Maart - Gemeente Schiedam

MAART 2013, JAARGANG 19 NO.3, CULTUREEL MAANDBLAD SCHIEDAM/VLAARDINGEN
GOUDEN
TIJDEN,
ZWARTE
BLADZIJDEN
e 5,-

Maak een
afspraak met uw
Beddenspecialist
voor uw SlaapID.
Neem daarna de
Slaap- Sensor 3
nachtjes mee naar
huis.
Marit wil een
stevig matras
maar is dat voor haar ook het beste?
de SlaapID® scan
wijst het uit.
Ontdek wat uw
slaap-identiteit is bij:
ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111 ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl
3 Musis
MUSIS maart 2013
jaargang 19 no 3
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar
en informeert en opinieert
onafhankelijk op het brede terrein
van cultuur en samenleving.
Musis is toegelaten als
Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)
8049 60 057
Uitgever : Stichting Musis
Bestuur :
Jan Franken, Dick Jansen, Loe
Koppejan – voorzitter, Jos Poolman, Karin Visser
Redactie en administratie :
Broersvest 75-77
3111 ED Schiedam
Telefoon :010 473 55 18
E-mail : redactie@musis.info
Hoofdredacteur : Hans van der Sloot
Redactie :
Jeroen ter Brugge, Theo van Giezen,
Sjef Henderickx, Jack Tsang, Rikkert Wijk
Maarten Bijl ( voorzitter )
Tekstredactie : Laurens Priester
Eindredactie : Laurens Priester
Abonnement : minimaal e 35,jaarabonnement
2013
(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)
op rekeningnummer 81.33.79.555
MUSIS ONLINE OP
http://archief.schiedam.nl/
Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan
het laatste nummer (februari 2013) is Musis
volledig leesbaar op de website van het
Gemeentearchief Schiedam / publicaties.
Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.
Het onderwijs en educatieve instellingen kunnen
op Musis een beroep doen bij het geschikt maken
van onderwerpen voor lessen en projecten
Druk : BGS Grafisch, Schiedam
Alle auteursrechten en datarecht berusten
bij Stichting Musis en de auteurs.
s
Gouden tijden, zwarte bladzijden
Het thema van de Boekenweek 2013 ‘Gouden tijden,
zwarte bladzijden’ liegt er niet om. Het is een
thema dat vanuit verschillende invalshoeken kan
worden bekeken. De Gouden tijden zijn voorbij,
bijvoorbeeld, wat komt zullen de zwarte bladzijden
zijn. Musis vatte het nog iets anders op. In de
Gouden tijden van economische groei tussen 1960
en 1980 schreven de omstandigheden een aantal
pikzwarte bladzijden in de plaatselijke geschiedenis.
In Schiedam werd nagenoeg de gehele binnenstad
met de grond gelijk gemaakt. In Vlaardingen
zochten mateloze ambities zich een weg over een
Liesveldviaduct dat nergens begon en nergens toe
leidde, een stedenbouwkundige miskleun van de
eerste orde. Wim Henkes, Peter de Lange en Jeroen
ter Brugge rijten in dit nummer nog wat oude
wonden open. Han van der Horst daarentegen tekent
voor het gouden randje rond alle kommer in zijn
herinneringen aan de Quibus, de haven van troost
voor provo, krakers en kabouters.
Speciaal in dit licht wordt tijdens Boek & Bal op 23
maart 2013, de aloude Quibus in het Stadskantoor
tot leven gewekt. Natuurlijk met Hille en Jenny
de Jonge achter de tap, Peter Pijpers en Bram Uil,
en dichters en muzikanten van weleer. Er zijn nog
kaarten. Snel dus.
En verder:
De definitieve afrekening met Zwart Nazareth 1960
– 1980 4 Een tomeloze ambitie zonder begin en
zonder einde 10 De geborgenheid van de Quibus
14 Stront aan de knikker 18 Wonen en Werken in
de Mouterij 22 Stand-up Bibliotheek de Monopole
26 Onno Donkers in het CBK 29 De verstilde
wereld van Aji V.N. in het Stedelijk Museum 30
Museumvondsten 34
Omslag: Affiches 1960-1980

DE AFREKENING MET
ZWART NAZARETH
1960-1980
De geschiedenis kent
zo z’n eigen kronkels
en misvattingen die
door veelvuldige
herhaling tot
waarheden worden.
Op die manier is de
naam van filmmaker
Jan Schaper (1921-
2008) versmolten
geraakt met de in 1967
gevoerde acties voor
het behoud van de
Brandersbuurt en heeft
oud-PvdA-wethouder
Cor Bolmers de
bijnaam gekregen
van ‘de sloper van
Schiedam’. Geheel
ten onrechte, in beide
gevallen.
BEDENKER
van de acties rond de Brandersbuurt
en organisator van de teach-in op 5
januari 1967, waarin tweehonderd
jongeren en burgemeester
Harm Roelfsema als kemphanen
tegenover elkaar stonden was
Schapers geluidsman Hans de
Ridder. Schaper zelf was op het
tekst: Wim Henkes
foto’s Robert Collette
evenement niet aanwezig. Wel was
het Zakkendragershuisje dat hij
kort daarvoor van de gemeente op
uiterst coulante voorwaarden ter
beschikking had gekregen en dat
door de medewerkers van zijn Open
Studio intern volledig was gestript
en gerestaureerd, een dagelijks
onderkomen voor een groot aantal
Schiedamse jongeren. Zij waren de
medestanders van Hans de Ridder en
bereid om voor de Brandersbuurt de
handen uit de mouwen te steken.
Schaper en de
Brandersbuurt
In Het Vrije Volk van 4 januari 1967
lichtte Hans de Ridder zijn plannen
toe: ‘Langzamerhand ben ik gaan
ontdekken, dat het oude Schiedam
iets bijzonders, een eigen stijl heeft.’
Dat schreef hij ook in een brochure
die hij enkele weken voor de teachin
publiceerde. ‘Wij willen oud
Schiedam behouden’, luidde de tekst.
Wij willen een levend centrum in
het Rijnmondgebied. Men spreekt
over een historische kern, maar dat is
het niet meer, er is al veel gesloopt.
Sommige pandjes zijn weliswaar
slecht, maar er is nog wat van te
maken; Meer dan er nu in de plannen
staat’.
Het verbaasde hem dat het
gemeentebestuur in het ontwikkelen
van de deelplannen voor dit
gebied te kennen had gegeven dat
niemand had geprotesteerd tegen
de bestaande plannen. Deze hielden
in dat het gehele SchieNoKo-
Achterzijde Sint Janshof 1967
gebied (het oude stadsdeel begrensd
door SCHIE, NOordvest en KOrte
Haven) zou worden geamoveerd.
De plannen hiertoe waren reeds
opgesteld tussen 1941 en 1944
als werkverschaffingsproject
voor werkloze bouw- en
stedenbouwkundigen (en
mogelijkheid om uit handen
te blijven van de Duitsers). In
1948 werden deze plannen,
samengevat in het Memorandum
over de Stedenbouwkundige
Ontwikkeling van Schiedam, door
het Gemeentebestuur tot leidraad
genomen voor een omvangrijke
stadsvernieuwingsoperatie.
Musis 4 5 Musis
WIE IN HET
SCHIEDAMS
GEMEENTE-
ARCHIEF DE
KRANTEN EROP
NASLAAT, LEEST
HOE DEZE ZICH
SCHIKTEN NAAR
DE STRAKKE
REGIE VAN HET
GEMEENTE-
BESTUUR.
In ‘Een omgeving blij en licht van
kleur’ , beschrijft Hans van der Sloot
aan de hand van een aantal interviews
met voormalige diensthoofden
van Gemeentewerken, hoe vanuit
dit – nog gematigde - plan het
leidmotief kon worden ontwikkeld
dat uiteindelijk zou leiden tot de sloop
van nagenoeg de hele binnenstad. Dit
met uitzondering dan van de grachten
met hun monumentale panden en
enkele straten en pleinen die de
goedkeuring van het toenmalige
stadsbestuur konden wegdragen.
Volgens het Memorandum moest
Schiedam uitgroeien tot een moderne
industriestad met een bevolking van
120.000 zielen. In talrijke artikelen
in het maandblad van de Schiedam
Gemeenschap dat tussen 1948 en
1972 verscheen, stonden journalisten
als Willem Duys en Pierre Janssen,
stedenbouwkundigen als Van
Praag en Hórváth en architecten
als Jaap Bakema, Emile Groosmann
en Gijsbert den Butter stil bij de
stadsvernieuwing en sprak Ferdinand
Bordewijk als adviseur van het
gemeentebestuur zijn weemoed uit
over het verdwijnen van al het oude.
Over één ding waren alle schrijver
het eens. Het jeneververleden moest
rigoureus worden opgeruimd.
Niets mocht meer herinneren
aan de armoede zoals Piet de
Bruijn en de joodssocialistische
onderwijzer Henri Hartog (1869-
1904 – heruitgaven BZZTôh). Wat
Schiedam aan winkelkwaliteit te
bieden had zou zich manifesteren
op de as Wibautplein - Mgr.
Nolenslaan en uitlopers op de
Parkweg, Vijgensteeg, en vernieuwde
Lange Kerstraat en Emmaplein
als tracé dat Nieuwland moest
verbinden met Station Schiedam.
Hoe belangrijk dit Memorandum
over de Stedenbouwkundige
ontwikkeling van Schiedam was,
werd ten overvloede – en onbedoeld
- bevestigd door oud-burgemeester
Roelfsema die in zijn autobiografie
‘In de ban van de tijd -1981) smalend
opmerkte dat Schiedam zich moest
behelpen met een bestemmingsplan
dat dateerde uit de oorlogsjaren.
Wie in het Schiedams Gemeentearchief
de kranten erop naslaat, zal
vaststellen hoe de dagbladen zich
schikten naar de strakke regie
van het gemeentebestuur. Met
het maandblad van de Schiedamse
Gemeenschap beschikte het over een
forum waarop de gemeentestem het
luidst en ook welluidendst klonk.
Want het waren niet de minsten die
het gemeentebestuur bedienden.
En bovendien schreven tal van
journalisten en redacteuren die het
lokale media-erf bevolkten graag voor
de Schiedamse Gemeenschap zoals
Niek van Lopik (de Rotterdammer)
Gerard Lutke Meijer (Rotterdamsch
Nieuwblad), Willem Duys, Pierre
Janssen en Aad Wagenaar (Het
Vrije Volk) Dolf Buschkens, Wim
Ammerlaan en Frans Happel (Het
Parool) en Joop Daalmeijer (Nieuwe
Stadsblad) om er maar enkele te
noemen.
Dus juichten de kranten bij elke
paal die de grond in ging. Aan de

