Een bijzonder prehistorisch beeldje van St - beeldje St. Geertruid

Het beeldje van St. Geertruid:
een figuratieve vuursteen
met gegraveerde symbolen
ir. Marius Meulenberg februari 2012

1 gecorrigeerde versie februari 2012
Het beeldje van St. Geertruid: een figuratieve vuursteen met gegraveerde symbolen.
Inhoudsopgave.
DEEL I: Is het een beeldje?
Par. 1. De vondst van een bijzondere vuursteenknol.
Par. 2. Periode 2007-2011: een moeizame “Koninklijke weg”.
Par. 3. Waarom dit onderzoeksrapport?
Par. 4. Beschrijving van de vuursteenknol.
Par. 5. Beschrijving van de groeven op de vuursteenknol.
Par. 6. Kenmerken van graveringen en toevallige groeven.
Par. 7. Beoordeling van de groeven op de vuursteenknol (c.q. het beeldje).
Par. 8. Graveringen of toevallige schampsporen en krassen: kansberekeningen en technisch bewijs.
DEEL II: De meest waarschijnlijke datering.
CONCLUSIES DEEL I.
Par. 9. Datering graveringen op basis van proeven: graveren met ijzer, vuursteen en been.
Par. 10. Datering graveringen op basis van verwering c.a.
Par. 11. Datering op basis van parallellen met andere beeldjes en symbolen .
Par. 12. Kritische beschouwing van datering en vindplaats.
DEEL III: Slotparagrafen.
Par. 13. Is het beeldje van St. Geertruid een beeldje van een Vogelgodin?
Par. 14. Wenselijk vervolgonderzoek.
Par. 15. Samenvatting.
Literatuur.
CONCLUSIES DEEL II.
BIJLAGE KANSBEREKENINGEN. SEPARAAT DOCUMENT
Blz.
2
2
3
4
5
7
11
11
15
17
18
19
24
27
29
30
35
40

2 gecorrigeerde versie februari 2012
Het beeldje van St. Geertruid: een figuratieve vuursteen met gegraveerde symbolen.
DEEL I: Is het een beeldje?
Par. 1. De vondst van een bijzondere vuursteenknol.
Begin negentiger jaren vond ik op de Kaap bij St. Geertruid een kleine vuursteenknol (hoogte 6,5 cm) met in de
cortex groeven die mij opzettelijk gemaakt leken. De vorm van die vuursteen deed mij denken aan een ‘zittend
persoon’. Dat was ook de reden om de knol op te rapen en mee te nemen.
fig.1 fig. 2 fig. 3 fig. 4
In die tijd waren er heftige discussies tussen amateur- en beroepsarcheologen over de z.g. “figuurstenen”.
De amateurarcheologen (publicerend in APAN/INTERN) claimden vele vuursteenknollen en -afslagen te hebben
gevonden, die in de prehistorie opzettelijk bewerkt waren om er een figuur of beeldje van te maken.
De beroepsarcheologen zagen in geen enkele van die vondsten intentionele bewerking. Voor hen waren het daarom
geen figuren of beeldjes. Er was toen weinig kans van slagen, om als zoveelste in de rij de vondst van een
prehistorisch beeldje aan te melden.
Illustratief voor de incidentele contacten met de archeologen was de keer dat ik mijn vondst had meegenomen naar
een steentijddag te Leiden. Dat gebeurde omstreeks 2000. Aan een professor uit Leiden wilde ik zijn mening
vragen over mijn vondst. Toen ik hem vertelde dat ik dacht dat er mogelijk graveringen op deze vuursteen stonden,
reageerde hij of ik hem een adder had overhandigd, die op het punt stond hem een dodelijke beet te geven. Hij gaf
de vuursteen zo snel mogelijk terug en heeft hem dus ook nooit bekeken. Blijkbaar stond voor hem bij voorbaat
vast dat zoiets niet bestond. Misschien had hij voordien al honderd van dit soort vondsten wel bekeken en waren
het allemaal natuurproducten geweest. Dat neemt niet weg dat er bij hem toen sprake was van een vooroordeel. En
hij was beslist niet de enige archeoloog met zo’n vooroordeel.
Overigens zag ik zelf wel verschil tussen mijn vondst en de figuurstenen die ik kende. Op mijn vondst zag ik
mogelijke graveringen, maar de vuursteenknol zelf was niet of nauwelijks bewerkt. Terwijl de figuurstenen die ik
kende, wellicht vorm waren gegeven door er stukken af te slaan of door ze te retoucheren.
Toen ik in 2007 vijfenzestig jaar werd, vond ik het tijd worden om alsnog serieuze aandacht voor mijn vondst te
vragen. Eens moest het er toch van komen. Bovendien had ik toen net de boeken van Marija Gimbutas gelezen over
de goden en godinnen van prehistorisch Europa. In die boeken worden prehistorische beeldjes getoond, met soms
vergelijkbare (eenvoudige) vormen en met identieke graveringen (symbolen) als op mijn vondst.
Par. 2. Periode 2007-2011: een moeizame “ Koninklijke weg”.
De eerste vraag was hoe te beginnen? Contact leggen met de amateurarcheologen van APAN of met de
beroepsarcheologen? Hoewel ik bij die laatste veel scepsis verwachtte, ben ik daar toch begonnen. Ik wilde eerst
proberen “de Koninklijke weg “ af te lopen.
De start was redelijk voortvarend. Een beroepsarcheoloog van de UvA heeft mij geadviseerd hoe ik e.e.a. kon
opstarten en heeft daarna steeds opbouwend commentaar geleverd.
Het Laboratorium voor Artefactstudies te Leiden bleek ook van particulieren opdrachten aan te nemen en was
bereid onderzoek te doen naar de groeven op mijn vondst. De zorgvuldigheid waarmee men daar de groeven op
mijn vondst heeft bekeken en de grote openheid die daarbij werd gegeven, was een grote bemoediging. Helaas was
het onderzoek waaraan het Laboratorium voor Artefactstudies begonnen was, door ziekte en prioriteitstelling, een
half jaar na die eerste bestudering nog altijd niet verder gevorderd. Het is toen door mij beëindigd. Intussen had ik
wel zelf een concept geschreven voor een publicatie over mijn vondst. De redactie van Westerheem was bereid dit
te publiceren, maar beperkte deze mogelijkheid later tot een korte vermelding van de vondst in Westerheem.

3 gecorrigeerde versie februari 2012
Toen bleek dat er sinds de ontmoeting met de Leidse professor omstreeks 2000, toch niet veel was veranderd. In
het beste geval kreeg ik bij mijn vondst commentaar in de trant: ‘U bent sinds enige tijd beeldhouwer? Goh. Ja, dan
hebt U natuurlijk veel fantasie’. Of: ‘ Zulke V-tekens zijn eenvoudig en natuurlijke krassen lijken er al gauw op’.
Vaker was er sprake van een kwetsend ontwijkgedrag: ‘Nee hoor, ik heb Uw mail nooit ontvangen’; ‘Ik heb geen
tijd’ ; ‘Druk, druk, druk’; ‘Ik laat gewoon niets van me horen’
En als er al een inhoudelijk commentaar kwam, dan was dat zeker niet met de bedoeling af te wegen of er sprake
kon zijn van een prehistorisch beeldje, maar slechts om het eerdergenoemde vooroordeel te bevestigen dat een
vuursteenknol met prehistorische graveringen niet bestaat.
Ondanks de vele negatieve ervaringen had de periode 2007-2010 ook zijn nut. Toen de mijn publicatie in het
archeologisch tijdschrift Westerheem niet doorging, ben ik zelf maar een onderzoeksrapport (in plaats van een
publicatie) gaan schrijven. Het materiaal daarvoor ontstond vrijwel vanzelf als weerwoord op de incidentele kritiek
van de archeologen. Op die manier hebben enkele archeologen toch nog een belangrijke bijdrage geleverd, al was
dat niet hun bedoeling.
In deze periode besloot ik ook om zelf te gaan publiceren en het gehele rapport op het internet te zetten. Daardoor
ben ik minder afhankelijk van eventuele toestemming om te mogen publiceren in een archeologisch tijdschrift.
En kan een publicatie in een tijdschrift of krant beperkt blijven tot een samenvatting of vermelding, met verwijzing
naar de website: www.beeldjestgeertruid.nl .
Nadat in 2011 een leesbaar concept rapport gereed kwam, heb ik het binnen kleine kring verspreid en kwam de
kentering. Een steentijdarcheoloog was bereid het rapport zorgvuldig te lezen en leverde zinvol commentaar.
Bovendien bleek ook overleg per e-mail mogelijk met de conservator prehistorie Nederland van het RMO
(Amkreutz). Waarvoor dank. Belangrijk, omdat het RMO een vooraanstaande rol heeft bij de zorg voor mobiel
erfgoed van Nederland. Na een onwennige start werd duidelijkheid over welke hoofdzaken we het wel en niet eens
waren.
Par. 3. Waarom dit onderzoeksrapport?
Uit het voorgaande blijkt dat het schrijven van voorliggend onderzoeksrapport aanvankelijk niet de bedoeling was.
Ik heb lange tijd gedacht dat ik zou kunnen volstaan met een publicatie, waarin ik wees op de mogelijkheid dat ik
een prehistorisch beeldje had gevonden. En dat b.v de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (de RCE) wel
onderzoek zou doen. Zo is het echter niet gelopen.
De RCE heeft niet direct een taak t.a.v. het 'mobiele' erfgoed. Ze hebben geen depot (dat is allemaal overgegaan
naar de provincies en gemeenten met een erkend depot) of publieksfunctie (in termen van tonen) en ze richten zich
vooral op het behoud van rijksmonumenten.
Een dienst met een publieksfunctie op landelijk niveau is het Rijksmuseum voor Oudheden (RMO).
Dit museum heeft als missie: Een divers publiek op een inspirerende, hoogwaardige en actieve wijze in contact
brengen met culturen van de oudheid en hun relevantie voor onze tijd.
Zo’n museale taak is niet hetzelfde als zorgen voor ons nationaal erfgoed. Het zou dus kunnen zijn dat de zorg voor
het mobiele erfgoed in Nederland enigszins tussen wal en schip valt. In het bijzonder zou dat kunnen gelden voor
het mobiele erfgoed uit de steentijd, dat toch vooral voer voor specialisten is en weinig attractief is voor de meeste
burgers. Ik waardeer het daarom zeer dat Amkreutz van het RMO toch de moeite heeft genomen mijn verhaal te
lezen en daar zijn mening bij te geven. Die mening botste nog wel eens met de mijne, maar dat ligt bij zo’n
ongewone vondst als een figuratieve vuursteenknol met gegraveerde symbolen ook wel voor de hand.
Ik heb geprobeerd in dit rapport zowel zijn als mijn mening goed weer te geven, zodat de lezer zelf een goed
oordeel kan vormen.
Tijdens mijn onderzoek groeide het bewijs dat de symbolen op de figuratieve vuursteenknol graveringen zijn en dat
dus gesproken mag worden van een ‘beeldje van St. Geertruid’. Een zekere datering kan niet worden gegeven
omdat de vondst een oppervlakte vondst was, maar op grond van proeven en parallellen voor bepaalde kenmerken
kan wel de meest waarschijnlijke datering worden bepaald: de lineaire Bandkeramiek (5500-4900 v. Chr.).
Alle parallellen uit Nederland en omringende landen verwijzen naar deze periode.
Daarmee lijkt het te gaan om een voor Nederland uniek beeldje. Zover mij bekend is uit Nederland slechts één
steentijdbeeldje bekend en erkend door de archeologen. Uit het gehele gebied van de Lineaire Bandkeramiek
(LBK) kent men wel meerdere fragmenten van LBK beeldjes, maar geen enkel compleet beeldje.
Een bijzonderheid bij het beeldje van St. Geertruid is ook dat het wellicht een beeldje van een godin is.
En tenslotte is er, voor zover bekend, nooit eerder een figuratieve vuursteenknol met graveringen gevonden.
Dat laatste is een reden om extra kritisch een vondst als deze te beschouwen. Wellicht is dat ook de voornaamste
reden dat veel archeologen er zo afstandelijk op reageerden.

4 gecorrigeerde versie februari 2012
Er zijn dus meerdere redenen om dit rapport te schrijven en te publiceren op website www.beeldjestgeertruid.nl :
- De publicatie betreft een voor Nederland uniek beeldje, waar men speculatief een beeldje van een Vogelgodin
in kan zien, met als meest waarschijnlijke datering de Lineaire Bandkeramiek (5500-4900 v. Chr.) De
publicatie heeft daarom nieuwswaarde.
- De publicatie is van belang om anderen attent te maken op het bestaan van beeldjes die gemaakt zijn door het
graveren in de cortex van een figuratieve vuursteenknol.
- De publicatie kan bevorderen dat ook archeologen of archeologische diensten alsnog verder onderzoek doen.
- De publicatie is nodig om te voorkomen dat een vondst als deze in de vergetelheid raakt en voor het
Nederlands erfgoed verloren gaat.
Ik heb de publicatie tevens benut om de door mij gevonden parallellen tussen de afbeelding van de “danseres van
Geldrop’ (een erkende kunstuiting uit de steentijd van Nederland) en rotsschilderingen uit Noord Afrika te tonen.
Par. 4. Beschrijving van de vuursteenknol.
De vuursteen is zwart. Kleine witte en grijze vlekjes ontbreken vrijwel geheel.
De cortex van de vuursteenknol is tamelijk dik. Op enkele uitstekende delen van de vuursteenknol is de cortex
plaatselijk weggeschuurd.
Aan de onderkant en aan één zijkant van de zitplaats, zijn natuurlijke breukvlakken aanwezig. Negatieven van
slagbulten ontbreken op deze vlakken. De breukvlakken hebben geen glans en hebben geen duidelijke patina.
Wel zijn er enkele mangaankorrels op aanwezig.
Aan de randen van de breukvlakken zijn er afsplinteringen of kleine afslagen. Zij hebben een hoogglans en een
vage lichtblauwe patina, zoals die ook voorkomt op de Neolithische artefacten van de Kaap.
In literatuur 14 wordt o.a. verslag gedaan van een opgraving aan de westelijke zijde van de Kaap te St. Geertruid.
Hier werden tegenover drie grote kernen (zoals die gevonden worden in het midden Neolithisch mijnbouwgebied
nabij Rijckholt), 147 kleine kernen gevonden, die overwegend niet van gedolven vuursteen zijn gemaakt.
Het zijn zeer onregelmatige knollen van een donkere, fijnkorrelige variant van Rijckholt vuursteen.
De knollen zijn kennelijk niet gerold geweest en vermoedelijk ergens in de omgeving van de Kaap aan de
oppervlakte verzameld. Waterbolk stelt dat hij daarbij geneigd is te denken aan een eluviale herkomst.
Eluviale knollen zijn afkomstig uit kalksteenlagen die door erosie zijn verdwenen. Slechts een laag eluviale
vuursteenknollen resteert. Op het plateau nabij het mijnbouwgebied werd zo’n laag eluviale vuursteenknollen onder
het grind aangetroffen, op de resterende kalksteenlagen. Deze laag bevond zich op een diepte van ca. 5 m onder het
maaiveld van het plateau. Deze laag eluviale vuursteenknollen dagzoomt dus op de hellingen van het Savelsbosch.
Mogelijk is ook de vuursteenknol van het beeldje uit zo’n eluviale laag afkomstig. De afsplinteringen en plaatselijk
weggeschuurde cortex kunnen dan een gevolg van onderlinge botsingen en langs elkaar schuiven van de eluviale
vuursteenknollen.
fig. 5 fig. 6 fig. 7

5 gecorrigeerde versie februari 2012
Par. 5. Beschrijving van de groeven op de vuursteenknol.
Onderstaand zijn alle groeven op de vuursteenknol (c.q. het beeldje) afgebeeld en benoemd.
De groeven worden op de volgende pagina’s beschreven.

