwerp bestemmingsplan
door de gemeenteraad behandeld.
In een volgende fase vindt invulling plaats van woningbouw op de
locatie die vrijkomt na verhuizing van het huidige 'Meerleven'.
In nummer 111 van ons blad heeft medebestuurslid Hans Balink al
gerapporteerd over het standpunt van de Vereniging Oud Heemstede-
Bennebroek.
De nieuwbouw van het zorgcentrum komt naar onze mening zover
naar voren dat het plein wordt versmald tot een straat. Het bestuur
heeft andermaal in een schrijven aan het gemeentebestuur laten weten
dat vanuit een historisch-architectonisch standpunt mogelijke afbraak
van het oorspronkelijke deel van de Franciscusschool wordt betreurd.
Dit gebouw met karakteristieke gevel is als cultureel erfgoed uit een
Huize Meerleven kort na de opening begin jaren zeventig. Op de voorgrond
het Karel Doormanplantsoen
149

ecent verleden gebed in een omgeving die vanwege zijn huidige
samenhang ruimte en rust uitstraalt.
De massaliteit van nieuwbouw van 'Meerleven', in combinatie met het
opschuiven van de gevellijn, zullen veel afbreuk doen aan het ruimtelijk
effect. Daarom wordt gepleit de huidige bebouwingslijn rond de gevel
van de school bij de realisatie van nieuwbouwplannen niet te overschrijden.
Bovendien wordt een verlaging van de gootlijnhoogte wenselijk
geacht.
Tegelijkertijd is waardering uitgesproken, dat - in het kader van het in
2000 vastgestelde beeldkwaliteitvisie - bijzondere aandacht wordt geschonken
aan de plaats en het ontwerp van de nieuwe school.
Reacties van lezers
Hans Krol
Het Hervormd Jeugdhuis
Ik heb het blad van Oud Heemstede-Bennebroek gelezen, ook de
passage van afbraak en nieuwbouw Herenweg 111 in het artikel over
Knapenburg. Voor de volledigheid kan ik de volgende gegevens aanvullen.
De zaal van het Hervormd Jeugdhuis (later Centrum 111) die in
1949 werd gebouwd is tot stand gekomen dankzij stenen die kwamen
van het Bad Zuid in Zandvoort. Er moesten toen stenen gebikt worden.
Dat werd gedaan door jongeren van de Hervormde Gemeente Heemstede.
Enkele namen weet ik nog. Dat waren Loes Schouten, Hans de
Boer, Jan Bloemendaal, Wil Bloemendaal en nog een paar kinderen.
We kregen een kaart waar de tijden werden bijgehouden hoeveel uur
wij aan de stenen hebben gebikt. Deze kaart moet ik nog ergens
hebben en elke dag werd deze afgetekend door de leiding van het
Kerkelijk Bureau. Dag na dag in de zomervakantie waren wij er 's
morgens al vroeg bij tot 's middags ongeveer 5 uur. We namen brood
voor de lunch mee, maar voor drinken werd gezorgd. Jan Bloemendaal
was toen 8 jaar en ikzelf 15 jaar. In totaal hebben we allebei 166
uur aan de stenen gebikt en zijn bij die gelegenheid tot kampioen
stenenbikkers uitgeroepen. Een koker met de namen is toen de zaal
gebouwd in de muur gemetseld. Toen het gebouw werd afgebroken is
de koker niet boven water gekomen. Mijn broer is nog geweest kijken,
150

maar de koker is niet teruggevonden [ook volgens mededeling van Piet
Hart]. Op een nog bestaande oorkonde met lakzegel staat vermeld:
"Oorkonde voor J.Bloemendaal. Op heeden den 16 dagh van
Februari) A.D. 1950, geeven onderteekenaeren blijck van hun
groote waerdeeringh en danck voor de spontane meedewerkingh
door U verleend bij de bouw der nieuwe zael van het Jeugdhuis".
W.g. met 5 handtekeningen. Ik had ook foto's van de uitreiking, maar
bij een jubileum waar ik ze voor de tentoonstelling uitleende heb ik
deze niet meer terug ontvangen. Als dank voor het stenen bikken
kreeg ik een week kamperen met de padvindsters, waar ik lid van was,
gratis aangeboden. Dit is in het kort ter aanvulling van het verhaal over
Knapenburg.
Mw. W.H Bloemendaal
Heemstede
Mijn herinneringen aan de Zandvoortselaan
Ik was verheugd dat in HeerlijkHeden, nummer 111, nu eens een
andere kant van Heemstede onder de loep werd genomen, namelijk de
Zandvoortselaan, waar ik het grootste deel van mijn jeugd heb doorgebracht.
Voor een korte tijd heb ik bij banketbakkerij Te Nijenhuis, Zandvoortselaan
2B, gewerkt. Ik was toen pas 15 jaar.
Vleeshouwer H.J. Akkermans (zie bladzijde 38) is naderhand verhuisd
naar de overzijde van de Zandvoortselaan. Op de andere hoek van de
Laan van Bloemenhove/Zandvoortselaan lag de rijwielzaak van Pronk
en 2 huizen verderop op nummer 38 had mijn vader Herman van
Rooden een maatkledingbedrijf. Als we nog aan dezelfde kant blijven
dan was daar op nummer 62 de melkzaak van Tervoort.
Op dezelfde pagina wordt melding gemaakt van het postagentschap,
gedreven door mevrouw Coba v.d.Linden en haar dochter Toos.
Laatstgenoemde was ook bekend door haar voortreffelijk toneelspel bij
de toneelvereniging "Berkenrode", evenals mijn zus Riet van Rooden.
Even verderop, voorbij het postagentschap, op de hoek, bevond zich
een kapperszaak. Op de andere hoek de toen nieuwe zaak van
Akkermans, met daarnaast een wijnzaak. Dan een paar woonhuizen,
vervolgens een groentewinkel, op nummer 75 winkel en hoofdkantoor
van Spierings' Fashion Shop CV. [een moderne naam voor die tijd],
en een horlogezaak. Twee deuren verder een wolzaak, weer wat
151

huizen en dan Kompier levensmiddelen, een andere maatkledingzaak,
en op nummer 99 de sigarenwinkel van A.C.Hopstaken. Deze was
[van 1946 tot 1962] voor de K.V.P. lid van de gemeenteraad. Daarnaast
was een drogisterij op de hoek. Op de andere hoek lag een
snoepwinkel en een winkel met huishoudelijke artikelen, enige huizen,
en dan de bloemenzaak van Van Deventer en de melkzaak van Van
Gelderen, woonhuis, banketbakker Denijs en een garage, een schoenmaker,
een tuinbedrijf. Daarnaast een damesmodezaak en handwerk,
dan de kunst- en boekhandel annex leesbibliotheek van M.Sas [later
"Batavo", op nummer 147] en op de hoek een makelaarskantoor. Dan
ging je de Leidsevaartbrug over om bij het station te komen.
Daar ging de Zandvoortselaan verder. Over de spoorbomen, aan de
rechterkant had je de rijwielstalling en fietsenzaak van W.Jansen op
nummer 138-140. Daarnaast een sigarenzaak, wat huizen en dan de
rijwielzaak van A.Bottelier, de huishoudelijke artikelenwinkel van Bordes,
vervolgens een poelier en een drogisterij, een rijtje huizen, een
kapperzaak en ten slotte de tuinderijen van Empelen en Van Dijk en de
Houtvaart.
Als je dan overstak in de richting van NS-station Heemstede-Aerdenhout,
had je eerst een kruidenierszaak, dan op nummer 177 een filiaal
van Franken's Broodfabrieken, de bloemenzaak van Dirk Bosch, een
i i§§fi I j npp^^
•-Ä"* ^HmiifwK i iff
; l^jw'' l #
Wji
ip^^^^^ [ ^J^jj^i
152
- - •••:• i . i'

drogisterij en fotohandel H.Kooy, een banketbakker Van en automaat
Van Vessem, dan kruidenier B.P.van Amerongen op nummer 169.
Daarnaast een wijnhandel, de speelgoedzaak van Tromp, vervolgens
Albert Heijn, groentehandelaar Koelemij en slagerij van Akkermans
(familie van die andere Akkermans), sigarenwinkelier J.A. Admiraal,
een kapper en ten slotte op de hoek Zandvoortselaan/Roemer Visscherplein
Hotel Boekenrode (ook nog enige tijd hotel Brinkman
geheten). Naast het hotel-restaurant aan het Roemer Visscherplein lag
autogarage "Boekenrode" van Barnhoorn. Gedurende de oorlog is de
garage bezet geweest door de Duitsers. Wij woonden toen boven de
garage op nummer 17. Naast ons woonde Frans Muriloff en zijn
familie, wel bekend als regisseur en producer van de Snip en Snap
revue en 'Bonte Dinsdagavond Trein' op de radio. Toon Hermans die
destijds o.a. in Bennebroek en Zandvoort woonde en vaak in het
Minervatheater optrad kwam daar veel op visite.
Ik hoop dat na 47 jaar Australië mijn geheugen mij niet in de steek
heeft gelaten. Van harte wensen wij de vereniging vanuit ons landhuis
"Berkenrode" alle succes!
J.van Rooden
Lilydale, Vic
Enkele aanvullende gegevens van de heer G. Rekoert
Het is fantastisch dat de heer Van Rooden na bijna een halve eeuw nog
zoveel weet van de Zandvoortselaan.
De rijwielzaak op nummer 34 was van de heer Sleeman, later van zijn
zoon Co, nu is daar Joop Hart gevestigd.
Aan de overkant was de schilderswinkel Van der Velden ("de Snor")
wat nu een doe-het-zelf zaak zou heten, daarnaast de textielwinkel
'Wiltri' en dan kapper Van Gunsteren.
Naast Akkermans lag de drankenzaak van de heer Engel later Zeijlmaker,
op nummer 73 groente- en fruitwinkel van Sweers met hun
dochter Ria, daarna volgden Spiering en de horlogezaak, dan kleermaker
K.Dik, poelier De Graaff [nummer 97], sigarenmagazijn Lou
Hopstaken (die ook toneelspeelde bij amateurvereniging Berkenrode).
Op de hoek vond men drogisterij 'Zandvoorterallee' van de dames
Heupers en Brunsting, nadien mevrouw Ina Heupers, daarin was
tevens de fotozaak die later verhuisde naar over het Spoor [nummer
163].
153