COR BOLMERS
MAG DAN IN
DE TIJD DE
BIJNAAM ‘DE
SLOPER VAN
SCHIEDAM’
HEBBEN
GEKREGEN,
ZIJN ECHTE
AANDEEL IN DE
ONTTAKELING
VAN SCHIEDAM
IS BETREKKELIJK
GERING
straten, stegen en hofjes in de in
de binnenstad werd daarentegen
onveranderlijk verrotting en
verval toegeschreven. Ook als van
verwaarlozing beslist geen sprake
was. Foto’s laten zien hoe van
het Doelenhofje het straatje werd
geboend, een jong architectengezin
poseert voor z’n huisje op het
Willemshof en Cees van der Geer
in het hofje achter café De Ster zijn
galerie Punt 4 presenteert, waarbij
namen horen als onder vele anderen
Daan van Golden, Bonies, Peter
Struycken, Jan van Schoonhoven en
Bram Bogart.
Minister Schut en de
krotopruiming
Het Memorandum over de
stedenbouwkundige ontwikkeling
van Schiedam bepleitte de afbraak
van nagenoeg de gehele binnenstad.
En aldus geschiedde. De onttakeling
van het volkse Schiedam kende
verschillende fasen. Het motief
was echter steeds hetzelfde: de
slechte kwaliteit van de bestaande
binnenstedelijke woningvoorraad.
Wat echter niet werd vermeld
was het gegeven dat Schiedam
grote winst op het gebied van
woningnieuwbouw kon maken door
de situatie slechter voor te stellen
dan deze in werkelijkheid was. De
premieregeling ‘krotopruiming’
was hiervan de oorzaak. Voor elke
gesloopte arbeiderswoningen kende
het ministerie van Volkshuisvesting
een premie toe voor nieuw te bouwen
Pietersteeg, het behouden waard
woningen en/of uitvoering van
‘stadsverbeterende’ infrastructurele
werken. Schiedam offerde zodoende
in ruil voor Nieuwland de halve
binnenstad op, Rotterdam realiseerde
binnen het kader van dezelfde
regeling het monstrum van de
Westblaak.
De krotopruiming was jarenlang een
heet hangijzer. In hetzelfde jaar dat
in Schiedam de actie voor behoud van
de Brandersbuurt werden gevoerd,
oordeelde de Nationale Woningraad
op haar congres in Rotterdam in
september dat de krotopruiming
nationaal ver achterbleef bij de
doelstelling. Voor de gereformeerde
minister van Volkshuisvesting
Wim Schut was de uitkomst van dit
congres reden om de gemeenten op
te leggen dat het jaar daaropvolgend
23.000 oude arbeiderswoningen moest
worden opgeruimd. Zo niet dan zou
de .woningtoekenning evenredig
worden teruggeschroefd. Schiedam
was er dus alle aan gelegen om in het
SchieNoKo-gebied zoveel mogelijk
woningen te slopen. Ook als daar
kwalitatief geen reden voor was en
de beslissing stedenbouwkundig
zelfs discutabel was, zoals het
besluit om de Brandweerkazerne
precies op één van de kwetsbaarste
plekken in de Brandersbuurt te
bouwen. In een vraaggesprek (Musis
november 1996) dat Henk Slechte
had met de oud-gemeentearchitect
(en oud-plaatsvervangend
brandweercommandant) Jaap.
Putter en commandant Ad van
Leeuwen, verklaarden beide dat ze
nooit begrepen hadden waarom de
kazerne op die onlogische plaats aan
een smalle straat en zonder goede
directe verbindingen is gebouwd.
Het Memorandum en foto’s van die
buurt vanaf de toren van de Grote
Kerk zijn echter duidelijk genoeg.
Het Memorandum ging uit van
een brede verkeersverbindingen
tussen het station en Nieuwland via
het tracé Singel, Lange Kerkstraat,
Vijgensteeg en Parkweg. Een
foto van Robert Collette uit 1966
laat zien hoe dit tracé al tot aan
de Grote Markt was gerealiseerd.
Een brede dwarsverbinding tussen
Vlaardingerstraat en Parkweg zou de
brandweer daarbij alle ruimte geven.
De bouw van de brandweerkazerne
was de belangrijkste aanleiding tot
het organiseren van de teach-in
Musis 6 7 Musis
ROELFSEMA
HIELD NIET
VAN HET
WESTEN EN
AL HELEMAAL
NIET VAN
SCHIEDAM
Overzicht Brandersbuurt
Herbert Voogt en Hans de Ridder
in het Zakkendragershuisje
over de toekomst van de buurt. Dat
het gemeentebestuur en met name
Roelfsema de acties uitlegde als een
poging om het gemeentebestuur te
dwarsbomen, had echter een heel
andere achtergrond. In mei 1965
werd in Schiedam de Groninger
gedeputeerde Harm Roelfsema
benoemd tot burgemeester.
Roelfsema was enkele maanden
eerder genoodzaakt geweest af te
treden als provinciaal bestuurder.
De reden was dat hij weigerde
om zich neer te leggen bij de
aanleg van de Eemshaven in het
uiterste noorden. Het Dagblad van
het Noorden kenschetste hem –
gehoord hebbend van de teach-in
in de Koopmansbeurs; ‘Een typisch
voorbeeld hiervan vindt men in
Schiedam waar de in het Noorden
welbekende heer Roelfsema de scepter
zwaait. De heer Roelfsema heeft
die zelfgenoegzame deskundigheid
waardoor hij de werkelijkheid niet
meer ziet’. Roelfsema hield niet van
de mentaliteit van het westen en al
helemaal niet van Schiedam. In zijn
‘In de ban van de tijd’ (1981) nam hij
geen blad voor de mond. Hij hekelde
Schiedam, het politieke klimaat en
het gebrek aan medewerking voor
wat hij als zijn zaken beschouwde.
Voor de Lange en Korte Haven kon
hij nog wel enig gevoel opbrengen,
de rest van de stad was het
conserveren niet waard. Roelfsema
vatte al in de eerste maanden van
zijn bestuur een grondige antipathie
op voor de filmmaker Jan Schaper.
Schaper had zojuist zijn poëtische
documentaire ‘Schiedam kiest
voor het water’ voltooid die in
Roelfsema’s ogen geen genade vond.
De nieuwbakken burgemeester
hield de filmer bovendien
persoonlijk verantwoordelijk voor
de Brandersbuurtacties. Weliswaar
had Schaper niets te maken met de
teach-in van 5 januari dat jaar, maar
in het Zakkendragershuisje dat één
van centra was in de Schiedamse
jongerencultuur, vergiftigde Schaper
de jeugd met zijn door Sartre, Fellini
en Marcuse gekruide ideeën.
Een paar jaar te vroeg
Oud-gemeentearchitect Jaap Putter
legde in het gesprek met Henk Slechte
(Musis november 1996) de vinger
op de zere plek: ‘Grote delen van de
Brandersbuurt, zoals het gebied rond
de Breedstraat, waren na de oorlog
in elkaar gezakt. Verwaarlozing had
in dit gebied het meeste sloopwerk
al gedaan. Daar was niets meer te
redden. Anders was dat in de stegen
tussen de Dam en de Verbrande
Erven. Daar was een aantal percelen
wel te redden geweest, zij het voor
veel geld. Binnen de dienst hebben
we op eigen initiatief en zonder
wetenschap van de burgemeester
onderzocht of het mogelijk was om
twee éénkamerwoninkjes samen te
voegen tot een grotere. Dat zou tot
60.000 gulden per woning hebben
gekost. Mogelijk was het zeker,
betaalbaar ook, maar de sfeer was
er niet naar om hiermee verder te
gaan. Ik ben ervan overtuigd dat de
actievoerder meer mensen hadden
mee gekregen en ook veel meer
resultaat hadden kunnen boeken als
ze anders geopereerd hadden. Door
hun fanatieke gedrag radicaliseerden
ze hun gemeentelijke tegenstanders en
wonnen ze geen medestanders onder
de gewone burgerij. Als men beter
naar elkaar geluisterd had, hadden
hele stukken van de Brandersbuurt
gered kunnen worden’.
In hetzelfde Musisnummer spraken
Gerard Verhulsdonk (VVD) Jan
Simons (PvdA) en Eef Collé (CPN) als
warme pleitbezorgers voor behoud
van de Brandersbuurt zich eveneens
uit: Verhulsdonk; ‘Achteraf gezien
kwam de Brandersbuurt een paar
jaar te vroeg. Een paar jaar later zou
het plan door een ander college en
een verjongde gemeenteraad zijn
ontvangen en ongetwijfeld met
andere ogen zijn bekeken. Nu werd

het plan beoordeeld door politici die
zich volledig in het SchieNoKo-plan
hadden vastgebeten’.
Verhulsdonk had hiermee
waarschijnlijk slechts gedeeltelijk
gelijk. Wilde Schiedam echter de
omvangrijke nieuwbouwprojecten
kunnen realiseren die de stad zich
in Nieuwland en in Groenoord/
Woudhoek voor ogen had gesteld,
dan diende de stad hiervoor nagenoeg
de gehele oude binnenstad in te
leveren. Dus werden zonder directe
bouwkundige of stedenbouwkundige
noodzaak de gehele punt tussen
NIEMAND DIE
NU NOG WEET
WAAROM DE
LINDENHOF
UIT EINDELIJK
MOEST WORDEN
GESLOOPT
Aanleg van de snelle verbinding tussen Nieuwland en Station
Vijgensteeg, Schie en Noordvest
neergehaald, werd de driehoek
Vellevest, Vlaardingerstraat en
Kethelstraat gesloopt en de sloopkogel
in het Westmolenstraatkwartier gezet.
Het eerst- en laatstgenoemde gebied
liggen een halve eeuw later nog steeds
braak ter illustratie dat Schiedam
inderdaad van God los was en om
een paar flats in Nieuwland te mogen
bouwen, sloopte wat er te slopen viel.
De sloper van Schiedam
Cor Bolmers mag dan in de tijd de
bijnaam ‘de sloper van Schiedam’
hebben gekregen, zijn echte aandeel
in de onttakeling van Schiedam is
betrekkelijk gering. Het waren de
journalisten die aan de sleuf die
Bolmers liet hakken tussen Broersvest
en Broersveld de straatnaam ‘Het Gat
van Bolmers’ gaven. De wethouder
zelf werd vanwege deze schanddaad
op een andere stoel gezet en mocht
nog korte tijd verder als wethouder
financiën, hetgeen noch hem, noch de
gemeenteraad beviel.
Het slopen van de straten en hofjes
in de stadskern dat Bolmers wordt
nagedragen, kan echter vrijwel geheel
op het disconto van Bolmers’ opvolger
Chris Zijdeveld worden geschreven.
De sloop- en krakersacties in dit
gebied hadden een heel ander
karakter. In de door de rijksoverheid
gepropageerde en gesubsidieerde
krotopruiming was het accent
verschoven naar kleinschalige
projecten van vervangende
nieuwbouw. Vanaf de jaren
1970 moesten achterstanden in
binnensteden worden weggewerkt
zonder de sociale structuur aan te
tasten. In heel Nederland zijn op
die manier op de goedkoopste wijze
binnenstedelijke nieuwbouwprojecten
gerealiseerd die het aankijken
niet waard zijn en elk aansluiting
missen met de bestaande historische
omgeving.
De sloop van Laan, Lange en
Korte Achterweg, Nieuwe Buurt,
de Baansloot, Grofbaan Oude
Kerkhof, Schotsepoort en omgeving,
Herenstraat, Louronstraat en
Roosbeek, pasten binnen de nieuwe
richtlijnen van kleinschaligheid,
nieuwbouw voor de oorspronkelijke
bewoners en de premieregeling
‘krotopruiming’ die de bewoners in
1970 een vergoeding van één jaar
huur beloofde met een minimum
van duizend gulden. Een leuke
opsteker voor de bewoners en politiek
glijmiddel tegelijk dat met graagte
Musis 8 9 Musis
De Lindenhof,
hoofdgebouw van Piet
Sanders
Poort in de Lange
Achterweg
werd toegepast en in
dank aanvaard. En zeker
toen deze premie vier
jaar later nog ‘ns werd
verdubbeld.
Persoonlijke opvattingen
en voorkeuren speelden
ook in deze fase een rol.
Nu waren het geen plan
voor een ‘Montmartre
aan de Maas’ die een
spaak in het wiel staken,
maar provo en de
krakersbeweging die zich
tegen het sloopbeleid
verzetten. Ook weigerden
tal van bewoners om gebruik te
maken van de premieregeling
‘krotopruiming’. Ook de persoonlijke
smaak van wethouder Chris Zijdeveld
speelde een rol. Hij had geen enkele
waardering voor het oeuvre van
Piet Sanders die in de jaren 1930
een monumentale nieuwbouw voor
het Weeshuis der Hervormden had
gerealiseerd. In deze tijd zou sloop
van dit hechte gebouw met z’n rijke
ornamenten van kunstenaars als Hildo
Krop en Bochtman ondenkbaar zijn.
Het gemeentebestuur liet daarentegen
de toiletpotten en ruiten stukslaan
om de kraker de mogelijkheid te
ontnemen om het pand te betrekken.
Pas in de jaren 1980 zouden voor
het eerst kanttekeningen worden
geplaatst bij de ‘krotopruiming’ als
financieringsinstrument voor de
woningbouw. Het besef brak door dat
er in de Nederlandse binnensteden
heel wat was gesloopt dat vanuit
monumentaal en stedenbouwkundig
oogpunt nooit gesloopt had mogen
worden. Voor Schiedam kwam dit
besef rijkelijk laat. Weliswaar spreekt
Schiedam ronkend over zichzelf als
‘historisch centrum van de Rijnmond’,
maar wie op zoek wil naar het echte
Schiedam, de historische vissers- en
jeneverstad, die komt bedrogen uit.
Dat Schiedam bestaat niet meer.

HET LIESVELDVIADUCT
LUCHTKASTEEL VAN
GEWAPEND BETON
Op 12 mei 1960 ging
de Vlaardingse
gemeenteraad
akkoord met de
bouw van het
Liesveldviaduct. De
aanleg van deze verkeersbaan dwars
door de binnenstad behoort tot de
meest ingrijpende besluiten die de
raad ooit nam. Het viaduct zou het
aanzien van Vlaardingen voorgoed
veranderen, was de gedachte.
Fysiek leek het dé oplossing voor
het toenemende autoverkeer, in
symbolische zin opende het de weg
naar de moderne tijd. Het viaduct
nodigde de bevolking uit de versleten
visserskleding te verwisselen voor
frisse confectie, de fiets te verruilen
voor de automobiel en het burgerdom
af te leggen om consument te worden.
Inderdaad heeft het Liesveldviaduct
Vlaardingen ingrijpend veranderd.
Ook in een betekenis die de door
vooruitgangsdenken verblinde
bestuurders van toen niet konden
voorzien. Het viaduct werpt sinds
zijn ontstaan een zware schaduw over
de binnenstad en haar ontwikkeling.
Het was vanaf het begin een weinig
succesrijk initiatief en verwerd
uiteindelijk tot een zwarte bladzijde
in de plaatselijke geschiedenis. Een
bladzijde die vanwege zijn grote
gewicht niet licht valt om te slaan.
Vlaardingen was zoals zoveel
Nederlandse steden in de naoorlogse
jaren in de greep van de groei.
Ten westen en ten oosten van de
oude stad werden nieuwe wijken
met duizenden nieuwe woningen
gepland en in het centrum gingen
honderden huizen plat om plaats
te maken voor nieuwe winkels en
tekst: Peter de Lange
foto’s Stadsarchief Vlaardingen
nieuwe verbindingswegen. Er werd
in een moorddadig tempo gesloopt
en gebouwd om de werknemers van
de snel uitdijende petrochemische
industrie van ‘’de overkant’’ te
huisvesten. Honderdveertigduizend
leek een realistisch inwonertal.
Bestuurders van een dorp dat van
de ene dag op de andere de rol van
stad krijgt aangemeten, moeten
stevig in hun schoenen staan,
willen zij niet worden meegesleept
door waanvoorstellingen over
metropolen die zij hebben helpen
stichten. Maar al te gemakkelijk
verdwijnt nuchterheid in dergelijke
situaties naar de achtergrond. Uit
de Vlaardingse plattegrond anno
2013 kan worden afgeleid dat
de plannenmakers van toen dat
onvoldoende hebben beseft. Daardoor
is het Liesveldviaduct, dat zij als hun
opus magnus aan de stad toevoegden,
de stad al tientallen jaren een blok aan
het been.
De oorsprong van het viaduct is nauw
verbonden met het Liesveld, indertijd
op de Lijnbaan na het modernste
winkelcentrum van Nederland dat
verrees op de puinhopen van wat eens
een labyrint aan armoedige, donkere
en benauwde arbeiderswoninkjes was
geweest. Een grotere tegenstelling
dan tussen de vroegere en de nieuwe
bebouwing was nauwelijks denkbaar.
Het Liesveld kenmerkte zich door
licht en ruimte en winkels vol luxe
artikelen die de groeiende welvaart
verbeeldden.
Om dit koopparadijs bereikbaar te
maken voor de vrachtauto’s van
leveranciers en tevens toegankelijk
voor inwoners uit omliggende steden,
werd besloten een ruime toegangsweg
aan te leggen. Het gekozen tracé
bestond uit een doorbraak ter
hoogte van de Oude Havenbrug
van het gevelfront aan de Haven en
de daarachter gelegen Hoogstraat.
Aansluitend kwam een viaduct
dat het hoogteverschil met de dijk
waarop de Hoogstraat was gebouwd
en het vijf meter lager gelegen
winkelcentrum overbrugde. Het 25
meter brede viaduct zou met een lus
via de Joubertstraat eindigen op het
Veerplein. Achter de bouw werd
vaart gezet. De doorbraak was nog
niet gerealiseerd toen het viaduct al in
de steigers stond.
Dit fraaie plan, uit de koker van
architectenbureau Van Tijen
en Maaskant en omarmd door
stadsbestuurders als wethouder
Musis 10 11 Musis
Teun de Bruin en burgemeester Jan
Heusdens, zou van Vlaardingen met
zijn mooie winkels een drukbezocht
streekcentrum maken. Maar de haast
en geestdrift waarmee het werd
uitgevoerd, wierpen roet in het
eten. Critici onder wie gemeentelijk
verkeersadviseur ir. H. Goudappel
wezen erop dat voor die afrit in
de vorm van een lus bij lange na
geen plaats was. Om het ontwerp
uit te voeren, zouden eerst nog
een flink aantal woningen moeten
worden gesloopt. De Amerikaanse
verkeersdeskundige David Jokinen
die in Vlaardingen een kijkje
kwam nemen, kwam tot dezelfde
conclusie. Een pijnlijk oordeel
dat hard aankwam, want Jokinen
was niet zomaar iemand. Hij had
verkeersplannen ontworpen voor
ondermeer Amsterdam en Den
Haag en in die plannen met name
op de belangen van de automobilist
gelet. Als zo’n autoriteit meende
dat de automobilist met het viaduct
in Vlaardingen geen kant uit kon,
zouden er wel eens problemen in het
verschiet kunnen liggen.
Om de proef op de som te nemen
werd de situatie nagebootst met
dranghekken en verkeerspionnetjes
langs een parcours van dezelfde
afmetingen op het marktplein aan
de Broekweg. Verschillende lange
voertuigen zoals een stadsbus en
een vrachtwagen met oplegger
probeerden de lus te nemen. No way.
Tja, en toen zat het stadsbestuur
inderdaad met een probleem. Wat te
doen met een viaduct dat niet aan zijn
oorspronkelijke doel beantwoordt?
Van de mogelijkheid om het door
te trekken tot de Burgemeester
Pruissingel, zodat er een snelle
verbinding zou ontstaan met de in
aanbouw zijnde Westwijk, kon om
dezelfde reden als de afrit naar het
Veerplein niets terecht komen: er
zou sloop van nog eens een groot
aantal woningen in de toch al flink
uitgedunde Transvaalbuurt nodig
zijn geweest. En daar deinsde het
gemeentebestuur voor terug. Omdat
niemand wist, wat er wél moest
gebeuren, gebeurde er niets. Het
viaduct werd aan zijn lot overgelaten.
Daar lag het dan, Vlaardings
peperdure prestigeproject. Een
verkeersweg die zomaar ergens