Onderstaand de beschrijving van de groeven op het beeldje.
Een witte beschadiging van de cortex.
Op de rug van het beeldje van St. Geertruid is een witte beschadiging te
zien. Er zijn drie opeenvolgende korte, maar zeer brede groeven die bij
elkaar lijken te horen.
6 gecorrigeerde versie februari 2012
In de drie groeven zijn fijne strepen te zien, die op de foto ongeveer
horizontaal lopen. fig. 8
De drie korte groeven op de hals (tezamen een tri-line).
Op de hals van de zittende figuur staan drie ondiepe smalle groeven
(2 mm breed). Voor de duidelijkheid zijn de groeven in fig. 10 zwart
gemaakt. Samen vormen ze een harmonieus geheel van drie
uitwaaierende lijnen (een z.g. tri-line), die prima past bij de vorm
van de zittende figuur.
Twee groeven hebben een V-vormige dwarsdoorsnede: de middelste
groef en de groef links op de foto. De zijden van de ‘V’ maken een
hoek van 90 graden. De groef rechts heeft een bakvormige ( )
dwarsdoorsnede.
Sporen van hakken/botsen ontbreken. De groeven hebben overal
dezelfde dwarsdoorsnede. Ze hebben dezelfde kleur als de cortex.
De twee korte groeven op het achterhoofd (tezamen een staande V).
Op het achterhoofd is een (staande) V zichtbaar.
Voor de duidelijkheid zijn groeven in fig. 11 en 12 grijs gemaakt.
De linkse groef heeft een L-vormige ( ___ ) dwarsdoorsnede.
De rechtse groef heeft een bakvormige ( ) dwarsdoorsnede.
Door afbrokkeling van de opstaande randen is het profiel beschadigd.
Sporen van hakken/botsen ontbreken. De groeven hebben overal
dezelfde dwarsdoorsnede. Ze hebben dezelfde kleur als de cortex.
fig. 9 fig. 10
De drie lange groeven op borst en middel (tezamen een liggende V en bovenkant rok).
De twee groeven op de borst vormen tezamen een liggende V.
De groef daaronder kan de bovenkant van een rok aanduiden.
Samen vormen de drie groeven een harmonieus trio, dat goed past bij het beeld. Voor
de duidelijkheid zijn de groeven in fig. 13 grijs gemaakt.
De onderste groef en de bovenste groef hebben beide een L-vormige dwarsdoorsnede.
De middelste groef heeft een V-vormige dwarsdoorsnede. De zijden van de ‘V’ maken
een hoek van 90 graden.
Deze groeven gaan deels tot op de zwarte vuursteen. Sporen van hakken/botsen
ontbreken. De groeven hebben overal dezelfde dwarsdoorsnede. Ze hebben dezelfde
kleur als de cortex. Er zijn sporen van mangaanafzettingen.
De liggende ‘V’ heeft een fraaie punt (fig. 14).
fig. 11 fig. 12
fig. 13
fig. 14

7 gecorrigeerde versie februari 2012
De scheiding ‘zittende persoon’ en zetel.
De scheiding tussen de zittende persoon en de zitplaats
wordt gevormd door een groef (?) met op de zitplaats
een trapvormige bodem. Haaks daarop is er op de
zittende figuur een vlak (afgevlakt?) gedeelte van de
cortex.
Het laagst gelegen stuk van de trapvormige bodem gaat
tot op de vuursteen. Sporen van hakken/botsen
ontbreken. De groef heeft dezelfde kleur als de cortex.
Deze groef draagt zeer veel bij aan de vormgeving van
een zittende figuur, omdat hij een belangrijke contour
van deze figuur aangeeft.
fig. 13 fig. 1
De vier overige “groeven”.
Ter plaatse van het rechteroog is er een klein, maar diep gat in de cortex tot op de vuursteen. Het is niet duidelijk of
het gat opzettelijk gemaakt is, of dat het een toevallige beschadiging is.
Ter plaatse van het linkeroog is er een korte groef. Deze groef heeft geen vlakke bodem of vlakke zijkanten.
Boven de voeten van de zittend figuur is ook een groef te zien, die de onderkant van de rok lijkt te markeren.
Ook deze groef heeft geen vlakke bodem of vlakke zijkanten.
De drie bovengenoemde groeven passen alle wel prima bij het beeld.
Par. 6. Kenmerken van graveringen en toevallige groeven.
Graveringen zijn per definitie door de mens gemaakt. Ik heb onderscheid gemaakt tussen twee typen graveringen:
graveringen d.m.v. schrapen (b.v. met een “steker”) en graveringen d.m.v. snijden (b.v met een mes of “kling”).
Bij toevallige groeven kan gedacht worden aan groeven gemaakt door een landbouwwerktuig (z.g. ploegsporen),
groeven gemaakt met een mijnwerkershak of aan groeven t.g.v. beschadigingen tijdens erosie en transport.
Een afdruk van een fossiel kan soms ook op een gravering lijken.
6a. Graveringen gemaakt door schrapen.
Bij graveren door middel van schrapen wordt de werkkant van het werktuig op de steen gedrukt en wordt het
werktuig in haakse stand over het steenoppervlak getrokken. Zoals tegenwoordig een verfkrabber wordt gebruikt.
In de steentijd kon je voor graveren een vuursteen steker gebruiken, maar voor zachte steen evengoed een kling of
afslag. De vorm van de punt van het werktuig bepaalt de dwarsdoorsnede van de gemaakte gravering.
Zie onderstaande schetsen.
Steker V-vormige groef L-vormige groef Bakvormige groef
Bij deze graveringen is de dwarsdoorsnede over de gehele lengte van de groef dezelfde, tenzij men tijdens het
schrapen de stand van het werktuig verandert. In zo’n geval kun je b.v. van een V-vormige groef geleidelijk
overgaan naar een L-vormige groef. Door de snijkant van de steker te gebruiken om mee te schrapen, kun je er
ook een breed plat vlak mee maken.
In (zachte) kalksteen en cortex van vuursteen kunnen steile opstaande randen van groeven gemakkelijk
afbrokkelen. Maar om een gravering te kunnen herkennen, moet er tenminste één schraapvlak (b.v. de bodem) niet
zijn afgebrokkeld. In dat schraapvlak mag er geen enkel uitsteeksel zijn. Natuurlijke putjes en fijne krassen in
lengterichting kunnen daarin wel aanwezig zijn. Voorts moeten sporen van hakken of botsen ontbreken.

8 gecorrigeerde versie februari 2012
6b. Graveringen gemaakt door snijden met een kling of mes.
Snijden in steen kan alleen in zachte steensoorten. Als er voldoende druk wordt uitgeoefend, splijt de scherpe rand
van een mes of kling, het onderliggende steenoppervlak. Maar het mes zou vervolgens direct vastlopen als er alléén
maar druk werd uitgeoefend. Het mes is boven de snede immers dikker dan op de snede zelf en steen kan niet opzij
worden gedrukt, zoals b.v. vlees. Door een zagende beweging te maken, kan echter toch een scherpe groef worden
uitgeschuurd. Korrels uit de steen zelf, gaan dan als schuurmiddel werken.
Steile randen in kalksteen of cortex kunnen uitaard ook hier gemakkelijk afbrokkelen.
De kenmerken van een gravering gemaakt door snijden zijn onderstaand weergegeven
De groef heeft een spitse V-vorm en is in bovenaanzicht vrij recht. De dwarsdoorsnede is in principe overal gelijk.
In kalksteen en in de cortex van vuursteen kunnen steile opstaande randen gemakkelijk afbrokkelen.Maar om een
gravering te kunnen herkennen, moet er tenminste één schuurvlak niet zijn afgebrokkeld. In dat schuurvlak mag er
geen enkel uitsteeksel zijn. Natuurlijke putjes en fijne krassen in lengterichting kunnen daarin wel aanwezig zijn.
Voorts moeten sporen van hakken of botsen ontbreken.
fig. 15
6c. Ploegsporen.
fig. 16
Het is mogelijk dat de lijngraveringen op
jong paleolithische artefacten van de
vindplaats “De Fransman” (lit. 26)dit soort
graveringen zijn.
Dit blijft voor mij onzeker omdat de
dwarsdoorsneden van de graveringen in de
publicatie niet worden beschreven.
Het doel van die graveringen is mij ook
niet steeds duidelijk. Soms lijkt het de
bedoeling een tekening te maken. Maar bij
andere stukken zou je ook kunnen denken
aan snijplankjes met toevallige snijsporen.
In de cortex van vuurstenen van de Kaap te St. Geertruid komen
regelmatig witte groeven voor (vaak met roestsporen), die waarschijnlijk
recent gemaakt zijn door landbouwwerktuigen.
Links wordt een dergelijk beschadiging op het beeldje getoond.
De beschadiging lijkt recent gemaakt door een ploeg, die van rechts naar
links over de rug van het beeldje is gegaan.
De steen is herhaaldelijk weg geketst door de botsingen met het ploeg en
daarbij ook steeds iets gedraaid. Er zijn drie opeenvolgende korte (brede)
groeven ontstaan. In deze groeven zijn fijne strepen te zien in de
bewegingsrichting van de ploeg.

9 gecorrigeerde versie februari 2012
Onderstaand een foto van een andere witte groef, waarschijnlijk een ploegspoor. Deze is groef smal.
fig. 17
Het is op de foto niet goed te zien, maar de groef begint aan de
onderzijde van de foto met drie opeenvolgende diepe beschadigingen.
Als de “ploeg” voor de eerste keer op de steen botst, maakt hij daarin
een korte V-vormige inkeping waarvan de bodemlijn een vrij steile
hoek maakt met het steenoppervlak.
Nadat de steen door de botsing is weg geketst en daarbij iets is
gedraaid, wordt door de tweede botsing een tweede, iets langere groef
gemaakt die minder steil is.
De daaropvolgende derde botsing maakt weer een langere en minder
steile groef. Bij de derde inkeping is de dwarsdoorsnede van de groef
enigszins L-vormig.
Kenmerkend voor dit deel van het ploegspoor zijn de inkervingen door
botsingen In dit geval vormen drie korte groeven tezamen één
samenhangend geheel met een lengtedoorsnede die op de tanden van
een zaag lijkt.
Halverwege de foto gaat het ploegspoor over in een groef zoals die
ontstaat door schampen/schrapen. Aan het begin is de druk op de steen
nog groot en is de groef breed. Aan het eind is de druk tot nul
afgenomen, evenals de breedte van de groef. De groef heeft een vlakke
bodem met roestsporen. Er zijn enkele fijne strepen in lengterichting.
Dit schampspoor is in principe identiek aan een gravering gemaakt
door schrapen. Omdat het schampen door de ploeg pas begint als hij
de steen onder een flauwe hoek treft (hij schampt de steen), kan ook de
kromming van de bodemlijn van de groef slechts gering zijn.
Bij een gravering hoeft dit laatste uiteraard niet het geval te zijn.
6d. Groeven gemaakt door een prehistorische mijnwerkershak.
Tijdens het midden Neolithicum is er te Rijckholt vuursteen gewonnen met gebruik van hertshoorn of vuursteen
mijnwerkershakken. Daarbij kunnen naast haksporen, ook toevallige schampsporen ontstaan. Ik betwijfel of die
schampsporen er uit zouden zien als de groeven op het beeldje, omdat deze werktuigen relatief groot en
gewelddadig zijn. Een fijne punt zoals bij een steker, waarmee een V- of bakvormige groef gemaakt kan worden,
ontbreekt bovendien. Onderstaande foto’s illustreren mijn twijfel. Vergelijk punt werktuigen met groeven tri-line.
Het tri line symbool. Lengte groeven ca. 1 cm.
Tak van een gewei zoals gebruikt bij prehistorische mijnbouw.

10 gecorrigeerde versie februari 2012
Het tri line symbool. Lengte groeven ca. 1 cm.
Vuursteen mijnwerkershak uit het Savelsbosch. Lengte 15 cm.
Een schampspoor van een hak, is in principe identiek aan een gravering gemaakt door schrapen. Omdat schampen
pas optreedt als de hak de steen onder een flauwe hoek treft, kan ook de kromming van de bodemlijn van de groef
slechts gering zijn. Bij een gravering hoeft dit laatste uiteraard niet het geval te zijn.
6e. Krassen door erosie en transport.
In par. 4 is al vermeld dat de vuursteenknol van het beeldje mogelijk een eluviale vuursteenknol is.
De knol lijkt niet gerold door transport in een rivier. Eluviale vuursteen is echter wel vertikaal getransporteerd door
erosie van de kalksteenlaag waarin hij zich oorspronkelijk bevond. Dergelijk transport (van een helling?) kan een
verklaring zijn voor de plekjes waar de cortex lijkt weggeschuurd. Onderlinge botsingen en het langs elkaar
schuiven van de eluviale vuursteenknollen kunnen ook sporen van botsingen en krassen veroorzaken. Het transport
van in de prehistorie gedolven vuursteen kan dezelfde beschadigingen van vuursteenknollen opleveren als
bovenstaand genoemd.
Daaronder kunnen ook krassen voorkomen die qua vorm niet zijn te onderscheiden van graveringen.
6f. Natuurlijke groeven.
Tijdens de vorming van vuursteen kunnen smalle langwerpige verdiepingen ontstaan.
De dwarsdoorsnede van zo’n “groef” kan in lengterichting variëren. De bodem en de zijkanten kunnen uitsteeksels
vertonen. Op deze punten zullen natuurlijke verdiepingen zich doorgaans onderscheiden van artificiële groeven.
Een schijnbare gravering kan ook ontstaan als afdruk van een fossiel. Fossielen in Limburgse mergel (kalksteen)
zijn o.a. zee-egels, belemnieten en schelpen. De kalk van de schelpen is veelal opgelost.
Een voorbeeld van schelpafdrukken zijn de afdrukken van dentalium schelpen op onderstaande foto’s. Links
schelpafdrukken in kalksteen, rechts schelpafdrukken in de cortex van een vuursteen uit het Savelsbosch tussen
St.Geertruid en Rijckholt.

11 gecorrigeerde versie februari 2012
fig. 18 fig. 19
De afdruk van zo’n schelpje lijkt op een groef die is gemaakt door te schrapen, met als dwarsdoorsnede een
cirkelsegment. Maar het verschil met een gravering is eenvoudig te zien. Bij de afdruk van dit fossiel neemt in
lengterichting de straal van het cirkelsegment gelijkmatig toe of af. Dit laatste is bij een gravering nooit het geval.
Par. 7. Beoordeling van de groeven op de vuursteenknol (c.q. het beeldje).
1. Er zijn geen groeven die voldoen aan de kenmerken voor graveringen gemaakt door snijden met een kling.
2. En er zijn ook geen groeven die op de afdruk van een fossiel lijken.
3. Op de rug van het beeldje is er een witte beschadiging van de cortex, bestaande uit drie opeenvolgende
groeven. Dit geheel heeft de kenmerken van een recent ploegspoor, gemaakt door botsingen.
4. Vier groeven lijken natuurlijk, ondanks het feit dat ze wel passen bij het beeldje.
Ze voldoen niet aan de kenmerken voor graveringen of aan kenmerken voor groeven t.g.v. schampen.
Deze groeven zijn: het gat ter plaatse van het rechteroog; de groef ter plaatse van het linkeroog en de groef die
de onderkant van de rok lijkt te markeren.
De scheiding ‘zittende persoon’ en zetel reken ik ook tot de natuurlijke groeven, maar is eigenlijk een
twijfelgeval. Omdat deze groef zeer veel bijdraagt aan de vormgeving van de zittende figuur, zou je denken aan
een opzettelijke gravering. Het brede platte vlak aan de zijkant van de figuur kan gemaakt zijn door schrapen.
Maar de trapvormige bodem kan ik maar moeilijk als opzettelijk zien. Zo’n trapvorm past wel bij hakken, maar
daarvoor zijn er te veel afrondingen.
5. Acht groeven (drie lange groeven en vijf korte groeven ) voldoen aan de kenmerken voor graveringen gemaakt
door schrapen. In onderstaande worden deze mogelijke graveringen vermeld.
- De drie lange groeven op borst en middel. De twee bovenste groeven vormen samen een liggend V-
symbool. De groef daaronder kan de bovenkant van een rok aanduiden.
- De drie korte groeven op de hals. De drie lijnen vormen tezamen een z.g. tri-line symbool, dat bekend is
van andere archeologische vondsten.
- De twee korte groeven op het achterhoofd. Deze groeven vormen samen een staand V-symbool.
In de volgende paragrafen zal worden nagegaan of het opzettelijke graveringen zijn of toevallige groeven
Par. 8. Graveringen of toevallige schampsporen en krassen: kansberekeningen en technisch bewijs.
8a. Hoe kunnen genoemde acht groeven gemaakt zijn als het gaat om graveringen?.
Er zijn drie typen groeven op de vuursteenknol c.q. het beeldje. Groeven met V-vormige dwarsdoorsnede.
De zijden van de ‘V’ maken een hoek van 90 graden. Groeven met bakvormige dwarsdoorsnede ( _ ).
En groeven met L-vormige dwarsdoorsnede ( __ ).
fig. 22
Steker V-vormige groef Bakvormige groef L-vormige groef
Het instrument waarmee deze groeven zijn gemaakt kan een steker geweest zijn, maar ook elk ander instrument
met een zelfde punt. Zie fig. 22.
Van meer belang is te constateren dat de acht groeven, alle met slechts één werktuig gemaakt kunnen worden.
Als de groeven toevallige schampsporen zouden zijn is de kans daarop klein.

12 gecorrigeerde versie februari 2012
8b. Technische bewijzen.
In paragraaf 8b wil ik aantonen dat de groef die de bovenkant van een rok kan aanduiden en de bovenste groef van
het liggende V-symbool, beide geen schampspoor van een ploeg of hak kunnen zijn.
Vervolgens wil ik aantonen dat de punt van het liggend V-symbool gegraveerd is.
Onderstaand is schematisch weergegeven wat er gebeurt als een ploeg (of hak) een bolvormige steen schampt.
fig. 13
fig. 20
De ploeg of hak raakt de steen voor het eerst in punt A
met kracht K.
Deze kracht kan ontbonden worden in een kracht K2,
die de ploeg tegen de steen drukt,
en een kracht K1 evenwijdig aan het steenoppervlak.
Als hoek tussen K en K1 klein genoeg is (geschat
kleiner dan 30 graden), ketst de steen niet weg door de
botsing met de ploeg, maar ontstaat een schampspoor dat
lijkt op een gravering.
Dit schampspoor wordt smaller en ondieper naarmate de
hoek tussen de ploegrichting en het steenoppervlak verder
afneemt en eindigt in punt B waar deze hoek en kracht K2
beide nul zijn geworden.
De kromming van het steenoppervlak tussen punt A en
punt B is tevens de kromming van het gemaakte
schampspoor en bedraagt graden.
Voor het maken van onderscheid tussen een gravering en
een schampspoor van een ploeg of hak, is het van belang
te constateren dat zo’n schampspoor geen grotere
kromming ( ) kan hebben dan geschat 30 graden.
Voor een gravering geldt deze beperking uitaard niet.
De groef die de bovenkant van een rok kan aanduiden heeft een kromming van
ca. 90 graden. Dit is veel meer dan de maximale kromming van een
schampspoor.
Deze groef kan daarom geen schampspoor van een ploeg of hak zijn.
De bovenste groef van de liggende V kromt zich ook iets rond de hals van het
beeldje en maakt daar nog een scherpe bocht. Mede daardoor is de totale
kromming van deze groef aanzienlijk: ca. 60 graden.
Deze kromming is veel groter dan de maximale kromming van een
schampspoor.
Ook deze groef kan daarom geen schampspoor van een ploeg of hak zijn.
De kromming van de onderste groef van de liggende V is gering.
Daaruit is dus niet af te leiden of het een gravering is of een schampspoor van
een ploeg of hak.

