Boekje over Oude Toren Stiphout in pdf - Kerken in de Peel

De bewogen geschiedenis
van de Stiphoutse
Oude Toren

Een uitgave van
Tegenwoordig is de Stiphoutse Oude Toren een baken van
rust in het landschap, maar zo is het niet altijd geweest.
De voormalige kerk heeft roerige tijden meegemaakt en
onstuimig natuurgeweld getrotseerd. Vroeger is het een plek van
vrome devotie en bedevaart geweest. In deze brochure wordt de boeiende
geschiedenis van de Oude Toren en zijn omgeving onder de
aandacht gebracht. Hopelijk kijkt u, na het lezen ervan, met andere
ogen naar dit historische bouwwerk.
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren 2 | 3

Stiphout in het begin
Het gebied rond de Oude Toren is waarschijnlijk de plek waar in de
Middeleeuwen het oude Stiphout is ontstaan. Helaas weten we niet precies hoe
oud het dorp is. De eerste vermelding die we kennen stamt uit 1155. In dat jaar
bevestigt bisschop Hendrik van Luik de overdracht van drie boerderijen aan de
abdij van Floreffe in de Ardennen. Een van die boerderijen lag in de ’villa (dorp)
Stilpot’. Stilpot is met zekerheid een verschrijving voor Stipholt, ofwel Stiphout.
Wat betekent Stiphout nu precies? De verklaring van het woorddeel
‘hout’ spreekt voor zich. Het hele stroomgebied van de Goorloop moet destijds
een bosrijke omgeving zijn geweest. Denk hierbij ook aan de namen Lieshout,
‘t Hout en de Warande (het oude jaaggebied van de Heren van Helmond dat
toen nog D’n Perrick heette). Het woorddeel ‘stip’ is moeilijker te verklaren. De
meest waarschijnlijke betekenis is: het bos van Steppo, een mannennaam die in
de twaalfde eeuw regelmatig voorkwam. ‘Stip’ zou ook kunnen staan voor een
uitgestippeld gebied (uitgezet of gemarkeerd terrein in een bos).
Uit archeologische vondsten is gebleken dat er al vroeg menselijke
activiteiten waren rondom de Oude Toren. In de omgeving is aardewerk uit de
IJzertijd, de Romeinse tijd en de vroege Middeleeuwen gevonden. Op de Hoge
Akkers is een fragment van een glazen La Tène armband gevonden (± eerste
eeuw voor Chr.). Op het terrein van de Oude Toren zijn bij opgravingen in
1987, naast talloze botresten, ook bewoningssporen aangetroffen uit de vroege
Middeleeuwen. Tevens zijn er funderingsresten gevonden van een kleine kerk
en daaromheen een grotere nieuwe kerk. Verder archeologisch onderzoek zou
Op de plek van de blokhut werd in 1987 een archeologische opgraving uitgevoerd door
de Historische en Archeologische Vereniging Helmont. (foto André van Stiphout)
helderheid kunnen brengen over de ouderdom en omvang van de kerk. Dit zal
alleen gebeuren als het noodzakelijk is, want het terrein rond de Oude Toren is
archeologisch beschermd gebied.
Hoog en droog
Het waterpeil lag in de vroege Middeleeuwen hoger dan nu. Onze
omgeving was veel vochtiger en moerassiger dan tegenwoordig. Omdat je in een
moeras niet kunt wonen, zocht men naar hoger gelegen plekken, vaak zandbulten
of donken, om een nederzetting te stichten. In het geval van Stiphout
leidde dit ertoe, dat de eerste boerderijen werden gebouwd op een zandrug. Deze
lag parallel aan de Goorloop en liep vanaf buurtschap ‘t Geeneind (dat vroeger
Cleeneijndt of Cleineind heette) tot iets verder dan de huidige St. Trudokerk
(vroeger Grooteind genaamd). Midden op die zandrug werd de kerk gebouwd.
Dit gebied heet van oudsher ‘De Hoge Akkers’.
In de late Middeleeuwen (vanaf de twaalfde eeuw) daalde het waterpeil
weer. De hooggelegen gronden raakten uitgeput en er traden zandverstuivingen
op. De vroegere vochtige gebieden werden droger en waren vruchtbaar.
Tengevolge daarvan verhuisden de bewoners van de nederzetting rond de
kerk, naar de randen van de zandrug. Nieuwe woonkernen ontstonden zoals:
’t Geeneind, de Kruisschot, de Eenselaar, ’t Spaget, ’t Gasthuis en de Lindenberg.