halverwege hemel en aarde ophield.
Het beste doel dat men nog wist te
verzinnen voor dit betonnen bewijs
van bestuurlijk onvermogen, was er
een parkeerplaats van te maken. Die
functie hield het enkele jaren, totdat
de knoop werd doorgehakt en vanaf
de luchtbrug een flauwe hellingbaan
naar de Markgraaflaan werd
aangelegd; een doorsneestraat die
bepaald niet berekend was op druk
verkeer. Zo ging roemloos de droom
van een ambitieus gemeentebestuur
ten onder. Dichter Levi Weemoedt
kenschetste het fiasco spottend als
,,een snelweg die moet afremmen voor
een rijtje arbeiderswoningen.’’
De ingebruikstelling van het
voltooide viaduct vond plaats in 1969,
negen jaar na het nemen van het
historische raadsbesluit. En wat kreeg
DE INGEBRUIK-
STELLING VAN
HET VOLTOOIDE
VIADUCT VOND
PLAATS IN 1969,
NEGEN JAAR
NA HET NEMEN
VAN HET
HISTORISCHE
RAADSBESLUIT.
EN WAT KREEG
VLAARDINGEN
IN RUIL VOOR
ZIJN GEDULDIG
WACHTEN?
NIEUWE
VERKEERS-
PROBLEMEN.
Vlaardingen in ruil voor zijn geduldig
wachten? Nieuwe verkeersproblemen.
Iedere Vlaardingse weggebruiker
is vertrouwd met de hopeloze
verkeersknoop op de kruising
Markgraaflaan, Liesveldviaduct,
Joubertstraat en Vondelstraat, waar
dikwijls files ontstaan door auto’s die
in de rij staan voor de parkeergarage
onder het viaduct. Automobilisten die
over het viaduct van oost naar west
willen, worden door deze congestie
gedwongen rechtsaf te slaan en
een lange omweg te maken over de
Van der Driftstraat, Burgemeester
Pruissingel, Westlandseweg en
Marathonweg. Een dergelijk gesukkel
kan toch nooit de bedoeling zijn
geweest van een in termen van
snel, groot en vooruitgang denkend
stadsbestuur? De roept de vraag op
hoe serieus men de daadkracht van het
toenmalige stadsbestuur eigenlijk moet
nemen. Het Liesveldviaduct had alleen
betekenis voor Vlaardingen kunnen
hebben als het, zoals oorspronkelijk
de bedoeling was, langs een rechte
lijn de Burgemeester Pruissingel had
Musis 12 13 Musis
verbonden met de Schiedamseweg en,
langs een afrit, het winkelcentrum
voor de automobilist toegankelijk
had gemaakt. Je mag toch aannemen
dat men op het stadhuis tevoren had
becijferd hoeveel woningen voor dit
project moesten worden opgeofferd en
of dit offer maatschappelijk aanvaard
zou worden. Maar kennelijk ontbrak
op het cruciale moment de vereiste
voortvarendheid om de sloper de wijk
in te sturen.
Het verstandigste was geweest het
viaduct direct weer af te breken toen
eenmaal duidelijk was dat het niet aan
de gestelde doelen kon beantwoorden,
of het desnoods een alternatieve
bestemming te geven, bijvoorbeeld
als winkelgalerij, marktterrein
of stadspark op palen. Maar
klaarblijkelijk was een dergelijke
koerswijziging ondenkbaar. Zo’n
ommezwaai had de verantwoordelijke
bestuurders wel eens een gigantisch
gezichtsverlies kunnen opleveren, met
alle politieke consequenties vandien.
Bovendien hield zo’n maatregel een
enorme kapitaalvernietiging in. Het
viaduct had ruim tien miljoen gulden
gekost. Een vermogen.
Een kans om alsnog schoon schip te
maken kreeg het gemeentebestuur
vijfentwintig jaar later, toen de magie
van het Liesveld was uitgewerkt en
een facelift van het winkelcentrum
nodig was om nieuw kooppubliek aan
te trekken. Van de vier ontwerpen
voor Liesveld 2.0 waaruit gekozen
kon worden, nam dat van Reijnga,
Postma en Hagg sloop van het
westelijk deel van het viaduct als
uitgangspunt. De bunkerachtige
tunneltjes die vanaf de Hoogstraat de
toegang tot het Liesveld vormden,
zouden eveneens worden afgebroken
en vervangen door luie trappen.
Het verkeer zou volgens dit concept
voortaan door de Korte Hoogstraat
worden geleid.
De Arnhemse architecten waren
niet de enigen die het viaduct zijn
verkeersfunctie ontnamen. Ook
een eigen binnenstadsplan van de
D66-fractie ging er vanuit dat de
gemankeerde luchtbrug zijn functie
had verloren en beter kon worden
opgedoekt.
Maar deze pleidooien mochten
niet baten. In plaats van radicale
vernieuwing, koos de raad voor een
pappen en nathouden-concept dat de
bestaande structuur intact liet en het
winkelcentrum alleen optisch in een
nieuw jasje stak. Om de wispelturige
klant tegemoet te komen werd het
idee van een winkelcentrum als
ruim opgezette openluchtattractie
verlaten en kreeg Vlaardingen een
geheel overdekt koopparadijs,
waar wind en regen niet langer
vrij spel zouden hebben. De royale
wandelruimte tussen de winkels die
onder het viaduct waren gevestigd
en de winkels onder de flatwoningen
ter linker- en rechterzijde werd
opgeheven en gebruikt om de nieuwe
zaken te vergroten. Dit versmalde
de bewegingsvrijheid voor het
publiek in de nieuwe winkelgalerij
aanzienlijk en dwingt de klant
dicht langs de etalages te lopen,
zodat hem onmogelijk kan ontgaan
welke begerenswaardige koopwaren
daar zoal zijn uitgestald. De glazen
overkapping werd opgehangen aan de
winkelpuien van de twee bestaande
Liesveldflats en steunt op het viaduct,
dat tevens dienst doet als dak van de
ondergelegen winkels.
Bijzonder fraai is de glazen
dakconstructie niet. De overal
zichtbare, ‘’artistiek’’ geperforeerde
stalen dakspanten lijken nog het meest
op onderdelen uit een meccanodoos
van Oosteuropese kwaliteit. Op het
schuin oplopende dak verzamelt
zich ’s winters een sneeuwlast die de
winkelgalerij eronder in een sombere
duisternis hult. Helemaal neerslagvrij
is het winkelcentrum trouwens
niet: bij een bepaalde windrichting
waaien op sommige plaatsen sneeuw
en regen gewoon onder de dakrand
naar binnen. Voor de flatbewoners
erboven moet dit een vervreemdende
ervaring zijn. Het winkelcentrum
waar zij op neerkijken, heeft niets
dat kenmerkend is voor Vlaardingen,
het zou net zo goed een winkelgalerij
in Hoorn of Heerlen kunnen zijn.
Het enige stadseigen element aan het
Liesveld is de bloementrap van Wilma
Kuil.
Liesveld 1 hield het zo’n dertig
jaar vol voordat een opknapbeurt
onvermijdelijk werd. Welke de
uiterste houdbaarheidsdatum is van
Liesveld 2, geopend in 1995, valt
moeilijk te voorspellen, en evenmin
of bij een eventuele derde versie het
viaduct nog wel een rol zal spelen
en welke rol dat dan zou kunnen
zijn. Over het voortbestaan van
het viaduct als verkeersverbinding
rijzen ondertussen twijfels. In
gemeentelijke toekomstscenario’s
voor de binnenstad beginnen
geluiden door te klinken die duidelijk
maken dat het Liesveldviaduct niet
langer als onmisbare schakel van de
infrastructuur wordt gezien.
Het bestemmingsplan voor het
Stadshart uit 2011 bijvoorbeeld
voorziet dat op termijn afscheid
genomen zal worden van het
Liesveldviaduct als autoweg. In de
toekomstschets ‘’Op weg naar 2020’’,
gewijd aan de vitalisering van de
binnenstad, staat te lezen dat straks
alleen het openbaar vervoer nog
gebruik mag maken van het viaduct.
De gebiedsvisie voor het centrum
‘’Op koers naar 2030’’ volgt
dezelfde gedachtegang. Daarin staat
ondermeer het volgende te lezen:
,,Binnen het project Vitalisering
Binnenstad zijn plannen opgenomen
voor het autoluw maken van de
stad, het Liesveldviaduct en de
Blokmakersplaats. Ook de bijdrage die
een autovrije Oude Havenbrug kan
leveren aan een autoluwe binnenstad
wordt onderzocht.
Om toch een mogelijkheid te bieden
om naar de binnenstad te komen
met de auto, wordt nagedacht
over een parkeergarage op de kop
van de Schiedamseweg. (…) De
Blokmakersplaats dient opnieuw
te worden ingericht om de functie
van hoofdentree meer kracht bij te
zetten. (…) Het Liesveldviaduct en
de Westhavenplaats zijn veranderd in
prettige verblijfslocaties.’’
Burgemeester en wethouders lijken
onlangs een voorschot te hebben
genomen op deze toekomstige situatie
door de Westhavenplaats tot aan de
oprit naar het viaduct autovrij te
maken. Uit de mond van burgemeester
Bruinsma en andere collegeleden
viel eerder al op te tekenen dat zij
nadachten over herinrichting van het
viaduct, bijvoorbeeld tot stadspark.
Al lijkt sloop van het betonnen
Fremdkörper ook na veertig jaar
niet in het verschiet te liggen,
een herbestemming komt nu toch
langzaam dichterbij. Moge het
stadsbestuur, als het beslissende
uur is aangebroken, kiezen voor
een zodanig creatieve vormgeving,
dat het inktzwarte zetsel waarmee
het hoofdstuk Liesveldviaduct in
de plaatselijke geschiedenis werd
bijgeschreven, voorgoed verbleekt
en de binnenstad eindelijk met een
schone lei kan beginnen.
Literatuur: Vlaardingen in en uit het
slop, van M.P.Zuydgeest, J. Borsboom
en H. Brobbel; Vlaardingen op het
keerpunt, van Mari den Draak, met
foto’s van H.K. van Minnen.