Op de andere hoek was bakkerij Bogert gelegen, later inderdaad de
snoepwinkel van Jamin, daarnaast de ijzerwinkel van Mulder, die
eveneens als smid en loodgieter werkte.
De garage was van Van Overvest, de schoenmaker heette Vrolijk en
het tuinbedrijf was van de heer Van Deventer Sr., dit huis is gesloopt
en daar heeft Oscar Brink [oprichter van GSV en van 1946 tot 1962
gemeenteraadslid voor de VVD] het hoge pand gebouwd waar nu Krug
is gevestigd. Daarnaast 'de Papaver'-textiel van mevrouw de Breejen,
boekhandel 'Boekenrode'van de familie Sas en op de hoek woningbureau
Cornelis Kwak [met hoofdkantoor in "Karoly", Heemsteedse
Dreef 276].
Aan de overkant was het oude pand van bloembollenbedrijf Thoolen,
toen pension Sweerts
[tegenwoordig kantoorgebouw 'Kennemerhaghe']. Na de spoorbomen
Willem Jansen taxibedrijf en fietsen, dan sigarenwinkel Timmers en op
de hoek Salon Mary, al meer dan vijftig jaar.
Op de volgende hoek zat Bottelier, dan Bordes en een poelier. Op
nummer 167 de Aerdenhout Apotheek van drs. Leonard Baruch [in
vrije tijd een verdienstelijk fotograaf], verder het schildersbedrijf van
Strijbis en de herenkapsalon Maison Jacques van Lambert Kok en
tuinbedrijf Empelen en Van Dijk op de hoek.
Aan de andere kant op de hoek zat kruidenier Maas later Klaas Sas.
Op nummer 167 sinds bouw van de (winkel)galerij in 1928 de wijnwinkel
Brokmeier. Opgericht in 1896 te Zandvoort en nu met de derde
generatie in Heemstede één van de langst bestaande zaken in Heemstede.
Dan de speelgoedwinkel van Plomp en de dames- en herenkapsalon
in de hoek was van Theo Beenken.
Volledigheid is in zo'n kort bestek volstrekt onmogelijk, want de
Zandvoortselaan is lang en winkels veranderen steeds. Er zou een boek
over te schrijven zijn.
Gebroeders Oppenheimer
In HeerlijkHeden, nummer 108, heeft u kunnen lezen over herinneringen
aan het Bronsteekwartier en over het onverwachte bezoek van de
broers Oppenheimer aan de Johannes Vermeerstraat in Heemstede
waar zij van 1936 tot 1940 de mooiste periode van hun leven hebben
gewoond.
In april 2002 is Rudi Oppenheimer vanuit zijn woonplaats Londen een
paar dagen in Nederland geweest, waar hij in Hilversum vier lezingen
154

op scholen gaf over de Holocaust. Daar het gezin van 1940 tot 1942
in het Gooi heeft moeten wonen in afwachting van hun deportatie is
het verhaal van Rudi in april 2002 betreffende hun belevenissen
opgenomen door de Tv-omroep Hilversum, die het op 4 mei heeft
uitgezonden.
Aan het Haarlems Dagblad gaf hij een interview, dat u misschien heeft
gelezen in de krant van 4 mei 2002.
Voor belangstellende Oud Heemstede-Bennebroek leden zal het verhaal
van het gezin Oppenheimer in boekvorm, getiteld: 'From Belsen
to Buckingham Palace' tijdens de premieavond van 19 november
aanstaande klaar liggen.
Hun buurmeisje uit 1937, Ati von Glahn-Yzer
Het Klaphek, Oosterduin, Naaldenveld, en Duin en Vaart
In het laatste nummer van HeerlijkHeden, notulen van het verenigingsjaar,
bladzijde 66 wordt mijn naam genoemd als een van de zeer
productieve schrijvers. De laatste maanden ben ik door omstandigheden
als ziekenhuisopname minder productief geweest. Naar mijn
mening hebben de laatste twee nummers daar bepaald niet onder
geleden! Zeer gevarieerde bijdragen en het verenigingsblad als platform
voor de leden. Zo werd ik uiteraard getroffen door het ingezonden
stuk van de heer P.J.van der Velden over de Haringbuys en zijn
bewoners, waarin de naam wordt vermeld van een Adriana van
Schagen. Overigens betreft het hier geen Adriana maar een Jacoba
van Schagen, dochter van Jacob van Schagen en Marijtje Brouwer, die
op 19 juli 1857 trouwde met de toen 26 jarige Johannes van der
Velden. Het is misschien interessant nog iets uit te weiden over de
onderlinge relaties Van Schagen/Van der Velden.
Herberg de Haringbuis bij het Klaphek
In 1826 verhuurde Francona Antoinette Coenradina Pauw, de weduwe
van de in 1808 overleden grootgrondbezitter H.J.Koenen, aan de
Commissie tot aanleg van een straatweg naar Zandvoort de herberg de
Haringbuis, "nevens het klaphek", met 3,5 bunder wei- of hooiland
langs de Zandvoortselaan onder de bepalingen dat het land vrij moest
worden gehouden van onkruid, het vee in de winter op stal moest
staan en er alleen hoornvee en een enkel paard mocht lopen. Speciale
155

Voormalig tolhuis "het Klaphek" (was herberg het "Haringbuys") op een
foto uit 1927
aandacht moest worden besteed aan het onderhoud van het bosje
naast de herberg. De commissie verhuurde de herberg, en de landerijen
weer onder aan Jan van der Velden sr. Die daarmee, naast
herbergier en landbouwer ook tolgaarder werd. Deze Jan van der
Velden, geboren te Noordwijk, was getrouwd met Petronella Wijnands.
Zij hadden een dochter, Dina en twee zonen, Dirk (Theodorus),
die landbouwer op Groot Bentveld was, en Jan (Johannes).
De familie Van Schagen op Oosterduin
Jacob van Schagen (1788-1872) werd geboren op de boerderij in
de Vogelenzang, waar nu nog steeds aan de Vogelenzangsweg, tussen
de Bekslaan en de kerk, een boerderij staat, met een boomgaard er
voor. In 1821 trouwde hij met Marijtje Brouwer uit Hillegom. Toen hij
de aflossing en rente van de hypotheek niet meer kon opbrengen,
verkocht hij de boerderij in 1834 aan jonkheer Willem Philip Barnaart
en werd hij de pachter van de boerderij Spiegelenburg op Oosterduin.
De naam Van Schagen zou meer dan 100 jaar met Oosterduin
verbonden zijn. Dochter Jacoba van Schagen trouwde in 1857 op 27
jarige leeftijd met de één jaar jongere landbouwer Jan van der Velden
156

jr. Een van de getuigen bij het huwelijk was Leendert Cazander, zwager
van de bruidegom.
De familie Cazander op het Naaldenveld
Dina van der Velden, dochter van Jan van der Velden sr. En Petronella
Wijnands, was in 1854 gerouwd met de landbouwer Leendert Cazander
die in 1825 te Overveen was geboren als zoon van Leendert
Cazander sr.. blauwmakersknecht bij de blauwselmolen Duinzigt, en
Matje Zonneveld. Hij was pachter van een boerderij op het Naaldenveld,
op nummer 24 aan de Doodweg (de tegenwoordige Van Vollenhovenlaan),
waar Dina van der Velden in 1867 is overleden.
Johannes Mattheus Cazander, de in 1865 geboren jongste zoon
van Leendert Cazander en Dina van der Velden, trouwde in 1892 met
Catharina Elisabeth van Schagen, dochter van Comelis van
Schagen en Catharina Sintenie. Zij hadden een melkzaak in Den Haag
en waren later woonachtig in Heemstede, waar Catharina Elisabeth
van Schagen in 1922 is overleden. Johannes Mattheus Cazander,
hertrouwd met Anna Hoomans, is in 1958 gestorven.
De tweede generatie Van Schagen op Oosterduin
Cornelis van Schagen, de in 1825 op de boerderij in de Vogelenzang
geboren zoon van Jacob van Schagen en Marijtje Brouwer, kwam
met zijn echtgenote Catharina Sintenie, die afkomstig was van de
boerderij Sinneveit in Santpoort-Z., in 1854 op Oosterduin te wonen
in de helft van de dubbele woning direct tegenover de Munterslaan. Dit
pand zou destijds zijn gebouwd van de afbraak van het herenhuis van
Oosterduin, en in 1900 werd afgebroken om plaats te maken voor de
dubbele opzichterwoning Oosterduinweg 114-116, waar volgende
generaties van de familie Van Schagen nog tot na de oorlog op 114
hebben gewoond.
Cornelis van Schagen, landbouwer-veeteler van beroep, en Catharina
Sintenie hebben in totaal 15 kinderen gehad, waarvan er 9 jong zijn
overleden. De oudste dochter, Maria, trouwde in 1889 met de melkverkoper
Theodorus Gerardus Johannes van Staveren, die zich in
Heemstede vestigde. Jacobus Cornelis van Schagen, de in 1857
geboren oudste nog in leven zijnde zoon, begon een jaar later, in 1890
te Heemstede zijn stalhouderij, vrachtrijders- en landbouwbedrijf en
legde daarmee de basis voor het huidige automobiel-Peugeotdealerbedrijf.
Anna Clasina van Schagen, de in 1872 geboren jongste dochter
van Cornelis van Schagen en Catharina Sintenie begon een melkzaak
in de Poststraat te Zandvoort. Zij trouwde in 1897 met Jan van der
157

Velden, een zoon van Dirk van der Velden en Anna van der Veldt.
Dirk van der Velden was de broer van Jan van der Velden jr. die met
Jacoba van Schagen was getrouwd en zijn in 1862 overleden vader als
tolgaarder aan het Klaphek had opgevolgd.
Anna Clasina was door het overlijden van Jan van der Velden op 23
april 1898 al binnen een jaar weduwe! Op 22 november 1899
trouwde zij met Leoardus Johannes Cazander, die in 1874 was
geboren, twee maanden na het overlijden van zijn vader Leendert
Cazander, die een jaar na de dood van Dina van der Velden was
hertrouwd met Elisabeth Kroon. Zij woonden aanvankelijk in de Poststraat
te Zandvoort, maar verhuisden circa 1910 naar een boerderij
onder Vijfhuizen, waar Leonardus Johannes Cazander in 1940 is
overleden. Zijn echtgenote Anna Clasina van Schagen is een jaar later
plotseling gestorven. Zij werden beiden begraven op het kerkhof bij de
T.K.kerk van de Lijnden.
Jacoba van Schagen is op 15 februari 1890, op 59 jarige leeftijd
overleden. Met het overlijden op 77 jarige leeftijd van haar echtgenoot
Jan van der Velden jr. (21 mei 1908), kwam ook een einde aan de
tolgaarders/herbergiersaffaire. Jan van der Velden en Jacoba van
Schagen hadden een zoon, Johannes Jacobus, die op 2 januari
1866 was geboren. De "Jan van het klaphek" dus, de grootvader van
de heer P.J.van der Velden.
De familie Van der Velden op Duin en Vaart
Boudewijn van der Velden, ook een zoon van Dirk van der Velden
en Anna van der Veldt, was eind 19 e eeuw de pachter van de boerderij
Duin en vaart bij Boekenrode (Alverna). Op 11 mei 2000 vierde het
echtpaar J.L.van der Velden-Milatz hier zijn 50 jarig huwelijk!
J.W.G.van Doorn
Weerstand tegen botsculptuur
De redactie ontving diverse reacties op een nabij de begraafplaats aan
de Herfstlaan in de openbare ruimte geplaatste sculptuur van de
beeldhouwer Adam Colton. Deze in 1957 te Manchester geboren
kunstenaar laat zich inspireren door botten en schedels. Zijn motto
\s-."Back to the Bone". Eerder was hij in 1997 vertegenwoordigd op
de expositie 'Hier & Meer' nabij het Oude Slot. Zijn in aluminium
gegoten werk "Bones of the Earth", dat met staaldraad vastgemaakt
ten koste van twee bomen in de lucht hing, heeft buiten de inner circle
158