De stenen kerk bleef eenzaam achter, deze was immers moeilijk te verplaatsen
en stond bovendien op gewijde grond.
Patroonheilige Sint Trudo
Uit dertiende-eeuwse schriftelijke bronnen blijkt een duidelijk verband
tussen de parochies Woensel, Nuenen/Gerwen, Son, Strijp en Stiphout. De
wortels van deze parochies liggen in Sint-Truiden (Belgisch Limburg). Daar
werd in de zevende eeuw een Benedictijner-abdij gesticht door de heilige Trudo
(ook wel Apostel van de Haspengouw genaamd). De abdij bezat tot omstreeks 1100
veel gronden in Brabant. In de loop van de twaalfde eeuw raakte de abdij haar
bezittingen kwijt aan plaatselijke Heren. Er bestaan nog originele lijsten met
goederen van de abdij in Sint-Truiden, onder meer uit de jaren 1107 en 1161.
Hierop komen, uit onze omgeving, alleen Woensel en Son voor. Woensel is van
oudsher het decanaat. Gedurende de twaalfde eeuw moet Dirk van Altena in
het bezit zijn gekomen van de parochies Nuenen, Strijp en Son. Hij schenkt ze
aan het kapittel van Kortessem (bij Hasselt) dat door hem in 1225 wordt gesticht.
Later volgen ook de kerken Stiphout en Gerwen. De kerken van Stiphout en Strijp
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren 4 | 5

hebben de heilige Trudo als patroon,
wat de binding met de abdij van Sint-
Truiden benadrukt. Omdat schriftelijke
bronnen nauwelijks voorhanden
zijn, is een stichtingsdatum van de
parochie Stiphout alleen bij benadering
te geven. Dit moet ergens in
de loop van de dertiende of begin
veertiende eeuw hebben plaatsgevonden.
Nuenen kan als moederparochie
van Stiphout beschouwd
worden. Deze parochie bestond uit
twee kerken (Nuenen en Gerwen).
Beide hadden de Heilige Clement als
patroon. De Heilige Clement werd
in het bijzonder in de abdij van Sint-
Truiden vereerd. In 1496 werd deze
parochie opgedeeld in Nuenen en
Gerwen.
Leven voor het hiernamaals
Het geloof speelde in de
hoge en late Middeleeuwen een allesbepalende
rol. Het bood de middeleeuwse
mens houvast in zijn bestaan.
Onverklaarbare zaken als ziekten en
natuurrampen kregen met behulp
Beeld van de Heilige Trudo in de
St. Trudo -kerk van Stiphout. Als stichter
van de abdij van Sint-Truiden wordt hij
meestal afgebeeld met een kerk/klooster als
attribuut. (foto www.trudo-olvrouw.nl)
van de Bijbel een betekenis. Heel het aardse leven was gericht op het hiernamaals.
Door gehoorzaam en godvrezend door het leven te gaan en goede daden
te verrichten, kon men zich een plaats in de hemel verwerven. De geestelijken
hadden de macht om te bemiddelen tussen hemelrijk en het aardse rijk. Dat ging
natuurlijk voorspoediger als mensen bereid waren om bezittingen na hun dood
aan de kerk te schenken. De tijd die men moest doorbrengen in het vagevuur
kon er aanzienlijk mee worden beperkt. Daarnaast had de kerk ook nog het tiendrecht,
waarbij eentiende van de landbouwopbrengsten aan de kerk toekwam. De
kerk was eigenlijk nog machtiger dan de Hertog of de plaatselijke Heer. Niet voor
niets behoorden de geestelijken in de Middeleeuwen tot de eerste - en de adel tot
de tweede stand.
De as van het wiel
Ook in letterlijke zin was de kerk in de Middeleeuwen het middelpunt
van de maatschappij. Vanuit de omringende buurtschappen leidden verschillende
zandwegen en paden naar de kerk. Daartussen lagen eeuwenoude akkers
zoals de Hoge Akkers, de Wilgenakkers, de Hemelaar en de Croijse Akkers. Van
bovenaf gezien lijken de wegen op de spaken van een wiel die naar de centrale
as lopen. Het kerkgebouw is de centrale as waaromheen alles draait. In Stiphout
is dit wegenpatroon heel goed te zien. Dit landschap is van grote cultuurhistorische
waarde. De meeste van deze zandwegen zijn net zo oud als de Oude Toren
en hebben vaak ook een oude naam.