DE GEBORGENHEID
VAN DE QUIBUS:
MISSCHIEN KOMT
ER BLUES
HET Hengst
interieur van
Podiumcafé
de Graauwe
op de Lange Haven hoort op de
monumentenlijst. Wie naar binnen
stapt, treft daar een origineel
jongerencafé aan uit de jaren 1970. Er
is sinds de opening op 9 september
1974 vrijwel niets aan het interieur
veranderd. De bar is hetzelfde.
De beide oude autostoelen zijn
gehandhaafd. Ergens in de hoogte
bevindt nog steeds de oorspronkelijke
troon waarop Bram Uil zetelde, de
allereerste diskjockey van Schiedam.
Gedateerd? Toen ik een tijd terug
mijn nu eenentwintigjarige zoon
meenam op kroegentocht, kon alleen
De Graauwe Hengst genade in zijn
ogen vinden. Dat was nu een plek
waar jonge mensen van zijn generatie
zich thuisvoelden, zei hij, de enige
in Schiedam. En inderdaad: al bijna
veertig jaar is de zaak een plek waar
beginnende muzikanten zich voor een
jong publiek kunnen presenteren.
Er lopen heel wat bedaagde paren
door Schiedam, wier liefde in dit
roemruchte café is ontloken. Best
kans dat hun kinderen er nu aan
de bar hangen, wachtend op de
levende muziek, die warm zal worden
ontvangen en bij gebrek aan kwaliteit
zonder genade uitgejouwd. Dat is al
zo sinds de openingsavond. De tent
staat sinds de openingsavond bekend
om zijn lastig publiek. Beloning is
mogelijk maar je moet wel je best
doen.
Het café is in het leven geroepen
door vier personen: de gezusters
tekst: Han van der Horst
Hennie en Hillie de Jong, Peter
Pijpers en Bram Uil. Zij waren
gelijkgezinde babyboomers, kinderen
van de jeugdrevolutie die sinds
de spectaculaire opkomst van de
provobeweging over het land rolde.
De uitlopers daarvan hadden ook
Schiedam bereikt. De stad kende dan
ook een scene maar had nog geen
ontmoetingscentrum. Dat wilde het
viertal vestigen in de leegstaande
distilleerderij De Graauwe Hengst,
ooit het eigendom van Daniel
Visser en Zonen. Zij noemden hun
geesteskind “de Quibus” .
Afgeladen
Van het begin af aan was de
zaak afgeladen. Schiedam kende
weliswaar enkele sociëteiten waar
jongeren elkaar ontmoeten, zoals
het hervormde Quousque Tandem
of de katholieke Instuif, maar zulke
gelegenheden kenmerkten zich door
een zekere braafheid. Dat gold ook
Tijdens Boek & Bal
wordt door de vier
oprichters een poging
gedaan om het
roemruchte jongerencafé
De Quibus voor
een avond tot leven te
wekken. Pensionado
Han van der Horst
haalt voor de jeugd
van tegenwoordig
herinneringen op.
voor de Koeienstal, een dancing die
café-restaurant de Amstelbron in
de kelder exploiteerde. Café De Ster
op de hoek van de Rotterdamsedijk
en de Buitenhavenweg had wel een
goede naam onder kunstenaars en
reclamemakers uit heel de Rijnmond
maar was toch geen kroeg voor de
jongere generatie. De initiatiefnemers
van de Quibus troffen precies de
juiste toon. Zij schiepen een vrijplaats
waar jongeren onbekommerd zichzelf
konden zijn. Je kon van Peter Pijpers
of Bram Uil zeggen wat je wilde, ze
zouden nooit als een sociëteitsbestuur
vergaderen over je gedrag of over de
huisregels. Aan hen was ook te zien
dat zij een jointje op zijn tijd niet
versmaadden.
Niet dat heel jong Schiedam naar de
Quibus stroomde. Het is een mythe
dat de babyboomers in hun jeugd
zo massaal uit de band sprongen
en het vaandel van de persoonlijke
vrijheid hesen. Gedurende de jaren
1960 waren de meeste jongeren netjes
en gezagsgetrouw. Als ze het geloof
vaarwel zegden, was dat meestal
omdat hun ouders ook niet meer naar
de kerk gingen. Het taboe op seks
voor het huwelijk en samenwonen –
vroeger “hokken” geheten – was aan
het begin van de jaren 1970 gevallen,
maar voor het overige leidden
verreweg de meeste babyboomers een
burgerlijk leven dat moest uitdraaien
op een zeer gewenst huisje-boompjebeestje.
De hippies, de provo’s, de
straatrevolutionairen vormden een
minderheid van beperkte omvang.
Toch wist die in de publiciteit de
show te stelen, ongeveer zoals nu
de PVV, Geen Stijl en PowNed dat
doen. Ook in Schiedam was dat het
geval. Een kleine spraakmakende
gemeente domineerde het debat,
maar de opperheerschappij van het
klootjesvolk is nooit aangetast, geen
moment.
Dat Schiedam kritische jongeren
kende was voor het eerst echt
zichtbaar gemaakt door de cineast Jan
Schaper, die voor een gering bedrag
het Zakkendragershuisje mocht
huren als hij het op eigen kosten
verbouwde. Schaper verzette zich
tegen de gemeentelijke plannen om de
Brandersbuurt met de grond gelijk te
maken. Zijn acties en demonstraties
trokken honderden jongeren van
wie de meesten in de hogere klassen
van het Schiedamse voortgezet
onderwijs zaten. Schaper kreeg
veel publiciteit en een grote teachin
– discussiebijeenkomst – in de
Korenbeurs groeide in het collectieve
Musis 14 15 Musis
V.l.n.r. Bram Uil, Peter Pijpers, Hillie de Jonge en Jenny de Jonge
geheugen van de deelnemers uit tot
legendarische proporties. Vooral
omdat burgemeester Roelfsema
zich zo geschoffeerd achtte door de
brutale jongelui. Daarna vond de
vernietiging van de Brandersbuurt
volgens plan plaats. Ook het hofjes-
en stegengebied tussen de Boterstraat,
de Hoogstraat en het Broersveld
zou er aan moeten geloven. De
bestuurders van Schiedam wilden af
van alles wat aan het schaamtevolle
jeneververleden herinnerde. Toen
ik op een ledenvergadering van de
PvdA eens pleitte voor herstel van
arbeiderswoninkjes in de binnenstad,
stond een oude taainagel van het
socialisme op die mij toeriep: “Van
der Horst, naast de gootsteen hebben
wij zitten schijten en dat wil jij
bewaren…?”
De jongeren die elkaar dankzij
Schaper ontmoet hadden, ontdekten
hoe zij een subcultuur deelden.
Dat gevoel lieten zij niet meer los
en naarmate zij verder opgroeiden,
sloten hun jongere broers en zussen
zich bij hen aan. Er was momentum.
Zo kon het gebeuren dat Roel van
Duijn binnen een week of wat in
Schiedam navolging vond, toen hij
zijn Oranje Vrijstaat had uitgeroepen.
Dat gebeurde op een bijeenkomst
die in de aula van het Stedelijk
Museum werd gehouden om daar een
jeugdmanifestatie met de naam “Jes
70) te openen. Ergens halverwege het
programma beklom ik de preekstoel
om Schiedam kabouterstad te
proclameren, die voortaan tegenover
het gemeentebestuur zou staan.
Puntmutsen
Deze onafhankelijkheidsverklaring
werd door de aanwezige autoriteiten
goed opgenomen. Allerwege toonde
men waardering voor deze “ludieke
actie” en men hoopte dat het ludiek
bleef. Dat was ook in grote mate
het geval. De Schiedamse kabouters
kwamen niet verder dan een paar
symbolische woningkraken. Eenmaal
deponeerden zij uit de Schie gevist
vuil voor het bordes van het
stadhuis. De kerngroep bracht vijf
nummers uit van de gestencilde
Blijde Boodschap, officieel orgaan van
Schiedam kabouterstad. De oplage
steeg tot vijfhonderd exemplaren.
Ook werd er handel gedreven in
grote oranje puntmutsen, die van
pas kwamen tijdens manifestaties.
De kabouters besteedden het
grootste deel van hun tijd echter
aan discussiebijeenkomsten. Elke

zaterdagavond verleende Jan
Schaper in zijn Zakkendragershuisje
gastvrijheid aan de volksvergadering.
Daar werd iedereen die ergens
verstand van had, onmiddellijk
beschuldigd van “manipulatie”,
want de kabouters waren
antiautoritair en vreesden steeds
machtsvorming binnen de eigen
gelederen. De kerngroep was vaak
op de Vriendschapstraat te vinden
in het huis van de kunstenaar Hein
de Koster. Die had een activistische
inslag en veel van wat hij ondernam,
droeg het karakter van een
performance. Dat gold ook voor de
politieke partij die hij met het oog op
de raadsverkiezingen van 1970 had
opgericht, de Kiesbeweging Votum.
Hoewel De Koster een bedrijfsmatige
aanpak van de politiek voorstond,
hadden zijn ideeën ook iets ludieks.
Zo streefde hij naar ondergrondse
toiletten. Hij voelde het timbre van
de kabouters aan. Daarom stelde
hij zijn huis voor hen open. Min of
meer in ruil besloten zijn gasten om
niet op eigen gelegenheid aan de
raadsverkiezingen mee te doen, wat
aanvankelijk wel in de bedoeling had
gelegen.
Landelijk verliep de
kabouterbeweging in de herfst van
1970. Dat was ook in Schiedam
het geval. De interesses van de
initiatiefnemers gingen ergens
anders heen. De volksvergaderingen
verliepen. Wel bleef Jan Schaper
als vanouds open huis houden voor
jongeren die geïnteresseerd waren
in zijn filosofieën rond het leefmilieu
en de waarde van het ambacht in
een maatschappij die naar zijn idee
door grootbedrijf en massaproductie
alle kraak en smaak verloor. Op de
Mariastraat verloor Hein de Koster
zich steeds meer in een wodkaroes.
Oase
Voor iedereen die na deze periode van
activisme met de ziel onder de armen
liep, was de Quibus op de Lange
Haven een oase. De jongeren die de
oude huizen op de Lange Achterweg
en de Laan gekraakt hadden in
een poging om de afbraak van dat
stuk binnenstad tegen te houden,
De jongeren
die elkaar
dankzij Schaper
ontmoet hadden,
ontdekten hoe zij
een subcultuur
deelden. Dat
gevoel lieten zij
niet meer los en
naarmate zij verder
opgroeiden, sloten
hun jongere broers
en zussen zich bij
hen aan. Er was
momentum. Zo
kon het gebeuren
dat Roel van Duijn
binnen een week
of wat in Schiedam
navolging vond,
toen hij zijn Oranje
Vrijstaat had
uitgeroepen. Dat
gebeurde op een
bijeenkomst die
in de aula van het
Stedelijk Museum
werd gehouden
om daar een
jeugdmanifestatie
met de naam “Jes
70) te openen.
Ergens halverwege
het programma
beklom ik de
preekstoel
om Schiedam
kabouterstad te
proclameren,
die voortaan
tegenover het
gemeentebestuur
zou staan.
waren er stamgast. Toch heerste er
geen politieke sfeer. De stamgasten
van de Quibus voelden zich eerder
“alternatief” dan revolutionair. Zij
waren uit op expressie van hun
gevoelens. Zij wilden ruimte voor
zichzelf. Bram, Peter, Jennie en
Hillie speelden daarop in met hun
programmering: van het begin af
aan was de Quibus een poppodium
maar als een kunstenaar iets op touw
wilde zetten, kreeg hij meteen alle
ruimte. Bij de Quibus hielden zij van
performances. Niet dat de stamgasten
nu gezagsgetrouw wilden worden.
Zij bestreden de overheid niet maar
maakten die graag belachelijk. Op de
dag dat de koning van Zweden – op
bezoek bij het bedrijf Sandvik – het
bordje “Sandvikstraat” onthulde,
verscheen in de Quibus Keizer
Wilhelm II (overtuigend neergezet
door Aart Sprong, die bij gelegenheid
ook uitblonk als Adolf Hitler). Deze
inaugureerde de Quibussteeg, een
smalle gang tussen de Lange Haven
en de Hoogstraat, thans officieel
Watersteeg geheten. Ook hielden
de stamgasten eens een grote
demonstratie met lege spandoeken
onder de leuze “Wij willen niets”. Het
ging hen overigens om de legalisering
van hasj en wiet, die in de Quibus
gaarne werden gerookt.
Zo werd de Quibus de erkende
tempel van de Jeugdcultuur, van de
alternatieve levensstijlen en van de
kunst, die recht uit het hart kwam.
In de tweede helft van de jaren
1970 drongen new age en oosterse
profetieën door aan de stamtafel.
Mede-eigenaar Peter Pijpers ging
allen voor door zich aan te sluiten
bij de Baghwan. Hij laat zich tot
op de huidige dag leiden door
new age-achtige spiritualiteit. De
krakers van de Laan en de Lange
Achterweg gaven van hun kant de
strijd op. Zij accepteerden elders
huisvesting en de achterstraten van de
binnenstad kregen hun zielloze sociale
woningbouw, die net als het interieur
van de Quibus op zijn manier ook een
blijk is van de geest uit de jaren 1970:
de knus bedoelde eenvormigheid van
het woonerf.
Net Schiedam vermoedde ondertussen
Musis 16 17 Musis
dat de Quibus een
verzamelplaats was voor
ontaarde jeugd die aan
God noch gebod deed.
Men vertelde zelfs dat
de uitkeringstrekkers
onder de stamgasten
hun weekbriefjes des
zondags op de bar
achterlieten. Iemand van
de Quibus stopte ze dan
na sluitingstijd bij de
Sociale Dienst in de bus.
Voor de rest was het een
en al seks, drugs en rock
’n roll.
De werkelijkheid was
anders. Net als die nette
sociëteiten – De Instuif,
Quousque Tandem – was
de Quibus uiteindelijk
een relatiemarkt. Je
hoopte er het meisje of
de jongen van je dromen
te ontmoeten. Iemand
die niet zo stijfjes was
als je vader of je moeder
maar degelijk alternatief.
Dat zat trouwens
ook achter veel
activisme: je kon onder
geestverwanten het
geluk vinden of in ieder
geval vriendschappen.
Je hoorde ergens bij.
Bij de Quibus werd
de schil van activisme
en politieke eisen
afgepeld. Wat overbleef
was veel muziek – en
geborgenheid. Daar legt
het interieur tot op de
huidige dag getuigenis
van af. En achter de bar
staat nog steeds Hillie,
die - nu met haar zoon
- de zaak gaande houdt.
De anderen zijn hun
eigen weg gegaan, Bram
Uil al na een half jaar.
Als je plaats neemt
op een van die oude
autostoelen en je doet je
bestelling, dan weet je:
hier voelt het goed en
Hillie is de troosteres der
bedroefden. Vanavond
komt er misschien blues. De musical Miep, aan de bar bedacht