van moderne beeldhouwers weinig indruk achtergelaten
Het thans door de gemeente Heemstede aangekochte beeld heeft
ongeveer 65.000 gulden gekost.
Volgens de maker gaat het om een honderdvoudig uitvergroot botje,
dat zich bevindt in het gehoororgaan van een schaap. Anderen menen
er een mammoetpoot c.q. -oor in dan wel een ingedeukt megablikje in
te herkennen. Volgens mevrouw S. v.d.Weiden verdraagt de landschappelijke
omgeving: het gazon en bossage van Groenendaal niet
een dergelijke dominante blikvanger, uitgevoerd in glanzend aluminium.
Dat ligt geheel anders voor de dijk langs de snelweg van Harderwijk
naar Flevoland, welk decor welhaast schreeuwt om een dramatisch
kunstwerk, waarvoor Colton door de gemeente Harderwijk en
provincie Gelderland is uitverkoren. Eerder maakte hij het ontwerp
voor een kolossale natuursteen in de vorm van een rundertong als
gedenkteken voor de Joodse oorlogsslachtoffers in Haarlem. Dat
leidde tot commotie binnen de Nederlands Israëlitische Gemeente in
Haarlem en het project is vervolgens, mede om andere redenen,
afgeblazen.
/ Architect T. Jenkins brengt in
f \ herinnering dat eerder cultureel
erfgoed van regionale
kunstenaars als Levinus Tollenaar,
Hans Wiesman en
Hans Schepers werd gesloopt.
In de streekpers en op het
internet is aan dit - na herstel
terug te plaatsen kunstwerk -
reeds veel aandacht gegeven.
Het van aluminium vervaardigde
beeld blijkt tamelijk
kwetsbaar. De fotograaf stelde
bovendien vast dat het van
zijn voetstuk gehaalde en door
vandalen in de Van Merlenvaart
te water gelaten kunstwerk
zeer primitief was bevestigd.
Onverschrokken spuitgasten
hebben het gevaarte
op het droge gehaald en in
afwachting van herstel en her-
159

plaatsing naar de gemeentewerf
overgebracht.
Uit een check bleek dat op
een betonnen basis de
roestvrije stalen bouten op
de vier verankeringpunten
onvoldoende waren vastgelast
aan twee aluminium
stripjes.
Bijgaand twee door de heer
V.C.Klep vervaardigde foto's
van de sokkel en sculptuur.
Archivaria en noviteiten
Het heeft even geduurd, maar zoals elders in dit blad beschreven,
beschikt de VOHB thans over een eigen website op het wereldwijde
Internet: www.oudheemstedebennebroek.nl Daarmee wordt ook aan
de talrijke in het buitenland woonachtige Heemstedenaren en Bennebroekers
een forum gegeven vragen te stellen of herinneringen mee te
delen.
Het VOHB bestuur heeft de firma Architext in Haarlem opdracht
verstrekt een monumentengids van Heemstede samen te stellen.
Deze zal in 2003 verschijnen. De komende jaarpremieavond op
dinsdag 19 november aanstaande zal zijn gewijd aan voormalig ambacht/gemeente
alsmede huidig landgoed Berkenrode.
Een voorgenomen aflevering over het buurtschap de Glip is uitgesteld
naar één van de komende nummers.
160

Zustervereniging "Ons Bloemendaal" vierde op 8 april jongstleden
tijdens een lustrum-jaarvergadering haar 25 jarig bestaan. Bij die
gelegenheid sprak VOHB voorzitter Frans Harm zijn gelukwensen uit
aan onze goede nabuur en overhandigde hij een facsimile van een
oude Hartekamp-kaart aan de zittende bestuursleden. Bij die gelegenheid
hield mevrouw Carla Oldenburger-Ebbers uit Wageningen, een
diapresentatie over de historische combinatie van groen en cultuur in
Bloemendaal en naaste omgeving.
Het VOHB bestuur is benaderd door een vertegenwoordiger van de
bewoners Eikenlaan/Berkenlaan, welke woningen mogelijk worden
gesloopt ten gunste van nieuwbouw. De eengezinswoningen zijn respectievelijk
1913 en 1921 tot stand gekomen onder architectuur van
het in Heemstede bekende trio J.Th.J.Cuypers, J.Stuyt en gemeenteopzichter
Jac.Etmans. Op de MIP-inventarisatiekaart van de provincie
Noord-Holland wordt dit sociale woningbouwcomplex van belang geacht
als onderdeel van het oeuvre Stuyt en Cuypers. De commissie
Karakterbehoud van de VOHB heeft de huizen niet opgenomen in
haar inventarisatie van in de toekomst te beschermen monumenten.
Dat geldt nochtans wel voor de gevelsteen Berkenlaan 17, in 1914
geplaatst door de woningbouwvereniging Berkenrode. Verder het
stenen toegangspoortje tot de
achtertuinen van de destijds
gebouwde weduwehuisjes met
inscriptie "Nova et Vetera"
[=Nieuw en Oud], opgenomen
in de jaarpremie van 1991:
'Wat ons is nagelaten...; Kleine
en verborgen monumenten
in Heemstede en Bennebroek'.
Door de heer H.J.van Veldhuijsen
en andere bewoners
van beide lanen is een aanvraag
gedaan voor beschermd
monument bij de Rijksdienst
voor Monumentenzorg en het
provinciaal bestuur van
Noord-Holland.
De laatste jaren zijn door on- Gelukwensen van voorzitter Fran Har, >
achtzaamheid en gebrek aan aan voorzitter Michiel Spoor
161

historisch besef verscheidene oude grenspalen spoorloos verdwenen.
Ook in ons blad is hier regelmatig op gewezen, onder meer in
aflevering 109 naar aanleiding van het verlies van 2 limietpalen te
Bennebroek. In dit verband complimenteren we de Amsterdamse
Waterleidingduinen die recent een uit 1730 daterende grenspaal,
welke de scheiding aangaf tussen de duinen van ambachtsheer Six van
Hillegom en de duinen van Van Limburg Styrum, na reparatie heeft
teruggeplaatst. Dat gebeurde op 18 maart jongstleden op zijn plek
langs de Scheidingsbaan bij Starrenbroek. (zie ook: Struinen, nummer
33, 2002).
Onze regionale deskundige op het gebied van grensstenen de heer
W.M.ten Hacken ontdekte o.a. een dergelijke paal met de letters K en
op achterzijde B (= vermoedelijk Krayenest en Berkenrode). Deze
staat voor de zorginstelling "Sint Jacob in de Hout" nabij de "Blauwe
brug" achter de abri.
Een prijzenswaardig initiatief van de afdeling
Groenvoorziening der gemeente Heemstede
is om tijdens graafwerkzaamheden in
de grond gevonden stenen van een oude
zitbank aan de Herenweg tegenover Huis
te Manpad op zijn oorspronkelijke plek te
herplaatsen.
Meermaals is in ons verenigingsorgaan geschreven
over de kunstcollectie Gutmann
op Bosbeek. Na enige tientallen
jaren van procederen door nakomelingen
en talrijke brieven en nota's heeft het ministerie
van OCW besloten dat meer dan
200 werken aan de familie worden teruggegeven.
Daaronder schilderijen, serviesgoed
en tafelzilver. Bijna zestig jaar na
dato heeft de oorlogsperiode niet enkel
Grenspaal Krayenest (foto
W.M.ten Hacken)
voor Joden haar sporen tot op de dag van vandaag nagelaten. In het
vorige nummer is gewezen op een tweede herziene druk van het boek
'Uitgewist: hoe Jan Oom verdween in "Nacht und Nebel" en
enkele andere histories uit WO II'. Door professor W.Hijmans
waren we al opmerkzaam gemaakt op een dossier waaruit zou blijken
dat genoemde hoofdpersoon een "scharrelaar" was. Thans werden we
geattendeerd op een artikel in het juli/augustusnummer 2002 van
'Terugblik '40-'45; maandblad van de documentatiegroep '40-'45'
162

met een herziene recensie inclusief rectificatie. Uit een dossier bij het
Ministerie van Justitie in Den Haag blijkt dat de heer Oom in juli 1940
lid was geworden van de SS. De auteur heeft dit laatste gegeven
achterwege gelaten in zijn biografische schets, maar enkel vermeld dat
er van een spoedcursus radiotelegrafie in München niets terecht kwam
en Oom spoorslags terugkeerde naar Nederland "toen hij moest
tekenen en daar voelde hij niets voor". Een en ander neemt niet weg
dat Jan Oom uiteindelijk na veel ontberingen in april 1944 omkwam
in het concentratiekamp Bergen-Belsen.
Achteraf moet het besluit van de gemeente Heemstede als terecht
worden beschouwd geen nieuwe namen toe te voegen aan de eerder
vermelde 45 oorlogsslachtoffers op een stenen plaquette aan de voet
van het bevrijdingsmonument op de Vrijheidsdreef.
Een positief bericht ontvingen we van de historica dr. Annie Huismanvan
Bergen omtrent oorlogsslachtoffer J.Nienhuis Deze was na
verlof uit Nederlands Oost Indië sinds april 1940 op het adres Rembrandtlaan
18 woonachtig en is op 30 januari 1945 als gijzelaar in
Utrecht is gefusilleerd. Vanwege het uitrijden van de Elfstedentocht (in
1933) zal Nienhuis ter gelegenheid van de 100 slc verjaardag in 2009
op een Fries monument met zijn naam op een tegel worden geëerd.
Veel is de voorbije eeuw geschreven over het legendarische nonnenklooster
dat graaf Dirk II in 942 vanuit Egmond naar Bennebroek zou
hebben overgebracht. Ondanks alle twijfel schreef oud-gemeentesecretaris
C.Bregman nog in 1972: "Nee, Bennebroekers, dat klooster
laten we ons niet ontnemen!". In het Jaarboek van de Vereniging
Haerlem van 1978 kwam na grondige studie van de bronnen de
destijds in Bennebroek woonachtige historicus dr.H.A.van Vessem tot
de conclusie dat deze gemeente beslist niet in aanmerking komt. Even
onwaarschijnlijk als plaats van vestiging (ter bescherming tegen de
ruige West-Friezen) lijkt overigens de plaats Benningbroek. Tijdens
een lezing in het raadhuis ontdekte pastoor dr.M.Wagemaker bij toeval
in de foliant van H.van Heussen, 'Kerkelijke historie en outheden der
zeven vereenigde provincien'(derde deel, 1721) dat onder Heiloo in de
late middeleeuwen sprake is van "1 want landts by Binnebroek" , de
naam van een hoeve tussen Alkmaar en Heiloo. Reden genoeg voor
hernieuwd onderzoek inzake deze kwestie.
De Stichting Historie Future heeft alle nummers van ons blad HeerlijkHeden
ingescand. Dat is tevens gebeurd voor de lokaal-historische
tijdschriften van Velsen, Santpoort, Bloemendaal. Zandvoort, Haarlem
en de Haarlemmermeer. Al deze informatie verschijnt op cd-rom
163

die door belangstellende leden tegen een redelijke prijs kunnen worden
besteld. Meer informatie over prijs e.d. verschijnt in de volgende
aflevering.
Reeds verschenen op cd-rom is de digitale Bomans Krant, uitgebracht
door redacteur en Neerlandicus drs.Jac. Aarts (Bauerstraat 29-
II, 6813 KZ Arnhem). Deze bevat ook artikelen over de schrijver
Godfried Bomans in relatie tot Heemstede en kan door belangstellenden
voor de minimale prijs van slechts 5 euro worden besteld op het
e-mailadres : j.aarts@chello.nl
Het archief van de VOHB is de laatste maanden verrijkt met o.a. de
volgende aanwinsten:
- Kop en schotel met logo van Berkenrode (R.Laimböck).
- Collectebusje ten behoeve van Kerstviering van de Christelijke Vereniging
van de verpleging van lijders aan vallende ziekte (K.de
Raadt).
- Glas met afbeelding van Meer en Bosch (K.de Raadt).
- Een aantal (wijn)flessen met etiketten in relatie tot de omgeving
(mw.H.Kerkvliet).
- J.W.Regenhardt. Zouavenbloed? Een gezin en de geschiedenis. Doctoraalscriptie
geschiedenis 1984. [Over o.a. .Martinus Schabbmg,
een in Bennebroek geboren zouaaf die na twee jaar in pauselijke
dienst in 1869 naar Heemstede terugkeerde waar hij nog 40 jaar
(als tuinman) werkte en woonde. Kleinzoon Jan was tussen eind
1952 en 31 juli 1954 als legionair in Vietnam werkzaam en sneuvelde
in de beslissende slag bij Dien Bien Phoe]. (drs.C.E.Schabbing,
Haarlem).
- Kopie van 'De wateringen in Zuid-Kennemerland' uit 'Stromen in
Zuid-Kennemerland in het verleden en heden' (1993) door K.J.Kan
(W. Verkade)
- Een speldje met 'Linnaeushof'en locomotiefje, waarschijnlijk vervaardigd
bij gelegenheid van de introductie van een kinderspoortrein
in 1965 (Koolwijk)
- Ex libris van St.Henricus U.L.O. Anoniem, vermoedelijk uit omstreeks
1950.
- Foto's van boerderij van Van Schie uit 1976 (A.Koopman).
- Pentekening van Hervormde Kerk Bennebroek door Piet Wiegman,
circa 1982 (N.Blankevoort, Bloemendaal).
Emeritus pastoor drs.E.C.Hoogervorst uit Heerenveen maakte op 3
mei 2002 een videoband van een laatste bezoek van oud-seminaristen
aan Hageveld. Hij zal deze per codicil voor de VOHB reserveren.
164