Zo kennen we de Voorstraat (nu het westelijk deel van de Oude
Torenstraat) die naar de Stiphoutse molen liep en dan verder richting Gerwen. De
Hoge Weg leidt nog steeds naar de Kruisschot dat al in 1382 wordt genoemd. Het
was destijds een leenhoeve van de Hertog van Brabant. De Kerkweg (nu Van der
Brugghenstraat) wordt voor het eerst in 1437 vermeld en liep richting de Weve en
’t Spaget. De Stipstraat (ook wel Stapstraat genoemd) leidde vanaf de Lindenberg
naar de kerk. De Boschweg was de weg naar ’t Geeneind. De Groene Weg liep
tussen de landerijen door naar Oxrooi (ook wel Ackrooi genoemd). En tot slot de
Croijse Stap, deze leidde vanzelfsprekend naar Kasteel Croy. Aan deze weg moet
nog tot aan het einde van achttiende eeuw een hagelkruis hebben gestaan.
Kempische gotiek
In de veertiende en vijftiende eeuw beleefde Brabant zijn Gouden Eeuw.
Het was een economische en culturele bloeiperiode. Brabant was voor die tijd
een dichtbevolkt gebied. Een vergelijking van het aantal inwoners van Stiphout
maakt dit duidelijk. In 1464 telde Stiphout, als een van de kleinste dorpen in de
omgeving, toch al 375 inwoners. Ruim driehonderd jaar later, in 1792, waren dat
er slechts negen méér (384 inwoners).
De toegenomen welvaart in de vijftiende eeuw uitte zich in de bouw
van kerken in de stijl van de Kempische gotiek. Baksteen, spitsbogen en de
sterke verticaliteit zijn kenmerkend voor deze stijl. Bij de Stiphoutse kerk zien
we een sobere variant van de Kempische gotiek. Een tekening van landmeter
Hendrik Verhees uit 1791 is de oudst bekende betrouwbare afbeelding van de
kerk. Ondanks het wat kinderlijke perspectief is de tekening van grote waarde
omdat Verhees zo gedetailleerd tekende.
De bakstenen toren van vijfentwintig meter hoog bestaat uit vier geledingen
met daarop een houten torenspits. Bij elkaar is de toren een kleine
veertig meter hoog. Het grondplan van de toren is zes meter in het vierkant. De
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren 6 | 7

geledingen (verdiepingen) zijn door tufstenen lijsten van elkaar gescheiden. De
onderste geleding bevat, aan de binnenzijde, ellipsvormige bogen waarin zich
eens de grafmonumenten van de familie Van der Brugghen van kasteel Croy
bevonden. De derde geleding heeft twee met boognissen afgesloten galmgaten.
Hier hingen eens de luidklokken, maar in het eerste deel van de zestiende eeuw
werd de toren verhoogd. Hierbij werden de galmgaten in de derde geleding
dichtgemetseld. Een van de nissen boven de hoofdingang heeft een schietgat.
Dat wijst erop dat de toren ook een verdedigende functie heeft gehad. De
vierde geleding vertoont overeenkomsten met de eveneens verhoogde toren van
Gerwen. Aan elke zijde zien we vier boognissen, waarvan de middelste nis twee
galmgaten bevat.
Het middenschip was zo’n negentien meter lang en samen met de
twee zijbeuken ongeveer vijftien meter breed. Samen met de toren en het koor
moet de kerk een lengte hebben gehad van ruim dertig meter. De hoogte van het
schip bedroeg ongeveer achttien meter, maar deze is vóór de verbouwing in de
zestiende eeuw zeker vijf meter lager geweest. Dit in verband met de galmgaten
die zich in de derde geleding van de toren bevinden. Het schip was in de lengterichting
opgedeeld in drie traveeën (de ruimte tussen de zuilen). De zijbeuken
liepen iets door langs de toren.
Het belangrijkste gedeelte van de kerk was het koor, de plek waar de
priester de eucharistie vierde. Het koor was altijd op het oosten gericht. Dit
wordt verklaard als gerichtheid op Jeruzalem. Zoals de meeste middeleeuwse
kerken in de omgeving had het koor in Stiphout twee traveeën en een driezijdige
afsluiting. Het koor was ook de plaats waar men bij voorkeur begraven wilde
worden. Zo dicht mogelijk bij het altaar en bij het Heilig Sacrament (het lichaam
van Christus). Hier begraven worden was alleen maar weggelegd voor welgestelden
en geestelijken. Het gewone volk werd buiten begraven op het kerkhof.