STRONT AAN
DE KNIKKER
Susidie werd gegeven maar het wantrouwen was groot
Hoewel citymarketeers,
romantici met
een hang naar het
oude, naar huis
verlangende expats
en andere
nostalgici van
‘haringstad’ reppen
als ze het over
hun Vlaardingen
hebben, heeft
die koosnaam al
decennia geleden
plaatsgemaakt voor
een heel andere:
‘Stinkstad’.
tekst: Jeroen ter Brugge
foto’s: Jan Dulfer en Arie Wapenaar
Zo is de bijnaam
van Vlaardingen
van Roodeschool
tot Aardenburg,
hoe hardnekkig de
rechtsgeldigheid van
deze door trouwe stadgenoten ook
wordt weersproken. De geur van
haring konden bezoekers in de 19e
eeuw al weinig waarderen, maar de
vaak ondragelijke stank die zich na
de Tweede Wereldoorlog over de
stad zou uitstorten, was voor velen
reden de naam Vlaardingen hiermee
te vereenzelvigen. En nog steeds is
het negatieve imago niet afgeschud.
Beeldvorming is hardnekkig, zeker als
die tientallen jaren door de praktijk
is bevestigd. De recente geschiedenis
van Vlaardingen is onlosmakelijk
verbonden met luchtverontreiniging
en het zou geschiedvervalsing
zijn als het toekomstige Museum
Vlaardingen dit fenomeen en vooral
hoe de maatschappij daar mee omging,
niet in de vaste opstelling opneemt.
De domme pech dat de stad in de
frontlinie van de moderne industrie
lag, bezorgde haar de bedenkelijke
eer voorop te lopen in de strijd
tegen het lucht- en milieubederf.
Waar elders in de jaren 1960
studenten die voor democratisering
op de barricaden gingen, was het in
Vlaardingen de luchtverontreiniging
die grote maatschappelijke onrust
veroorzaakte. De milieubeweging
werd geboren en kwam tot wasdom,
met als bekendste exponent Remi
Poppe. Vijftig jaar geleden barstte de
figuurlijke eerste bom bij een brand in
de Eerste Nederlandsche Coöperatieve
Kunstmestfabriek (ENCK).
In 1963 brak op het terrein van
Delta Chemie (onderdeel van de
ENCK) brand uit in één van de
grondstoffenloodsen. Dat kunstmest
brandgevaarlijk en ook explosief
was, weten we sinds de terroristische
aanslagen in het afgelopen
decennium. Voor menige bom
vormt het de basis. Het wereldwijde
succes van de kunstmest had de
ENCK tot een wereldleider op dit
gebied gebracht en schaalvergroting
moest in de stijgende behoefte
voorzien. De fabriek paste in politiek
van het naoorlogse Vlaardingen,
waarin naast een bloeiende
industrie werkgelegenheid en
goede woonomstandigheden een
plaats hadden. Dat er een groeiend
spanningsveld tussen deze doelen zat,
was lange tijd niet aan de orde. Of
werd genegeerd. Vanaf 5 november
1963 ontlaadde de spanning zich
voor het eerst in serieuze mate.
De heftige brand, waarbij op de
brandweerkorpsen van Rotterdam en
Schiedam een beroep moest worden
gedaan, veroorzaakte een giftige
rookwolk die dankzij de weergoden
tenauwernood aan Vlaardingen
voorbij ging. De achter de hand
gehouden hulptroepen (leger)
hoefden niet te worden ingezet,
maar het scheelde een haartje. De
gebeurtenissen maakten indruk.
Na de brand trok een legertje
hoogwaardigheidsbekleders naar
Vlaardingen om persoonlijk de
ravage te aanschouwen. Ministerpresident
Marijnen liet zich
vergezellen door zijn collega van
Binnenlandse Zaken Toxopeus
en de Commissaris der Koningin
Klaasesz. De boel werd danig wakker
geschud. De oudste milieubeweging
in Nederland die nog steeds actief
is, werd naar aanleiding van de
gebeurtenissen nog in hetzelfde
jaar opgericht: de Vereniging Tegen
Luchtverontreiniging (VTL). Een
Musis 18 19 Musis
serieuze club met serieuze mensen.
Naar verluidt trokken chemici de kar,
ingenieurs van het Unilever Research
Laboratorium. Hoewel zij zich in
woord en geschrift manifesteerden,
was het geen militant-activistische
groep. De strijd werd op de inhoud
uitgevochten door het aanspannen
van rechtszaken en het openbaren
van misstanden op milieugebied.
Jarenlang was de vereniging, later
hernoemd in Vereniging Tegen
Milieubederf, in het Cultureel
Centrum Hollandia gevestigd om
begin jaren 1990 naar Barendrecht
te verhuizen. Bij de ENCK ging het
ogenschijnlijk rustig door. Een week
later werd het nieuwe kantoorgebouw
feestelijk door burgemeester
Heusdens geopend. Aangenomen
mag worden dat bij die en andere
gelegenheden een hartig woordje
is gewisseld. Het gemeentebestuur
zat net als de rest van de stad
helemaal niet te wachten op dit
soort staken in het wiel. De stad was
nog lang niet klaar en op tegenslag
en oppositie zat men niet bepaald
te wachten. In een in 1970 door de
firma Windmill (voortgekomen uit de
ENCK) uitgegeven brochure met de
dubbeltitel ‘Leefklimaat/Industrieel
klimaat’ worden de gebeurtenissen
in 1963 ‘een ernstige waarschuwing’
genoemd. Ze waren aanleiding
geweest voor het nemen van een
reeks van maatregelen, die herhaling
moest voorkomen. De boodschap
was duidelijk: het bedrijf was bereid
te investeren in het verbeteren
van veiligheidsmaatregelen ‘om
een brug te slaan tussen een
verantwoord industrieel klimaat en
een gezond leefmilieu’. Dat het zelf
ook baat had bij het voorkomen
van omvangrijke bedrijfsongevallen
wordt niet expliciet vermeld,
maar heeft natuurlijk ook een rol
gespeeld. Directe schade en gederfde
inkomsten zullen veel geld gekost
hebben en verwacht mag worden dat
het welzijn van de werknemers en
imagoschade ook in belangrijke mate
meespeelden. Tot de maatregelen
behoorden het wegnemen van
opwarmingsbronnen in de loodsen,
een beter signaleringssysteem en een
alarmprocedure dat in voorkomende
gevallen adequaat gehandeld
kon worden. Naast de bestaande
Hinderwetgeving was er nauwelijks
controle van overheidswege. Reden
voor argwaan en frustratie bij een
groter wordende groep burgers
die zich niet overtuigd wisten van
afdoende maatregelen. Sterker
foto Jan Dulfer
nog, het bleef stinken en tot in de
jaren 1970 kon de schone was vaak
direct na het buitenhangen weer in
de machine omdat die door roet of
andere aanslag grauw was geworden.
Het mêlee aan geuren, niet de meest
aangename, noodzaakte regelmatig
het dragen van mondkapjes of het
eenvoudig voor de neus en mond
houden van een zakdoek. Verbetering
bleef uit en onder delen van de
bevolking borrelde het. Eén van de
opkomende broeihaarden van protest
en verzet was de kunstenaarssociëteit
VL. 65. In 1965 opgericht door
musicus Ton Stolk en kunstenaar
Cor van Dorp, was dit gezelschap
aanvankelijk een gemêleerde groep
van kunst- en cultuurliefhebbers.
Jack Tsang, sinds 1967 opvolger van
Stolk als voorzitter, vat het aldus
samen: ‘VL.65 was een heterogene
groep. Zo was dirigent Dick Borst
lid en repeteerde hij met zijn
mensen in het verenigingsgebouw
aan de Zomerstraat, en ook waren
kunstliefhebbers en –beoefenaars
van de oude garde bij de sociëteit
aangesloten. Maar vanaf het begin
waren er ook veel links georiënteerde
aanwezig, waarvan sommige
activistische ingesteld waren. Kees
Vollemans, Remi Poppe en enkele
anderen waren exponenten van een
strijdbare en mondige beweging,
die zondermeer binnen VL.65 kon
opereren.
VL.65-archief
Ton Stolk haalde in een artikel over
VL.65 in het Historisch Jaarboek
Vlaardingen herinneringen op over
deze ontwikkelingen, niet geheel vrij
van een waardeoordeel: ‘De al of niet
vermeende politiek-maatschappelijke
inhoud was voor hen [de leden die
afhaakten] niet alleen schokkend,
maar meestal van een grenzeloze
smakeloosheid.’ Gaandeweg de jaren
kreeg de programmaring van VL.65
naast het culturele ook een politiekmaatschappijkritisch
karakter. Een
flinke portie argwaan richting de
gemeenteraad en de traditioneel
heersende klasse was een gemene
deler. Hoewel links georiënteerd,
was het aantal richtingen dat onder
de leden vertegenwoordigd was
groot. Van anarchisten tot klassiek
Marxisten. VL.65 organiseerde
discussieavonden, hearings en
heapings, terwijl de theoretici onder
de leden het orgaan NUK benutten
om de laatste communistische
literatuur te bespreken of hun visie
op de maatschappij te geven in het
zo typisch bij deze tijd horende
taalgebruik. Het fragmentarisch
bewaard gebleven VL.65-archief
is met dit soort geschriften een
prachtig tijdsdocument en historische
bron. Natuurlijk was VL.65 niet
representatief voor de Vlaardingse
gemeenschap. De meeste Vlaardingers
stemden al dan niet traditiegetrouw
op PvdA, VVD, PCG, ARP, CHU of
KVP en in veel kleinere aantallen op
de CPN of PSP, zoals velen binnen
VL.65. Tegelijk zorgde VL.65 voor
een tegengeluid, dat maar al te
zeer ten stadhuize en in de krant
gehoord en gelezen werd. De meest
uitgesproken meningen werden
geuit door een subgroep van VL.65:
‘Stront aan de Knikker’ (SadK). Het
was deze actiegroep, met Vollemans
en Poppe als gangmakers, die NUK
(met Bert van Meggelen als redacteur)
voor een belangrijk deel vulden.
Een vastomlijnde groep was het
niet. Wie mee wilde discussiëren of
meedoen aan acties, sloot zich aan.
Het kenmerkt VL.65 waarin ruimte
bestond voor vele geluiden, ideeën
en activiteiten. In SadK legde Remi
Poppe de kiem voor een activistische
milieubeweging die later van grote
invloed zou blijken te zijn. In 1967
zit de stemming er goed in: ‘Als de
luchtvervuiling ‘t ‘m niet doet, dan
word je wel doodgezwegen.’ SadK
treedt naar buiten met gepeperd
commentaar op overheid en
gezagdragers. Pamfletten worden
verspreid om de denkbeelden onder
de bevolking kenbaar te maken.
Leen Droppert, die de vrijheid had
omarmd en zichzelf meer als een
anarcho-syndicalist beschouwde,
herinnert zich: ‘Wanneer het weer te
gek was met de viezigheid werd een
plakgroep geformeerd. In mijn atelier
in de voormalige Ericaschool [waar
ook VL.65 zijn onderkomen had]

werden de voorbereidingen getroffen.
De plakkers gingen met een pot lijm,
kwast en stapel biljetten lopend of op
de fiets er op uit. Ik had een Lelijke
Eend en hield rijdende in de gaten of
de politie in de buurt was. Wanneer
dat het geval was, waarschuwde ik
de plakkers, die de lijmpotten lieten
staan en vrolijk doorliepen.’ Soms
werd ook een afleidingsmanoeuvre
gepleegd: ‘Iemand belde vooraf de
politie dat hij in de Holy verdachte
figuren had gezien, waarna we vrij
spel hadden.’
Mentale luchtvervuiling
In hoeverre de acties hebben
bijgedragen aan een meer kritische
houding onder de bevolking is
moeilijk te bepalen. De gebezigde taal
was bewust opruiend en landde lang
niet bij iedereen. SadK sloeg flink om
zich heen en verweet de gemeenschap
apathie, ook moederorganisatie VL.65:
‘Aan VL.65: apathische avant-garde,
in genegenheid opgedragen. ’ Om
zich te onderscheiden van VL.65
produceerden SadK op enig moment
een eigen orgaan: NUC. Het bestuur
van VL.65 wond zich hierover niet
op. Jack Tsang: ‘Wij lieten iedereen
vrij, maar gingen confrontaties niet
de weg. De brave borsten maar ook
de meer extremen. Niemand werd
weggekeken en alles liep door elkaar
heen.’ Binnen VL.65 was het SadK
die zich het meest met het verzet
tegen de luchtverontreiniging
bezighield: ‘Het is niet verwonderlijk
dat Vlaardingen de geboortestad is
van Stront a/d knikker. Vlaardingen
wordt geteisterd door industriële
en mentale luchtvervuiling. …
De gestorven strontlucht is in
Vlaardingen ondragelijk. Het komitee
[SadK] ontleent er zijn naam aan. Net
zoals het de stijl van sommige van
z’n pamfletten ontleende aan die van
de tegenstander. (De tegenstander
zo opgeblazen, dat iedereen hem
wel moet zien.) We sprenkelen geen
parfum. We roeren in de beerput.’
En dat roeren duurde voort. Totdat
op 13 april 1970 de vlam weer in
de pan sloeg. Een felle brand in
een van de loodsen van de ENCK
waar kunstmestmengsels lagen
leidde tot grote onrust en paniek.
Geluidswagens waarschuwden
bewoners van de omliggende
gemeenten voor het vrijkomen
van giftige stoffen en ook nu werd
de brand met moeite geblust. De
verontwaardiging was enorm en het
protest dito.
Leen Droppert met het mombakkes van toen, foto Arie Wapenaar
Vanaf 5 november
1963 ontlaadde
de spanning zich
voor het eerst in
serieuze mate.
De heftige brand,
waarbij op de
brandweerkorpsen
van Rotterdam
en Schiedam een
beroep moest
worden gedaan,
veroorzaakte een
giftige rookwolk
die dankzij de
weergoden te
nauwer nood aan
Vlaardingen voorbij
ging.
Honderden demonstranten kwamen
op 18 april 1970 in optocht bijeen,
die onder andere langs Het Hof
en Liesveldviaduct leidde. Een
aantal organisaties nam deel aan de
demonstratie. De Stichting Leefbare
Delta, een nieuwe organisatie met
Remi Poppe aan het roer, coördineerde
het protest. Maar ook de VTL en
VL.65 waren vertegenwoordigd.
Slogans en spandoeken met teksten
als ‘Stankterreur’, ‘Wie stank zaait
zal gif oogsten’ en ‘Vuile stinkers’
werden meegedragen. Leen Droppert,
beeldend kunstenaar, maakte voor
de gelegenheid een levensgroot
masker, dat hij als ton over zijn
bovenlichaam droeg. De voorzijde
vertoonde een grimassende doodskop
en op de achterkant was de tekst
‘Luchtverontreiniging is legale
sluipmoord’ te lezen. De ‘mombakkes’
zoals Droppert hem haast liefkozend
noemt, is bewaard gebleven en
één van de weinige objecten die
aan de stormachtige periode in
Vlaardings geschiedenis herinneren.
Musis 20 21 Musis
Tijdens de demonstratie werd er
heftig gediscussieerd met ENCKwerknemers,
die door de acties hun
broodwinning in gevaar zagen komen.
De pijlen richtten zich op de VTL, die
sinds 1963 de ENCK in het vizier had.
Werknemers van de kunstmestfabriek
richtten in allerijl een ‘Vereniging ter
bestrijding van de vereniging tegen
de luchtverontreiniging’ op. Volgens
de Nieuwe Vlaardingse Courant was
men woedend: ‘Wij willen trachten
de maatschappij te handhaven en
het negatieve uit te bannen. … De
initiatiefnemers hebben geen goed
woord over voor de provocerende
houding van de Vereniging tegen
de Luchtverontreiniging in en om
het Nieuwe Waterweggebied, die
onlangs een felle aanval deed op
de ENCK.’ Het moet Remi Poppe
aan het denken hebben gezet. Aan
de ene kant verzette hij zich tegen
de milieuverontreiniging en aan de
andere maakte hij zich sterk voor de
zaak van de arbeiders. Het resulteerde
in een aanpak die de arbeiders er van
probeerde te overtuigen dat zij de
eersten waren die profiteerden van
betere veiligheidsmaatregelen en dat
de acties niet tegen hen gericht waren
maar tegen hun leidinggevenden. Een
succesnummer.
Centraal Aksiecomitee
De kakelverse Stichting Leefbare
Delta zou een belangrijke rol in de
Nederlandse milieubeweging en de
Socialistische Partij gaan spelen.
Uit de stichting ontstond weer het
door Poppe opgerichte Centraal
Aksiekomitee Rijnmond, die de
directe actie opzette en coördineerde.
Het wist een grote aanhang te
verwerven en betrokken te houden
door een hoge organisatiegraad, die
heden ten dage de SP kenmerkt.
Het actievoeren werd onder Poppe’s
leiding geprofessionaliseerd en werd
een geduchte tegenstander van de
gevestigde orde. Toen in 1972 de
SP ontstond was Poppe daar bij en
integreerden de actieorganisaties zich
tot de Milieu Actiecentrum Nederland
(MAN) met wederom Poppe als
boegbeeld. De verdere geschiedenis
kennen we.
Terwijl Poppe bezig was de
demonstratie voor te bereiden,
namen leden van VL.65 en de
PSP daags na de brand actie. Leen
Droppert reed zijn auto met daarin
Jack Tsang die met een megafoon
de bevolking opriep die avond
naar de raadsvergadering te komen
om te protesteren. Tsang:’Toen de
raadsvergadering, ook na een tijdje
niet, niemand over de brand sprak,
besloten Jos Noordhuizen (toenmalig
voorzitter PSP en V.L.65 lid) dat
we de vergadering zouden gaan
verstoren om aandacht te vragen
voor wat gebeurd was. Toen de
raadsvergadering, ook na een tijdje
niet, met geen woord over de brand
sprak, besloten we opruiende teksten
naar beneden te roepen. Al snel
volgden de anderen, net als wij op de
publieke tribune (balkon) gezeten. Het
college en de raadsleden reageerden
nauwelijks en dat frustreerde één van
onze groep [Rob Prins, JtB] dermate
dat hij naar beneden sprong om het
pleidooi kracht bij te zetten. Met zijn
sprong brak hij een voetbeentje en al
hinkelend en achterna gezeten door
VVD-raadslid Jan Madern zag hij kans
af en toe iets in de microfoons van de
raadsleden te roepen.’ Hoewel Tsang
en Noordhuizen het netjes wilden
houden, hadden zij de groep niet
meer in de hand en naast de sprong
verdwenen ook koffiekopjes naar
beneden, zonder iemand te raken
overigens. De tribune werd door de
aangerukte politie ontruimd, waarbij
journalist Joop Daalmeijer nog snel
de meegevoerde Leen Stolk een
reactie kon ontlokken. Omdat hij op
een persplaats was gaan zitten, had
de politie Jack Tsang laten zitten,
die nadat de rust was weergekeerd,
doorging met zijn protestkreten.
Dat duurde maar even. Bij het
politiebureau werd nog geprotesteerd
om de ingerekende demonstranten te
ontzetten, wat tot het nodige tumult
maar niet tot resultaat leidde.
De in 1968 door de Raad voor
de Milieuhygiëne voor het
Rijnmondgebied in werking gestelde
klachtentelefoon had tegen de brand
uiteraard niets uit kunnen maken
en ook het in 1969 gereedgekomen
automatische waarschuwingsmeetnet
(de bekende snuffelpalen) liepen
achter op de feiten van de ENCKbrand.
Hoewel langzaam hadden de
protesten wel iets teweeggebracht.
Bij de overheid en ook bij
sommige bedrijven was het besef
doorgedrongen dat ongevallen en
rampen voorkomen moesten worden.
Een goed signaleringssysteem (het
waarnemen) was een eerste stap. Het
vergrootte ook de betrokkenheid
van de burgers, die massaal gebruik
gingen maken van de centrale
meld- en regelkamer die zich later
ontwikkelde tot de Dienst Centraal
Milieubeheer Rijnmond. Taken,
bevoegdheden en doelen van deze
dienst evolueerden sindsdien verder.
De milieuorganisaties zijn echter nog
steeds actief en niet zonder reden.
Na de protestacties tegen de ENCK
in 1970 stierf VL.65 een langzame
dood. Tsang trad af als voorzitter en
met hem en Remi Poppe verdween
het activisme en de energie. In de
korte periode van bestaan heeft
VL.65 een grote rol in het culturele
leven van Vlaardingen gespeeld,
maar ligt de betekenis van de
sociëteit waarschijnlijk veel meer
op het vlak van de politiek en het
activisme. Veel van dit laatste is hier
onbelicht gebleven, onder andere
de acties tegen bijvoorbeeld de
sanering van de binnenstad en de
dictatuur in Griekenland, en voor
het Jongeren Advies Centrum en de
Bouwspeelplaats. Tijd kortom voor
een bevlogen geschiedschrijving van
VL.65.