13 gecorrigeerde versie februari 2012
De punt van de liggende V lijkt mij vakkundig en met zorg gemaakt. Kan die punt toevallig ontstaan als
schampspoor of slechts door zorgvuldig graveren? Eerst wordt bekeken hoe je die punt door graveren kunt maken.
fig. 21
De punt van het V-symbool heeft een bakprofiel met
opstaande steile randen aan boven- en benedenzijde.
De bovenste groef van het V-symbool heeft een L-vormige
doorsnede, met de opstaande rand aan de bovenzijde.
Deze groef en het bovenste deel van de punt kunnen bij het
graveren dus tezamen worden gemaakt.
In de punt moet zorgvuldig gewerkt worden om de onderrand
van de punt niet weg te schrapen
De onderste groef van het V-symbool heeft een V-vormige
doorsnede. Met het graveerwerktuig in schuine stand kan die
V-vormige groef worden gemaakt.
Het onderste deel van de punt kan niet tezamen met de
onderste groef van het V-symbool worden gemaakt.
De vlakke bodem en de steile onderrand van de punt sluiten
niet aan op de V-vorm van de groef.
Voor het graveren van het onderste deel van de punt moet het
graveerwerktuig met de punt naar beneden worden gebruikt.
In de punt moet zorgvuldig gewerkt worden om de bovenrand
van de punt niet weg te schrapen.
Op de foto (fig. 21) is te zien dat de onderste groef van het V-symbool niet precies aansluit op de onderrand van de
punt. Dit bevestigt dat de onderrand van de punt niet gelijk met de onderste groef van de V werd gemaakt.
De punt van de V kan niet toevallig zijn ontstaan als een deel van de twee groeven die het V-symbool vormen.
Er is een extra handeling nodig voor het maken van de punt. Daarbij moet bovendien zorgvuldig gewerkt worden,
om bij het maken van de vlakke bodem, de boven- of benedenrand van de punt niet per ongeluk weg te schrapen.
Dit vereist complex handelen, dat niet voorstelbaar is bij toevallig schampen van een hak of ploeg.
De punt van de V moet daarom gegraveerd zijn.
8c. Kansberekeningen opzettelijke of toevallige symbolen.
Met kansberekeningen is nagegaan hoe groot de kans is dat drie lange en vijf korte groeven toevallig een liggend
V-symbool, een tri-line en een staand V-symbool vormen. De eerste kansberekeningen die ik heb gemaakt zijn
gecontroleerd door een wiskundig ingenieur van de TUD. De uitkomst van die berekeningen was, dat de kans dat
de drie symbolen toevallig ontstaan, slechts één op 4 miljard is.
Inmiddels heb ik voor de tri-line een verbetering in de schematisering aangebracht en de kans opnieuw berekend.
Zie de separate “Bijlage kansberekeningen”. De nieuw berekende kans is iets kleiner: één op 20 miljard.
In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de kans dat uit de acht groeven toevallig één of meerdere
symbolen op het beeldje worden gevormd.
beschouwde
groeven
symbool of symbolen kans dat de groeven het symbool
(de symbolen) toevallig vormen
drie lange groeven (liggende) V 1 : 430
twee korte groeven (staande) V 1 : 2.250
drie korte groeven tri-line 1 : 200.000
vijf korte groeven (staande) V + tri-line ca. 1 : 40 miljoen
drie lange + vijf korte groeven (liggende) V + (staande) V + tri-line ca. 1 : 20 miljard

14 gecorrigeerde versie februari 2012
8d. Raming van de kans dat acht toevallige groeven (ploeg- of haksporen of krassen t.g.v. erosie en transport)
alle voldoen aan de kenmerken van graveringen d.m.v. schrapen.
Toevallige groeven die gemaakt zijn door een ploeg of een prehistorische mijnwerkershak zullen vaak sporen van
botsen en hakken vertonen. Als het schampsporen zijn, kunnen die groeven echter identiek zijn aan graveringen
gemaakt door schrapen. Hetzelfde geldt voor krassen op (eluviale) vuursteenknollen gemaakt tijdens erosie of
transport.
Een ploeg kan een object onder een hoek tussen 0 en 90 graden treffen. Als schampen (zonder sporen van een
botsing) slechts zou optreden als de hoek tussen ploegrichting en steenoppervlak kleiner is dan 30 graden (zie par.
8b), is de kans daarop kleiner dan 30 /90 = 1/3.
De kans dat dit zich acht maal herhaalt is dan (1/3) 8 = ca. 1/6600.
De kans op schampsporen bij gebruik van een mijnwerkershak, is m.i. vele malen kleiner dan de kans op
schampsporen bij een ploeg.
Mogelijk is de vuursteenknol van het beeldje eluviale vuursteen (zie pag. 4). De knol lijkt niet gerold geweest
tijdens transport in een rivier. Eluviale vuursteen is echter wel vertikaal getransporteerd door erosie van de
kalksteenlaag waarin hij zich oorspronkelijk bevond. Dergelijk transport (van een helling?) kan een verklaring zijn
voor de plekjes waar de cortex lijkt weggeschuurd. Onderlinge botsingen en het langs elkaar schuiven van de
eluviale vuursteenknollen kunnen ook sporen van botsingen en krassen veroorzaken.
Deze onderlinge botsingen lijken mij minder gewelddadig dan botsingen tussen vuursteenknol en ploeg.
De kans op een schampspoor is bij eluviaal transport dus groter dan de kans op een schampspoor t.g.v. een botsing
met een ploeg (1/3). Deze kans ligt bij eluviaal transport dus tussen 1/1 en 1/3. Gemiddeld ca. 2/3.
De kans dat dit zich acht maal herhaalt is dan (2/3) 8 = 256/6561 = ca.1/25.
8e. De kans dat acht toevallige groeven de symbolen vormen en alle groeven tevens voldoen aan de kenmerken
van graveringen d.m.v. schrapen (schampsporen).
Om de grootste kans te berekenen dat acht toevallige groeven de drie symbolen vormen en die groeven tevens alle
voldoen aan de criteria voor graveringen gemaakt door schrapen, heb ik de berekeningen gemaakt voor het geval
dat er sprake is van krassen door eluviaal transport (zie 8d).
In onderstaande tabel is tevens een overzicht gegeven van die kans per symbool.
beschouwde
groeven
drie lange
groeven
twee korte
groeven
drie korte
groeven
drie lange
+
vijf korte
groeven
te vormen
symbool of
symbolen
kans dat de groeven het
symbool (de symbolen)
toevallig vormen
Kans dat de groeven
die het symbool (de
symbolen) vormen alle
schampsporen zijn
kans dat het symbool
(de symbolen) toevallig
wordt (worden) gevormd
uit schampsporen
liggende V 1 : 430 4 : 9 ca. 1 : duizend
staande V 1 : 2.250 4 : 9 ca. 1 : 5 duizend
tri-line 1 : 200.000 8 : 27 ca. 1 : 675 duizend
liggende V
groef bov. rok
staande V
tri-line
ca. 1 : 20 miljard
ca. 1: 25
ca. 1 : 500 miljard
De kans dat uit acht toevallige groeven de drie symbolen worden gevormd en alle acht groeven tevens voldoen aan
de criteria voor graveringen gemaakt door schrapen, is verwaarloosbaar klein. Kleiner of gelijk aan ca. 1 : 500
miljard. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid zijn de symbolen dus gegraveerd.
Er is dan sprake van een beeldje.
Desgewenst kunnen ook nog aanvullende kansberekeningen gemaakt worden. Namelijk naar de kans dat uit een
verzameling van vele vuurstenen van de Kaap, er toevallig één vuursteen is met acht groeven die alle voldoen aan
de kenmerken voor oude (bruine) graveringen of schampsporen. Omdat ik groeven als op mijn beeldje alleen ken
van deze ene vondst, ben ik er van overtuigd dat ook hier een verwaarloosbaar kleine kans uit zal komen.

CONCLUSIES DEEL I: Is het een beeldje?
15 gecorrigeerde versie februari 2012
Acht groeven op de vuursteenknol voldoen aan de kenmerken voor graveringen gemaakt door schrapen.
Aangezien deze kenmerken ook gelden voor toevallige schraapsporen (b.v. schampsporen van een ploeg of
prehistorische mijnwerkershak), kunnen deze acht groeven daadwerkelijk graveringen zijn, maar ook toevallige
schampsporen en krassen. Nadere beschouwing van genoemde acht groeven is dus nodig.
Twee vragen staan daarbij centraal.
Ten eerste: vormen de acht groeven een opzettelijke (antropogene) tekening?
Ten tweede: gaat het om graveringen of om schampsporen en krassen?
Er zijn meerdere aanwijzingen dat het gaat om een opzettelijke tekening.
Het is opmerkelijk dat de acht groeven tezamen drie symbolen vormen.
- De drie lange groeven op borst en middel vormen samen een liggend V-symbool,
- Drie korte groeven op de hals vormen tezamen een z.g. tri-line symbool,
dat bekend is van andere archeologische vondsten.
- Twee korte groeven op het achterhoofd vormen samen een staand V-symbool.
Ook de plaats en de oriëntatie van de beschouwde symbolen en groeven duiden op opzet.
- De drie symbolen staan op bijzondere plaatsen staan: op de linker borst / het hart, op de hals en op het
achterhoofd.
- De tri-line is symmetrisch en volgt de richting van de hals.
- Het V-symbool op het achterhoofd volgt globaal de richting van het hoofd.
- De bovenste groeve van de liggende V op de borst kromt zich ook iets rond de hals van het beeldje.
- De onderste groeve van de liggende V heeft een richting die exact ligt tussen de richting van bovenste
groeve en de richting van de groeve die de bovenkant van een rok kan aanduiden.
- Het feit dat laatstgenoemde groeve gezien kan worden als de bovenkant van een rok duidt ook meer op
opzet dan op toeval.
De mate waarin er sprake kan zijn van opzet in plaats van toeval, kan voor de symbolen met kansberekeningen
worden gekwantificeerd.
Uit kansberekeningen blijkt dat de kans dat uit acht toevallige groeven drie symbolen worden gevormd
verwaarloosbaar klein is. Kleiner of gelijk aan ca. 1 : 20 miljard.
Indien in de kansberekeningen mee wordt genomen dat die toevallige groeven tevens alle schraapsporen
moeten zijn die voldoen aan de criteria voor graveringen gemaakt door schrapen, wordt bovengenoemde kans
nog een stuk kleiner, n.l. kleiner of gelijk aan ca. 1 : 500 miljard.
Er zijn twee aanwijzingen dat het gaat om graveringen en niet om toevallige schampsporen en krassen.
De beschouwde acht groeven kunnen in drie typen worden ingedeeld. Groeven met V-vormige
dwarsdoorsnede. Groeven met bakvormige dwarsdoorsnede. En groeven met L-vormige dwarsdoorsnede.
Opmerkelijk is dat alle groeven met slechts één werktuig gemaakt kunnen worden. Als deze groeven toevallige
schampsporen i.p.v. graveringen zouden zijn, is de kans daarop klein.
Uit technisch bewijs blijkt dat de punt van het liggend V-symbool op de borst gegraveerd moet zijn.
Voorts is er technisch bewijs dat de bovenste groef van dit symbool en de groef die de bovenkant van een rok
kan aanduiden, beide geen schampspoor van een ploeg of hak kunnen zijn.
Uit de kansberekeningen blijkt dat de kans op antropogene oorsprong van de symbolen vele tientallen miljarden
malen groter is dan de kans op toeval. Er kan daarom met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid worden
geconcludeerd dat de beschouwde symbolen opzettelijk door graveren zijn aangebracht en dat er dus sprake is van
een beeldje.
Die conclusie wordt bevestigd door het feit dat de acht beschouwde groeven alle met slechts één werktuig gemaakt
kunnen worden. Als deze groeven toevallige schampsporen i.p.v. graveringen zouden zijn, is de kans daarop klein.
Ook de harmonie tussen de graveringen en de vorm van het beeldje bevestigt die mening.
Tenslotte is er ook nog het technisch bewijs dat de bovenste groef van het liggend V-symbool op de borst en de
groef die de bovenkant van een rok kan aanduiden beide geen schampspoor van een ploeg of hak kunnen zijn.
En last but not least is er technisch bewijs dat de punt van de liggende V gegraveerd moet zijn.

16 gecorrigeerde versie februari 2012
Kritische beschouwing en discussie met het RMO n.a.v. deze conclusies.
Amkreutz geeft als zijn mening dat statistiek een hulpmiddel is om de kans op een antropogene herkomst te duiden.
Daarover verschillen we niet van mening. Hij voegt hier aan toe dat statistiek dit niet kan bewijzen , maar dat
daarvoor gebruikssporenonderzoek nodig is. Dit door middel van reproduceerbare experimenten, die microscopisch
steeds dezelfde sporen nalaten.
Het verschil van mening is wat mij betreft nogal academisch.
Voor mij is de kans dat de symbolen toevallig zijn gevormd zo klein dat hij in praktijk verwaarloosd kan worden.
Dus is het voor mij een gegeven dat ik erop kan vertrouwen dat de symbolen antropogeen zijn. Die mening wordt
nog eens versterkt door het technisch bewijs en wordt daarmee een zekerheid.
Voorts denk ik dat gebruikssporenonderzoek geen grotere (wel extra) zekerheid op zal leveren. Een probleem
daarbij lijkt mij dat graveringen die men nu maakt verschillen van graveringen uit de steentijd, als gevolg van
erosie en andere bodemprocessen. Maar omdat sommige archeologen aan zo’n onderzoek hechten, heb in maart
2011 het Laboratorium voor Artefactstudies te Leiden toch gevraagd of ze bereid waren het destijds afgebroken
onderzoek af te ronden. Dat zagen ze niet zitten. Ik heb dus meer vertrouwen in statistiek dan in
gebruikssporenonderzoek.
Voor Amkreutz geldt het omgekeerde. Hij heeft meer vertrouwen in gebruikssporenonderzoek dan in statistiek.
Voor hem is een kans van slechts één op 500 miljard dat de symbolen bij toeval zijn ontstaan niet overtuigend.
Er bestaat nog altijd een mogelijkheid op toeval. Dus wijst hij kansberekeningen principieel af als bruikbare
methodiek, waarop hij kan vertrouwen. Hij wil absolute zekerheid en verwacht die van gebruikssporenonderzoek.

DEEL II: De meest waarschijnlijke datering.
17 gecorrigeerde versie februari 2012
Zekerheid over de datering van het beeldje van St. Geertruid kan niet worden gegeven. Volgens de eisen die
Amkreutz van het RMO hieraan stelt, is het voor een zekere datering nodig dat een vuursteenknol met vergelijkbare
graveringen in een controleerbare context wordt gevonden. Het beeldje van St. Geertruid is echter een
oppervlaktevondst van een locatie waar uit bijna alle perioden uit de steentijd artefacten zijn gevonden.
Het is echter wel mogelijk om op basis van proeven en parallellen voor bepaalde kenmerken een meest
waarschijnlijke datering te bepalen. In onderstaande paragrafen is dit gedaan.
Par. 9. Datering graveringen op basis van proeven: graveren met ijzer, vuursteen en been.
Ik heb enkele proeven genomen met het graveren van Limburgse kalksteen (mergel) en met graveren van de cortex
van verschillende vuurstenen. De bedoeling van die proeven was na te gaan of er verschil te zien is tussen
graveringen gemaakt met staal, vuursteen en been. Als er verschillen zijn, kan dat helpen bij het dateren van de
graveringen op het beeldje.
Onderstaand een voorbeeld van de proeven. Hier is gegraveerd in de cortex van een vuursteen uit het Savelsbosch
tussen Rijckholt en St. Geertruid (vindplaatskenmerk R/G)
fig. 23 fig. 24
Er is geen verschil te zien tussen de graveringen gemaakt met vuursteen (VS) en met ijzer (IJ). Zie fig.23.
Vervolgens heb ik er nog een gravering met een benen werktuig bijgemaakt (B). Zie fig. 24.
Ondanks de hardheid van de cortex lukte dit. Deze gravering is wel ongelijkmatiger dan de graveringen gemaakt
met ijzer of vuursteen, doordat veelvuldig schrapen nodig was om die gravering te maken. Omdat daarbij niet
steeds exact dezelfde baan werd gevolgd, ontstond een enigszins trapvormige bodem.
Conclusies van deze proeven.
1-Er was r geen kenmerkend verschil te zien tussen graveringen gemaakt met ijzer, vuursteen of been.
De proeven geven dus geen indicatie voor de datering van de graveringen op het beeldje.
2-Op de brede (L-vormige) graveringen in kalksteen en in de cortex van vuursteen, waren fijne strepen zichtbaar.
Dit zijn m.i. krassen die zijn ontstaan doordat afgebroken korrels kalksteen als schuurpapier tussen werktuig en
steen hebben gefungeerd.
3-Graveren in de cortex van vuursteen van de Kaap of het Savelsbosch ging moeizaam. Zeker met been. Die cortex
was erg hard.
Daarentegen ging graveren in witte cortex van vuurstenen uit de ENCI groeve (?) wel heel gemakkelijk. Dit lukte
zelfs het beste met been. Die cortex was heel zacht. Er kon ook gemakkelijk tot op de zwarte vuursteen worden
gegraveerd, hetgeen bij vuursteen van de Kaap en het Savelsbosch nauwelijks lukte.
De verklaring voor dit verschil is onderstaand vermeld.
Cortex is de overgangszone tussen de kiezelzuurconcretie (de vuursteen) en de kalksteen waarin die is ingebed.
Het is daarom te verwachten dat in die overgangszone een groter kalk-aandeel zit dan in het dieper gelegen
vuursteen. Dat is de reden waarom de buitenkant van een vers gedolven knol relatief zacht is: er zit nog veel kalk in
en aan. Door bodemprocessen lost die kalk geleidelijk op en wat je overhoudt is het aandeel kiezelzuur. En dat is
hard. Het is dus een kwestie van veranderende verhoudingen.