De St. Trudokerk had in het begin van de zeventiende eeuw vier
altaren; het altaar van het Heilig Sacrament, het Onze Lieve Vrouwe altaar, Sint-
Antonius altaar (sinds 1510) en het Heilig Kruis altaar.
Het Sacramentswonder
Stiphout is een van de oudste bedevaartplaatsen van Noord-Brabant.
Het is ook een van de weinige plaatsen waar het Heilig Sacrament werd vereerd.
Oorzaak hiervan is het mirakel dat zich voltrok aan het begin van de zomer van
1342. Jan Balloys, een Stiphoutse boer, was aan het ploegen op zijn akker bij de
kerk. Plotseling begon het te onweren. De kerk werd getroffen door de bliksem
en vloog in brand. Jan Balloys waarschuwde de pastoor, Jan Hocaerts, die echter
Tekening van de
Stiphoutse kerk
gemaakt door
landmeter Hendrik
Verhees in 1791.
(collectie RHCe)
te bang was om de kerk in te gaan om de Heilige Hostie te redden. In zijn plaats
liep Jan Balloys de kerk in. Het vuur opende zich en maakte zo een pad vrij
voor de boer, die ongedeerd met het Heilig Sacrament de kerk kon verlaten. Het
voorval werd door de pastoor en toegesnelde omstanders met verwondering
gadegeslagen. Na de brand werd het kerkgebouw hersteld. De geredde hosties
werden bewaard in een eenvoudig tabernakel bij de doopvont. Dat was de plek
waar de vlammen zich hadden geopend. Op het tabernakel (ook wel sacramentshuis
genoemd) kwam een schildering waarop de brand te zien was. Als een
soort stripverhaal zag men hoe het vuur zich opende. Ook was te zien dat Jan
Balloys het Heilig Sacrament aan de pastoor overhandigde.
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren 8 | 9

Wonder boven wonder
Als gevolg van de wonderlijke gebeurtenis werd de parochiekerk van
Stiphout in de loop van de volgende eeuwen een bedevaartsoord. Vrij snel na
het Sacramentswonder werden twee meisjes, nadat zij tot het Sacrament van
Stiphout hadden gebeden, genezen. Het oudste meisje genas van de pest en
het jongste van langdurige koorts. Later volgden ook genezingen van andere
kwalen. Een aanvulling op de zestiende eeuwse kroniek van Cuperinus van
‘s-Hertogenbosch beschrijft vijfentwintig gevallen van genezing in Stiphout,
waarvan twintig van bezetenheid van de duivel. De overige genezingen
betroffen doofheid, stomheid, kreupelheid en blindheid. Het voert te ver om alle
beschreven wonderen hier aan te halen. Maar er kwamen nogal eens ketenen
en boeien in de verhalen voor. Hieruit kan worden afgeleid dat het er, voor onze
begrippen, niet zachtzinnig aan toe ging.
Jan van Roy, die aan het einde van de zestiende eeuw pastoor van
Stiphout was, liet de belangrijkste gebeurtenissen uit de mond van drie
Stiphoutenaren optekenen. Laureyns de koster, Henrick Ghielens en Andries
Gotddchalcx verklaarden dat er drie- tot vierhonderd bezetenen naar Stiphout
waren gekomen. Van dat aantal werd het grootste deel genezen. Een ander
deel genas weliswaar, maar stierf kort daarna. In en rond de kerk moeten zich
bizarre en gruwelijke taferelen hebben afgespeeld.
Pastoor Van Roy beschreef de behandeling van de bezetenen in
Stiphout als volgt: ‘Alsser eenen siecken compt om te proberen ende t’ondersoecken
off hij beseten is off niet, wordt denselven geordonneert drye donderdaghen de plaetse
te besoecken ende indien dat men daernae gemercken kan aen uuytwendige teeckenen
dat denselve soude beseten syn, soo leyt men denselven in de boeten ende houdt men
die op dese manieren: Tegen den sonnenonderganck sal men den personne dryemael
omme de kercke leyden ende daernae te drincken geven weywater ende alsdan te
bedde leggen wachtende dat den selve noch speecksel noch slaeplaeken offt iet anders
in synen monde en cryge, voor ierst ende voor al denselve die ablutie van den Pastoor
onder de misse genomen heeft ende den tyt van elcke boete duert negen dagen ende
nachten. Ende denselve en mach niet inder tyt dat hy in de boeten leyt van de geweyde
aerde gaen. Ende ist dat den patient door d’eerste boete van negen dagen niet en
betert, so doen se de boete voors. wederom, oock de derde reyse. Ende noch stervender
vele aff. Den patient die in de boete leyt heeft vier persoonen die hem waecken ende
worden dieselve gevisiteert van den pastoor’.