WONEN EN
WERKEN
ROND DE EEST
tekst: Hans van der Sloot
foto’s: Gemeentearchief Schiedam
en Restauro
En opnieuw doet het voortbestaan van Mouterij De
Goudsbloem in een nieuwe bestemming het nodige
stof opwaaien. Nu vanwege het plan van Restauro
Architecten om na ruim tien jaar van leegstand in het
massieve gebouw een aantal ouderenwoningen met
zorgfaciliteiten te huisvesten. De bezwaren tegen de
plannen van Restauro gaan ervan uit dat de herinnering
aan de vroegere bestemming van het gebouw verloren zal
gaan. Architect Peter van Velzen bestrijdt dit. De eest als
industrieelarcheologische kern van de mouterij blijft intact.
En wordt juist beter zichtbaar gemaakt dan nu het geval is
Restauro is – zoals de naam al doet veronderstellen – geen
onbekende in restauratieland. En al helemaal niet in
Schiedam. Bij tientallen restauratieprojecten in Schiedam
waren Peter van Velzen en zijn medewerkers betrokken,
zoals recent de restauratie van het Huis te Poort, de
winkels op de plaats van de voormalige Ooievaar, ‘herstel’
van de ruïne, verbouwing van de Hoeve Sophia, de
beheerderswoning op de voormalige RK-begraafplaats en
verschillende monumentale woningen.
Enkele maanden geleden – Musis oktober 2012 - schreef
Han van der Horst over de plannen die Peter van Velzen
en Joyce van der Knaap ontwikkelen voor de voormalige
Sodafabriek tussen Tuinlaan en Buitenhaven. Het realiseren
van een complex ouderenwoningen met zorgfaciliteiten in
de voormalige mouterij De Goudbloem aan de Noordvest is
Keren van het graan, foto Gemeentearchief Schiedam en Eestoven met trechter
een project van minstens zo grote omvang.
Mouterij de Goudbloem werd in 1973 ‘in beheer genomen’
door wat toenmalige krakers Hans de Ruiter en Rita
Tobé later de ‘tweede generatie’ noemden. Tot de eerste
generatie behoorden de jongeren die in 1967 de acties
voerden voor behoud van de Brandersbuurt. Deze hadden
hun plannen jammerlijk zien mislukken. Zelfs de leden
van de gemeenteraad die aanvankelijk tot de vurige
voorstanders van de herstelplannen hadden behoord,
keerden zich uiteindelijk tegen de actievoerders. Financiële
steun werd niet gevonden waardoor sympathieke plannen
voor galeries, atelierwoningen en terrasjes nimmer van de
grond kwamen. Wat resteerde was het centrum van alle
Brandersbuurtacties, het Zakkendragershuisje. Dit was
enkele jaren daarvoor door leden van de Open Studiogroep
van filmer Jan Schaper zorgvuldig schoongebikt en
omgevormd tot een ontmoetings- en studiecentrum, waar de
filmer op vrijdag- en zaterdagvonden de jeugd onderhield
met grootse visies en alleenspraken over de teloorgang
van de samenleving en de verwording daarmee van film,
beeldende kunst en muziek.
Zoiets als het Zakkendragershuisje wilde de tweede
generatie krakers ook realiseren. En dus braken Hans
de Ruiter, Rita Tobé, Bertus Nooteboom, Marjan
Meijer en Carl van Meerendonk de al jaren leegstaande
mouterij De Goudsbloem open en gingen al snel daarna
Musis 22 23 Musis
met groepen vrijwilligers aan de slag. Hans de Ruiter
herinnerde zich jaren later nog hoe het pand de ene
dag werd gekraakt en de krakers de volgende reeds
de sleutel kregen van wethouder Cor Bolmers. Er
gingen geruchten dat de gemeente op de plaats van De
Goudsbloem nieuwbouw wilde realiseren, maar achteraf
lijkt dat zeer onwaarschijnlijk. Vrijwel de gehele vroegere
Brandersbuurt lag nog braak evenals de driehoek bij de
Vlaardingerstraat, het voormalige Hermes DVS-terrein met
aangrenzende bebouwing en het Westmolenstraatkwartier.
Als de gemeente wilde bouwen beschikte ze over een
opengebroken terrein ter grote van de halve binnenstad.
De zo geheten Goudsbloemgroep verkreeg als rechtspersoon
na enige moeite een huurcontract dat het mogelijk maakte
om in de voormalige mouterij een jongerencafé te beginnen.
Dat werd het tweede in Schiedam. Kort daarvoor had een
cultuurverwante groep in een voormalige distilleerderij aan
de Lange Haven het jongerencafé ‘De Quibus’ gesticht.
De Goudsbloemgroep dacht hierbij aan een sociaalcultureel
café waar het nuttigen van drank niet centraal
zou staan, maar onderdeel moest zijn van een theater,
annex muziekpodium, annex studieruimte, waarin de
verschillende activiteiten zoveel geld zouden opbrengen
dat de verdere restauratie van het pand waarin zich nog
een oorspronkelijke eest bevond daarmee mogelijk werd
gemaakt.
Op 30 december 1977 was het zover en ging Café De
Goudsbloem open. Voor korte tijd slechts. Drie jaar
later was niet alleen het weinige geld verdampt. Ook de
idealen waren bezweken. Het runnen van een sociaalcultureel
jongerencafé vergt meer incasserings- en
organisatievermogen dan Hans, Rita en Bertus konden
opbrengen. Het café werd in 1980 verpacht totdat ook deze
Goudsbloem het onder nieuwe beheerders het niet langer
kon bolwerken. Hans de Ruiter; ‘Een kroeg is maar een
kroeg en we maakten te weinig winst om het pand verder
op te knappen. Daardoor bleef van de oorspronkelijke
doelstelling weinig over’. In 1987 keerden ze gedrieën
echter noodgedwongen toch weer terug. Het was zonde
om het gebouw leeg te laten staan. Dus keerden ze terug,
verlegden de bakens en vestigden ze als uitbaters van
het Restaurant de Mouterij dat het nog vijftien jaar zou
volhouden en uitgroeide tot één der drukst bezochte en
populairste restaurants van Schiedam.
Laatste Mouterij in Nederland
In de plannen van Restauro zal het vroegere restaurant de
gemeenschappelijke ruimte zijn van het wooncomplex.
Peter van Velzen; ‘Deze ruimte leent zich het meest voor
een centrale voorziening binnen het complex. Weliswaar
moet er een hoogteverschil ten opzichte van het maaiveld
worden gevonden, maar deze kan aan de buitenzijde van
het gebouw worden gerealiseerd. Hierdoor wordt een
gemakkelijke entree verkregen op de toegangshal. In
deze glazen hal die in de hoogte meerdere verdiepingen
verbindt, blijven de oorspronkelijke oven en trechter
van de eest bewaard. Mouterij De Goudsbloem is de
laatste voormalige mouterij in Nederland waarin de
oorspronkelijke eestinstallatie bewaard is gebleven. In
de nieuwbouw blijft deze installatie vanuit alle hoeken
en hoogten in het zicht. Ook bezoekers van het complex
kunnen tijdens open monumentendagen of excursies rond
de eest lopen. In de doelstellingen van de Goudsbloemgroep
stond indertijd het behoud van het karakter en industriële
betekenis van het gebouw centraal. Aan die doelstellingen

willen we allerminst tornen. Integendeel zelfs. Door de
eest zorgvuldig te conserveren, te restaureren en af te
sluiten met een twee verdiepinghoge glazen pui, wordt de
monumentale waarde versterkt. Zo’n eestinstallatie is meters
hoog en vervult daarmee op verschillende verdiepingen een
functie.’
In de tweede helft van de negentiende eeuw waren in
Schiedam zestig mouterijen actief. Een rekensommetje leert
dat één mouterij zo’n vijf branderijen bediende. Dit cijfer
is heel grof. Mogen we ervan uitgaan dat het merendeel
van de Oudhollandse branderijen met hun twaalf bakken
per stelling uitgesproken kleine bedrijven waren met een
beperkte productie, dan zal dit ook voor de mouterijen
hebben gegolden. De vestigingsplaats van lang niet alle
mouterijen is bekend en slechts van een klein aantal kan in
de huidige stad de plaats worden teruggevonden.
De mouterij produceerde een belangrijke grondstof voor
de branderij, namelijk de gerstmout. Hiertoe werd op de
bovenste vloeren van de mouterij geweekte gerst in dikke
matten neergelegd om op die manier tot ontkieming te
worden gebracht. Tijdens dit kiemen wordt het zetmeel
in de gerst gedeeltelijk in suiker omgezet. Was deze
suiker gevormd dan moest het ontkiemen worden gestopt
om de suikers niet verloren te laten gaan in het verdere
groeiproces. Dit stoppen gebeurde door de gerst op een
lager gelegen vloer te laten drogen. Deze vloer, de eigenlijke
eestvloer, was voorzien van gaatjes waardoorheen warme
lucht stroomde. Deze lucht werd verwarmd in een stoof
of oven en via een grote trechter naar de eest gevoerd.
Oorspronkelijk bestond deze eestvloer uit stenen tegels.
In mouterij De Goudsbloem werd deze in de loop van de
twintigste eeuw vervangen door geperforeerde stalen
platen die op ijzeren staven werden gelegd. Deze vloer
is gedeeltelijk nog aanwezig en maakt deel uit van de
monumentale eestinstallatie.
Het werk in de mouterij bepaalde zich tot de enkele
eenvoudige handelingen. Zakkendragers droegen de droge
gerst naar de eerste vloer, waarna het graan – na te zijn
geweekt - tot op de bovenste verdieping werd getakeld
om daar te ontkiemen. Regelmatig moest het natte graan
worden gekeerd om broei te voorkomen en tevens te zorgen
dat de korrel voldoende zuurstof kreeg voor het verloop
van het kiemproces. Na enkele dagen was dit voltooid
hetgeen de mouter vaststelde aan de hand van de lengte
van de kiem en kon de jonge mout op de eestvloer worden
uitgestort. Speciale werktuigen waren niet nodig, de
vakbekwaamheid beperkte zich tot de elementaire kennis
van het kiemen waarna het stoken van de stoven met enig
beleid moest gebeuren. De lucht moest voldoende warm
zijn om de gerstmout te drogen maar koel genoeg om te
voorkomen dat de kiemen verbrandden en zich in het graan
caramel vormde.
Oorspronkelijke constructie bewaard
De voornaamste karakteristiek van een mouterij wordt
gevormd door de constructie. Het natte graan maakte dat
de constructie zwaar en in onze ogen overgedimensioneerd
was uitgevoerd.
Peter van Velzen; ‘Dit is ook de reden dat we de
oorspronkelijke constructie van het gebouw intact laten. De
trappen en liftinstallatie worden aan de achterzijde van het
gebouw in een vrijstaande kolom geplaatst. Daarin wordt de
scheefstand van het gebouw beklemtoond door de liftkoker
met een glazen verbinding visueel los te maken van het
gebouw.’
Van Velzen: ‘Veel werk hebben we gemaakt van de
dakopbouw. Oorspronkelijk moet het gebouw een kap
Musis 24 25 Musis
hebben gehad, afgaande althans op de bouwtekeningen
van omstreeks de helft van de negentiende eeuw. Er
is echter geen oude foto te vinden waarop deze ook
echt op het gebouw staat. Ook de bouwsporen zijn niet
eensluidend. De opbouw zoals wij die voor ogen hebben is
terughoudend op het dak geplaatst en volgt de structuur
van het hoofdgebouw en latere aanbouw. In de uitvoering
hebben we gekozen voor materialen die dicht bij het
historische gebouw staan zoals zink en zwart geteerd hout.
In de voormalige branderijen – waarvan er overigens niet
één bewaard is gebleven – werd de bovenbak ook steevast
in zwart geteerd hout uitgevoerd. De opbouw voegt zich
daarmee naar een beeld zoals dat in het verleden heeft
bestaan.’
Door de eest
zorgvuldig te
conserveren, te
restaureren en in
een beschermende
glazen kolom te
plaatsen, wordt
de monumentale
waarde versterkt.
Zo’n eestinstallatie
is meters hoog en
vervult daarmee
op verschillende
verdiepingen een
functie.
Gebouwaanzicht op de
Noordvest
Achterzijde van het gebouw
met trappenhuis en liftkoker
De centrale ontmoetingsruimte
op de begane
Ook in de gevels worden nagenoeg geen veranderingen
aangebracht. In zijn verschijningsvorm wordt De
Goudbloem als voormalige mouterij geheel intact gelaten.
Dit voeren de architecten zelfs door in de achtergevel
die voor het publiek nagenoeg verborgen blijft. Zelfs de
industriedeur blijft intact en de grote boogvensters aan
deze kant worden weer als ramen uitgevoerd. Van Velzen;
‘Het gaat erom het gebouw dat in wezen bestaat uit grote,
lege graanvloeren rondom de trechter en oven van de eest
intact te laten en ook de oorspronkelijke inrichting met de
zware kolommen en balken in het zicht te houden. Ook
bewoond blijft het gebouw een oude mouterij. Herkenbaar
voor iedereen die zich interesseert voor de geschiedenis van
Schiedam.’