18 gecorrigeerde versie februari 2012
Par. 10. Datering graveringen op basis van verwering, c.a.
In onderstaande heb ik de verwering en de afzettingen beschreven die ik op de graveringen en de vuursteen
waarneem. Ik kan ze vergelijken met de verwering van en afzettingen op prehistorische vuursteen artefacten van de
Kaap en ik kan de graveringen vergelijken met de recente graveringen uit de proeven van par. 9.
Zo kan ik soms iets zeggen over de ouderdom van de graveringen.
Het liefst zou ik de verwering c.a. van de graveringen ook vergelijken met de verwering c.a. van opgeploegde
artefacten uit historische tijden, maar dat lukt slechts gedeeltelijk.
Met enige regelmaat vond ik op akkers in Z-Limburg ook vers opgeploegde scherven van Romeins aardewerk.
Echter niet op de Kaap, wel op het hoogterras bij Mesch. Ze geven slechts een vage informatie.
Onderstaand een aantal waarnemingen met zo mogelijk conclusies t.a.v. de ouderdom van de graveringen.
Afsplinteringen en/of kleine afslagen van de vuursteenknol hebben patina.
De silex van de vuursteen knol is zichtbaar op natuurlijke breukvlakken aan de onderkant en aan één zijkant van de
zitplaats,. Negatieven van slagbulten ontbreken op deze vlakken. De breukvlakken hebben geen glans en hebben
geen duidelijke patina. Wel zijn er enkele mangaankorrels op aanwezig.
Aan de randen van de breukvlakken zijn er afsplinteringen of kleine afslagen. Zij hebben een hoogglans en een
vage lichtblauwe patina, zoals die ook voorkomt op de Neolithische artefacten van de Kaap. Een Neolithische
oudendom van de afsplinteringen en/of kleine afslagen is dus mogelijk.
Paleolithische artefacten van de Kaap zijn veel meer gepatineerd. Een paleolithische ouderdom van de
afsplinteringen en/of kleine afslagen is onwaarschijnlijk. Een recente ouderdom is eveneens onwaarschijnlijk,
omdat patina dan zou ontbreken.
Er zijn sporen van mangaan op de graveringen.
Als op de Kaap verse gele löss van onder de zwarte bouwvoor werd opgeploegd, hadden de prehistorische
artefacten uit die gele löss ook mangaanafzettingen. Soms zelfs een hele dikke laag. Eenmaal aan de oppervlakte
verdwenen de mangaanafzettingen snel. Resten mangaan op de graveringen zijn dus een aanwijzing dat de
graveringen prehistorisch kunnen zijn. De gegraveerde steen is waarschijnlijk niet lang voordat ik hem vond,
opgeploegd uit de laag waarin ook de prehistorische vuursteenartefacten liggen.
Ik heb mangaanafzettingen nooit gezien op Romeinse potscherven uit de lössakkers in Z-Limburg. Een Romeinse
ouderdom of jonger lijkt mij daarom niet voor de hand te liggen.
De graveringen op het beeldje hebben dezelfde kleur als de cortex.
Zelfgemaakte graveringen en recente ploegsporen zijn wit. Gelijke kleur van cortex en graveringen wijst er op dat
de ouderdom van de graveringen gelijk is aan de tijd dat de vuursteen in de löss heeft gelegen. Maar zeker is dat
niet.
Steile randen van de graveringen op het beeldje zijn afgebrokkeld en hebben dezelfde kleur als de cortex.
Afbrokkelen van de randen van graveringen kan al snel plaats vinden indien de cortex zacht is.
In de cortex van verse (niet ontkalkte) vuursteen, kan met de nagel kan worden gekrast. Er is dan niet veel nodig
voor deze afbrokkeling.
De afgebrokkelde randen van de graveringen hebben dezelfde kleur als de gravering en de cortex. Dat kan als ze al
afgebrokkeld waren voordat het beeldje in de bodem van de Kaap terecht kwam.
Gelijke kleur van de afgebrokkelde steile randen van graveringen en van de cortex wijst er mogelijk op dat de
ouderdom van de graveringen tenminste gelijk is aan de tijd dat de vuursteen in de löss heeft gelegen. Maar zeker is
dat niet.
Op het beeldje zijn de lange graveringen deels uitgeschraapt tot op de zwarte vuursteen.
Bij mijn proeven met vuurstenen uit het Savelsbosch en van de Kaap lukte het mij niet of nauwelijks om tot op de
cortex te graveren, omdat de cortex erg hard was. Ik heb de cortex van het beeldje niet getest op hardheid. Het
recente ploegspoor op het beeldje gaat echter niet tot op de vuursteen. Daaruit kun je afleiden dat de cortex van het
beeldje thans hard is en de vuursteen geruime tijd in de lössbodem gelegen moet hebben.
Dat nu in de lange graveringen wel vuursteen zichtbaar is, kan op twee manieren verklaard worden:
1: tijdens het graveren was de cortex destijds nog zacht en niet ontkalkt, omdat de vuursteen toen pas was gedolven
of door erosie was vrijgekomen.
2: nadat het beeldje in de löss kwam, is de cortex door ontkalking dunner geworden waardoor de vuursteen er onder
zichtbaar werd.
Beide verklaringen duiden er op dat de graveringen lang in de löss hebben gelegen en dus geruime tijd geleden zijn
gemaakt.

19 gecorrigeerde versie februari 2012
Op zelfgemaakte brede graveringen zijn fijne strepen te zien, maar bij de graveringen op het beeldje niet.
Een mogelijke verklaring is, dat die fijne strepen zijn vervaagd t.g.v. erosie door zuren in de bodem.
De löss in Z-Limburg is tot op grote diepte ontkalkt. Bij vuursteen die lang in de löss heeft gelegen mag je er vanuit
gaan dat de cortex van vuursteen door zuren in meerdere of mindere mate is geërodeerd.
Omdat erosie van het oppervlak van de cortex meer dan gemiddeld optreedt op uitsteeksels zoals ribbels (de erosie
komt hier van meerdere zijden) en omgekeerd: de erosie minder dan gemiddeld optreedt in verdiepingen zoals
krassen, werkt chemische erosie egaliserend en vervaagt fijne krassen en ribbels.
Dit wordt bevestigd door onderstaand beschreven proef, waarbij de door mij gemaakte graveringen op de vuursteen
uit het Savelsbosch, werden ondergedompeld in schoonmaakazijn. Hoewel er geen chemische reactie te zien was
tijdens onderdompeling (er stegen geen gasbelletjes uit de cortex op), bleken de graveringen er na de proef toch
anders uit te zien.
.
fig. 24 Graveringen voor proef met azijn. fig. 25 Graveringen na proef met schoonmaakazijn
Na onderdompeling in schoonmaakazijn waren de fijne krassen niet (correctie 6 april 2012) meer zichtbaar. Het wit van
de pas gemaakte graveringen was minder stralend en iets bruiner van kleur. De zwarte vuursteen onder de
graveringen was nu duidelijk zichtbaar geworden. Zie fig. 25.
Het vervagen van de witte kleur kan verklaard worden uit het vervagen van kleine oneffenheden. Bij de proef
gebeurde dat door etsen met een licht zuur.
Conclusie.
De patinering en de hoogglans van de afsplinteringen en/of kleine afslagen van de vuursteen; de kleur van de
graveringen en van de afgebrokkelde randen ervan; het voorkomen van mangaankorrels op de graveringen en op
de vuursteenknol; de ontkalking en erosie van de graveringen en van de cortex van de vuursteen en de
zichtbaarheid van de zwarte vuursteen in de lange graveringen zijn alle aanwijzingen voor een langdurig verblijf
van de vuursteenknol en de graveringen in de lössbodem.
Een datering van de graveringen in het Neolithicum is een reële mogelijkheid. Er zijn geen aanwijzingen voor een
veel oudere datering of een datering in historische tijden. Helaas blijft er te veel onzekerheid om duidelijker
conclusies te kunnen trekken, mede door mijn gebrekkige kennis op dit gebied.
Par. 11. Datering op basis van parallellen met andere beeldjes en symbolen.
In de beschikbare literatuur en op internet ben ik op zoek gegaan naar parallellen voor de beeltenis (een zittende
persoon) en voor de symbolen (V en tri-line) er op. Omdat een “chevron” uit meerdere V’s bestaat, heb ik die er
ook bij betrokken als variant op één enkele V. Ik heb vooral binnen Europa gezocht (o.a. de Balkan, Duitsland,
Frankrijk, België en Nederland) bij alle tijdvakken. Parallellen zijn onderstaand beschreven.
11a. Parallellen met beeldjes van een zittend persoon met gegraveerde V (of chevron) en/of tri-line.
Beeldjes van een zittend persoon, een V-symbool en een tri-line zijn ieder voor zich niet bijzonder.
Maar een combinatie van een zittende persoon met beide symbolen, vond slechts bij de gepubliceerde vondsten uit
het Balkan gebied.

fig. 26
20 gecorrigeerde versie februari 2012
Fig. 26 toont een keramisch beeldje uit de late Vinca cultuur uit Svetozarevo,
voormalig centraal Joegoslavië. Datering 4500 v. Chr.
Marija Gimbutas omschrijft de afgebeelde figuur in lit. 7 als een Vogelgodin met
eendmasker en kroon. Zij zit op een troon met ingekraste tri-lines en draagt een
bolero. Haar bekken of schort is gemarkeerd met chevrons, haar knieën met spiralen
en haar ledematen met windsels.
fig. 27
Fig. 27 toont een keramisch beeldje uit de Vinca cultuur uit Predionica nabij
Pristina, Kosovo. Datering 4500 v. Chr.
Marija Gimbutas (lit. 7) omschrijft de afgebeelde figuur als een Vogelgodin
op een stoel met een medaillon hangend aan een V-vormige kraag of
ketting. Haar masker heeft amandelvormige ogen en een enorme neus die de
snavel van een vogel weergeeft. Er is geen mond. Specifieke symbolen van
de Vogelgodin zijn de tri-lines op haar schouders, de meander op haar buik,
en de vier korte lijntjes er boven, die worden verbonden door een
horizontale lijn.
De combinatie van een zittend persoon met slechts een V-symbool (of chevron) of een tri-line, vond ik ook buiten
de Balkan. Lit. 16 toont een beeldje uit Gaukonigshofen ten oosten van Frankfurt am Main. Uit een gewaagde
reconstructie naar analogie van een beeldje uit de Balkan, blijkt het te gaan om een zittende vrouw met een schaal
op haar schoot (fig. 28). Op de ruggengraat is een reeks (omgekeerde) V-tekens (een chevron) gegraveerd.
Het beeldje wordt gedateerd in de Lineaire Band keramiek (LBK): 5500-5200 v. Chr.
fig. 28a fig. 28b fig. 28

21 gecorrigeerde versie februari 2012
11b. Parallellen met beeldjes van een (mogelijk) staand persoon met gegraveerde V (of chevron) en/of tri-line.
Als de eis niet wordt gesteld dat de afgebeelde persoon aantoonbaar zit, zijn er meerdere parallellen. Er zijn diverse
beeldjes met zowel V- als tri-line symbool en zeer veel beeldjes met V- of tri-line symbool.
De overgrote meerderheid komt weer van de Balkan. Opnieuw komt één beeldje uit Duitsland
fig. 29
fig.30
Fig. 29 toont links fragmenten van beeldjes met
symbolen: V’s; chevrons; zigzags en
tri-lines tussen de borsten. Lit. 7.
Rechts twee torso’s met omgekeerde V’s; tri-line
tussen de borsten, chevrons en kruisjes. Lit. 5
Karanova cultuur. Sitagroi III, NE Griekenland
4.800 – 4.000 v. Chr.
Het is niet duidelijk of de afgebeelde personen
zaten of stonden.
De in fig. 30 getoonde vondsten
beschrijft Gimbutas in lit. 6 als een
model van een open heiligdom met
twee kamers,
met Vogelgodinachtige beeldjes,
gemarkeerd met tri-lines en chevrons.
Dimini cultuur. Zarkou of Larisa,
Thessaly.
vroeg 5 e millennium v. Chr.
Beeldjes met alleen een V-symbool, maar geen tri-line, zijn er uit het vroeg Neolithicum zeer veel.
Niet alleen op de Balkan, maar ook in midden Europa.
.
fig. 31 fig. 32
Fig. 31 toont een beeldje dat gevonden is te Eilsleben, nabij
Magdeburg. Datering: vroege LBK. (5500- 5200 v. Chr.). Lit.
16.
De afgebeelde figuur lijkt een ketting te dragen. In de
zienswijze van Maria Gimbutas kun je er ook een V- symbool
in zien. Het ene sluit het andere niet uit.
Volgens haar criteria zou je dit beeldje als een Vogelgodin
moeten aanduiden, gezien het V-symbool, de grote ogen , de
forse puntige neus en het ontbreken van een mond.
Fig. 32 toont een beeldje met vogelmasker uit de Vinca cultuur.
Belgrado. Joegoslavië. (5400-4300 v. Chr.).
Ook deze figuur lijkt ook een ketting (V-symbool) te dragen,
evenals een rok. Op de Balkan zijn veel soortgelijke beeldjes
gevonden. Lit. 5.

22 gecorrigeerde versie februari 2012
11c. Parallellen met V-symbolen en tri-line’s op andere objecten dan beeldjes.
V-symbolen en chevrons komen niet alleen voor op beeldjes, maar ook op vazen, rituele kommen, lampen, altaren
en andere objecten uit vroeg Neolithisch Europa (lit. 6).
Tri-line’s komen ook voor op vazen en zegels uit vroeg Neolithisch Europa (lit. 6).
Het V-symbool en de tri-line komen ook veelvuldig voor op versierd Bandkeramische aardewerk. Alleen worden
ze dan door de archeologen geen symbolen genoemd, maar versieringen. Op onderstaande foto’s van LBK
aardewerk uit Duitsland, staat een staande V–vormige band en een horizontale V-vormige band (fig. 33), een triline
(fig. 34) en een liggende V–vormige band en een omgekeerde V–vormige band (fig. 35). Datering LBK: 5500-
4900 v. Chr.
fig. 33 fig. 34 fig. 35
11d. Parallellen met beelden waarvan de vorm natuurlijk is, waarop slechts symbolen zijn aangebracht.
Dit soort (natuur)beelden met symbolen komen voor in westelijk Europa. Het gaat daarbij om menhirs.
Sommigen van deze menhirs zijn later gebruikt in ganggraven en hebben daar veelal een prominente plaats. Ik heb
gemakshalve vooral gekeken naar Bretagne. Ganggraven zijn daar gedateerd in het Neolithicum, periode voor 3000
v. Chr. (lit. 17). In die graven zijn vaak schildvormige menhirs gebruikt, voorzien van symbolen die je kunt zien als
goddelijke attributen. Onderstaand ter linkerzijde een overzicht van de symbolen uit deze ganggraven (fig. 36).
De symbolen verschillen overigens van de veel oudere symbolen die Marija Gimbutas vond op haar
“Vogelgodinnen” van de Balkan. Deze zijn rechts weergegeven (fig. 37).
fig. 36 fig. 37

23 gecorrigeerde versie februari 2012
Onderstaand enkele voorbeelden van schildvormige en langgerekte menhirs met symbolen.
Links een schildvormige menhir voorzien van symbolen van macht (Table de Marchands), rechts een
schildvormige steen met daarop meerdere schildvormige figuren (lit. 17).
fig. 38 fig. 39 fig. 40
Van menhirs met symbolen heb ik in Nederland, België en Duitsland geen voorbeelden gevonden.
11e. Parallellen met vuursteenknollen met gegraveerde cortex.
Van vuursteenknollen met gegraveerde cortex heb ik geen voorbeelden kunnen vinden. Er zijn er uit Nederland wel
gegraveerde rolstenen en vuursteenafslagen met graveringen in de cortex bekend. Zie lijngraveringen op jong
paleolithische artefacten (fig. 15). Het unieke karakter van het beeldje van St. Geertruid zit hem dus vooral in het
gebruik van een (figuratieve) vuursteen knol en niet zozeer in het graveren van een natuurlijk gevormde steen of
het graveren van de cortex van vuursteen.
Het ontbreken van parallellen voor een vuursteenknol met gegraveerde cortex maakt het beeldje van St. Geertruid
vooralsnog uniek. Dat wil naar mijn mening nog niet zeggen dat er nooit eerder zo’n soort vondst is gedaan.
Gezien mijn eigen ervaringen zou het me niet verbazen als na publicatie van mijn vondst zou blijken dat amateurs
al eerder een dergelijke vondst deden, maar er niet in slaagden de archeologen daarvan te overtuigen of zelf
besloten te publiceren.
Conclusies par.11.
Onderstaand een overzicht van de gevonden parallellen met de datering er van:
Parallellen met beeldjes van een zittend persoon met gegraveerde V (of chevron) en/of tri-line:
Vinca cultuur, voormalig Joegoslavië: 4500 v. Chr.
en LBK, Duitsland: 5500-5200 v. Chr.
Parallellen met beeldjes van een (mogelijk) staand persoon met gegraveerde V (of chevron) en/of tri-line.
Karanova cultuur Griekenland: 4.800-4000 v. Chr.
Dimini cultuur, Thessaly : Vroeg 5 e millennium v. Chr.
Vinca cultuur, Joegoslavië: 5400-4300 v. Chr.
en LBK Duitsland: vroeg LBK: 5500-5200 v. Chr.
Parallellen met V-symbolen en tri-line’s op andere objecten dan beeldjes:
Op versierd aardewerk uit o.a. de LBK komen deze symbolen veel voor:
Datering LBK in midden Europa: 5500-4900 v. Chr.
4. Parallellen met beelden waarvan de vorm natuurlijk is, waarop slechts symbolen zijn aangebracht:
Dit zijn de menhirs met symbolen uit west Europa.
Menhirs met symbolen heb ik niet kunnen vinden in Nederland, België en Duitsland.
Datering Neolithicum west Europa: ouder dan 3000 v. Chr.
De gevonden parallellen verwijzen alle naar een Neolithische ouderdom tussen 5500 en 3000 v. Chr. Er is geen
enkele parallel die naar een andere periode verwijst. Kijkt men alleen naar de parallellen in het gebied Nederland,
Duitsland en België, dan volgt daaruit als eenduidige datering de Lineaire Bandkeramiek (LBK): 5500-4900 v.
Chr. De Lineaire Bandkeramiek (LBK) is dus de meest waarschijnlijke datering voor het beeldje van St. Geertruid.