Andere leden worden hiermede gewezen op deze mogelijkheid van het
afstaan van lokaalhistorisch interessante objecten of documenten aan
de vereniging na hun overlijden.
Tot besluit volgt een overzicht van enige recente literatuur betreffende
Heemstede en Bennebroek.
Ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de Onze Lieve Vrouw
Hemelvaart kerk en parochie verscheen als nummer 58 in de serie
Haarlemse Miniaturen een boek, samengesteld door mevrouw Wil de
Groot-Boot, Michel Bakker en priester Matthieu Wagemaker. Een
boeiende uitgave waarin zowel de geschiedenis van het kerkgebouw
aan het Valkenburgerplein als driekwart eeuw geloofsgemeenschap
uitvoerig ter sprake komen.
Met architectuurhistoricus drs. Michel Bakker staat voorts een interview
over 'Monumentenzorg in Suriname' in het tijdschrift 'Heemschut'
van juni 2002. Aanleiding hiervoor is de nominatie [intussen
plaatsing door de UNESCO] van Paramaribo voor de Werelderfgoedlijst.
Van Anne-Marleen Hulsebos ontvingen we haar doctoraalscriptie (Universiteit
van Amsterdam): 'Een monument van levenskunst. Over de
onthullende Westerbork-brieven van Etty Hillesum (1914-1943) in een
verhulde oorlogsuitgave'. Deze schuiluitgave over de kunstschilder
J.B.van der Pluym (1843-1912) verscheen in 1944 clandestien dankzij
bemiddeling van de twee in Heemstede woonachtige verzetsjournalisten
David Koning en Ben Korsten.
Margreeth Pop en Jaap Temminck zijn de auteurs van het kortelings
door Schuyt uitgeven boek: 'Kleverlaan; de geschiedenis van een
begraafplaats'. De meeste foto's zijn gemaakt door burgemeester
J.J.H.Pop. Deze rustplaats in Haarlem-Noord (voorheen Akendam) is
aangelegd door de bekende architect Jan David Zocher jr. (1791-
1870) die tegelijkertijd in 1828-1829 de Heemsteedse algemene
begraafplaats ontwierp op de vroegere buitenplaats 'Westermeer'.
Volgens een globale schatting hebben zon 100.000 personen hier
hun laatste rustplaats gevonden. Van 200 meer bekende doden is een
beknopte biografie opgenomen. Van hen hebben de volgende mannen,
en 1 vrouw, in Heemstede gewoond. Verschillende telgen Beels
(ambachtsheren van Heemstede), de beeldend kunstenaars Theofile de
Bock, A.L.Koster en H.J.Scholten, J.L.E.I.Breda Kleynenberg (o.a.
journalist), twee bloemisten Kersten, J.van der Pigge (oprichter van
gelijknamige tabakszaak in Haarlem), J.W.Sevenhuysen (architect),
jonkheer G.F.van Tets (Commissaris des Konings), Margaretha Jacoba
165

de Neufville (bewoonster van 'Sparenhout' en schrijfster van historische
romans), J.W.Hilbrander (o.a. ziekenbezoeker) en enkele telgen
uit het geslacht Van Wickevoort Crommelin van het landgoed Berkenrode.
Uit Bennebroek is vermeld de in die plaats geboren heer
J.C.Cramer (1832-1899), huis- en decoratieschilder en een verdienstelijk
brandweerman in Haarlem, sinds 1855 als sergeant bij spuit 5
en vanaf 1873 kapitein bij spuit 5.
Ter gelegenheid van het 150 jarig bestaan van de Haarlemmermeer
is een multimediapakket uitgegeven in de vorm van een doosje bestaande
uit een boekje van 164 pagina's waarin een beeldkroniek
voorkomt met een ondersteunende informatietekst. Het bestrijkt de
geschiedenis van 1250 tot 2002. De publicatie is ingedeeld in drie
onderwerpen: Land, Water en Lucht. Het totaal aantal afbeeldingen
bedraagt 550 en geeft de introductie tot een bijgevoegde cd-rom
waarop 1.800 afbeeldingen voorkomen. Het pakket is verkrijgbaar bij
het Historisch Museum Haarlemmermeer voor 15 euro. Het kan per
post worden toegezonden na overmaking van 18 euro op bankrekening
15.55.89.997 van het hiervoor genoemde museum onder vermelding
van 'Pioniers pakket'.
Dit jaar verscheen als handelsuitgave, tevens 21 mei 2000 als proefschrift
verdedigd aan de Universiteit Utrecht, het boek: 'Een eigentijds
verleden; alledaagse historische cultuur in Nederland, 1945-
2000' (ISBN 90-6550-658-6) door Kees Ribbens. Een goed leesbaar
boek waarin de niet-professionele geschiedbeoefening in een wetenschappelijk
kader aan de orde komt. De auteur staat hierin uitvoerig
stil bij de manier waarop Nederlanders sinds 1945 omgaan met hun
verleden. Talrijke deelterreinen van de naoorlogse historische cultuur
passeren de revue: geschiedenisonderwijs, monumentenzorg, genealogisch
onderzoek, archiefbezoek, amateurarcheologie, heemkundebeoefening
etc. Gewezen wordt op de betekenis van de momenteel
omstreeks 1.500 historische verenigingen en oudheidkundige genootschappen
(met gezamenlijk ruim 300.000 leden) voor de plaatselijke/
regionale geschiedbeoefening in ons land. Deze zijn van eminent
belang voor de historische infrastructuur, hetgeen de promovendus
met Zwolle als uitgewerkt thema aantoont.
Kopij voor nummer 114 wordt gaarne voor 1 oktober aanstaande
ingewacht.
166
Hans Krol

Een stille verscholen begraafplaats
Enkele jaren geleden schreef ik voor HeerlijkHeden een serie van drie
artikelen over het eeuwenoude kerkhof rond de Hervormde kerk aan
de Binnenweg in Bennebroek. In dit artikel wil ik iets vertellen over een
andere begraafplaats in Bennebroek, namelijk die bij De Geestgronden,
de instelling voor Geestelijke Gezondheidszorg, tot voor enkele
jaren het Psychiatrisch ziekenhuis Vogelenzang. , . ,,r! • ...
Bedoelde begraafplaats is aangelegd in 1928. In dat jaar was de bouw
van het ziekenhuis zover gevorderd, dat patiënten konden worden
opgenomen. De begraafplaats was bedoeld voor patiënten en voor
leden van de directie en het personeel van het ziekenhuis. Reeds in het
jaar 1928, nog voor de officiële in gebruikneming van de begraafplaats,
vond de eerste teraardebestelling plaats.
In die tijd hadden niet alleen kerken en kloosters een eigen begraafplaats;
ook bij grotere instellingen was dit het geval. De Stichting
Vogelenzang (zo werd het ziekenhuis in het verleden aangeduid) was
toen een gesloten instelling, dat wil zeggen men zorgde zoveel mogelijk
zelf voor alles wat nodig was om het ziekenhuis geheel zelfstandig
te laten functioneren. Het werd eens "een dorp in een dorp" genoemd.
Zo was ook de exploitatie van de begraafplaats geheel in eigen hand.
De lijkkisten werden tot ver na de Tweede wereldoorlog in de eigen
timmerwerkplaats gemaakt. Nadat de ambtenaar van de Burgerlijke
stand daartoe verlof (toestemming) had gegeven verzorgde men ook
zelf de begrafenis.
Het terrein van het ziekenhuis was en is nog steeds groot, circa 40
hectare. Voor de aanleg van de begraafplaats koos men voor het
zuidelijk bosgedeelte van het terrein. Dat deel van het terrein ligt net
over de gemeentegrens Bennebroek/Hillegom. Een heel rustige verscholen
plek waar in de ruime omgeving toen (en ook nu nog) geen
andere activiteiten plaats vonden. De breedte van het voor begraven
gereserveerde terrein was 56 meter, de lengte 126 meter, ongeveer
7000 vierkante meter dus. Een deel ervan, groot 22 bij 26 meter, was
afgezonderd voor graven van leden van directie en personeel, die er
voor gekozen hadden daar te ruste te worden gelegd.
In de loop der jaren zijn op deze stille plek 640 personen begraven,
167

voor het overgrote deel patiënten van het ziekenhuis. Op de hoeken
en ook op enkele andere plaatsen om het rechthoekige terrein stonden
betonnen plaaltjes. Een andere afzetting was er aanvankelijk niet.
Uit het goed bijgehouden Begraaf boek, dat Grafschrift genoemd werd,
blijkt, dat op een klein aantal graven op verzoek van de familie een
grafsteen of zerk geplaatst is. Enkele daar begraven patiënten zijn op
een later tijdstip opgegraven en overgebracht naar een door de familie
aangegeven plaats elders in het land.
In de Tweede wereldoorlog moest het gehele ziekenhuisgebeuren van
de stichting op last van de Duitse bezetting uit Bennebroek verdwijnen
(van 1943 tot na de bevrijding in 1945). Van de toen 930 patiënten
werden er 369, met 100 bijbehorende personeelsleden, over gebracht
naar het Psychiatrisch ziekenhuis in Franeker. Naar het ziekenhuis in
Ermelo gingen 384 patiënten met 128 personeelsleden. De overige
177 patiënten konden thuis worden opgevangen.
De afwezigheid in Bennebroek van patiënten en personeelsleden van
het ziekenhuis betekende onder andere dat er op de begraafplaats van
Vogelenzang geen begravingen plaats vonden.
Waren er volgens het Grafschrift in het jaar 1942 nog 48 begravingen,
in de periode dat de Duitse militairen de ziekenhuisgebouwen in
gebruik hadden vonden er dus geen ter aardebestellingen plaats. De in
die tijd overleden patiënten zijn begraven in Franeker en in Ermelo.
Het ziekenhuis in Ermelo had, zoals in Bennebroek, een eigen begraafplaats.
De tijden veranderen, ook de gebruiken bij begraven en de daarvoor
geldende regels. In 1965 besloot het bestuur van Vogelenzang de
patientenafdeling van de begraafplaats te sluiten. Aan Tuin- en Landschapsarchitectuur
Vroom te Glimmen werd verzocht een beplantingsplan
voor het patientendeel van de begraafplaats te ontwerpen. Op
basis van dit plan werden de graven van de patiënten met een extra
laag aarde bedekt en vond beplanting met bomen en struiken plaats.
De graven werden dus niet geruimd. Het personeelsgedeelte werd in
tact gelaten. De personeelsleden, die de wens daartoe te kennen
hadden gegeven, konden daar te zijner tijd dus nog begraven worden.
Dit kleine deel van de begraafplaats werd door middel van een taxushaag
van het overige nu weer beboste deel van het terrein afgescheiden.
Aan de voorzijde kwam een eenvoudig hekwerk. Op dit moment
is van de patientenbegraafplaats niets meer te zien. De geplante
168