Voorgaande tekst komt hierop neer: Een mogelijk bezeten persoon
moest drie donderdagen op rij Stiphout bezoeken. Mocht hierbij door uiterlijkheden
blijken dat deze inderdaad bezeten was, dan werd de persoon ‘in de
boeten’ gelegd. De door de duivel bezetene werd bij zonsondergang drie maal
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren
HET MIRAKEL vAn HET HEILIG SACRAMEnT
TE STIPHOUT - 1342
dichter onbekend
De brandklok klepte door ‘t dorp
met klagend angstgeluid
de dorpers liepen opgeschrikt
en schuur en woning uit.
Zij gisten niet, zij vraagden niet
doch lieten huis en werk
reeds sloeg een vuur en rookkolom
hoog uit het dak der kerk.
De vlammen kronkelden om den nok
en balken stortten saam
een rossen gloed brak knettrend uit
door deur en vensterraam.
En handenwringend stond de schaar
naar ‘t schriktoneel te zien
zij wilden wel, maar konden niet
een hand ter redding bien.
Wie redt het Heilig Sacrament
riep d’oude dorpspastoor
ik kan niet meer, genade 0 God
wie breekt de vlammen door.
En biddend zonk hij op de knieën
en heel het volk met hem
o red het Heilig Sacrament
riep hij met zwakke stem.
Hij riep het beurtelings en bad
wat wijkt het volk uiteen
daar komt een jongling aangesneld
met overhaaste schreen.
Hij was op ‘t veld met paard en ploeg
en zag de vlammengloed
en was toen ijlings naar het dorp
ter hulpe heengespoed.
Hij hoorde ‘t roepen van de schaar
haar bidden en geween
drong door den muur van rook en vuur
naar binnen en verdween.
o God sta hem genadig bij
een kreet was 't, een gebed
wat duurde d’oogenblikken lang
opeens, Goddank, gered.
En zie daar komt de jongeling
met kalme schreden weer
het Allerheiligste in de hand
en knielde aandachtig neer.
In ‘t oog des grijzen dorpspastoor
blonk toen een dankbare traan
neen vader, de eer is niet aan mij
ik heb mijn plicht gedaan.
De vlammen weken voor mij uit
en Englen hielden wacht
en weder spoedde hij zich naar ‘t veld
zijn dagtaak moest volbracht.
Maar toen hij weer ter plaatse kwam
in ‘t harte vergenoegd
was door een wondre onzichtbare hand
den akker omgeploegd.
10 | 11

De Oude Toren in 1951 gezien vanaf het westen. (foto Jos Pé)
om de kerk geleid, waarna hij wijwater te drinken kreeg. Hij moest dan naar bed
gaan en nuchter blijven, totdat hij door de pastoor, tijdens de mis, van zijn zonden
werd gezuiverd. Daarna moest hij negen dagen en nachten boete doen. Hij mocht
in die tijd de kerk niet verlaten. Als de patiënt na de eerste negen dagen niet van
de duivel was verlost, moest het ritueel herhaald worden totdat hij genezen was.
Vier personen waakten over de patiënt en hij werd ook bezocht door de pastoor.
Het is niet verwonderlijk dat een bedevaart naar Stiphout ook wel als
straf werd opgelegd. Zo werd door de schepenen van Eindhoven op 30 september
1592 een zekere Hendrik Keyrens veroordeeld tot een bedevaart naar het Heilig
Sacrament in Stiphout of naar de Heilige Dimphna in Geel (België). Hendrik
had namelijk in een vlaag van verstandsverbijstering een stoel naar het hoofd
van zijn vrouw gegooid. De vrouw werd geraakt, viel van de trap en overleed.
Hendrik moest de strafbedevaart doen ‘teneynde hem sijn vijf sinnen mochten
behoet worden om in sulcken gelycken delicte nyet meer te vallen’.
Het laatste opgeschreven wonder dat bewaard is gebleven stamt uit
1599. Het betreft Jacob Goossens, een veertienjarige Helmondse jongen. Hij
was al drie jaar blind en ging met zijn ouders naar de Stiphoutse kerk. Zij
offerden en baden daar voor het Heilig Sacramentsaltaar. Op de weg naar huis
gebeurde het wonder. De jongen hief zijn hoofd op en zei: ‘Moeder, ik zie vogels
vliegen’. De kroniekschrijver noteerde tot slot: ‘en op de Stiphoutse aerde is hy
siende geworden’.