24 gecorrigeerde versie februari 2012
Par. 12. Kritische beschouwing van datering en vindplaats.
De Lineaire Bandkeramiek (LBK) als meest waarschijnlijke datering voor het beeldje van St. Geertruid is in een
aantal opzichten verrassend. Men kan zich onderstaande vragen stellen.
- Is het mogelijk en denkbaar dat (juist) de Bandkeramiekers een figuratieve vuursteenknol zouden graveren?
- Is het verklaarbaar dat de Kaap te St. Geertruid de vindplaats is voor een LBK beeldje?
- Is het verklaarbaar dat (fragmenten) van een gegraveerde vuursteenknol niet eerder zijn gevonden,
b.v. bij opgravingen van LBK nederzettingen?
In onderstaande paragrafen wordt op deze vragen ingegaan.
12a. Is het mogelijk en denkbaar dat de Bandkeramiekers een figuratieve vuursteenknol zouden graveren?
Bij de figuratieve beeldvorming van het beeldje van St. Geertruid kan men zich twee dingen afvragen:
- is het denkbaar dat iemand uit de LBK in de natuurlijke vorm van de vuursteenknol een gelijkenis met een
zittend persoon heeft gezien?
- en als dat zo is: is het denkbaar dat dit heeft geleid tot het graveren van symbolen in de cortex?
De akkers op de Kaap te St. Geertruid lagen in de negentiger jaren vol met vuursteen: afvalproducten, al dan niet
gebroken werktuigen uit alle mogelijke prehistorische perioden en ook kleine vuursteenknollen of stukken daarvan.
In bijna vijftien jaar intensief verzamelen heb ik twee kleine vuursteenknollen gevonden die voor mij figuratieve
gelijkenis hebben. Een vuursteenknol die lijkt op een dier en het beeldje van St. Geertruid dat in mijn ogen
gelijkenis vertoont met een zittend persoon. Lopend over de akker viel mij die gelijkenis al op. Als ik (en daarna
ook andere personen) die gelijkenis zie, moet je er vanuit gaan dat ook mensen uit de LBK die gelijkenis konden
zien. Die mensen beschikten over dezelfde geestelijke vermogens als wij.
Er lijkt mij dus geen enkele reden aanwezig om te betwijfelen dat iemand uit de LBK in de natuurlijke vorm van
de vuursteenknol een gelijkenis met een zittend persoon kon zien.
De tweede vraag is dan of het denkbaar is dat mensen uit de LBK zo’n vuursteenknol
zouden graveren. Waren ze in staat om de stap te maken van het veelvuldig versieren van
aardewerk naar het (incidenteel?) graveren van een figuratieve vuursteenknol?
Die stap is klein. Het graveren in niet ontkalkte cortex van een vuursteen gaat even
gemakkelijk als het versieren van aardewerk. Het kan ook met hetzelfde instrumentje.
Het graveren kan b.v. gedaan zijn met de onderkant van een benen Bandkeramisch
kammetje als rechts is afgebeeld (fig. 41). Dit afgebeelde kammetje werd waarschijnlijk
gebruikt voor het versieren van Bandkeramisch aardewerk te Luik (België).
Voor twijfel of mensen uit de LBK in staat waren de stap te maken van het versieren van
aardewerk, naar het graveren van een figuratieve vuursteenknol is dus geen reden.
fig. 41 (lit. 11)
Zoals reeds genoemd in par. 11c staan op het beeldje van St. Geertruid symbolen die ook voorkomen op
Bandkeramisch aardewerk. Dat was mede een reden voor de meest waarschijnlijke datering: de LBK
De overeenkomsten gaan echter verder dan de symbolen.
Veel graveringen op het LBK sieraardewerk hebben een V-vormige dwarsdoorsnede (fig. 42 en 43). De zijden van
de ‘V’ maken een hoek van ongeveer 90 graden. Dezelfde graveringen komen voor op het beeldje
Ook zijn er op dit sieraardewerk brede L-vormige graveringen. Net zoals op het beeldje. Een verschil is wel dat de
brede graveringen op het aardewerk steeds kort zijn. Zie onderstaande figuren 42 en 43.
fig. 42. eigen collectie (Caberg). fig. 43. eigen collectie (Caberg). fig. 28a. (lit.11)
De graveringen van het beeldje lijken ook wel op de graveringen op het Duitse Bandkeramisch beeldje van fig. 28a.

25 gecorrigeerde versie februari 2012
Uit het voorgaande kan worden geconcludeerd dat het niet alleen denkbaar is dat Bandkeramiekers een
figuratieve vuursteenknol zouden graveren. Maar ook, dat de gelijkenis tussen de graveringen op
keramiek uit de LBK en de graveringen op het beeldje van St. Geertruid een nieuw argument is voor de
LBK als meest waarschijnlijke datering.
12b. Is het verklaarbaar dat de Kaap te St. Geertruid de vindplaats is voor een LBK beeldje?
Onderstaand het gebied van de LBK (lit. 16). Een uitloper hiervan strekt zich uit over Z-Limburg.
fig. 44
Mag je verwachten dat je een Bandkeramische beeldje
op de Kaap kan vinden? Er is daar, voor zover bekend,
geen Bandkeramische nederzetting geweest.
In lit. 4 wordt verondersteld dat Bandkeramische
vuursteenontginners en –bewerkers actief zijn geweest
in en rond het huidige Savelsbosch bij Rijckholt/St.
Geertruid.
In een aantekening uit 1926 wordt gesproken over een
over een plek nabij het Groot Atelier in het Savelsbosch
“waar kleine spaantjes domineren”.
Mogelijk betrof dit een productieplaats uit het vroeg
Neolithicum.
Van het plateau boven het Savelsbosch worden in lit. 4
twee Bandkeramische spitsen vermeld.
Op een akker aan de voet van dit hellingbos werden een
Bandkeramische lydiet dissel en twee gepolijste lydiet
afslagen van vermoedelijke hetzelfde werktuig
verzameld. Drie andere Bandkeramische dissels zijn op
de Kaap gevonden.
Uit bovenstaande blijkt dat Bandkeramiekers de Kaap en
omgeving bezochten.
Hoe een Bandkeramisch beeldje juist op de Kaap terecht is gekomen blijft giswerk. In lit. 16 worden twee situaties
genoemd waarbij beeldjes worden begraven. De eerste mogelijkheid is dat zo’n beeldje wordt stukgeslagen en
begraven, omdat het de plaats inneemt van een mensenoffer. Verondersteld wordt dat dit gold voor het (gebroken)
beeldje van Eilsleben (zie par. 11). Dat werd gevonden tezamen met de skeletdelen van uiteengereten mensen.
Gespeculeerd wordt dat deze offers jaarlijks plaats vonden op plaatsen waar onverklaarbare natuurfenomen
optraden: b.v een blikseminslag, een aardbeving of overstroming.
Volgens lit. 16 is de tweede mogelijkheid waarbij beeldjes (en complete lichamen of lichaamsdelen) werden
begraven, dat offers plaatsvonden waar men de aanwezigheid van de onderaardse vruchtbaarheidsgodin
veronderstelde.
Zelf heb ik tijdens het zoeken naar artefacten op de rand van het plateau bij Gronsveld wel eens een geologische
orgelpijp gezien. De vorige keer was daar niets van te zien, maar nu was er ineens een heel diep rond gat.
Waterbolk vermeldt in lit. 22 de vondst van zo’n (weer opgevulde) geologische orgelpijp bij het Groot Atelier in
het Savelsbosch te Rijckholt. Ook op de Kaap kan een geologische orgelpijp zijn ontstaan.
Voor Bandkeramiekers moet zo’n plots zichtbare orgelpijp, een onverklaarbaar natuurfenomeen zijn geweest en
een associatie met een toegang tot de onderwereld ligt voor de hand. Ook de ‘Henkeput’ nabij de Kaap kan vroeger
gezien zijn als een toegang tot de onderwereld.
Bovendien is de Kaap al een bijzondere plek vanwege het uitzicht op het Maasdal (als de bomen of struiken dit niet
belemmeren). Ook de aanwezigheid van vuursteen in de nabijheid maakt de Kaap bijzonder. Niet voor niets zijn
daar artefacten uit vrijwel alle perioden te vinden.
Uit het voorgaande kan geconcludeerd worden dat het denkbaar is dat Bandkeramiekers op de Kaap een
beeldje deponeerden.

26 gecorrigeerde versie februari 2012
12c Is het verklaarbaar dat (fragmenten) van een gegraveerde vuursteenknol niet eerder zijn gevonden,
b.v. bij opgravingen van LBK nederzettingen?
Voor de geloofwaardigheid van de getrokken conclusies bij par. 12a en 12b is het vereist dat ook verklaard kan
worden waarom (fragmenten) van een gegraveerde vuursteenknol niet eerder zijn gevonden, b.v. bij opgravingen
van LBK nederzettingen.
Dit is voor Amkreutz een reden voor twijfel. Hij stelt: ‘vrijwel alle figuratieve beeldvorming uit de LBK is
vervaardigd op keramiek (aardewerk en figurines). Dit wil niet zeggen dat er geen stenen exemplaren kunnen zijn
geweest, maar die hadden we dan ook wel in nederzettingen willen zien’.
Onderstaand mijn mogelijke verklaringen.
In midden Europa zijn 160 fragmenten van Bandkeramische mensafbeeldingen gevonden (lit. 16). Ze zijn alle van
keramiek. Geen enkele is van steen of vuursteen.
Stenen (marmeren) mensafbeeldingen uit het vroeg Neolithicum komen wel voor op de Balkan, maar zijn daar veel
zeldzamer dan keramische beeldjes. Relatieve zeldzaamheid van stenen beeldjes ligt in het gebied van de LBK nog
meer voor de hand, omdat hier een goede beeldhouwsteen zoals marmer ontbreekt en beeldjes van een alternatief
materiaal zoals mergel in een zure bodem vergaan.
Het ontbreken van fragmenten van stenen beeldjes bij de 160 gevonden fragmenten wil ook niet zeggen dat er in
midden Europa geen stenen beeldjes werden gemaakt. Onderstaand een illustratie daarvan.
Stel dat hier op elke 100 keramische beeldjes één stenen beeldje werd gemaakt en bewaard zou blijven. Zou je dat
dan terug vinden in de verzameling van 160 fragmenten? Die kans is groot, n.l. 80 %. Maar de kans zo’n beeldje
niet aan te treffen is 20%, hetgeen allerminst verwaarloosbaar is.
Je kunt dus niet concluderen dat zo’n stenen beeldje niet kan hebben bestaan, omdat het nog niet eerder gevonden
werd. Slechts dat stenen beeldjes die de tand des tijd konden weerstaan, hier veel minder vaak werden gemaakt
dan keramische beeldjes.
Bij het beeldje van St. Geertruid gaat het niet om een zelf vormgegeven stenen beeldje, maar om een door de natuur
gevormde figuratieve vuursteenknol. Die is slechts bewerkt door hem te graveren. Daardoor zijn er ook nog andere
verklaringen waarom zo’n beeldje of fragmenten er van, niet eerder zijn gevonden.
Een eerste verklaring kan zijn, dat niet zeker is dat er veel beeldjes zijn gemaakt door het graveren van een
figuratieve vuursteenknol. Dat graveren is niet moeilijk, maar veel figuratieve vuurstenen waren er wellicht niet.
Ik heb er van de Kaap en omgeving maar twee. Maar ik heb er ook nooit naar bewust naar gezocht.
Een tweede verklaring kan zijn dat vuursteen slechts in een klein gedeelte van het LBK gebied voorkomt.
Voor zover ik weet alleen in Nederland, België en het Duitse gebied rond Aken. Juist uit dat gebied zijn (mij) geen
vondsten van fragmenten van keramische LBK beeldjes bekend. Waarschijnlijk waren hier dus niet veel keramiek
beeldjes in de nederzettingen. Wellicht waren hier dan ook niet veel vuursteen beeldjes.
In het LBK gebied waar wel fragmenten van keramische beeldjes zijn gevonden, komt zover ik weet geen
vuursteen voor. Hier is het dus ook niet bijzonder dat er geen fragmenten van vuursteen beeldjes zijn aangetroffen.
Tot slot nog een laatste reden waarom het niet vreemd is dat er geen fragmenten van vuursteen beeldjes in de
nederzettingen zijn aangetroffen. Als men niet bedacht is op het bestaan van figuratieve vuursteenknollen met
graveringen, is de kans heel groot dat een fragment van een vuursteen met graveringen, zelfs als er nog een
herkenbaar symbool op staat, niet herkend wordt. En als een enkeling daar toch een stuk van een ongewoon beeldje
in zou zien, zouden er talloze collega’s zijn om hem te overtuigen dat hij het verkeerd ziet. De geschiedenis van de
steentijdarcheologie getuigt steeds weer opnieuw van de enorme weerstand van de gevestigde orde der archeologen
tegen nieuwe ontdekkingen.

CONCLUSIES DEEL II: De meest waarschijnlijke datering.
27 gecorrigeerde versie februari 2012
Proeven met graveren in de cortex van vuursteen en in kalksteen, leverden geen aanwijzingen op voor een
datering. Er was geen kenmerkend verschil tussen de graveringen gemaakt met ijzer, vuursteen en been.
De graveringen van de vuursteencortex en de vuursteen(cortex) zelf, tonen verwering/ontkalking,
verkleuring/patina en afzettingen van mangaan. Een datering van de graveringen in het Neolithicum is een
reële mogelijkheid. Er zijn geen aanwijzingen voor een veel oudere datering of een datering in historische
tijden. Helaas blijft er te veel onzekerheid om duidelijker conclusies te kunnen trekken, mede door mijn
gebrekkige kennis op dit gebied.
Parallellen met andere beeldjes en symbolen bestrijken gezamenlijk een Neolithische periode van 5500-3000 v.
Chr. Kijkt men alleen naar de parallellen in het gebied Nederland, Duitsland en België, dan volgt daaruit als
eenduidige datering de Lineaire Bandkeramiek (LBK): 5500-4900 v. Chr.
De Lineaire Bandkeramiek (LBK) is dus de meest waarschijnlijke datering voor het beeldje van St. Geertruid.
Een kritische beschouwing van de datering LBK ondersteunt deze datering.
Is het voorstelbaar dat Bandkeramiekers een figuratieve vuursteenknol graveerden?
De graveringen op het beeldje konden in niet ontkalkte cortex van een vuursteenknol gemakkelijk worden
gemaakt. Er kan bijvoorbeeld gegraveerd zijn met een benen kammetje dat primair werd gebruikt voor het
versieren van Bandkeramisch aardewerk. Het is dus zeker denkbaar dat Bandkeramiekers de kleine stap
maakten van het veelvuldig graveren van aardewerk naar het (incidenteel?) graveren van een figuratieve
vuursteenknol. De symbolen op het beeldje komen trouwens ook voor op LBK aardewerk.
De graveringen op het beeldje hebben dezelfde V- en L-vormige dwarsdoorsneden als graveringen op het
Bandkeramisch sieraardewerk. De gelijkenis tussen de graveringen op keramiek uit de LBK en de graveringen
op het beeldje van St. Geertruid geeft een nieuw argument voor de LBK als meest waarschijnlijke datering.
De Kaap als vindplaats voor een Bandkeramisch beeldje is voorstelbaar, gezien de vondsten van
Bandkeramische dissels. In lit. 4 wordt verondersteld dat Bandkeramische vuursteenontginners en –bewerkers
actief zijn geweest in en rond het huidige Savelsbosch.
In lit. 16 worden twee situaties genoemd waarbij beeldjes worden begraven. Eén daarvan, waarbij beeldjes en
complete lichamen of lichaamsdelen werden begraven, is dat offers plaatsvonden op plaatsen waar men de
aanwezigheid van de onderaardse vruchtbaarheidsgodin veronderstelde.
Het is voorstelbaar dat de Kaap zo’n plaats was. Hier kan plotseling een geologische orgelpijp ontstaan. Een
heel diep rond gat. Voor Bandkeramiekers moet dat een onverklaarbaar natuurfenomeen zijn geweest en een
associatie met een toegang tot de onderwereld ligt voor de hand. Ook de ‘Henkeput’ nabij de Kaap kan vroeger
gezien zijn als een toegang tot de onderwereld.
Bovendien is de Kaap al een bijzondere plek vanwege het uitzicht op het Maasdal (als de bomen of struiken dit
niet belemmerden). Ook de aanwezigheid van vuursteen in de nabijheid maakt de Kaap bijzonder. Niet voor
niets zijn daar artefacten uit vrijwel alle perioden te vinden.
Vrijwel alle figuratieve beeldvorming uit de LBK is vervaardigd op keramiek (aardewerk en figurines).
(Vuur)stenen exemplaren zijn nooit gevonden bij de opgravingen van nederzettingen. Dat laatste bewijst echter
niet dat er geen vuursteen exemplaren gemaakt zijn. Er kunnen vele verklaringen worden gegeven waarom die
stenen exemplaren nooit gevonden zijn. Die verklaringen betreffen de relatieve zeldzaamheid van stenen
beeldjes t.o.v. keramische beeldjes in het algemeen. De mogelijke zeldzaamheid van geschikte figuratieve
vuursteenknollen. Het slechts beperkt voorkomen van vuursteen in het LBK gebied. En de geringe kans dat
opgravers een (fragment van een) gegraveerde vuursteenknol als een beeldje zouden herkennen en erkennen.

28 gecorrigeerde versie februari 2012
Kritische beschouwing en discussie met het RMO n.a.v. de meest waarschijnlijke datering.
Amkreutz stelt onderstaande.
‘Doordat een indicatie van de datering gebaseerd is op parallellen, blijf ik toch benadrukken dat het ontbreken van
een context en van een duidelijke parallelle vondst in context (naar mijn mening dan) hier een eenduidige
interpretatie in de weg staat. Dat vraagstuk gaat u naar mijn mening in onze e-mail wisseling ook steeds uit de weg,
maar het is nu juist waar we in de archeologie onze zingeving en interpretatie op baseren. Tenzij er dus duidelijke
parallellen van een dergelijk object (dus niet een tri-line of een V-symbool, maar een vuursteenknolletje met
dergelijke groefjes) in bandkeramische context worden gevonden, kunnen we het niet als zodanig duiden (dat
bedoel ik dus met eenduidige parallellen uit een controleerbare context). Bij mijn weten zijn die er niet en is het
bekende corpus aan ideologische uitingen grotendeels beperkt tot aardewerk, idolen van gebakken klei en
organische vondsten. De parallellen die u noemt en aanhaalt zijn niet formeel overtuigend naar mijn mening, maar
gebruikt u vooral vanwege het voorkomen van een kenmerk. Dit is misschien allemaal geen argument tegen, maar
het verhindert wel een eenduidige toekenning aan’.
In voorgaande opmerkingen van Amkreutz kan ik mij goed vinden. En in onderstaande conclusies kunnen wij ons
beiden wel vinden.
Datering is mogelijk indien je zoekt naar de meest waarschijnlijke datering gezien vergelijkbare kenmerken op
gedateerde objecten. Datering is niet mogelijk indien je wil vergelijken met soortgelijke objecten die vroeger in een
controleerbare context zijn gevonden.
Anders geformuleerd: voor de datering van het beeldje van St.Geertruid is de Lineaire Bandkeramiek de meest
waarschijnlijke periode. Een zekere datering is niet mogelijk, omdat een soortgelijk object niet eerder in
controleerbare context is gevonden.
Helaas betekent voorgaande niet dat we het nu geheel eens zijn. Daarvoor bestaat er bij Amkreutz te veel twijfel:
‘Vrijwel alle figuratieve beeldvorming uit de LBK is vervaardigd op keramiek (aardewerk en figurines). Dit wil
niet zeggen dat er geen stenen exemplaren kunnen zijn geweest, maar die hadden we dan ook wel in nederzettingen
willen zien’.
Naar aanleiding van deze kritische opmerking heb ik in paragraaf 12c al mijn visie daarop gegeven en deze
vermeld bij de conclusies op de vorige bladzijde.