omen en struiken hebben er voor gezorgd, dat die plek een geheel is
geworden met het omringende bos.
In 1985, twintig jaar later dus, besloot het ziekenhuisbestuur ook het
afgezonderde personeelsgedeelte van de begraafplaats te sluiten. Er
konden van dat tijdstip af nog slechts gezinsleden van eerder daar
begraven personeelsleden ter aarde worden besteld. Op grond van
deze toezegging hebben sinds 1985 nog enkele begravingen plaats
gevonden. De laatste was in 1993.
Op het personeelsgedeelte is in 1935 begraven Ds. W.W. Smitt, de
eerste predikant van de Stichting Vogelenzang. In 1939 overleed Dr.
A.J. de Blinde, de eerste geneesheer-directeur.
Ook hij werd op het personeelsgedeelte begraven; zijn vrouw was vier
jaar eerder al daar te ruste gelegd. Later vonden ook andere directieleden
en medewerkers aldaar hun laatste rustplaats.
Spreken we nu oudere mensen, die in vroeger jaren bij Vogelenzang
werkten, dan wordt wel de opmerking gehoord, dat sommige artsen en
leden van de directie er de voorkeur aan gaven te ruste te worden
gelegd op de plaats waar ook patiënten die aan hun zorg waren
toevertrouwd begraven waren. Bij die gesprekken komt duidelijk naar
voren, dat de medewerkers van het ziekenhuis, die rond de exploitatie
van de begraafplaats een functie hadden, steeds met grote zorg en
aandacht voor de overledenen en hun nabestaanden te werk zijn
gegaan. Deze (nu nog maar kleine) rustplaats op zo'n stille plek
verdient die zorg en aandacht ook in de toekomst.
M. Verkaik
169

Een toeristisch vertoef te Heemstede 1,5 eeuw
geleden
In het verre verleden waren buitenlandse reizen voornamelijk voorbehouden
aan telgen uit de vermogende klasse. Zij maakten een 'Grand
Tour', waarbij (ook bij kunstenaars) het klassieke Italië erg in trek was.
Verbetering van de wegen en verkeersmiddelen en meer in het bijzonder
de aanleg van spoorwegen heeft het reizen bevorderd. In de eerste
helft van de 19 e eeuw zijn diverse gidsen en reisboeken gepubliceerd
waarin ook Heemstede en in mindere mate Bennebroek en Berkenrode
worden beschreven (1).
In 1847 verscheen in twee edities een 'Wegwijzer voor de inwoners
van Rotterdam, Schiedam, Delft en andere plaatsen in de nabijheid
van den Hollandschen spoorweg: welke zouden wenschen, op één dag
heen en weder een uitstapje te doen naar de omstreken van Haarlem'.
Een uitgave door de Haarlemse Erven F.Bohn van 32 pagina's met
een kaartje van Zuid-Kennemerland. In het voorbericht laat de anonieme
auteur weten dat deze gids evenzeer geschikt is "voor die van
Amsterdam en voor alle andere vreemdelingen, die in de gelegenheid
zijn, om längeren of korteren tijd in deze oord te vertoeven".
De "heerlijke landouwen' van Haarlem hebben meer te bieden dan
de omstreken van steden als 's-Gravenhage, Arnhem en Utrecht. Het
is vooral de verscheidenheid die Zuid-Kennemerland zo interessant
maakt: uitgestrekte bossen, vruchtbare weiden, bloementuinen, de
blekerijen, fraaie dorpen, buitenplaatsen, de hoge duinen met schone
vergezichten ten slotte de zee in al haar grootsheid. De bezoeker wordt
aangeraden wanneer men één dag per vertoef neemt hiervoor ongeveer
twaalf uur uit te trekken. "Te weten van 's morgens half tien tot
's avonds negen uren - bij één der vijf volgende vertoef plaatsen te
bepalen:
1ste
2*
4e
5 e
vertoef: den Hout
vertoef: Heemstede
vértoef: Zandvoort
vertoef: Bloemendaal
vertoef: Zandpoort.
Tweede vertoef Heemstede
"Wanneer men in dit fraaije dorp den dag wil doorbrengen, neme
170

men, aan de Station, plaats in den Omnibus [= diligence, getrokken
door paarden H.K.], die naar de logementen in den Hout rijdt. Aldaar
stapt men uit den wagen, en heeft reeds bijna de helft afgelegd van den
weg naar het dorp, dat drie kwartier uurs ten zuiden van Haarlem ligt.
Op zekeren afstand van den Hout, bereikt men het langs drie verschillende
wegen: hetzij over het Clooster, het landgoed van den Graaf van
Westerholt (2), hetzij over het voetpad langs den gewonen rijweg. Het
verschil, in de lengte dezer wegen, bedraagt naauwelijks vijf minuten
gaans. In het vernieuwde en van zwaar geboomte omgeven logement,
het 'Wapen van Heemstede', omstreeks half elf aangekomen, zal men
zich zeer wel bevinden en, gedurende het ontbijt, aldaar een fraai
gezigt hebben over de landerijen op het Belvedère, dat de Heer Hope,
voor weinige jaren, aldaar op een Duin van zijn uitgestrekt landgoed
heeft laten bouwen.
Het is nu twaalf uur, en om al het merkwaardige alhier behoorlijk te
kunnen zien, geef ik u den raad, uwen maaltijd tegen twee uur te
bestellen, en in dien tusschentijd, den Cruquius te gaan zien: een der
drie waterreuzen, welke bestemd zijn om de daarnevens liggende
Haarlemmer-meer droog te stoomen. Gij wandelt dus langs de Molenwerf
naar het Spaarne, waar gij een schuitje gereed zult vinden, om u
naar het begeerde punt over te voeren. Ziet gij aldaar wat drie of vier
honderd menschen, in den diepen en uitgestrekten put verrigten, ten
einde dien tot de grondslagen des werktuigs bekwaam te maken, dan
zult gij naauwelijks durven beslissen, wat merkwaardiger zij; het werk
waaraan men thans onder water bezig is, of het gebouw dat, op dien
grond, eens boven denzelve verrijzen zal: het is beiden reusachtig te
noemen.
Wend van hier het oog op het Spaarne: het is, even als de Newa bij
Petersburg, een der kleinste rivieren van ons werelddeel, maar die hier
en daar eene aanmerkelijke breedte heeft, zeer vischrijk is, en het
water uit de Meer, door Haarlem, naar Sparendam leidt, waar het zich
in het IJ ontlast. Meer dan twintig duizend schepen varen er jaarlijks
door gemelde stad, zoo dat het niet onmogelijk is, dat gij het Spaarne
met een aantal zeilende vaartuigen bedekt ziet, terwijl deze eeuwigdurende
beweging een aantal rijke lieden heeft uitgelokt, om, langs den
bevalligen linkeroever, buitenverblijven aan te leggen, van welken gij
er echter hier weinigen te zien krijgt. Nevens u ontwaart gij de
'Lantaren van de Meer', eene vuurbaak voor den uitgestrekten waterplas,
aan welks uitroeijing thans wordt gearbeid; maar die, zoo lang hij
nog bestaat, een fraai gezigt oplevert, wanneer gij een aantal zeilende
171

Titelblad van een boek uit 1739 met links de vuurbaak en rechts het Slot
van Heemstede
schepen daarover heen ziet glijden, of wanneer uw oog geboeid wordt
door kleine vaartuigen, die misschien bezig zijn iets tot uwen maaltijd
bij te dragen, opdat gij u voor het laatst nog eens aan heerlijken
meerbaars zoudt kunnen vergasten.
Het schuitje dat u hier heeft overgebragt, zal u waarschijnlijk naar de
Molenwerf terugvoeren, om van daar het dorp weer te bereiken,
hetwelk gij, om geen tijd te verliezen, ten vier uur voor goed moet
verlaten. Thans begeeft ge u naar het zeer nabij gelegen landgoed van
den Heer Hope, Groenendaal en Boschbeek genaamd, en verzoekt
den tuinman het straks genoemde Belvedère te mogen beklimmen. Hij
zal u langs bevallige paden en wateren derwaarts leiden, en u doen
zien, hoe de Kunst hier de Natuur is te gemoet gekomen; hoe hier alles
te zamen liep, om, van dezen heuvelachtigen grond, een der fraaiste
plekjes van Nederland te maken. Maar opgetogen zult gij staan,
wanneer ge u op het hoogste gedeelte van het Belvedère bevindt:
wanneer ge van daar, ten westen, het oog op Zandvoort slaat, het
verder naar Haarlem wendt en zoo vervolgens naar Amsterdam:
172

wanneer ge, zuidwaarts, Leydens Hooglandsche kerk, voorts Rijnsburg,
Noordwijk en ten laatste de zee ontdekt. Gewis zoudt ge wenschen
hier eenige uren te vertoeven, om zoo veel schoons, in al
deszelfs bijzondere deelen, te kunnen nagaan; maar er blijft u nog veel
te zien overig, om aan die begeerte te voldoen, en gij verzoekt dus den
tuinman u te vergezellen tot aan het hek naast 'Meer en Berg', waar gij
op den Haagschen straatweg komt, om langs dezen weg naar den
'Geleerden Man' te gaan, welk logement, een klein half uur van daar
gevonden wordt. Op uwen weg derwaarts, ontmoet ge al aanstonds,
aan de regterkant, een Gedenknaald, op den hoek van de Mannenpads-laan,
door den eigenaar, de Hoogleeraar Van Lennep (vader des
Dichters) van het Huis te Mannenpad aldaar opgerigt:
Ter eere van
WITTE VAN HAEMSTEDE
grave Floriszoon van Holland
en van
de brave burgers van Haerlem
die met hem
de vreemde MANNEN langs dit pad verdreven
den 26 april 1304,
en ter eere van hen
die tot ontzet van Haerlem
by dit MANNEPAD hun leven waagden,
den 8 julij 1573.
Wenscht gij eenen, tot ditzelfde landgoed behoorenden, zeer ouden
iepenboom te zien, die een zijner gebroken armen over den weg
nederbuigt, en aldaar twee jongere stammen verwekt heeft, ga dan
eenige schreden dit Mannenpad op, en gij zult op dat gezigt de
mogelijkheid erkennen, dat, na verloop van een paar eeuwen, de beide
kinderen, op hunne beurt, een hunner armen, in eene tegenovergestelde
rigting, naar de plaats uitstrekken, die thans hun nog stevige
oude vader bekleedt.
Van hier keert ge naar den straatweg terug, en vervolgt uwe wandeling,
onder fraai geboomte, naar den Geleerden Man.
Onderweg zult ge het vorstelijk verblijf, den 'Harte-Kamp' ontmoeten;
een landgoed waar, vóór honderd jaar, de beroemde Linnaeus veel
verkeerde; doch de boom, aldaar door hem geplant en naar hem
genoemd, is, vóór veertig jaar, door geldzuchtige sloopers omgehakt
173