Nog in 1605 werd een vrouw uit ‘s-Hertogenbosch genaamd Linnich
van Geertruid opgepakt in de St. Janskathedraal wegens blasfemie (godslastering).
Zij verklaarde dat ze bezeten was en om die reden al bedevaarten had
gemaakt naar O.L. Vrouw te Aarle-Beek, Stiphout en het Heilig Bloed van
Boxtel. Blijkbaar hadden deze ondernemingen geen wonder bewerkstelligd.
Het Heilig Sacrament in oorlogstijd
In het laatste kwart van zestiende eeuw werd oostelijk Brabant zwaar
getroffen door oorlogshandelingen. De Tachtigjarige Oorlog tussen Spanje en de
Noord-Nederlandse opstandelingen was op zijn hoogtepunt. Ook Stiphout had
hier zwaar onder te lijden. Zo werden op 4 juli 1587 dorp en kerk door de soldaten,
onder bevel van de Graaf van Hohenlohe een van de generaals van Willem van
Oranje, in brand gestoken. De Stiphoutse pastoor Jan van Roy kon, met de hosties,
op tijd vluchten naar het kasteel van Helmond. Hier waren ook de nonnen van de
kloosters van Binderen, Hooydonck en Soeterbeeck naar toe gevlucht. Het was
de enige veilige plek in de wijde omgeving. Helmond en het kasteel werd verdedigd
door een klein leger soldaten van het Eindhovense garnizoen, bijgestaan
door burgers. Toen de vijand het kasteel naderde, werd er druk overlegd door de
aanwezigen op het kasteel. Het Heilig Sacrament uit Stiphout werd getoond en
aanbeden, waarna men ten strijde trok. Het kasteel kwam niet in handen van Van
Hohenlohe en er vielen veel slachtoffers bij de vijand. De lijken werden door de
belegeraars zélf verbrand en in wijnvaten meegenomen. Dit om niet bekend te
laten worden hoe groot de verliezen van het vijandige leger waren.
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren 12 | 13

Het is niet helemaal duidelijk wanneer het Heilig Sacrament verloren
is gegaan. In een betoog dat is opgenomen in een boek van J.B. Gramaye (1610)
vertelt de schrijver, dat hij vaak heeft gezien dat bezetenen zich naar Stiphout
haastten om het uitgestalde Sacrament te zien. Zelf had hij onder meer waargenomen
dat twee personen na enkele dagen van bezetenheid bevrijd raakten. De
Mierlose pastoor Augustinus Wichmans schreef nog in 1632 dat het Sacrament
van Stiphout schitterde door zoveel mirakelen, dat de faam daarvan zich overal
verspreidde en dat het dorp er wijd en zijd door beroemd werd. Ook had hij de
hosties meermalen gezien en vereerd. Misschien zijn de hosties het jaar daarop
verloren gegaan. In 1633 werd de kerk van Stiphout opnieuw geplunderd en in
brand gestoken, ditmaal door soldaten uit Kroatië.
De omwenteling na de Vrede van Munster
In 1648 werd de vrede van Munster getekend. Voor het Hertogdom
Brabant had dit grote gevolgen. Het werd in tweeën gesplitst. Het zuidelijke
deel bleef Spaans en het noordelijke deel ging naar de Republiek der Vereenigde
Onderstaande foto toont een menselijk schedelfragment dat rond 1980
gevonden is bij de Oude Toren in Stiphout. In zijn of haar voorhoofd is
een gat geboord met een dia meter van ruim één centimeter. De persoon
overleefde de operatie maar stierf enige tijd later. Dat is te herleiden aan het
feit dat het gat gedeeltelijk geheeld is. Deze levensgevaarlijke operatie noemt
men trepaneren. Het doel van de operatie is om de kwalijke geest te laten
ontsnappen bij een 'bezetene'. In het verleden werd deze operatie ook wel
kei-snijden genoemd.
(foto Theo de Jong)
Nederlanden. Het kwam onder direct gezag te staan van de Staten-Generaal in
’s-Gravenhage, vandaar dat het de naam Staats-Brabant kreeg. Het protestantisme
werd de officiële godsdienst. Daarom vielen alle kerkelijke goederen in
handen van de protestanten. Ook alle overheidsbanen zoals drossaard, secretaris
en vorster werden in principe door protestanten ingevuld. Er was wel godsdienstvrijheid,
maar katholieken mochten hun geloof niet openlijk belijden.