STAND-UP
BIBLIOTHEEK
DE MONOPOLE
tekst en foto,s: Imaan Norris
MET
de opening op 2 februari 2013
van de Stand-up bibliotheek in de
benedenruimte van de vroegere
volksbioscoop Monopole voegt de Bibliotheek Schiedam
een tijdelijk cultuurlaboratorium toe aan de bestaande
voorzieningen. Het is een bibliotheek, maar dan anders.
Zonder boeken, maar wel met de mogelijkheid om geleende
spullen terug te brengen en vooraf bestelde boeken, strips
en cd’s terug te bezorgen. Het is een ontmoetingspunt
waarin de ontmoeting tussen mensen, tussen mensen en
cultuur en media centraal staan. Wie wil maakt gebruik van
het gratis wifinetwerk, koffie en warmte zijn verzekerd,
Musis 26 27 Musis
voor op- en aanmerkingen is er een geduldig oor en wie de
bibliotheek wil gebruiken voor het maken van afspraken is
al evenzeer welkom.
In de Monopole geeft de Bibliotheek Schiedam vorm aan
de Nieuwe Bibliotheek zoals deze werd beschreven in het
Beleidsplan 2012-2015. De informatiebehoefte van het
Nederlandse publiek is in korte tijd ingrijpend gewijzigd.
Boeken vormen een onderdeel van het totaalaanbod aan
media dat de gebruiker tegenwoordig ten dienste staat. En
hoe jammer misschien ook, dit onderdeel neemt in omvang
en betekenis af. Waren de lees- en studiezaal in het verleden
faciliteiten waarop door een groot aantal lezers, scholieren
en studenten een beroep werd gedaan, de studieruimte van
nu is een digitale werkplek, met alle levendigheid vandien.
Werkplekken en Leestafel
In de voormalige bioscoop zijn nu werkplekken, een
leestafel met tijdschriften en kranten, een selectie boeken en
beeldschermen te vinden.
De Bibliotheek Schiedam gebruikt dit monumentale pand
voorlopig voor zes maanden om dichter bij de mensen
te zijn en zo bij te dragen aan het culturele klimaat in
de binnenstad. “Deze tijdelijke vestiging zien wij als
laboratorium” aldus Karin Visser, directeur van de
Bibliotheek Schiedam.
Kars Veling, de voorzitter van de Vereniging Openbare
Bibliotheken, zei in zijn openingstoespraak bij deze eerste
Stand-up bibliotheek: ‘De bibliotheek is een plek waar
mensen verbinding zoeken en vinden op het gebied
van informatie. Het gaat er uiteindelijk om wat men met
informatie wil. In dit licht kan de bibliotheek overal
opduiken’.
Met de bezuinigingen die ook de bibliotheek treffen, wordt
vaak verondersteld dat het in deze tijd van digitalisering
ook wel wat minder kan met investeringen in faciliteiten en
dienstverlening. Veling: ‘Dat is dan verkeerd gedacht. In
‘the Cloud’ kun je geen koffie drinken of je kind voorlezen.
In de toekomst zie ik voor me dat de Bibliotheek op alle
manieren benaderbaar is, op plekken waar de mensen te
vinden zijn, want daar vind je de verbindingen zoals in
deze schitterende woonkamer’.
Ook cultuurwethouder Johan Grijzen nam een voorschot
op de toekomst. “De bibliotheek van morgen is tijdloos,
zet aan het denken en moet de huiskamer van de stad
zijn’. Hij keek terug naar de jaren 1960 toen zijn oom een
boekenwinkel in een achterstandsbuurt had. ‘In die tijd
was dat een buurtvoorziening die ertoe deed, mensen
werden daar geholpen met lezen en andere informatie.
De buurtboekhandel (en bibliotheek zoals Schiedam en
Vlaardingen er meerdere hadden) was de huiskamer van
de buurt. De vraag is hoe zo’n huiskamer in deze tijd
ingevuld moet worden. Er zijn er nu meerdere ruimtes
nodig; kinderkamers, Schiedamkamers, grootletterkamers
en voorleeskamers. De Bibliotheek Schiedam heeft dit in
de Stand-up bibliotheek samen weten te brengen in deze
schitterende huiskamer van de stad in de voormalige
bioscoop. Ook al een begrip bij alle oudere Schiedammers’.
Tot slot werd een oranje lint, bevestigd aan een groot
beeldscherm, doorgeknipt. “niet de boeken maar de digitale
mogelijkheden krijgen hier een extra podium” benadrukte
directeur Karin Visser.
Daarna was de beurt aan vijf leden van de voorleesbrigade
van de Bibliotheek Schiedam. Zij brachten het verhaal De
bibliotheek van Babel uit het boek De Aleph van Jorge
Luis Borges ten gehore. “Het paradijs als een oneindige
bibliotheek”
Meer nieuwe locaties
De Openingstijden van de Stand-up bibliotheek zijn op
gewone dagen (met uitzondering van maandag) van 10.00
tot 17.00 uur, en op koopzondagen van 12.00 tot 17.00 uur
(vanaf maart)
Sinds 30 januari heeft Jeugdbibliotheek de Klinker, in
Basisschool De Klinker aan de Bernardus IJzerdraatsingel 1,
een uitgebreide collectie jeugdboeken en andere materialen
beschikbaar voor kinderen in de wijk en de overige
basisscholen in Noord.
De openingstijden zijn woensdagmiddag van13.30 tot 16.30
uur, vrijdag van 15.15 tot 16.30 uur en zaterdag van 10.00
tot 12.00 uur.
Op maandag 11 februari opent ook de Bibliotheek Schiedam
De Nieuwe Harg aan het Hargplein 116 haar deuren. Hier
wordt een compacte collectie geplaatst, bestaande uit
grootletterboeken, streekromans en actuele romans. Ook
zijn hier tijdschriften, kranten en wifi beschikbaar.
De openingstijden zijn maandag, dinsdag en vrijdag van
10.00 tot 12.00 uur en woensdag en donderdag van 10.00
tot 17.00 uur.

ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Stijlvol Frans hofballet uit
de 18e eeuw én duizelingwekkende
dans van nu. Of een
lichtvoetige, literaire avond
beleven en zelf lekker dansen
op het jaarlijkse Boek&Bal.
En nog heel veel meer!
Exclusieve hoogtepunten uit het
nationale én internationale cultuurprogramma,
te beleven in
Schiedam. Lekker dichtbij, net
als de artiesten op het podium.
Tentoonstellingen, concerten,
theater voorstellingen en fi lms
van wereldklasse. Om van te
watertanden. Dat geldt ook voor
het culinaire aanbod: Frans,
Hollands, Japans, Italiaans. Het
kan allemaal in de bruisende
binnenstad van Schiedam.
Stel uw culturele dag samen op
www.ontdekschiedam.nu
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111 ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
Cultuur in Schiedam. Het allerbeste héél dichtbij
BEELDENDE KUNST – THEATER – FILM – LITERATUUR – MUZIEK Kijk voor het totale aanbod op www.ontdekschiedam.nu
Stedelijk Museum
Schiedam
Nederlandse kunst van
na 1945
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.theateraandeschie.nl
www.jenevermuseum.nl
www.postscriptum.nl
www.stedelijkmuseumschiedam.nl
Theater
aan de Schie
Het stadstheater van
Schiedam
Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H'berg
Bergse Dorpsstraat 25
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl
15 MAART 2013 – ’T HUIS TE POORT
FEEËRIEKE
FRANSE
HOFDANS UIT
DE 18E EEUW
Jenevermuseum
De ziel van Schiedam
Wenneker Cinema
De beste fi lms op de
mooiste locatie
www.wennekercinema.nl
Musis 16
foto: Laurent Gayte
23 MAART 2013 –THEATER AAN DE SCHIE
& DE BIBLIOTHEEK SCHIEDAM
BOEK&BAL:
HET HOOGTE-
PUNT VAN DE
BOEKENWEEK
’t Huis te Poort
Oude muziek, literatuur,
fi lm en meer
www.huistepoort.nl
Hugo Borst, foto: Artiestenbureau Rotterdam
De Ketelfactory
Projectruimte voor kunst,
wetenschap, fi losofi e en
spiritualiteit
www.deketelfactory.nl
3 MAART 2013 – THEATER AAN DE SCHIE
CONNY
JANSSEN
DANST ‘ZOUT’
De Bibliotheek
Schiedam
www.debibliotheekschiedam.nl
Westvest90-kerk
Klassieke muziek van
alle tijden
www.westvest90.nl
foto: Raymond de Vries
Musis 28 29 Musis
19.30u - 01.00u
Handling HACCP Cleanroom
Drukwerk Printen Mailing
Postbezorging Houtindustrie
Groen- en Milieuservices
Detachering Enquêtes
Tel. (010) 204 10 00
www.boekenbalschiedam.nl
Stadserf 1 - De Bibliotheek Schiedam -Theater aan de Schie
€15,-

Zonder titel, 2009, houtskool en conté op gekleurd papier, 37,5 x 110 cm, collectie kunstenaar
Levend en werkend
tussen twee culturen,
verbindt Aji V.N.
in zijn schitterend
doorwerkte
tekeningen de
rijke culturele
tradities van zijn
geboorteland Kerala
en het Nederland
waar hij sedert tien
jaar woont. Zijn
oeuvre is vanuit
elk gezichtspunt
fascinerend.
De rivier de Ganges, verpersoonlijking van de
macht en reinigende kracht van de godheid
Shiva, stroomt vanaf de Himalaya tot aan
West-Bengalen en Bangladesh door India als
heilige rivier. Deze heilige rivier vervloeit
met alle water van de wereld en is daarmee
de bron van alle bestaan. Ook al stroomt het uit de kraan of
valt het in een regenbui op aarde: waar water is, is eenheid
met de goddelijke oorsprong. Voor Aji V.N. (1968) is dit
een troostrijke gedachte als hij heimwee heeft naar zijn
geboorteland India. Hij verliet het tien jaar geleden om zich
te voegen bij zijn Nederlandse vrouw, de kunstenares Juul
Kraijer.
Water speelt in zijn werk een belangrijke rol. Het water van
de stromende rivier, zoals bijvoorbeeld in de aandoenlijke
tekening met de badende olifanten. De grote tekening heeft
een breed formaat en laat het oog van de beschouwer van
links naar rechts gaan, met de stroom mee.
Of het water van de brekende golven op het strand in de
prachtige tekening uit 2008, dat het Stedelijk Museum voor
haar eigen collectie aankocht. Ook hier zorgt het brede
formaat van de tekening ervoor, dat het lijkt alsof je zelf bij
maanlicht op het strand staat, je kijkt naar de hemelhoge
sterrenlucht en de eindeloze zee achter de golven. De
tekening is vooral zo mooi omdat het met wit krijt getekend
is op zwart papier. Het wit van de omslaande golven komt
des te beter tot zijn recht tegen het zwart van de nacht.
Het water manifesteert zich eveneens in zijn kleinste
deeltjes, in de mist. In een vochtrijke lucht in het
regenseizoen, zoals in de tekening uit 2009 met helgroene
bomen tegen een dreigende grijze lucht op de achtergrond.
Maar ook in de sneeuwlucht van een van zijn Hollandse
landschappen bepalen deze kleine waterdeeltjes de sfeer.
Musis 30 31 Musis
Water in wat voor een vorm dan ook is vaak ook binnen
een werk vaak een bindend element.
Naast zijn natuurlandschappen, of het nu vergezichten
zijn of close-ups van gefantaseerde bloemen, tekent hij
ook mensen. Zo maakte Aji V.N. een serie monochrome
tekeningen van naakte mannen en vrouwen met enorme
kapsels. Deze mensen bestaan echt en behoren tot de
kleine, maar in India manifeste groep van tantrische asceten
die de complete onthechting zoeken en zich buiten elke
maatschappelijke conventie hebben geplaatst. Hun haar kan
meterslang zijn, hun bezittingen niet meer dan ze bij zich
dragen. Hij tekent ze met houtskool op gekleurd papier,
of beter gezegd, hij laat ze uit de achtergrond tevoorschijn
komen. Aji V.N. tekent geen lijnen, hij bewerkstelligt de
contouren door een subtiel spel van licht en schaduw. De
mannen en vrouwen staan niet op de grond, ze hebben
geen decor, ze maken deel uit van hun eigen grenzeloze
ruimte.
Aji V.N.; ‘Alles in het universum heeft overeenkomsten.
Het is dezelfde energie, die verschillende gedaanten
aanneemt. Voor mij was het een ontdekking dat een
landschap met bomen, de golven van de zee of een groep
mensen, verschillende uitingen zijn van één en dezelfde
energie, die niet alleen uit de natuur voortkomt, maar ook
ontstaat in de handeling van het tekenen. Bevrijdend aan
dat besef was de conclusie dat ik die energie dan ook op
papier verschillende gedaanten kon laten aannemen’.
Aji V.N. verkrijgt eenheid in zijn werken met zijn
doorwerkte techniek. Hij tekent met houtskool en pastel,
gumt het uit en voegt weer iets toe, net zo lang totdat
hij tevreden is over de balans tussen de tekening en de
achtergrond. Soms ligt het pastelkrijt als poeder op het
papier, in andere tekeningen het houtskool door het vele
DE MEE-
SLEPENDE
WERELD VAN
AJI V.N.
Tekst: Froukje Holtrop
Foto’s: Peter Cox
gummen en tekenen met het papier versmolten lijkt.
In de meeste werken zie je een duidelijke voorgrond, de
plek waar het tafereel zich afspeelt, getekend tegen een
vage achtergrond. Die vage achtergrond wekt de suggestie
dat het afgebeelde achter en buiten de rand van het papier
doorgaat. Alsof het afgebeelde een toevallige uitsnede is uit
die eindeloze wereld. Een wereld die er altijd was en altijd
zal zijn. Het opgeroepen idee van oneindigheid versterkt
het verstilde karakter en de rust in zijn werk.
Verstild is het, maar saai is het beslist niet. Zijn
kleurgebruik is bijzonder en sterk. Aji V.N. kiest prachtige
kleuren. Zo zie je zinnenprikkelend helder rood, helder
blauw en helder groen in combinatie met subtiele grijzen