DEEL III: Slotparagrafen.
29 gecorrigeerde versie februari 2012
Par. 13. Is het beeldje van St. Geertruid een beeldje van een Vogelgodin?
Marija Gimbutas heeft als archeologe bij opgravingen in Europa veel belangrijke vondsten gedaan. Daardoor is de
kennis van het vroeg Neolithicum van Europa (“Old Europe”) sterk toegenomen.
Zij vond honderden beeldjes en andere voorwerpen, waarop soms tekens waren ingekrast die volgens haar een
nieuw beeldschrift vormden. Die beeldjes verdeelde zij op grond van de uiterlijk kenmerken in een beperkt aantal
groepen. Eén groep mensafbeeldingen werd geselecteerd op basis van vogelkenmerken: de beeldjes van
“Vogelgodinnen”. Een zeer stringente definiëring van die vogelkenmerken hanteerde ze daarbij niet. Volgens lit. 5
is de Vogelgodin zowel vrouw als vogel en het best herkenbaar aan haar snavelvormige neus of masker met
snavelachtige neus. Ze heeft vaak een kroon of kapsel en een V-vormige ketting.
In lit. 7 zegt zij daarover: de Vogelgodin verschijnt vaak als een vogel met een snavel of puntige neus, een lange
nek en borsten die soms overdreven worden, vleugels of vleugelachtige ledematen, en een naar achter uitstekend
zitvlak zoals bij een eend, zwaan of ei. Ze heeft vaak geen mond, soms een kapsel of kroon en zit gewoonlijk
rechtop, hoewel haar bovenlichaam soms ook wel voorovergebogen is als bij een vogel. Meanders en chevrons zijn
haar symbolen en worden gebruikt om haar lichaam en de voorwerpen die met haar worden geassocieerd te
versieren. Meervoudige chevrons en het “snavel en oog” symbool zijn typerende versieringen op vazen die aan
haar zijn gewijd. Voorts noemt Gimbutas ook parallelle of zigzag lijnen, en het aantal drie (tri-line) als haar
symbolen.
Nieuw (althans voor mij) was dat Gimbutas in haar publicaties trachtte het geloof van de mensen in de prehistorie
te beschrijven, tezamen met de godinnen en goden en de rol die deze godheden daarbij vervulden. Daarvoor maakte
ze niet alleen gebruik van het gevonden archeologisch materiaal, maar ook van wat bekend is van latere goden en
godinnen. Andere bronnen die ze gebruikte, waren mythen en bijgeloof.
Ik vond het heel boeiend om daar kennis van te nemen. Dit ging duidelijk een niveau hoger dan de beschrijving van
de materiële cultuur en de obligate vruchtbaarheidsgodin, waartoe publicaties zich voordien beperkten. Door aan te
sluiten op mythen en bijgeloof, kreeg het ook iets dat heel herkenbaar was. Bovendien vind ik het geloof in
wedergeboorte dat zij beredeneerde, veel logischer en geloofwaardiger dan het geloof in een vruchtbaarheidsgodin.
Het leek of je in de ziel kon kijken van de prehistorische mens. Geen wonder dat haar boeken gretig aftrek vonden
bij een breed publiek.
Maar er was ook een keerzijde. Beschouwingen over het geloof in de prehistorie zijn zeer speculatief en zij ging
hierin wel heel erg ver. Zonder aan te geven welke aanwijzingen of bewijzen zij hiervoor had. En zonder te wijzen
op het speculatieve karakter van haar visie. In haar ogen waren alle beeldjes die ze vond goden- of
godinnenbeeldjes.
Ze schetste bovendien een zeer idyllische beeld van de samenlevingen in Old Europe: geen oorlog maar vrede,
gelijkwaardigheid van man en vrouw, een leidende rol voor de vrouwen bij de religie en bij veel andere zaken.
Het is inmiddels wel duidelijk dat zij haar eigen Utopia projecteerde in haar visie op de samenlevingen van Old
Europe. Haar collega archeologen roemden haar om haar succes bij opgravingen, haar kennis en werklust en
leefden met haar mee in haar strijd tegen haar dodelijke ziekte. Maar ze kreeg van hen weinig bijval voor haar
interpretaties. Toen er bewijsmateriaal kwam dat haar visie op de vreedzame samenleving niet klopte en er
aanwijzingen waren dat prehistorische beeldjes lang niet altijd goden en godinnen uitbeelden, haastten veel
collega’s zich om aan te sluiten bij de kritiek die op haar werd geleverd. In literatuur 19 worden maar liefst 20
collega’s geciteerd, die allen een vernietigende kritiek op haar visies uiten.
Maar misschien is e.e.a. wel te ver doorgeschoten. Op zichzelf is speculatie ook in de wetenschap niet verwerpelijk.
Theorieën en stellingen kunnen heel nuttig zijn en kunnen worden vervangen of bijgesteld als ze niet blijken te
kloppen. Maar na Gimbutas lijkt het wel of elke speculatie over het prehistorisch geloof uit den boze is en het
woord Vogelgodin niet meer kan worden uitgesproken, zonder jezelf in diskrediet te brengen.
Het feit blijft bestaan, dat meerdere beeldjes uit het vroeg Neolithicum van de Balkan vogelkenmerken hebben.
En dat sommige van die beeldjes een zittende figuur weergeven die wellicht op een troon zit.
Het lijkt mij dus gerechtvaardigd om daarin een afbeelding van een Vogelgodin te vooronderstellen. En als dat
juist is, mag je die veronderstelling ook maken bij kleinere, eenvoudiger beeldjes met vogelkenmerken.
Onderstaand een voorbeeld van zo’n eenvoudig beeldje. Symbolen die in de visie van Gimbutas aangeven dat het
een vogelgodin is ontbreken, maar je kunt wel stellen dat in dit geval “the signature is written all over it”.
De eenvoudige vormgeving is vergelijkbaar met de eenvoudige vorm van het beeldje van St. Geertruid.

30 gecorrigeerde versie februari 2012
fig. 45. Vogelgodin Anza II, Macedonia. C. 5800 BC. fig. 3. Beeldje van St. Geertruid.
Wat betreft het beeldje van St. Geertruid: de V-symbolen en de tri-line daarop, de zittende figuur en het spitse
gezicht (vergelijk fig. 3 met fig. 45) sluiten naadloos aan bij beeldjes die Gimbutas aanduidt als een Vogelgodin.
Zonder de interpretaties van Gimbutas over de functie van die godin over te nemen, is het beeldje van St. Geertruid
voor mij daarom ook een Vogelgodin. Voor wie het wil zien staat haar naam er in symboolschrift drie keer op.
Op het hart, op de hals en op het achterhoofd: “Ik ben de Vogelgodin”.
.
Par. 14. Wenselijk vervolgonderzoek.
Eventueel vervolgonderzoek kan de twijfels die er bestaan verkleinen of wegnemen.
Het lijkt mij vrij eenvoudig de resterende twijfels weg te nemen bij de vraag: is het een beeldje?
Ik denk daarbij primair aan verificatie van de kansberekeningen door een statisticus. En aan het sporenonderzoek
dat het RMO als noodzakelijkheid ziet.
Verder onderzoek zal geen zekere datering opleveren, omdat het beeldje niet gevonden is in een controleerbare
context. Maar mogelijk wel meer zekerheid geven ten aanzien van de meest waarschijnlijke datering: de Lineaire
Bandkeramiek (LBK). Het is mij niet duidelijk of er objectieve criteria bestaan om op grond van de verwering en
andere tekenen van een langdurig verblijf in de lössbodem, te kunnen concluderen of de graveringen al dan niet
prehistorisch zijn. Bij sommige andere vondsten wordt dit wel eens gesuggereerd, maar erg zeker lijkt mij dit niet.
Of verder onderzoek gewenst is hangt primair af van het doel dat je wilt bereiken en hoe je op een goede manier
wilt omgaan met de twijfels die niet door aanvullend onderzoek kunnen worden weggenomen.
Voor dat laatste is het interessant allereerst te bekijken hoe men bij de erkende Nederlandse kunstuitingen uit de
steentijd vroeger met twijfels is omgegaan. Daaruit zal ook blijken dat twijfels bij bijzondere vondsten eerder regel
dan uitzondering zijn.
14a: De twijfels bij de bekendste kunstuitingen uit de steentijd.
De bekendste kunstuitingen uit de Nederlandse steentijd zijn: de klopsteen van Linne; het mannetje van
Willemstad; de danseres van Geldrop en de danser van Wanssum.
Een inventarisatie van de twijfels bij deze stukken lijkt eenvoudig uitvoerbaar, maar was toch moeilijker dan
gedacht, omdat ik voor geen van deze museumstukken een onderzoeksrapport heb kunnen vinden. Er zijn slechts
beperkte beschrijvingen, meestal in tijdschriften. Welk onderzoek naar de vondsten is gedaan, is daaruit niet met
zekerheid af te leiden.
Voor de inventarisatie heb ik aangenomen dat in alle gevallen minimaal een beoordeling door een deskundige
autoriteit heeft plaats gevonden, waarbij is vastgesteld dat de verwering en bodemafzettingen wijzen op een grote
ouderdom en dat er waarschijnlijk ook sprake is van oude graveringen of andere bewerkingen.

Foto: Lit. 18. h = 9 cm
Foto: Lit. 14. h = 12,5 cm
31 gecorrigeerde versie februari 2012
De klopsteen van Linne wordt beschreven in lit. 21.
In deze kwartsiet is de oudste tekening van Nederland gegraveerd.
De steen is tijdens een opgraving gevonden. Helaas niet in de opgraving zelf, maar in
de bouwvoor er boven. Daarvan getuigen de ploegsporen die dit object heeft. Er zijn
goede argumenten om te veronderstellen dat deze klopsteen deel uitmaakt van de
verzameling artefacten die onder de bouwvoor is opgegraven.
Bij de klopsteen van Linne is ook gezocht naar parallellen voor de tekening. Uit de
Deurnese Peel kent men een brok grofkorrelige zandsteen, waarop een klein stukje van
een gravering is te zien die enige gelijkenis vertoont met de driehoek van Linne. De
afbeelding is echter in een andere techniek aangebracht.
De klopsteen van Linne voldoet vrijwel aan de eisen die Amkreutz stelt voor een
(vrijwel) zeker datering.
Het mannetje van Willemstad wordt kort beschreven in lit. 14 en lit. 18.
Dit beeldje werd gevonden bij de bouw van de Volkeraksluizen.
Het lag in een dunne veenlaag op – 8 m NAP.
De vondst werd niet gedaan in controleerbare context.
Hoewel de ouderdom van het hout is gedateerd met radiokoolstof en overeenkomt
met de bekende ouderdom van de veenlaag, vermeldt lit. 18 toch: ‘het is zeer
uitzonderlijk, dat houten voorwerpen van zo hoge ouderdom bewaard zijn
gebleven. Er is daarom ernstig mee rekening gehouden dat het voorwerp een
modern maaksel zou kunnen zijn.
Toch zijn er geen dwingende argumenten om de echtheid in twijfel te trekken’.
Voor de voorstelling van het beeldje waren er ook nauwelijks parallellen.
Volgens lit. 14 zouden er uit NW-Europa nu meer menselijke afbeeldingen
bekend zijn, zodat het beeldje niet meer een unicum is.
Bij de danser van Wanssum zijn er bizarre vondstomstandigheden.
Dit artefact werd gevonden in een papieren zak in de kelders van het gemeentehuis van Venray. Archeoloog
Verhart veronderstelt in lit. 20 ‘dat het in de jaren zestig door amateurarcheologen van een akker bij Wanssum
moet zijn opgeraapt. Ze hadden er toen niets bijzonders aan opgemerkt. Het was gewoon in een zak gestopt en
opgeslagen in de kelder van het gemeentehuis’. Wat de onbekende vinder als reden kan hebben gehad om een
kiezelsteen, waarop hij blijkbaar niets bijzonders zag , toch van een akker op te rapen en op te bergen in een
gemeentehuis wordt niet vermeld.
Foto: lit. 14. h = 3 cm
Hoe men de danser van Wanssum heeft kunnen dateren is mij uit de publicaties
ook niet duidelijk geworden. De vondst is niet gedaan in een controleerbare
context. Er is zelfs geen vinder en exacte vondstlocatie bekend.
Ook zijn er in Europa ook geen goede parallellen voor deze afbeelding.
De danseres van Geldrop is wel een parallel omdat dit een ook een dynamische
beeltenis is, zelfs met dezelfde kleding. Maar deze vondst voldoet al evenmin
aan de eis voor een zekere datering. Bovendien was er bij die vondst vanaf het
begin twijfel aan de authenticiteit en wordt hij door de archeologen 1000 jaar
jonger gedateerd.

Foto: www.cultuurwijzer.nl. h=7,5cm
32 gecorrigeerde versie februari 2012
De danseres van Geldrop is afgebeeld op een retouchoir (klopsteen) en wordt
het eerst beschreven in lit.3 door A.Bohmers en A.M.Wouters. De vondst is
gedaan door amateurarcheologen die in opdracht van Bohmers een zoeksleuf
groeven, met als doel mesolithische en palaeolithische vindplaatsen op te
sporen. Omdat hierbij geen wetenschappelijk toezicht was, wordt dit niet
gezien als een controleerbare context.
Vanaf het begin was er bij deze vondst twijfel of het geen vervalsing is.
Verhart beschrijft die twijfel bij de archeologen in lit. 20 : ‘Het steentje met de
gravure is op dat moment een volkomen unieke vondst, die geen enkele
parallel kent in de omringende landen. Zo uniek zelfs, dat de leider van de
opgraving (Bohmers) een onderzoek naar de authenticiteit uitvoert. Zijn
conclusie luidt dat het om een echt stuk moet gaan.
In het midden van de jaren zeventig ontstaat over de vondst twijfel. Het feit
dat het steentje zonder wetenschappelijk toezicht is gevonden en het volkomen
unieke karakter van de vondst leiden tot het vermoeden dat de ‘danseres van
Geldrop’ een vervalsing is’.
Naar aanleiding van de vondst van de danser van Wanssum vervolgt Verhart: ‘Bij de vraag of de danseres van
Geldrop nu vals of echt is, was steeds een van de belangrijkste argumenten dat de vondst zo uniek was. Door de
vondst van de ‘danser van Wanssum’ kan de discussie over de authenticiteit worden gesloten. Dat de tijd zal leren,
blijkt ook hier op te gaan’. Het lijkt mij een te snelle conclusie omdat de onzekerheden bij de danser van Wanssum
feitelijk groter zijn dan de danseres van Geldrop.
Bohmers zelf was in zijn artikel niet zo overtuigd van de authenticiteit. Hoewel deskundigen verwering zien die
past bij de mogelijke ouderdom en ook uitvoerig onderzoek met ultraviolette en infrarode stralen geen enkel
negatief resultaat oplevert, eindigt Bohmers zijn publicatie toch met de opmerking: ‘Ik ben mij echter ten zeerste
bewust, dat dit alles tezamen genomen niet een exact bewijs vóór de authenticiteit oplevert. Maar bij hoeveel
bekende paleolithische kunstvoorwerpen is dit wel het geval? Men kan zich altijd een geraffineerde vervalser
voorstellen, die met moderne chemische en mechanische methoden iets dergelijks zou kunnen voortbrengen.
Daarbij komt nog, dat vóór het ontdekken van dit voorwerp, een retouchoir een in Nederland geheel en in het
buitenland een vrijwel onbekend artefact was. Gebruikmakend van het beschikbare feitenmateriaal acht ik het niet
verantwoord en niet in het belang van de publiciteit, het voorwerp als een mogelijke mystificatie ongepubliceerd in
het magazijn op te bergen, ondanks het feit, dat ik niet in staat ben een absoluut bewijs voor de echtheid te leveren’.
Ik wil bij de danseres van Geldrop ook enkele persoonlijke kanttekeningen maken. De vondst wordt gedateerd in
de tijd van de rendierjagers (de Ahrensburgcultuur) . Rendierjagers waren er begin twintigste eeuw nog steeds in
Noord-Siberië. Daar zijn foto’s van. Mensen die gehuld in dikke vachten, in de ijzige koude poseren voor een tent,
die lijkt op de tekening op de klopsteen van Linne. In Nederland was in de tijd van de Ahrensburgcultuur ook ijzig
koud. Ik kan me daarom moeilijk voorstellen dat een vrouw van deze rendierjagers slechts gehuld in een
lendendoekje en versieringen bij elleboog en knie een uitbundige dans uitvoert. Het lijkt me ook niet voor de hand
liggen dat deze rendierjagers het lendendoekje als kledingstuk kenden en gebruikten. Die zelfde twijfel heb ik bij
de danser van Wanssum, die ook een lendendoekje draagt. Ik zou zoiets eerder verwachten in een warm land.
Vandaar dat ik ook even gezocht heb naar parallellen in Noord Afrika (lit. 12) . Voor de afbeelding van de danseres
van Geldrop zijn daar goede parallellen. Ik wil daar niet mee zeggen dat de danseres van Geldrop dus een
vindplaatsvervalsing is. Maar op grond van uitsluitend de parallellen, kun je die mogelijkheid ook niet uitsluiten.
Op de volgende bladzijde zijn links en in het midden Noord Afrikaanse rotsschilderingen weergegeven.
Het betreft neolithische schilderingen uit Ti-n-Tazarift in de Sahara. De figuur midden op de bladzijde lijkt te
dansen. Ze draagt een soortgelijk lendendoekje als de danseres van Geldrop. Versieringen bij de elleboog en de
knie, zoals bij de danseres van Geldrop, zijn op de schilderingen ook te zien. Zelfs houdingen komen overeen:
de uitzwaaiende rechter borst die bij de Danseres van Geldrop niet erg realistisch is weergegeven en de buiging van
de armen. Opvallend bij de rotsschilderingen zijn ook de hoofdtooien. Of er bij de danseres van Geldrop ook een
hoofdtooi was, zal wel niet meer zijn na te gaan. De gravering lijkt hier door de klopsporen geheel verdwenen.