Erediensten werden bij particulieren in het geheim gehouden en pastoors
moesten onderduiken. In het voorjaar van 1672 viel de Franse koning Lodewijk
XIV de Republiek binnen. De katholieken hoopten op meer godsdienstvrijheid
onder de Fransen, maar daar kwam weinig van terecht, want deze moesten al
snel de aftocht blazen. Na hun vertrek werd het beleid ten aanzien van de katholieken
wel wat soepeler. Ze mochten hun erediensten, tegen betaling, houden
in zogenaamde schuurkerken. De Stiphoutse schuurkerk stond ongeveer op de
plek waar in 1884 de huidige Sint-Trudokerk is gebouwd. Het interieur van deze
kerk moet zó sober zijn geweest dat het zelfs een Brabantse uitdrukking opleverde:
‘Ik heb un Stippense kèrruk’. Dit werd gezegd wanneer men bij het kaartspel
slechte kaarten, zonder plaatjes, had gekregen.
Groot onderhoud
In de oude kerk werden niet alleen protestante erediensten gehouden,
maar hij fungeerde eveneens als school. Het handjevol protestanten in Stiphout
(tien tot vijftien mensen) kon de oude kerk niet goed onderhouden. Halverwege de
achttiende eeuw raakte het gebouw steeds meer in verval. Het dak begon te lekken
en moest met stro en graszoden min of meer dicht worden gemaakt. Er huisden
zelf konijnen in het kerkgebouw. Omdat de situatie onhoudbaar werd, besloot
men tot regelmatig onderhoud. In 1772 werd er een nieuwe haan op de torenspits
gezet. In de jaren daarop volgend werd het leien dak, stukje bij beetje, vernieuwd.
Ook de houten tussenverdiepingen en de torentrap werden gerepareerd.
In 1776 vond een aanbesteding plaats van een nieuw zesjarig onderhoudscontract.
Wat waren zoal de werkzaamheden? De vloer in het kruiskoor
moest uitgebroken worden. Het koor werd opnieuw betegeld met ‘beste nieuwe
Hollandse plavuijssen’. De oude plavuizen werden gebruikt om de gang in de
kerk te repareren. De muren van het koor werden aan de binnenzijde gestuukt
en gewit. Daarvoor moesten verschillende muurdelen opnieuw worden gemetseld.
Alle ramen in de kerk moesten opnieuw worden afgehangen. Bij de hoofdingang
werd een nieuwe ‘keyen dorpel’ aangebracht. De put op het kerkhof moest
nagenoeg compleet vernieuwd worden. De deur van de hoofd- en zij-ingang
moesten twee maal worden geschilderd.
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren 14 | 15

Tot slot werden in 1782 de ruiten in het oostelijke koor en in het kruiskoor
vervangen. Het lood was versleten en het glas was donker geworden van
ouderdom. Een en ander moest vervangen worden door ‘goed helder en klaar
Brabants glas’. Het is daarom niet verwonderlijk dat de bekende dominee
Stephanus Hanewinckel in 1800 zich lovend uitliet over de oude kerk van
Stiphout. Hij schreef dat Stiphout ’een nette kerk’ had, met een ’nette spitse toren’,
die ten noorden van het dorp, eenzaam in de akkers stond.
Stiphouts Bedevaertje
Halverwege de zeventiende eeuw werd in Stiphout een afdeling van
de Aartsbroederschap van het Heilig Sacrament opgericht. Hierin verenigden
zich een aantal vooraanstaande inwoners. Zij stelden zich tot doel om de
Sacramentsverering nieuw leven in te blazen. De verering van het Heilig
Sacrament werd verlegd naar de schuurkerk. De jaarlijkse bedevaart aldaar, vond
plaats op Sacramentsdag, de tweede donderdag na Pinksteren. In 1758 kwam
volgens de schout ‘jaerlijx op de roomsgesinde soo genaemde H. Sacramentsdag
(sijnde alsdan ingelijx het van ouds soo gedoopte Stiphouts Bedevaertje) een considerabele
menigte van vreemdelingen haere devotie verrichten in der roomsgesinde
kerkschuur alhier te Stiphout’. Bovendien werden op die dag allerlei kramen opgebouwd
in het dorp, waar messen, kammen, stoelen, koek en varkens werden
verkocht. Pas in de negentiende eeuw verdween deze jaarmarkt.