Wandelaars bekijken de gedenknaald aan het Manpad (1911)
(3). En nu bevindt ge u, omstreeks zes uur, aan het reeds genoemde
logement, waar ge, voor het huis, een alleraangenaamst gezigt zult
hebben op het fraaije dorp Bennebroek. Ondertusschen hebt ge den
kastelein, bij uwe aankomst aldaar, last gegeven, dat er, tegen half
acht, een wagen gereed sta, om u naar Haarlem terug te brengen.
Gij zegt den voerman den straatweg te volgen tot Schouwtjeslaan, die
in te rijden, en zóó, langs de Leydtsche-vaart en voorbij de Zijlpoort,
langs de Singels, tot aan het Spaarne, en vervolgens over de Bolwerken
te gaan, en welke kleine omweg u niet de minst verrukkelijke
gezigten zal opleveren.
Noten
(1) Zie behalve het literaire 'Hollands Arkadia of wandelingen in de omstreken
van Haarlem' door Adriaan Loosjes Pz. (1804)-1805, o.a
- H.Potter. Reizen door een groot gedeelte van Zuid-Holland gedaan in de
jaren 1807 en 1808.
Amsterdam, C.L.Schleijer, 1909.
- [L.J.Quarles van Ufford] Beknopte beschrijving der stad Haarlem, kunnende
dienen tot eenen gids bij de beschouwing der merkwaardigheden, welke
deze stad en derzelver omstreken opleveren. Haarlem, Vincent Loosjes,
1829. 107p.
174

(2) Quarles van Ufford (zie lit.opgave) had hierover eerder geschreven: "Onder
de Buitenplaatsen, welke Heemstede versieren, moeten wij met lof het
Clooster vermelden, welke plaats haren naam ontleent van het Bernaditer
Klooster, dat aldaar gestaan heeft, en in 1458 gesticht was. Deze
plaats is op nieuw aangelegd door den heer Zocher, zeer bezienswaardig,
en behoort den Heer Schaep in eigendom toe".
(3) Ongeveer een halve eeuw eerder schreef hierover een Fransman in zijn
'Reis door Holland in het jaar 1806 en 1807' (een vertaalde uitgave van
E.Maaskamp, deel 2): "Onze togt van leiden op Haarlem met de Trekschuit
had niets bijzonders. Van verre tuurt het oog op eenige torens,
lustplaatsen en enkele gebouwen, die het voorkomen van oudheid
hebben. Hoe gaarne had ik alhier een uitstap gedaan op den Hartekamp,
een voornaam lusthuis, alwaar zich, door de welwillendheid van zijnen
begunstiger, die beroemde Man vormde, die als een tweede Adam,
planten en gewassen, vogels en vissen, tam en wild gedierte, bij name
genoemd, of, zoo gij wilt, herdoopt heeft. Dan, het onstuimige saizoen
veroorloofde ons deze hulde aan den onsterfelijken Linnaeus niet".
Emile Erens (1865 - 1951)
een leven op het Oude Slot tussen heiligen en anjers
Inleiding
Bijna vijftig jaar, van 1903 tot en met 1951, woonde op het Oude Slot
de uit Limburg afkomstige Emile Erens. Hij leidde daar een opmerkelijk
dubbelleven. Hij was eigenaar van een anjerkwekerij die bekend
was over de hele wereld. Maar hij was ook een van beste hagiografen
die Nederland gekend heeft. Mensen die zijn boeken lazen wisten niet
dat hij ook anjers kweekte. En zij die hem kenden als kweker wisten
vaak niet dat hij ook bekend was als schrijver van de levens van
heiligen. Op beide terreinen heeft hij pionierswerk verricht.
Het jaar 2002, dat door de Floriade in het teken staat van bloemen en
planten, is een goede aanleiding om aandacht te besteden aan het
leven en werken van deze markante uit Limburg afkomstige Heemstedenaar.
Belangstellenden in levensbeschrijvingen van heiligen (hagiografie)
zullen wel eens zijn naam zijn tegen gekomen. Maar omdat de hagio-
175

Emile Erens circa 1950
grafie binnen de Nederlandse letterkunde
een bescheiden plaats inneemt zal men zijn
naam niet aantreffen in letterkundige naslagwerken.
Wel komt men daarin alles te
weten over zijn oudere broer Frans; maar
die was dan ook één van de Tachtigers
Wie was Emile Erens die het aandurfde op
een eigen vernieuwende wijze levens van
heiligen te beschrijven? En nog wel in een
tijd dat hagiografie voor velen gelijkstond
met te brave, te zoete en dus onleesbare
lectuur. Het antwoord op deze vraag treft u
hierbij aan.
Jeugd en leerjaren
Maria Emilius Josephus Hubertus 'Emile' Erens werd op 27 april 1865
geboren te Schaesberg op de hoeve 'Huis de Kamp'. Deze boerderij,
eigenlijk was het meer een landgoed, lag aan de weg van Heerlen naar
de Duitse grens. Ooit was dit gedeelte van Limburg een streek waar
zich alleen jagers, smokkelaars en vluchtelingen ophielden. Een gebied
waar vaak om is gestreden en vreemd krijgsvolk bivakkeerde. Zelfs in
de jeugdjaren van Emile, tijdens de Frans-Duitse oorlog (1870/71),
trokken Italiaanse doedelzakspelers aan de hoeve voorbij al spelend en
zingend: "Vive la France, morte alla Prussia".
Zijn vader bestuurde het landelijke boerenbedrijf op een gemoedelijke
wijze. Hij was een stille teruggetrokken man die 's avonds vaak in de
keuken bij het vuur zat en met de knechten het werk besprak van de
afgelopen en de volgende dag. De voertaal daarbij was plat-duits.
Onderling sprak men in het gezin Duits of Frans.
Zijn broer Frans beschrijft in zijn boek 'Vervlogen jaren' het leven op
de hoeve aldus: "Wij leefden in een kleine patriarchale republiek,
waar aan ieders behoefte werd voldaan. Zij (de knechten) waren
ondergeschikt niet zozeer aan de een of andere persoon als aan de,
van zelf sprekende toestand. Daardoor bleven die knechten tot in
hun hoge ouderdom daar, waar zij als jongemannen waren gekomen.
Zij waren tevreden en gingen op in het leven van mijn
grootouders en ouders en deze gingen weer voor een groot deel op
in hun leven."
176

Geboortehuis Emile Erens
Emile groeide op in een door en door katholieke milieu, 's Avonds na
volbrachte arbeid knielde het personeel in de keuken om de rozenkrans
te bidden. Daarna volgden met uitgestrekte armen vijf Onze
Vaders en vijf Weesgegroeten ter ere van de vijf wonden van Christus.
Al deze gebeden waren in het Duits.
Ook woonden twee tantes, de zusters van zijn vader, op de hoeve. Zij
waren zeer vroom. In hun slaapkamer stonden heilige beelden en aan
de wanden hingen gravures met afbeeldingen van heiligen. Naast het
huishoudelijke werk wijdden zij hun tijd aan gebeden en vrome literatuur;
vooral van mystieke schrijvers. Hun gesprekken gingen over de
recente verschijningen van Maria in Frankrijk en het leven van de
pastoor van Ars.
Emile verliet in 1878 het ouderlijk huis om te gaan studeren op de
kostschool Rolduc bij Kerkrade. In vervolg hierop wilde hij in 1883
rechten studeren maar zijn leraren vonden hem nog niet geschikt voor
het staatsexamen. Toen besloot Emile de studie voor notaris te volgen.
Maar veertien dagen voor het examen werd hij ernstig ziek. Zo ernstig
dat zijn familie vreesde voor zijn leven. Zijn toestand was op een
gegeven moment zo kritiek dat een van de knechten midden in de
nacht werd gewekt om naar Aken te gaan - drie uur lopen heen én drie
uur lopen terug (!)- en daar ijs voor kompressen te halen.
177

Emile genas op wonderbaarlijke
wijze. De Joodse specialist te
Aken, die hem behandelde, had
voor deze genezing geen verklaring.
'Das geschieht nur bei den
Katholiken' zou deze man gezegd
hebben. Emile zelf schreef
zijn genezing toe aan de gebeden
van zijn zuster Marie. Zij
ging tijdens zijn ziekte voor zijn
genezing bidden in een kapelletje
midden in de bossen. Uit dankbaarheid
voor deze genezing is
daar vele jaren in mei een mis
gelezen.
Na zijn herstel adviseerde de dokter
hem kweker te worden, het
liefst in de buurt van de zee.
Hierdoor zou hij veel in de buitenlucht
zijn, dat was goed voor
zijn zwakke gezondheid. Het
kwekersvak leerde hij in de Botanische
Garten van Keulen en te Ingang Oude Slot, Heemstede
Hoeilaart nabij Brussel. Hoeilaart
was en is bekend om zijn druiventeelt. Door de vele druivenkassen (ooit
stonden er 13.000 kassen) kreeg dit dorp de bijnaam het glazen dorp.
Kweker
Rekening houdend met de wijze raad van zijn dokter vestigde Emile
zich in 1894 als kweker te Heemstede. Daar ging hij op kamers wonen
in Huize Meer Wijck aan de Achterweg. In 1903 kort na zijn huwelijk
met Josephine 'Jo' Bouvy betrok hij het poortgebouw van het Oude
Slot. Dit gebouw is, na een inwendige verbouwing door architect Jan
Stuyt, bijna een halve eeuw een Limburgse enclave in Holland geweest.
Op enkele minuten afstand van het Oude Slot bevonden zich de kassen
van zijn kwekerij. Eerst legde hij zich toe op de druiventeelt maar dat
bleek niet rendabel. In 1904 begon hij daarom, als eerste in Nederland,
met het kweken en veredelen van anjers. Door zijn gedegen
vakkennis en liefde voor het vak verwierf Emile hiermee wereldfaam.
178

De kwekerij kreeg de naam 't Clooster verwijzend naar het middeleeuwse
Bernarditenklooster, ook wel 'Porta Coeli' (Hemelpoort) genaamd,
dat in de nabijheid van het Oude Slot heeft gestaan. Op de
plaats van dit klooster verrees omstreeks 1920 het kleinseminarie
Hageveld van het bisdom Haarlem.
Met Emile als bewoner ontwikkelde het Oude Slot zich tot een cultureel
ontmoetingscentrum voor gasten van uiteenlopende aard.
Enkele literaire gasten op het Oude Slot circa 1930
(vanaf links: Frans Erens, Lodewijk van Deyssel , P.H. van Moerkerken)
Een van hen was de cultuurhistoricus Gerard Brom (1882 - 1959).
Brom noemde Emile en zijn vrouw "... een paar van de liefste
mensen die op aarde woonden." In zijn autobiografische aantekeningen
haalt hij herinneringen op aan de genoeglijke uren die hij omstreeks
1910 op het Oude Slot doorbracht. Om iets van de sfeer te
proeven volgt hier een fragment uit deze aantekeningen:
"Op het Oude Slot was een stemming of liever een ziel, zoals ik
nooit ergens meer beleven zou. Het was eigenlijk een soort herenboerderij,
waar de moeder zelf haar geiten melkte en waar de vader
onder een portret van mevrouw Royaards, geschilderd als jong
meisje door Isaac Israels, onverstoorbaar over mystiek en literatuur
zat te praten. Wat een rust, wat een vrede in dat landelijke huis dat
nog doodstil aan de grens van de Haarlemmer Meer lag! Ik trof
Emile op een zondagmiddag met een boek van Bloy [een strijdbare
Franse katholieke schrijver en journalist] bij een oleander in een
kristallen kruikje en sprak hem onwillekeurig aan als 'le paysan de
Paris'. Zijn vrouw, die zich anders heel elegant wist te kleden,
179