33 gecorrigeerde versie februari 2012
Voor de volledigheid geef ik rechts op de bladzijde ook een plaatje van de parallel die Bohmers en Wouters in hun
publicatie noemen. Ik citeer lit. 3: ‘Een met de retouchoir van Geldrop te vergelijken voorwerp is dat van de
vindplaats La Madeleine in Périgord. Hierop bevinden zich een man en een vrouw in extatische houding en in
overeenkomende stijl die met overeenkomende lijnen is uitgevoerd’.
Ik moet aannemen dat gedoeld werd op het voorwerp dat ik hier toon. Dit is afkomstig van de vindplaats La
Madeleine en heeft een afbeelding van een man en een vrouw. Maar de stijl vind ik niet overeenkomen met de
dynamische stijl van de danseres van Geldrop (en van de danser van Wanssum)
Neolithische rotstekeningen uit Ti-n-Tazarift. Lit. 12. Vondst uit La Madeleine. Lit. 10
Samenvattend kan geconcludeerd worden dat strikt genomen geen van de vier museumstukken voldoet aan de eis
die Amkreutz stelt voor een zekere datering: een soortgelijk object (of het object zelf) moet in controleerbare
context zijn gevonden. Maar de klopsteen van Linne komt dicht in de buurt en zou aan die eis hebben voldaan als
hij in de opgraving zelf was gevonden en niet in de bouwvoor daar boven. Er zijn goede argumenten om te
veronderstellen dat deze klopsteen deel uitmaakt van de verzameling artefacten die onder de bouwvoor is
opgegraven.
Bij de overige drie museumstukken is er geen zekere datering, omdat ze niet zijn gevonden in een controleerbare
context. Er waren ook nog andere onzekerheden, waardoor er twijfel was t.a.v. de authenticiteit . Toch was dit geen
reden de vondsten als een mogelijke mystificaties verder te negeren. Zo mogelijk werd onderzoek gedaan om meer
zekerheid te krijgen over de authenticiteit. Ze werden daarna ondergebracht bij musea.
Het bestaan van twijfel wil immers niet zeggen dat daarmee vaststaat de het beschouwde stuk niet behoort tot het
Nederlands erfgoed. Men kan twijfel aan de authenticiteit door het ontbreken van goede parallellen, ook verklaren
vanuit de mogelijkheid dat het beschouwde stuk al in de steentijd redelijk zeldzaam was. In dat geval kan het door
zijn unieke karakter, cultuurhistorisch een waardevol stuk zijn, dat voor Nederland behouden moet blijven,
Daarbij past een goede en duurzame conservatie.
Dat deze handelswijze verstandig is illustreert het mannetje van Willemstad. Voor de voorstelling van het beeldje
waren er aanvankelijk nauwelijks parallellen. Nu zijn er uit NW-Europa meer menselijke afbeeldingen bekend zijn,
zodat het beeldje niet meer een unicum is.

34 gecorrigeerde versie februari 2012
14b: Verder onderzoek naar het beeldje van St. Geertruid.
Of verder onderzoek gewenst is hangt primair af van het doel dat je wilt bereiken.
Voor mij was het doel in eerste instantie te (laten) onderzoeken of ik een steentijdbeeldje heb gevonden. Dat doel is
bereikt: voor mij is bewezen dat er graveringen op de vuursteenknol staan en dat het dus een beeldje is. Ook is er
een eenduidige, meest waarschijnlijke datering: de Lineaire Bankkeramiek.
Verder onderzoek is uit dat oogpunt niet nodig. Verificatie van de kansberekeningen en van de aannamen en
waarnemingen die ik heb gedaan, lijkt mij een goede zaak. Maar is voor het gestelde doel geen noodzaak.
Mijn tweede doel is het vinden van erkenning dat het beeldje van St. Geertruid naar alle waarschijnlijkheid een
steentijdbeeldje is, dat als Nederlands erfgoed behouden moet blijven. Dat is maar ten dele gelukt. Het RMO erkent
wel dat de meest waarschijnlijke datering voor het beeldje van St. Geertruid de Lineaire Bankkeramiek is, maar
zegt ook dat het ultieme bewijs dat het een beeldje is, nog niet is geleverd.
Men wijst kansberekeningen principieel af als middel om te kunnen bewijzen dat de symbolen gegraveerd zijn.
Hoe klein ook, er bestaat altijd een kans op toeval. Het RMO wil de absolute zekerheid en verwacht die zekerheid
van gebruikssporenonderzoek. Extra zekerheid met behulp van dit onderzoek lijkt eenvoudig te leveren. Ware het
niet dat Amkreutz (RMO) weinig ziet in verder onderzoek. Gebruikssporenanalyse kan volgens hem mogelijk iets
zeggen over de maakwijze van de sporen en misschien iets over de ouderdom, maar kan niets veranderen aan het
feit dat zulk onderzoek geen zekere datering zal opleveren. Het beeldje van St. Geertruid is immers niet gevonden
in een controleerbare context. De waarde van vervolgonderzoek vindt het RMO daarom te gering.
Ik kan niet ontkennen dat verder onderzoek geen zekere datering op zal leveren, maar de conclusie die het RMO
daaruit trekt begrijp ik niet. Het ontbreken van een zekere datering is bij de bekende Nederlandse kunstuitingen uit
de steentijd eerder regel dan uitzondering. Maar dat was in het verleden nooit een reden om af te zien van verder
onderzoek. Het ontbreken van een zekere datering wil immers niet zeggen dat daarmee vaststaat dat het
beschouwde stuk niet behoort tot belangrijk Nederlands erfgoed. Om dan toch maar weer zelf onderzoek te (laten)
doen, omdat niemand anders het doet, lijkt mij echter weinig zinvol.
De animo om zelf verder onderzoek te doen is ook niet groot omdat mij nooit duidelijk is geworden welke
(overheids)instanties verantwoordelijk zijn voor een goede zorg voor het Nederlands mobiel steentijderfgoed en of
er t.a.v. die zorg een landelijk beleid bestaat. Het is mij dus ook niet duidelijk wie, behalve het RMO, eventueel
verder onderzoek zou kunnen of moeten doen.
Hoewel de naam dit wel suggereert, blijkt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed die taak: een goede zorg voor
het Nederlands mobiel steentijderfgoed, niet uit te voeren. Deze dienst richt zich vooral op het behoud van
rijksmonumenten.
De missie van het Rijksmuseum voor Oudheden is: een divers publiek op een inspirerende, hoogwaardige en
actieve wijze in contact brengen met culturen van de oudheid en hun relevantie voor onze tijd. Die missie sluit niet
naadloos aan bij de zorg voor ons mobiel steentijderfgoed, maar in de praktijk zijn er gelukkig wel overlappingen.
Er zal dus geen verder onderzoek naar het beeldje van St. Geertruid worden uitgevoerd. De publicatie van dit
rapport kan hopelijk ook voorkomen dat het beeldje van St. Geertruid als een mystificatie onbekend blijft en op
termijn voor het Nederlands erfgoed verloren gaat.
Wellicht dat het na de publicatie interessant is de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te vragen of er een
landelijk beleid bestaat t.a.v. de zorg voor het Nederlandse mobiele steentijderfgoed en hoe de taakverdeling is.
Om mij vervolgens nog eens af te vragen hoe verder te gaan. Nog altijd ‘de Koninklijke weg’ of uiteindelijk toch
maar een begaanbaarder pad?

35 gecorrigeerde versie februari 2012
Par. 15. Samenvatting.
Begin negentiger jaren vond ik op de Kaap bij St. Geertruid een kleine vuursteenknol (hoogte 6,5 cm) met in de
cortex groeven die mij opzettelijk gemaakt leken. De vorm van die vuursteen deed mij denken aan een ‘zittend
persoon’. Dat was ook de reden om de knol op te rapen en mee te nemen.
In die tijd waren er heftige discussies tussen amateur- en beroepsarcheologen over de z.g. “figuurstenen”.
De amateurarcheologen claimden vele vuursteenknollen en -afslagen te hebben gevonden, die in de prehistorie
opzettelijk bewerkt waren om er een figuur of beeldje van te maken.
De beroepsarcheologen zagen in geen enkele van die vondsten intentionele bewerking. Voor hen waren het daarom
geen figuren of beeldjes. Er was toen weinig kans van slagen, om als zoveelste in de rij de vondst van een
prehistorisch beeldje aan te melden.
Toen ik in 2007 vijfenzestig jaar werd, vond ik het tijd worden om alsnog serieuze aandacht voor mijn vondst te
vragen. Eens moest het er toch van komen. Bovendien had ik toen net de boeken van Marija Gimbutas gelezen over
de goden en godinnen van prehistorisch Europa. In die boeken worden prehistorische beeldjes getoond, met soms
vergelijkbare (eenvoudige) vormen en met identieke graveringen (symbolen) als op mijn vondst.
Ik heb aanvankelijk lange tijd gedacht dat ik zou kunnen volstaan met een publicatie waarin ik wees op de
mogelijkheid dat ik een prehistorisch beeldje had gevonden. En dat b.v de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
(de RCE) daarna wel onderzoek zou doen. Zo is het echter niet gelopen.
Toen mijn publicatie in het archeologisch tijdschrift Westerheem niet doorging, ben ik zelf maar een
onderzoeksrapport (in plaats van een publicatie) gaan schrijven. Het materiaal daarvoor ontstond vrijwel vanzelf als
weerwoord op de incidentele kritiek van de archeologen Op die manier hebben sommige archeologen toch nog een
belangrijke bijdrage geleverd, al was dat niet hun bedoeling.
Tijdens het onderzoek groeide mijn overtuiging dat er gegraveerde symbolen op de beschouwde figuratieve
vuursteenknol staan en groeide ook mijn ambitie daarvoor het bewijs te leveren.
Nadat in 2011 een leesbaar concept rapport gereed was gekomen, kwam de kentering. Een steentijdarcheoloog was
bereid het rapport zorgvuldig te lezen en leverde zinvol commentaar. Bovendien bleek toen ook overleg mogelijk
met de conservator prehistorie Nederland van het RMO (Amkreutz). Waarvoor dank. Belangrijk, omdat het RMO
een vooraanstaande rol heeft bij de zorg voor mobiel erfgoed van Nederland.
Na een onwennige start werd duidelijkheid over welke hoofdzaken we het wel en niet eens waren.
Ik heb geprobeerd de opmerkingen en visie van het RMO zo goed mogelijk in mijn rapport weer te geven en e.e.a.
naast mijn bevindingen te plaatsen, zodat de lezer zelf een goed oordeel kan vormen.
Uit het onderzoek blijkt dat gesproken mag worden van een ‘beeldje van St. Geertruid’ Op grond van proeven en
parallellen voor bepaalde kenmerken, kon ook de meest waarschijnlijke datering worden bepaald: de Lineaire
Bandkeramiek (5500-4900 v. Chr.).
Daarmee lijkt het te gaan om een voor Nederland uniek beeldje, waar men speculatief een beeldje van een
Vogelgodin in kan zien. Zover ik weet is uit Nederland slechts één steentijdbeeldje bekend en erkend door de
archeologen. Uit het gehele gebied van de Lineaire Bandkeramiek (LBK) kent men wel meerdere fragmenten van
LBK beeldjes, maar geen enkel compleet beeldje. En tenslotte is er, voor zover bekend, nooit eerder een figuratieve
vuursteenknol met graveringen gevonden. Wellicht is dat ook de voornaamste reden dat veel archeologen er zo
afstandelijk op reageerden.

36 gecorrigeerde versie februari 2012
Er zijn dus meerdere redenen om dit rapport te schrijven en te publiceren op website www.beeldjestgeertruid.nl :
De publicatie betreft een voor Nederland uniek beeldje, waar men speculatief een beeldje van een Vogelgodin
in kan zien, met als meest waarschijnlijke datering de Lineaire Bandkeramiek (5500-4900 v. Chr.).
De publicatie heeft daarom nieuwswaarde..
De publicatie is van belang om anderen attent te maken op het bestaan van beeldjes die gemaakt zijn door het
graveren in de cortex van een figuratieve vuursteenknol.
De publicatie kan bevorderen dat ook archeologen of archeologische diensten alsnog verder onderzoek doen.
De publicatie is nodig om te voorkomen dat een vondst als deze in de vergetelheid raakt en voor het
Nederlands erfgoed verloren gaat.
Ik heb de publicatie tevens benut om de door mij gevonden parallellen tussen de afbeelding van de ‘danseres van
Geldrop’ (een erkende kunstuiting uit de steentijd van Nederland) en rotsschilderingen uit Noord Afrika te tonen.
Zie rapport, paragraaf 14.
Deel I van dit rapport gaat over de vraag: is het een beeldje?
Acht groeven op de vuursteenknol, voldoen aan de kenmerken voor graveringen gemaakt door schrapen.
Aangezien deze kenmerken ook gelden voor toevallige schraapsporen (b.v. schampsporen van een ploeg of
prehistorische mijnwerkershak), kunnen deze acht groeven daadwerkelijk graveringen zijn, maar ook toevallige
schampsporen en krassen. Nadere beschouwing van genoemde acht groeven is dus nodig.
Twee vragen staan daarbij centraal.
Ten eerste: : vormen die acht groeven een opzettelijke (antropogene) tekening?
Ten tweede: gaat het om graveringen of om schampsporen en krassen?
Er zijn meerdere aanwijzingen dat het gaat om een opzettelijke tekening en niet om toevallige figuren.
Het is opmerkelijk dat de acht groeven tezamen drie symbolen vormen.
- De drie lange groeven op borst en middel vormen samen een liggend V-symbool.
- Drie korte groeven op de hals vormen tezamen een z.g. tri-line symbool,
dat bekend is van andere archeologische vondsten.
- Twee korte groeven op het achterhoofd vormen samen een staand V-symbool.
Ook de plaats en de oriëntatie van de beschouwde symbolen en groeven duiden op opzet.
- De drie symbolen staan op bijzondere plaatsen: op de linker borst / het hart, op de hals en op het
achterhoofd.
- De tri-line is symmetrisch en volgt de richting van de hals.
- Het V-symbool op het achterhoofd volgt globaal de richting van het hoofd.
- De bovenste groeve van de liggende V op de borst kromt zich ook iets rond de hals van het beeldje.
- De onderste groeve van de liggende V heeft een richting die exact ligt tussen de richting van bovenste
groeve en de richting van de groeve die de bovenkant van een rok kan aanduiden.
- Het feit dat laatstgenoemde groeve gezien kan worden als de bovenkant van een rok duidt ook meer op
opzet dan op toeval.
De mate waarin er sprake kan zijn van opzet in plaats van toeval, kan voor deze symbolen met kansberekeningen
worden gekwantificeerd.
Uit kansberekeningen blijkt dat de kans dat uit acht toevallige groeven drie symbolen worden gevormd
verwaarloosbaar klein is. Kleiner of gelijk aan ca. 1 : 20 miljard.
Indien in de kansberekeningen mee wordt genomen dat die toevallige groeven tevens alle schraapsporen
moeten zijn die voldoen aan de criteria voor graveringen gemaakt door schrapen, wordt bovengenoemde kans
nog een stuk kleiner, n.l. kleiner of gelijk aan ca. 1 : 500 miljard.