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
DE UITGAVE HERMAN VAN MUSIS JANSEN WORDT BEVERAGES MEDE MOGELIJK B.V., GEMAAKT SCHIEDAM DOOR:
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED BGS GRAFISCH, ONTWIKKELING SCHIEDAM B.V., ROTTERDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
HATENBOER WATER – DRINKWATERBEHANDELING, SCHIEDAM
HATENBOER WATER – DRINKWATERBEHANDELING, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, REINIGING EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, REINIGING EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
NICOVERKEN HOLLAND B.V., SCHIEDAM
NICOVERKEN HOLLAND B.V., SCHIEDAM
SNELWEG TRANSPORT, SCHIEDAM
SNELWEG TRANSPORT, SCHIEDAM
Musis 32 33 Musis
Zonder titel, 2008, houtskool op gekleurd papier, 160 x 113 cm,
en bruinen. Het is echter niet een bont geheel van kleuren,
hij kiest nooit meer dan drie kleuren per tekening die
verschillen van intensiteit en elkaar daarom in aandacht niet
verdringen. Soms tekent hij maar met een kleur, met zwart
houtskool, maar dan wel op gekleurd papier. Het bijzondere
effect daarvan is dat het lijkt alsof het (gekleurde) licht
vanachter de tekening komt.
Kunst is voor Aji V.N. een manier om tot de werkelijkheid
door te dringen. Het vergt veel onderzoek naar een bepaald
onderwerp om tot een kunstwerk te komen. Tegelijkertijd is
een werk pas een kunstwerk voor hem als het iets herbergt
en vertelt dat eigenlijk buiten het papier omgaat, iets dat
eigenlijk niet te tekenen is. Aji V.N.; ‘De visuele ervaring is
als een stilzwijgend, vriendschappelijk samenzijn, waarin
inzichten worden uitgewisseld over de wereld, maar ook
over onszelf’.
Tekenen heeft de uit Kerala afkomstige kunstenaar
altijd gedaan. En krijt behoorde daarin tot zijn favoriete
materiaal. In de deelstaten Tamil Nadu en Kerala – in
het uiterste zuiden van India - is het tekenen met krijt
een nog altijd wijdverbreide menging van volkskunst
en religie. Heilwensen, zegeningen dankbaarheid aan de
goden, worden verbeeld met grote, vaak veelkleurige
krijttekeningen voor de deur van huizen en winkels,
waaraan soms dagen wordt gewerkt.
Als kind reisde hij veel en leerde
verschillende omgevingen kennen.
Zijn vader was inspecteur bij het
Ministerie van Volksgezondheid en
werd vaak overgeplaatst. Van zijn
zuster leende hij een biografie over Raji
Ravi Varma (1848-1906), de schilder
die als eerste in India realistische
olieverfschilderijen maakte naar westers
model, waarvan hij zich herinnert;
‘Maar wat mij bijzonder intrigeerde
was de bewering dat hij ‘zeer levendig’
Alles in het universum
heeft overeenkomsten. Het
is dezelfde energie, die
verschillende gedaanten
aanneemt. Bevrijdend aan
het besef hiervan was
de conclusie dat ik die
energie dan ook op papier
verschillende gedaanten
kon laten aannemen.
werk maakte, schilderijen die ‘boordevol leven’ zaten’. De
westerse kunstgeschiedenis was maatgevend in het Indiase
kunstonderwijs, op de academies in Trivandrum en New
Delhi die hij bezocht, en domineerde aanvankelijk ook
Aji V.N.’s gedachten over kunst. De ontmoeting met de
vrouw die zijn echtgenote zou worden, Juul Kraijer, bracht
daar verandering in. Zij leerde hem dat je ook een eigen
ontwikkeling in de kunst kan doormaken.
In de hedendaagse kunst kun je niet meer spreken
van nationaal gebonden kunst en al helemaal niet bij
kunstenaars die in het ene land opgroeien en opgeleid
zijn, en in een ander land wonen en werken. Maar
grappig genoeg doet het werk van Aji V.N., ondanks dat
maatgevende kunstonderwijs op westerse leest geschoeid,
sterk denken aan de traditionele Indiase kunst met
taferelen uit de hindoeïstische mythologie met mythische
figuren op eindeloze zeeën en bergketens. Meer dan aan de
academische westerse kunst, waar bijvoorbeeld de tekening
belangrijker werd geacht dan de sfeer en het rationele
gaat voor het zinnelijke. Daarnaast doen zijn gebruik
van krijt en pigmenten denken aan het werk van Anish
Kapoor, de eveneens van oorsprong Indiase hedendaagse
kunstenaar. De zinderende kleuren horen meer thuis in
India dan in Europa. Maar het werk van Aji V.N. is vooral
heel erg zijn eigen werk. Hij heeft een
ongeziene, prachtige, subtiele stijl,
waarmee tekeningen maakt die in
overzichtstentoonstellingen zoals All
About Drawing er uit springen. Met
zijn kleuren prikkelt hij je zintuigen
en nodigt hij je uit in zijn wereld die
beheerst wordt door een serene sfeer.
En bij elke tekening weer.
Tot 14 april te zien in het Stedelijk
Museum Schiedam.

Museumvondsten
tekst : Jeroen ter Brugge
LAAN ONS GENOEGEN
Een rommelig hoekje in de marge van Schiedam. En om
het met een gemeenplaats te duiden: schilderachtig. Een
zoekplaatje waar ook kenners van het oude Schiedam
pas na aandachtig studeren het over eens zijn dat het een
doorkijkje vanuit de Polder Nieuwland op de Vellevest
moet zijn. Met links, half zichtbaar de heul in de Vellevest
voor een slootje dat leidde naar de watermolen aan de
Vlaardingerstraat en de achter deze straat gelegen uitloop
van de Zijlsloot. Met rechts boven de huizen uit, molen De
Drie Koornbloemen. Links geschakelde arbeiderswoninkjes
en rechts vermoedelijk de nering van een spoelingboer.
Het was niet de bovenlaag die hier woonde. De
omstandigheden moeten karig geweest zijn, om het woord
schamel niet in de mond te nemen. Om wat ruimte te
winnen werden aan de huisjes aanbouwtjes getimmerd,
voor wat kippen of als bergplaats. Het vormde een vrij
geïsoleerd buurtje onderaan de Vlaardingerdijk en met
de Vellevestsingel aan de andere kant. Met romantisch
klinkende straatnamen als de Laan Ons Genoegen en Gang/
Laan van Odé, maar of het leven hier altijd zo aangenaam
was, kan betwijfeld worden. Toen het buurtje begin jaren
vijftig gesloopt werd, was het niet veel meer. Het einde
zat er duidelijk aan te komen en veel werd er niet meer
geïnvesteerd. Hoe anders was dit van de 17e tot begin 19e
eeuw. Hadden de toenmalige quote 500 – genomineerden
avant la lettre een buitenplaats op het platteland, de
duinen of in de bossen, de gegoede middenklasse vond
zijn vertier net aan de rand van de stad. Inderdaad:
tussen Vlaardingerdijk en Damlaan. Hier hadden zij hun
moestuinen met theekoepel, waar zij het gedruis van
de stad konden ontvluchten. Ook aan deze mode kwam
een einde en wat resteerde was de naam van het paadje
waarmee de tuinen bereikbaar waren (‘Laan Ons Genoegen’)
en een enkel buitenhuisje met erker, dat op een enkele 19e
eeuwse foto nog te zien is. De Schiedamse officieren lieten
hier hun clubgebouw bouwen, waar in de 20e eeuw nog
Foto: Arie Wapenaar Particuliere Collectie
menige vereniging zijn hoogtijdagen hield. De Werdegang
was echter ingezet. Arbeiderswoningen werden gebouwd
te midden van de oude opstallen, waarvan enkele als
boerenbedrijfjes dienst gingen doen. Oudere Schiedammers
herinneren zich de varkensboeren, die hun schare met
spoeling vetmestten. Voetbalvereniging ‘De Rode Zon’
had zijn speelveld op een aangrenzend weiland. Het
expressionistische olieverfschilderij uit de jaren 1930-1940
toont het contrast tussen het wat rustieke buurtje en de
dicht opeengepakte bebouwing binnen de vesten. Het
ging de schilder, Dan (Daniël Wilhelm) Bekking om de
sfeer en niet zozeer om de details. De verhoudingen lijken
hier en daar ook wat zoek. De in 1906 in Haarlem geboren
kunstenaar volgde de Academie van Beeldende Kunsten
in Rotterdam maar heeft voor zover bekend nauwelijks
topografisch werk in of rondom de Maasstad gemaakt.
Direct na zijn academietijd vertrok hij naar Parijs waar hij
zich aansloot bij een groep leidende Fauvisten. Hij kende
een periode van succes met onder andere exposities in de
Salon des Indépendants en de Salon des Tuileries, maar in
1939 kwam daar een abrupt einde aan. Enkele opdrachten
en wellicht familiebezoek brachten hem in Nederland
en toen hij terug wilde reizen, kwam hij Frankrijk niet
meer in. De oorlog met Duitsland was uitgebroken en
hij keerde onverrichterzake terug naar Nederland. Hij
sloot zich in Amsterdam aan bij De Onafhankelijken,
een kunstenaarsgenootschap dat zich aansloot bij
de Kultuurkamer. Hij was bestuurslid en tot in 1944
exposeerde hij. Een erg dubieuze rol zal hij niet gespeeld
hebben, want na de oorlog trad hij als snel weer in de
‘gezuiverde’ sociëteit aan als bestuurslid. Grote successen
bleven verder uit en een baan als tekenleraar op het
middelbaar onderwijs voorzag hem mede in zijn onderhoud.
Wanneer hij de Schiedamse voorstelling schilderde, is
onbekend. Mogelijk tijdens een bezoek aan zijn broer, het
Rotterdamse raadslid W.D. Bekking.
Musis 34 35 Musis
Iedere Musis worden twee museale objecten uit niet-Schiedamse en niet-Vlaardingse collecties
gepresenteerd, soms onbekende stukken, soms in de vergetelheid geraakte.
Foto: Arie Wapenaar Particuliere Collectie
SCHUIMT … EN KAN NIET KRASSEN!
Jarenlang was de titel van deze museumvondst het credo
van het schuurmiddel Vim. Vanaf het begin (1904), toen het
door Lever Brothers in Engeland werd geïntroduceerd, was
het een succes. Voorheen werd er met borstels en andere
veel grovere schuurmiddelen gewerkt, wat natuurlijk de
nodige sporen achterliet. De truc van Vim was dat het
eigenlijke schuurmiddel (silicaat/ zeer fijne zandkorrels)
machinaal werd gedoopt in zeep. In aanraking met water
schuimde het en bleef de krassende werking beperkt
door de zachtglijdende eigenschappen. Een toegevoegde
geurstof, in later jaren citroen, gaf de gebruiker een fris
gevoel. Net zo goed als we ons nog steeds voor de gek
laten houden door allerlei geuren van afwasmiddelen en
allesreinigers, die op zichzelf geen reinigende eigenschappen
hebben. Ook op het Europese vasteland werd Vim een
succesnummer en vanaf 1921 werd het in Vlaardingen in
de Sunlightfabriek geproduceerd. Sunlight was de naam
van de zeeplijn van Lever Brothers die vanaf 1917 in de
nieuw gebouwde fabriek in de opgespoten polders ten
westen van de stad werd geproduceerd. Naast de Bataafsche
Petroleum Maatschappij en de Superfosfaatfabriek
markeert Sunlight de industrialisatie die Vlaardingen van
visserijplaats opstootte in de vaart der volkeren. Vanaf
1930 was Unilever de nieuwe moedermaatschappij, na een
fusie tussen Lever Brothers en de Nederlandse Margarine
Unie. Vim (Latijn voor krachtig of energiek) en andere
Sunlight/Leverproducten zetten Vlaardingen op de kaart.
Niet alleen stond de productieplaats prominent vermeld op
etiketten en in reclames, ook andere marketingmiddelen
werden beproefd. Tegenwoordig geheel uit de mode maar
tientallen jaren zeer succesvol waren de bedrijfsbezoeken
voor afneemsters. Duizenden en duizenden huisvrouwen
uit heel Nederland brachten geheel verzorgd en per
bedrijfsbus een bezoek aan de uiterst moderne fabriek.
Na een introductie volgde een rondleiding langs de
productielijnen en als de deelneemsters al geen vaste
afnemers waren, dan werden ze dat op dat moment wel.
Tenminste, zo was de niet zo vreemde gedachte. Een
groepsfoto voor de van reclame voorziene autobus vormde
het sluitstuk van een interessant en gezellig dagje uit. Een
ander marketingtool was een herkenbaar product. Vim was
op afstand herkenbaar door een duidelijke, voor zijn tijd
moderne, typografie en kleurstelling. Tot in de jaren 1950
het knallende geel met zwart. In de jaren 1960 volgde meer
afwisseling in de kleurstelling, die het mogelijk maakte de
inmiddels verschillende soorten Vim van elkaar te laten
onderscheiden. Het toegevoegde bleekmiddel Chlorax of
de eerdergenoemde citroenbijvoeging maakte de keuze
wat ruimer. Dit ging gelijk op met de veranderende kijk
op hygiëne. Werd voorheen alles met Vim aangepakt
(allesreiniger was er nog niet) nu ontstond er een behoefte
de wc met een ander middel dan dat voor het aanrecht
te reinigen. Dat Unilever hier op inspeelde, is vanuit
commercieel oogpunt volstrekt logisch. Sterker nog, deze
differentiatie werd sterk gestimuleerd. Het levert een
interessante typologische verzameling op, zoals hier ten
tonele gevoerd. Vim werd geleverd in poedervorm en
eind jaren 1960 volgde daarnaast een vloeibare variant
van dezelfde fabrikant: Jif, later als Cif op de markt
gebracht. Jarenlang werd dit product op TV aangeprezen
als alternatief voor andere schoonmaakmiddelen die als een
schaats op het ijs krassen als resultaat hadden. Hoewel het
niet expliciet verteld werd, vormde het ook een alternatief
voor Vim dat nog tot 2004 te koop bleef. Jif werd op basis
van het veel fijnere calciet gemaakt, dat (nog) minder kraste
dan het silicaat van Vim. De Sunlightfabriek in Vlaardingen,
waar naast Vim en Jif/Cif ook de andere schoonmaak-
en wasmiddelen van Unilever geproduceerd werden,
sloot in 2008 haast ongemerkt haar poorten. In 2013 rest
alleen het Unilever Research Laboratorium, waar nieuwe
schoonmaakartikelen, cosmetica en voedingsmiddelen
ontwikkeld worden.

37 Musis