droomde van emigreren naar eenzame velden, maar bleef haar
groot gezin degelijk opvoeden"
Het is overigens opmerkelijk te weten dat de rooms katholieke Brom
door tussenkomst van een hervormd theoloog, ds. A.H. de Hartog,
enige tijd predikant in Heemstede (de vader van de bekende schrijver
Jan de Hartog), in contact is gekomen met Emile Erens.
De gastvrijheid op het Oude Slot wordt ook beschreven door Henriette
Mooy, die in 1924 een paar keer de Erensen bezocht.
"In de eetkamer zaten wij met ons zestienen aan tafel! Dat was daar
gewoon. In het midden tegenover elkaar, een handvol volwassenen,
dan deinde het links en rechts aan beide zijden van die gulle
tafel oneindig ver uit met jong goed, variërend tussen vijftien en
drie jaar, [het gezin Erens telde 9 kinderen] - waar dan ook wat
vriendjes, vriendinnetjes of logé'tjes tussen zaten. Dat kôn. En het
trof, hoe de moeder, met haar aandacht overal tegelijk, en enkele
malen hulp verlenend aan de afdeling 'kleintjes', nog gelegenheid
vond belangstellend méé te converseren".
Er was ook een bijzonder kamertje op het Oude Slot. Belangstellende
gasten werden door de kinderen meegetroond naar 'vader's werkcel'
. Het was een klein grijs vertrek met kale muren en een venster; een
stoel en tafel waren het enige meubilair. Daar, als in een kloostercel,
mediteerde Emile en schreef hij zijn gedachten op in een schriftje. Een
groter contrast tussen het royale huis met vele mensen en deze kleine
eenzaamheidscel was nauwelijks denkbaar.
Intermezzo
Zoals vermeld vormde het Oude Slot, met Emile als bewoner, een
cultureel centrum voor een uitgebreide vriendenkring. Schilders, schrijvers
en beeldhouwers kwamen daar bijeen. Om enkele namen te
noemen: Isaac Israels, Herman Kruyder, Hein Boeken, Lodewijk van
Deyssel, P.H. van Moerkerken, Mari Andriessen , Anton Pieck, Jan
Slauerhoff, Godfried Bomans en natuurlijk zijn broer Frans Erens.
Binnen dit gezelschap nam de actrice Jacqueline Royaards - Sandberg
(1876 - 1976) een bijzondere plaats in. Jonkvrouwe 'Lientje' Sandberg,
geboren in Nederlands Oost Indië, vertrok in 1882 met haar
ouders naar Nederland waar het gezin zich vestigde te Haarlem. Al
vroeg wilde zij actrice worden. Zij volgde daarom een opleiding aan de
School van de Vocale en Dramatische Kunst te Amsterdam. In 1897
debuteerde zij in Ibsens 'Kleine Eyolf '. Dit was het begin van een
180

De heer Diepenbrock jr.(links) feliciteert Emile Erens.
Daartussen zit mevrouw Jacqueline Royaards-Sandberg.
lange toneelcarrière. Haar laatste optreden was in 1972, dus vijfenzeventig
jaar later, in 'De liefdes uan Cass McQuire' van Brian Friel.
Omstreeks 1895 ontmoette zij Emile Erens. Jacqueline omschreef
hem als een dichterlijke man die onwennig was in gezelschap van
'welgewandte Menschen '. Zij bezocht Emile regelmatig hetgeen 'Haarlem'
niet helemaal 'comme il faut' vond.
Vooral de warme kassen met druiven en perziken "...waarin je zelf
ook gestoofd werd" trokken haar aan. Toen Emile overschakelde op
anjers vond ze het kweekproces van deze bloemen onnatuurlijk. Want
"... de koppen werden als in een strop opgehangen en de planten
stonden onwerkelijk in gelid. Daar was volgens 'Lientje' niets meer
aan.
Door Emile kwam Jacqueline in aanraking met de Tachtigers en ging
ze zelfs corresponderen met Lodewijk van Deyssel. Een briefwisseling
die tot de dood van Van Deyssel in 1952 zou voortduren.
Aanvankelijk was Jacqueline verliefd op Emile, maar haar verliefdheid
werd niet beantwoord. Ondanks dat bleef tussen Jacqueline en Emile
een levenslange vriendschap bestaan. Een door Isaac Israels geschilderd
portret van haar had dan ook een ereplaats op het Oude Slot.
181

Schrijver
Na zijn dagtaak in de kassen waren er de avonden, de lange stille
avonden, op het Oude Slot. Emile bracht deze door met het bestuderen
van kunst en literatuur. Vooral de levens van heiligen en de werken
van de mystieken hadden zijn belangstelling omdat zij, aldus Emile,
omhoog voeren naar God.
Aanvankelijk inspireerde deze studie hem tot het vertalen van het werk
van enkele mystici maar op latere leeftijd besloot hij de levensverhalen
van heiligen vast te leggen. En met de zorg en geduld die nodig zijn
voor het kweken van bloemen ging hij zich wijden aan de hagiografie.
Waarbij vooral de nadruk lag op de levens van Franse heiligen.
Het schrijversvak was hem overigens niet vreemd. Zijn leerjaren in
Keulen en Hoeilaart inspireerden hem tot het schrijven van een aantal
verhalen die, op verzoek van de uitgever S.L. van Looy, in 1906
werden gebundeld . Daarin zijn verhalen opgenomen als 'Annunciatie',
'Extase' en 'Kevelaer', die als basis kunnen worden beschouwd
voor zijn latere hagiografisch werk. In 'Annunciatie' en 'Extase' verhaalt
Emile over de visioenen van Anna Catharina Emmerich en
Christina van Stommelen. 'Kevelaer' heeft deze bekende Duitse bedevaartplaats
tot onderwerp.
Voor hij begon met schrijven bestudeerde hij kritisch de bronnen.
Jarenlang leefde hij met 'zijn' heiligen tot hij geheel vertrouwd was met
hun leven. Pas dan begon hij met schrijven.
In huiselijke kring ging hij op gemoedelijk wijze met hen om en
beschouwde ze als zijn hemelse vrienden. Emile kende hun levens als
was hij persoonlijk met hen omgegaan. Hij sprak over" ... mijn goede
vriend Labre, de arme Benoît" en was de soep eens aangebrand dan
stelde hij zijn vrouw gerust met een verwijzing naar het schamele
schimmelpotje van de pastoor van Ars.
Hoe hij zich verdiepte in het leven van zijn 'onderwerp' blijkt uit de
volgende anekdote. In de periode dat hij bezig was met de biografie
van de pastoor Ars zei hij tegen een goede vriend: "Ik kan hem maar
niet dood krijgen" en dan eerbiediger "de dood van een heilige is
iets geweldigs".
Wanneer Emile iets op papier had gezet liet hij het een tijd rusten.
Daarna herlas hij zijn werk om te beoordelen of het effect had dat hij
ervan verwachtte en dan liet het weer enkele maanden liggen. Pas
daarna, wanneer hij zijn teksten las alsof ze door een ander waren
geschreven, volgde de definitieve versie.
Het is te begrijpen dat door zo'n aanpak een degelijk onderbouwde
182

hagiografie ontstaat maar dat er geen hoge productie mag worden
verwacht. Zijn nauwgezetheid deed Anton van Duinkerken eens opmerken
dat Emile Erens nooit over bloemen in het algemeen sprak
maar precies aangaf welke bloemen hij bedoelde: tulpen, rozen of
hyacinthen. Ook streefde Erens naar een kernachtige zakelijkheid. Hij
beperkte zich tot de feiten; plaats, datum en zo mogelijk zelfs het
tijdstip van een gebeurtenis.
Na de publicatie van zijn korte verhalen in 1906 duurt het dan ook
bijna twintig jaar voordat er weer een boek van hem wordt uitgegeven.
In 1925, Emile is dan zestig jaar oud, verschijnt De Heilige Pelgrim in
boekvorm. Hierin beschrijft hij het leven van Benoît Joseph Labre.
Twaalf jaar later voltooit Emile zijn werk over de pastoor van Ars. In
1940 aan het begin van de oorlog, Emile is dan 75 jaar oud, wordt zijn
boek over de 'Kluizenaressen' uitgegeven. En ten slotte, als hij 84 is,
volgt zijn publicatie over het leven van Marguerite Marie Alacoque.
Een overzicht van zijn werk is aan het eind van dit artikel opgenomen.
Door zijn objectieve verteltrant en het achterwege laten van vrome
gevolgtrekkingen wilde Emile de lezer zelf uit de feiten zijn conclusies
te laten trekken. In december 1935 schreef hij: "Ik hoop dat de
invloed van de Heilige (pastoor van Ars) enigszins kan doorwerken
op het lezend publiek". Met het lezend publiek bedoelde hij ook
andersdenkenden en ongelovigen. In stilte hoopte hij dat zijn werk
apologetisch en apostolisch mocht zijn.
Aan de door Emile beschreven heilige levens lagen meestal herinneringen
ten grondslag. Met Benoît Joseph Labre had hij kennis gemaakt
op de kostschool Rolduc. Daar werd tijdens het eten in de refter
voorgelezen over het leven van deze heilige. Zijn belangstelling voor
het leven van Jean Marie Baptiste Vianney 'de pastoor van Ars'
dateerde uit zijn kinderjaren. Ongetwijfeld herinnerde hij zich de vele
gesprekken van zijn tantes over deze heilige. Uit het voorwoord bij het
boek over de pastoor van Ars vertelt Emile dat zijn vader een relikwie
van deze pastoor bezat. Het was een stukje van diens soutane, dat was
bevestigd op een getekend portret van de pastoor. Dit portret met
relikwie hing op de kamer van zijn vader. In 1935, na het overlijden
van zijn broer Frans, is het in bezit van Emile gekomen.
De lange ontstaansgeschiedenis van zijn boeken laat zich het best
illustreren aan zijn levensbeschrijving van Pelagia. In 1904 had Emile
(fragmentarisch) haar levensgeschiedenis beschreven in het tijdschrift
Van Onzen Tijd. Wel beschouwd was dit zijn eerste hagiografie. Later
183

ewerkte hij dit artikel voor De Gemeenschap (1930) en na bijna
veertig jaar kreeg deze hagiografie haar definitieve vorm in 'Kluizenaressen'
(1941).
Zijn boeken werden vanaf 1935 uitgegeven bij Paul Brand NV te
Hilversum. Deze katholiek uitgever had namelijk behoefte aan heiligenlevens
die historisch betrouwbaar waren. De publicaties van Erens
voldeden aan dit ideaal.
Laatste levensjaren
Het advies van de dokter om in de buurt van de zee te gaan wonen is
juist gebleken. Emile Erens bereikte een hoge leeftijd. Tijdens zijn
laatste levensjaren maakte hij nog dagelijks een wandeling door de
hem vertrouwde omgeving. Ook genoot hij in zijn kamer, waar altijd
verse bloemen stonden, van de rust. Omgeven door de blauwe nevel
van sigarenrook, luisterde hij daar naar de landelijke geluiden van
buiten; het kraaien van een haan, het koeren van een duif.
Zijn belangstelling voor de anjerkwekerij bleef, ondanks de achteruitgang
van zijn gezichtsvermogen, onverminderd bestaan. Op de tast en
geur keurde hij de bloemen. Sinds hij met het kweken van anjers was
begonnen was er op dit gebied veel bereikt. Kwam de anjerplant
omstreeks 1908 niet hoger dan 80 centimeter; veertig jaar later
bereikten de planten een hoogte van 2 meter. En door kruisingen
waren vele nieuwe variëteiten ontstaan.
Bij het ouder worden verscheen er ieder kroonjaar wel een herdenkingsartikel
in een krant of tijdschrift. En ter gelegenheid van zijn 85 ste
verjaardag vond op 1 mei 1950 te Haarlem een huldiging plaats. Daar
werd in de sociëteit Teisterbant' zijn verjaardag op grootse wijze
gevierd met f eestsprekers als Anton van Duinkerken, Godfried Bomans
en Lodewijk van Deyssel.
Ook waren er ander huldeblijken; paus Pius XII verhief hem tot ridder
in de orde van Sint Gregorius de Grote en de bekende beeldhouwer
Mari Andriessen vervaardigde een gebeeldhouwd portret van Emile.
Maar ondanks dit eerbetoon en publieke belangstelling waren zijn
laatste levensjaren zeer moeilijk. Op 18 oktober 1950 (de katholieke
feestdag van Marguerite-Marie Alacoque !) overleed zijn vrouw. Enkele
maanden later verzuchtte hij: "De kinderen komen vaak genoeg op
het Slot, maar toch is er overal de leegte in het grote huis ..." maar
"Gods wil geschiede in alles."
Bij het schrijven had Emile altijd veel steun aan haar gehad. Vooral in
de laatste jaren toen zijn gezichtsvermogen achteruit ging en hij ten
184