37 gecorrigeerde versie februari 2012
Uit de kansberekeningen blijkt dat de kans op antropogene oorsprong van de symbolen vele tientallen miljarden
malen groter is dan de kans op toeval. Er kan daarom met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid worden
geconcludeerd dat de beschouwde symbolen opzettelijk door graveren zijn aangebracht en dat er dus sprake is van
een beeldje.
Die conclusie wordt bevestigd door het feit dat de acht beschouwde groeven alle met slechts één werktuig gemaakt
kunnen worden. Als deze groeven toevallige schampsporen i.p.v. graveringen zouden zijn, is de kans daarop klein.
Ook de harmonie tussen de graveringen en de vorm van het beeldje bevestigt die mening.
Tenslotte is er ook nog het technisch bewijs dat de bovenste groef van het liggend V-symbool op de borst en de
groef die de bovenkant van een rok kan aanduiden beide geen schampspoor van een ploeg of hak kunnen zijn.
En last but not least is er technisch bewijs dat de punt van de liggende V gegraveerd moet zijn.
Amkreutz (RMO) geeft bij bovenstaande conclusies als zijn mening dat statistiek een hulpmiddel is om de kans op
een antropogene herkomst te duiden. Daarover verschillen we niet van mening. Hij voegt hier aan toe dat statistiek
dit niet kan bewijzen , maar dat daarvoor gebruikssporenonderzoek nodig is. Dit door middel van reproduceerbare
experimenten, die microscopisch steeds dezelfde sporen nalaten.
Het verschil van mening is wat mij betreft nogal academisch.
Voor mij is de kans dat de symbolen toevallig zijn gevormd zo klein dat hij in praktijk verwaarloosd kan worden.
Dus is het voor mij een gegeven dat ik erop kan vertrouwen dat de symbolen antropogeen zijn. Die mening wordt
nog eens versterkt door het technisch bewijs en wordt daarmee een zekerheid.
Voorts denk ik dat gebruikssporenonderzoek geen grotere (wel extra) zekerheid op kan leveren. Een probleem
daarbij lijkt mij dat graveringen die men nu maakt, verschillen van graveringen uit de steentijd, als gevolg van
erosie en andere bodemprocessen. Ik heb dus meer vertrouwen in statistiek dan in gebruikssporenonderzoek.
Voor Amkreutz geldt het omgekeerde. Dat uit de kansberekeningen blijkt dat de kans op antropogene oorsprong
van de symbolen vele tientallen miljarden malen groter is dan de kans op toeval, vindt hij niet voldoende.
Hij heeft meer vertrouwen in gebruikssporenonderzoek dan in statistiek en wil de absolute zekerheid die hij
verwacht van gebruikssporenonderzoek.
In deel II van dit rapport betreft het bepalen van de meest waarschijnlijke datering.
Zekerheid over de datering van het beeldje van St. Geertruid kan niet worden gegeven. Volgens de eisen die
Amkreutz van het RMO hieraan stelt, is het voor een zekere datering nodig dat een vuursteenknol met vergelijkbare
groeven in een controleerbare context wordt gevonden. Het beeldje van St. Geertruid is echter een
oppervlaktevondst van een locatie waar uit vrijwel alle perioden van steentijd artefacten zijn gevonden.
Het is echter wel mogelijk om op basis van proeven en parallellen voor bepaalde kenmerken de meest
waarschijnlijke datering te bepalen.
De graveringen van de vuursteencortex en de vuursteen(cortex) zelf, tonen verwering/ontkalking,
verkleuring/patina en afzettingen van mangaan. Een datering van de graveringen in het Neolithicum is een reële
mogelijkheid. Er zijn geen aanwijzingen voor een veel oudere datering of een datering in historische tijden.
Een nauwkeuriger datering is mogelijk op grond van parallellen met gedateerde objecten uit de verschillende
perioden. Onderstaand een overzicht van de gevonden parallellen met de datering er van:
Beeldjes van een zittend persoon met gegraveerde V (of chevron) en/of tri-line:
Vinca cultuur, voormalig Joegoslavië: 4500 v. Chr.
en LBK, Duitsland: 5500-5200 v. Chr.
Beeldjes van een (mogelijk) staand persoon met gegraveerde V (of chevron) en/of tri-line.
Karanova cultuur Griekenland: 4.800-4000 v. Chr.
Dimini cultuur, Thessaly : Vroeg 5 e millennium v. Chr.
Vinca cultuur, Joegoslavië: 5400-4300 v. Chr.
en LBK Duitsland: vroeg LBK: 5500-5200 v. Chr.
V-symbolen en tri-line’s op andere objecten dan beeldjes:
Op versierd aardewerk uit o.a. de LBK komen deze symbolen veel voor:
Datering LBK in midden Europa: 5500-4900 v. Chr.
Beelden waarvan de vorm natuurlijk is, waarop symbolen zijn aangebracht:
Dit zijn de menhirs met symbolen uit west Europa.
Menhirs met symbolen heb ik niet kunnen vinden in Nederland, België en Duitsland.
Datering Neolithicum west Europa: ouder dan 3000 v. Chr.

38 gecorrigeerde versie februari 2012
De gevonden parallellen verwijzen alle naar een Neolithische ouderdom tussen 5500 en 3000 v. Chr. Er is geen
enkele parallel die naar een andere periode verwijst. Kijkt men alleen naar de parallellen in het gebied Nederland,
Duitsland en België, dan volgt daaruit als eenduidige datering de Lineaire Bandkeramiek (LBK): 5500-4900 v.
Chr. De Lineaire Bandkeramiek (LBK) is dus de meest waarschijnlijke datering voor het beeldje van St. Geertruid.
Mede omdat ik voor een figuratieve vuursteenknol met graveringen geen parallellen heb kunnen vinden en
omdat er op de Kaap te St. Geertruid, voor zover bekend geen Bandkeramische nederzetting is geweest,
is kritisch bekeken of de LBK als meest waarschijnlijke datering niet strijdig is met deze of andere feiten.
Is het voorstelbaar dat Bandkeramiekers een figuratieve vuursteenknol graveerden?
De graveringen op het beeldje konden in niet ontkalkte cortex van een vuursteenknol gemakkelijk worden gemaakt.
Er kan bijvoorbeeld gegraveerd zijn met een benen kammetje dat primair werd gebruikt voor het versieren van
Bandkeramisch aardewerk. Het is dus zeker denkbaar dat Bandkeramiekers de kleine stap maakten van het
veelvuldig graveren van aardewerk naar het (incidenteel?) graveren van een figuratieve vuursteenknol.
De symbolen op het beeldje komen trouwens ook voor op LBK aardewerk.
De graveringen met V- en L-vormige dwarsdoorsneden op het beeldje komen eveneens voor op Bandkeramisch
sieraardewerk. De gelijkenis tussen de graveringen op keramiek uit de LBK en de graveringen op het beeldje van
St. Geertruid geeft dus een nieuw argument voor de LBK als meest waarschijnlijke datering.
De Kaap als vindplaats voor een Bandkeramisch beeldje is ook voorstelbaar, gezien de vondsten van
Bandkeramische dissels. In lit. 4 wordt verondersteld dat Bandkeramische vuursteenontginners en –bewerkers
actief zijn geweest in en rond het huidige Savelsbosch nabij Rijckholt/St. Geertruid.
In lit. 16 worden twee situaties genoemd waarbij beeldjes worden begraven. Eén daarvan, waarbij beeldjes en
complete lichamen of lichaamsdelen werden begraven, is dat offers plaatsvonden op plaatsen waar men de
aanwezigheid van de onderaardse vruchtbaarheidsgodin veronderstelde. Het is voorstelbaar dat de Kaap zo’n plaats
was. Bijvoorbeeld omdat hier geologische orgelpijpen voorkomen. Plotseling kan hier een heel diep rond gat
ontstaan. Voor Bandkeramiekers moet zo’n gebeurtenis een onverklaarbaar natuurfenomeen zijn geweest en een
associatie met een toegang tot de onderwereld ligt voor de hand.
Ook de ‘Henkeput’ nabij de Kaap kan vroeger gezien zijn als een toegang tot de onderwereld.
Amkreutz (RMO) stelt als kritische kanttekening bij deel II van dit rapport: ‘ Vrijwel alle figuratieve beeldvorming
uit de LBK is vervaardigd op keramiek (aardewerk en figurines). Dit wil niet zeggen dat er geen stenen exemplaren
kunnen zijn geweest, maar die hadden we dan ook wel in nederzettingen willen zien’
Bij het beeldje van St. Geertruid gaat het niet om een zelf vormgegeven beeldje van b.v. marmer, maar om een
figuratieve vuursteenknol die gegraveerd is. Er kunnen meerdere verklaringen worden gegeven waarom
(vuur)stenen beeldjes nooit zijn gevonden in Bandkeramische nederzettingen. Die verklaringen betreffen de
relatieve zeldzaamheid van stenen beeldjes t.o.v. keramische beeldjes in het algemeen. De mogelijke zeldzaamheid
van geschikte figuratieve vuursteenknollen. Het slechts beperkt voorkomen van vuursteen in het LBK gebied.
En de geringe kans dat opgravers een gegraveerde vuursteenknol als een beeldje zouden herkennen en erkennen.
Voorts stelt Amkreutz onderstaande.
‘Doordat een indicatie van de datering gebaseerd is op parallellen, blijf ik toch benadrukken dat het ontbreken van
een context en van een duidelijke parallelle vondst in context (naar mijn mening dan) hier een eenduidige
interpretatie in de weg staat. Dat vraagstuk gaat u naar mijn mening in onze e-mail wisseling ook steeds uit de weg,
maar het is nu juist waar we in de archeologie onze zingeving en interpretatie op baseren. Tenzij er dus duidelijke
parallellen van een dergelijk object (dus niet een tri-line of een V-symbool, maar een vuursteenknolletje met
dergelijke groefjes) in bandkeramische context worden gevonden, kunnen we het niet als zodanig duiden (dat
bedoel ik dus met eenduidige parallellen uit een controleerbare context). Bij mijn weten zijn die er niet en is het
bekende corpus aan ideologische uitingen grotendeels beperkt tot aardewerk, idolen van gebakken klei en
organische vondsten. De parallellen die u noemt en aanhaalt zijn niet formeel overtuigend naar mijn mening, maar
gebruikt u vooral vanwege het voorkomen van een kenmerk. Dit is misschien allemaal geen argument tegen, maar
het verhindert wel een eenduidige toekenning aan’.
In voorgaande opmerkingen van Amkreutz kan ik mij goed vinden. En in onderstaande conclusies kunnen wij ons
beiden wel vinden.
Datering is mogelijk indien je zoekt naar de meest waarschijnlijke datering gezien vergelijkbare kenmerken op
gedateerde objecten. Datering is niet mogelijk indien je wil vergelijken met soortgelijke objecten die vroeger in een
controleerbare context zijn gevonden.

39 gecorrigeerde versie februari 2012
Anders geformuleerd: voor de datering van het beeldje van St.Geertruid is de Lineaire Bandkeramiek de meest
waarschijnlijke periode. Een zekere datering is niet mogelijk, omdat een soortgelijk object niet eerder in
controleerbare context is gevonden.
Deel III van het rapport betreft de slotparagrafen.
Is het beeldje van St. Geertruid een beeldje van een Vogelgodin?
Marija Gimbutas heeft als archeologe bij opgravingen in Europa veel belangrijke vondsten gedaan. Zij vond
honderden beeldjes en andere voorwerpen, waarop soms tekens waren ingekrast die volgens haar een nieuw
beeldschrift vormden. Die beeldjes verdeelde zij op grond van de uiterlijk kenmerken in een beperkt aantal
groepen. Eén groep mensafbeeldingen werd geselecteerd op basis van vogelkenmerken: de beeldjes van
“Vogelgodinnen”. Volgens haar is de Vogelgodin zowel vrouw als vogel. Ze wordt regelmatig afgebeeld als een
tronende godin (lit. 5). Op haar beeldjes uit het vroeg Neolithicum van de Balkan komen vaak symbolen voor,
waaronder de V-symbolen en het tri-line symbool die ook voorkomen op het beeldje van St. Geertruid.
Gimbutas is tegenwoordig bij de archeologen zeer omstreden vanwege haar vergaande speculaties.
Haar idee dat al de door haar gevonden beeldjes goden en godinnen voorstellen is achterhaald.
Desondanks blijft het feit bestaan, dat meerdere beeldjes uit het vroeg Neolithicum van de Balkan vogelkenmerken
hebben. En dat sommige van die beeldjes een zittende figuur weergeven die wellicht op een troon zit. Het lijkt mij
dus gerechtvaardigd om daarin een afbeelding van een Vogelgodin te vooronderstellen.
Zonder de interpretaties van Gimbutas over de functie van die godin over te nemen, is het beeldje van St. Geertruid
voor mij daarom ook een Vogelgodin. Voor wie het wil zien staat haar naam er in symboolschrift drie keer op.
Op het hart, op de hals en op het achterhoofd: “Ik ben de Vogelgodin”.
Of verder onderzoek gewenst is, hangt af van het doel dat je wilt bereiken.
Voor mij was het doel in eerste instantie te (laten) onderzoeken of ik een steentijdbeeldje heb gevonden .
Dat doel is bereikt: voor mij is bewezen dat er graveringen op de vuursteenknol staan en dat het dus een beeldje is.
Ook is er een eenduidige, meest waarschijnlijke datering: de Lineaire Bankkeramiek.
Verder onderzoek is uit dat oogpunt niet nodig. Verificatie van de kansberekeningen en van de aannamen en
waarnemingen die ik heb gedaan, lijkt mij een goede zaak. Maar is voor het gestelde doel geen noodzaak.
Mijn tweede doel is het vinden van erkenning dat het beeldje van St. Geertruid naar alle waarschijnlijkheid een
steentijdbeeldje is, dat als Nederlands erfgoed behouden moet blijven. Dat is maar ten dele gelukt. Het RMO erkent
wel dat de meest waarschijnlijke datering voor het beeldje van St. Geertruid de Lineaire Bankkeramiek is, maar
zegt ook dat het ultieme bewijs dat het een beeldje is, nog niet is geleverd.
Men wijst kansberekeningen principieel af als middel om te kunnen bewijzen dat de symbolen gegraveerd zijn.
Hoe klein ook, er bestaat altijd een kans op toeval.
Het RMO wil de absolute zekerheid en verwacht die zekerheid van gebruikssporenonderzoek. Extra zekerheid met
behulp van dit onderzoek lijkt eenvoudig te leveren. Ware het niet dat Amkreutz (RMO) weinig ziet in verder
onderzoek. Gebruikssporenanalyse kan volgens hem mogelijk iets zeggen over de maakwijze van de sporen en
misschien iets over de ouderdom, maar kan niets veranderen aan het feit dat zulk onderzoek geen zekere datering
zal opleveren. Het beeldje van St. Geertruid is immers niet gevonden in een controleerbare context. De waarde van
vervolgonderzoek vindt het RMO daarom te gering.
Ik kan niet ontkennen dat verder onderzoek geen zekere datering op zal leveren, maar de conclusie die het RMO
daaruit trekt begrijp ik niet. Het ontbreken van een zekere datering is bij de bekende Nederlandse kunstuitingen uit
de steentijd eerder regel dan uitzondering. Maar dat was in het verleden nooit een reden om af te zien van verder
onderzoek. Het ontbreken van een zekere datering wil immers niet zeggen dat daarmee vaststaat dat het
beschouwde stuk niet behoort tot belangrijk Nederlands erfgoed. Om dan toch maar weer zelf onderzoek te (laten)
doen, omdat niemand anders het doet, lijkt mij echter weinig zinvol.
De animo om zelf verder onderzoek te doen, is ook niet groot omdat mij nooit duidelijk is geworden welke
(overheids)instanties verantwoordelijk zijn voor een goede zorg voor het Nederlands mobiel steentijderfgoed en of
er t.a.v. die zorg een landelijk beleid bestaat. Het is mij dus ook niet duidelijk wie, behalve het RMO, eventueel
verder onderzoek zou kunnen of moeten doen.
Hoewel de naam dit wel suggereert, blijkt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed die taak: een goede zorg voor
het Nederlands mobiel steentijderfgoed, niet uit te voeren. Deze dienst richt zich vooral op het behoud van
rijksmonumenten.
De missie van het Rijksmuseum voor Oudheden is: een divers publiek op een inspirerende, hoogwaardige en
actieve wijze in contact brengen met culturen van de oudheid en hun relevantie voor onze tijd. Die missie sluit niet
naadloos aan bij de zorg voor ons mobiel steentijderfgoed, maar in de praktijk zijn er gelukkig wel overlappingen.

40 gecorrigeerde versie februari 2012
Er zal dus geen verder onderzoek naar het beeldje van St. Geertruid worden uitgevoerd. De publicatie van dit
rapport kan hopelijk ook voorkomen dat het beeldje van St. Geertruid als een mystificatie onbekend blijft en op
termijn voor het Nederlands erfgoed verloren gaat.
Wellicht dat het na de publicatie interessant is de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te vragen of er een
landelijk beleid bestaat t.a.v. de zorg voor het Nederlandse mobiele steentijderfgoed en hoe de taakverdeling is.
Om mij vervolgens nog eens af te vragen hoe verder te gaan. Nog altijd ‘de Koninklijke weg’ of uiteindelijk toch
maar een begaanbaarder pad?
Literatuur.
1. Bender. B. 1986. The Archeology of Brittany, Normandy and the Channel Islands.
2. Bloemers. J.H.F. e.a. 1981. Verleden Land. Archeologische opgravingen in Nederland.
3. Bohmers. A. en Wouters. A.M. 1962. Belangrijke vondsten van de Ahrensburgcultuur in de gemeente Geldrop.
4. Brounen, F.T.S. en Peeters. H., 2000/2001. Vroeg-Neolithische vuursteenwinning en –bewerking in
de Banholtergrubbe (Banholt, gem. Margraten). Archeologie 10.
5. Gimbutas. M. 1982, herdruk 1989. The Goddesses and Gods of Old Europe.
6. Gimbutas. M. 1989, herdruk 2006. The Language of the Goddess.
7. Gimbuta. M. 1991. The civilization of the Goddess.
8. Internet http://steine-scherben.org/thema4a.htm 2011. Maasfeuerstein.
9. Internet http://www.angelfire.com/me/ij/adonisNL.html 2011. De Adonis van Zschernitz.
10. Jelinek. J. 1974. De grote encyclopedie van de mens in de oertijd.
11. Laet, De S.J. 1979. Prehistorische kulturen in het zuiden der lage landen.
12. Lhote. Henri. 1958. De rotstekeningen in de Sahara.
13. Louwe Kooijmans. L.P. 1988. Limburg – vuursteenland. De Maasgouw 107.
14. Museumkennis (internet 2011): Het mannetje van Willemstad.
15. Museumkennis (internet 2011): Vondsten in Nederland.
16. Probst. Ernst e.a. 1999. Deutschland in der Steinzeit. Die Jungsteinzeit in Deutschland.
17. Roux, le C. 1985. GAVRINIS et les îles du Morbihan,
Les mégalithes du golfe. Guides Archeologiques de la France.
18. Rijksmuseum van Oudheden. 1981.
19. Sheaffer. Robert. 1992. Some Critiques of the Feminist/New Age “Goddess” Claims.
On Marija Gimbutas “Idyllic Goddess” Theories.
20. Verhart. Leo. 1990. List en bedrog.
21. Verhart. Leo. E.a. 1998. De oudste tekening van Limburg. Een gravering uit een Federmessen-vindplaats bij
Linne. Archeologie in Limburg 75.
22. Waterbolk. H.T., 1994. Opgravingen in het vuursteenmijnbouwgebied van Rijckholt-St.Geertruid,
Zuid-Limburg. Archeologie in Limburg 61.
23. Wijk, I van en Meurkens L. 2008. Tussen Graetheide en Heeswater. Nieuw zicht op de Bandkeramische
bewoningsgeschiedenis van de Caberg bij Maastricht (NL). Notae Praehistoricae 28-2008: 73-86.
24. Wikipedia (internet) 2011. Bandkeramische cultuur.
25. Wikipedia (internet) 2011. Bandkeramische Kultur.
26. Wouters. Ad. 1991. Lijngraveringen op artefacten van de Jongpaleolithische vindplaats “De Fransman”.