slotte niet meer kon lezen. In die periode las zij hem voor én dicteerde
hij haar uit het hoofd de teksten. Hoeveel moeite hij hiermee had blijkt
wel uit een brief, gedateerd 6 mei 1949, waarin hij aan een vriend
schreef: "Als ik nog maar wat kon lezen, zou ik zeker voortgaan met
werken. Maar nu is het bijna onmogelijk. Mijn oud hoofd kan het
voorgelezene slecht vasthouden, hoe langer hoe minder kan ik een
samenvatting vormen."
Zijn laatste werk, over Marguerite-Marie Alacoque, is voor hem zeer
inspannend geweest. Aanvankelijk kon hij zijn bronnen nog lezen
maar spoedig moest, zoals reeds vermeld, alles worden voorgelezen.
Dan zonderde hij zich af om in stilte en rust de voorgelezen tekst te
overwegen. Het heeft vele jaren geduurd voordat dit werk gepubliceerd
kon worden. In 1941 was de tekst van het eerste hoofdstuk gereed. In
de daarop volgende oorlogsjaren arbeidde Emile moeizaam aan de
volgende hoofdstukken. In augustus 1945 schreef hij: "Ik kan het niet
meer, hoe gaarne ik het boekje ook
afgemaakt zoude hebben. Misschien
kan het stuk dat klaar is later als
fragment in een tijdschrift geplaatst
worden. Het zou een ander kunnen
aansporen tot een biografie van de
grote heilige zuster." Pas in 1949 is
f«A«5 terris?
het door Paul Brand uitgegeven.
Na het boek over Marguerite Marie
Alacoque begon Emile aan de levensbeschrijving
van Catherine Labouré. Dit
werk is nooit voltooid want op 16 april
1951 overleed Emile Erens. Opmerkelijk
is dat 16 april de feestdag is van
Sint Benoît Labre; de heilige aan wie
LTHIE £RtfiS
zijn eerste hagiografie was gewijd. Gedenksteen geboortehuis in
Schaesberg
Tot slot
Ruim een jaar later, op 16 september 1952, is in de gevel van hun
geboortehuis 'Huis de Kamp' een eenvoudige gedenksteen onthuld ter
herinnering aan Emile en zijn broer Frans. Onder de genodigden
bevond zich Godfried Bomans, die bij deze gelegenheid een toespraak
hield waarin hij onder andere memoreerde: "Deze mensen die nooit
de roem hebben gezocht zullen wellicht over vijftig jaar aanzienlijk
gestegen zijn in de achting van Nederland."
185

Bomans was niet de enige die verwachtte dat Emile Erens ook in de
toekomst het lezerspubliek zou blijven boeien. Anton van Duinkerken
noemde Emile ooit: "Een schrijver voor later ". Het is echter anders
gelopen, nagenoeg alles dat aan Emile Erens herinnerde is verdwenen.
Zijn geboortehuis 'Huis de Kamp' is, ondanks protesten, in 1969
wegens bouwvalligheid gesloopt. De gedenksteen is toen verdwenen;
waarschijnlijk uit protest meegenomen. Op de plaats van de hoeve
verrees het nieuwe stadscentrum van Landgraaf (in 1982 ontstaan uit
een fusie van de gemeenten Schaesberg, Ubach over Worms en
Nieuwenhagen).
De anjerkwekerij "t Clooster' is door een van zijn dochters voortgezet
tot begin jaren zeventig. Het Oude Slot is na zijn overlijden door de
Gemeente Heemstede aangekocht. Na diverse restauraties is het thans
in gebruik als gemeentelijk cultureel centrum. In het woonhuis, in de
17 e eeuw bewoond door de schout van Heemstede, verblijft sinds
ongeveer een kwart eeuw de
familie J. van de Reep en voor
hen ongeveer zeven jaar de familie
Laguna.
Als schrijver en vertaler is Erens
in de vergetelheid geraakt. Zijn
boeken worden nauwelijks gelezen
en zijn met moeite antiquarisch
te vinden. Maar nu er
weer een groeiende belangstelling
valt waar te nemen voor
het leven van heiligen en de
mystiek zal wellicht Emile Erens
herontdekt worden.
PiT)H-iual Flowering^ ( urnution Nursery
„'t Clooster"
Formcly K, Erens
Heemstede — Holland
We scn

1940 Kluizenaressen, N.V. Paul Brand te Hilversum
1949 Uit het leven van Marguérite-Marie Alacoque, N.V. Paul Brand
te Hilversum
Vertalingen:
1907 Gottfried Keller; Romeo en Julia van het land (uit het Duits)
1910 Dom Desiderius Lenz; Esthetiek van Beuron (uit het Duits)
1916 H. Catherina van Genua: Dialogen en verhandelingen over het
Vagevuur (uit het Italiaans)
1921 Geestelijk dagboek van Lucie Christine 1870-1908 (uit het
Frans)
Voorts bijdragen in de volgende tijdschriften:
De Vlaamsche School, Nederland, De Gids, Tweemaandelijks Tijdschrift,
De XXe Eeuw, Van Onze Tijd, De Gemeenschap, De Beiaard,
Opgang, De Gemeenschap, De Nieuwe Gemeenschap en Roeping.
Bronnen
Voor dit artikel is dankbaar gebruik gemaakt van krantenknipsels en
tijdschriftartikelen uit het archief van het Documentatiecentrum van de
Katholieke Universiteit van Nijmegen en dat van de Vereniging Oud
Heemstede-Bennebroek in Heemstede.
De persoonlijke herinneringen van tijdgenoten zijn aan de volgende
boeken ontleend:
Frans Erens, Vervlogen jaren. (Den Haag, 1939)
Henriette Mooy, Gisteren leeft. (Drachten, 1965)
Jacqueline Royaards-Sandberg, Ik heb je zoveel te vertellen.
(Baarn,1981)
Jacqueline Royaards-Sandberg, Herinneringen. (Baarn, 1984)
Gerard Brom, Een katholiek leven. (Baarn, 1987).
Ook is het wereldwijde internet regelmatig door mij geraadpleegd;
daar kwam ik bijvoorbeeld veel te weten over de druiventeelt in
Hoeilaart.
Kees de Raadt
Illustraties uit archief VOHB. Voor belangstellenden is een lijst beschikbaar van
heiligen en mystici voorkomend in het werk van Emile Erens
187

NIEUWE LEDEN april tot juni 2002
Heemstede
Mw. Warmerdam
J.G.de Wit
F.v.d.Stuijt
Mw.G.Frumau
R.v.d.Linden
Th. B.G. Hutten
Mw.J.W.van Maanen-Stassen
J.H.Broeks Roelofs
J.H.Arends/mw. M.A.Kramer
Mr.C.Heemskerk
R.Kuipers
J.H.v.d.Riet
Mw. M.S.van Rhoon-Kramer
Gaasterland
• ~ A
Sint Lucia, patrones van het
Sint Luciaklooster te Bennebroek
(foto Anja Kroon)
188
Bennebroek
A.P.van Bakel
L.J.Molenaar
Mw.L.Brock-Kleis
T.M. Kroon
Mw.S.J.C.van Baerdt van Sminia
Hoofddorp
M.Rabbers
Dieren
L.Preijde
Hillegom
M.van Bourgondien
Sint Francisais, patroonheilige
van de Zusters Franciscanessen
vanBennebroek(fotoAnjaKroon)

Uit voorraad leverbaar.
De VOHB heeft voor de geïnteresseerde lezer nog een aantal uitgaven in voorraad, die misschien nog
niet allemaal in uw boekenkast staan.Vooral voor diegenen, die nog niet zo lang lid zijn kan dit een
welkome aanvulling zijn van datgene, dat u al wel heeft. Niet alle nog beschikbare werken zijn in
dezelfde mate in voorraad, dus hier geldt: zolang de voorraad strekt. Tussen haakjes staat het jaar van
verschijnen. U kunt uw wens kenbaar maken aan de heer Frans Harm (tel. 5280740) of Hans Krol (tel.
5282977); e-mail: jlpmkrol@worldonline.nl
Verkoopprijs in euro
De geschiedenis van het Huis te Heemstede (1952) (3 delen) 13,60
Deel 1 Schets van het leven van A. Pauw (1948) 4,55
Deel 2 Enkele gegevens omtrent Adriaan Pauw en het slot van Heemstede (1949) 4,55
Deel 3 Het huis en de Heren van Heemstede tijdens de Middeleeuwen (1952) 4,55
Heemstede in de historie (1972) 13,60
Poort van het Oude Slot (tekening P. Kapsenberg) (1980) 4,55
Plattegrond Heemstede en Bennebroek uit 1929 (1984) 4,55
Adriaen Pauw (1585-1653), staatsman en ambachtsheer (1985) 9,10
Verjaardagskalender met reproducties van oude prenten 3,40
De geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van
het adellijk geslacht Van Merlen (1987) 5,70
Van achter de Blaeuwen Engel: Hervormd Heemstede in de 17e eeuw (1987) 6,80
Heemstede-Bennebroek 1907-1931: een gids door de jaren (1988) 2.30
Eiland in de stroom, Hervormd Heemstede in de 18e eeuw (1988) 6,80
Heemsteedse Gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900 (1989) 4,55
Zes reproducties van oude prentbriefkaarten (1990) 1.15
Kleine en verborgen monumenten in Heemstede en Bennebroek (1991) 6,80
De geschiedenis van het orgel in de dorpskerk te Bennebroek (1997) 3,40
Heemstede. Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland (1992) 8,15
Het Huis te Bennebroek en zijn bewoners (1992) 6.80
VOHB-fietstocht langs monumenten in Heemstede en Bennebroek (1992) ,50
Kroniek van het jaar 1895 Heemstede en Bennebroek (1994) 2,30
Vier constructies voor een plek (Oude Slot) (1994) 4,55
Geheime missie in 1847 (1996) 11.35
Ons dorp Heemstede en Bennebroek. Geschreven voor de jeugd. (1997) 2.50
Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947-1997 (1997) 9.10
De tijden veranderen (burgemeesters Heemstede en Bennebroek 1811-1997 (1997) 9,10
Videoband: een wandeling door Heemstede en Bennebroek (1997) 6,80
Katholiek rond de rand van Kennemerland (St.Jozefparochie Bennebroek) (1997) 9,10
Hartekampkaart uit 1706; facsimile-uitgave en een toelichting (1999) 5,70
Vier eeuwen Voorkoekoek-lpenrode; een historische buitenplaats in Heemstede (2001) 9,00
Verder zijn er van diverse afleveringen van het VOHB-tijdschrift Heerlijkheden nog losse
nummers beschikbaar.