In de schuurkerk werd op Sacramentsdag in een monstrans het allerheiligste
opgesteld, waarvoor druk gebeden werd en een volle aflaat kon worden
verdiend. In de schuurkerk hing ook een schilderij dat was vervaardigd door een
onbekende plaatselijke kunstenaar kort na de brand van 1587. Het schilderij is
tegenwoordig te bewonderen in de Sint Trudokerk.
De Franse tijd
Bij de staatsregelingen van 1798 werd bepaald dat de oude parochiekerken
zouden worden toegewezen aan de grootste geloofsgemeenschap. Dat
waren in de meeste Oost Brabantse plaatsen de katholieken. Aan het begin van
de negentiende eeuw woonden er in Stiphout nog maar vijf protestanten, allemaal
bewoners van kasteel Croy. De schuurkerk was voor de katholieken echter
veel idealer gelegen dan de afgelegen oude kerk. In 1823 besloot men daarom
de kerk, op de toren na, af te breken en het sloopmateriaal te gebruiken om de
schuurkerk te verbeteren.
PASTOORS VAN DE SINT TRUDO PAROCHIE STIPHOUT
dooR dE EEuwEn HEEn
1348 Johannis priester van Stiphout
1418 - 1443 Henricus de Merica (Hendrik van der Heiden)
1443 Wilhelmi Everarts, plaatsvervanger van Henricus de Merica
1445 Rector Henricus Sluijsen
1468 - 1478 Nicolaus van der Laer
1470 - 1482 Heer Claes Jan Molners, investiet (pastoor) te Stiphout
1485 Johannes de Laer
1510 - 1525 Frater Henricus van Aerle
1546 - 1546 Gabriel Balthasaris, van Vlierden, alias van Brussel
1546 - 1552 Egiduis Pauli van Helmond
1552 Marcus Moreau, geboren Bisdom Langres (F)
1552 - 1566 Rector Godefridus Vervoert, alias van Helmond
1560 - 1566 Henricus de Fleru, alias van Lieshout
1561 Henricus Steenhuijs
1572 Heer Jan van Zoen
1590 Arnoldus zoon Arnoldus van den Hove
1566 - 1609 Jan van Roij
1609 - 1617 Bernart Matheus
1610 Henricus Gabriels, van Berchem
1636 Ant. Wijbos
1677 - 1684 Caspar Molesteens
1687 - 1706 wijlen Heer Hendrick vander Sande
1713 - 1720 Heer Joan Melis, van Gemert
1720 Lambertus Colen
1744 - 1766 Heer Arnoldus van Eijck, van Lierop
1766 - 1786 Heer Petrus Norb. Deelen, van Heeze
1787 - 1806 Christianus Olifiers, van Heusden
1806 - 1832 Antonius Wilhelmus van Roosmalen
1833 - 1873 Kuijpers
1873 - 1882 Andreas Maas
1882 - 1919 Henricus van de Ven
1919 - 1938 Cornelius Alphonsus van Kemenade
1938 - 1948 Johannes Cornelius Aloysius van der Veeken
1948 - 1964 Josephus Johannes Caroline Kavelaars
1964 - 1976 Johannes Josephus Lempens
1976 - 2006 Jo van Kessel
2006 - John van de Laar
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren 16 | 17

Eenzame toren omgeven door akkers
De toren was eigendom van de gemeente Stiphout en werd alleen nog
gebruikt voor het luiden van de klokken. Natuurlijk was het ook een belangrijk
oriëntatiepunt in de wijde omgeving. Terwijl men in het dorp druk bezig
was met de bouw van de nieuwe Sint Trudokerk, stond de Oude Toren eenzaam
weg te kwijnen. In 1884, toen de nieuwe kerk was voltooid, sloeg het noodlot
opnieuw toe. Op 5 juli werd de Oude Toren door blikseminslag in lichterlaaie
gezet. De Helmondse krant Het Nieuws van de Week, deed verslag van de brand:
‘Zaterdagnamiddag ontlastte zich boven deze gemeente een hevig onweder, vergezeld
van ontzettenden regen. De bliksem sloeg in den ouden toren en zette de spits
in lichterlaaie. Er viel aan geen blusschen te denken; zachtjes werkte het vuur naar
beneden en vernielde in drie uren tijds spits, houtwerk en balken. De twee klokken
vielen bijna onhoorbaar in eene massa vuur en brandend hout en smolten betrekkelijk
spoedig. Toren en klokken waren laag verzekerd. Het was een prachtig gezicht, toen in
het eerst de vlammen zich verhieven en den toren het aanzien eener kolossale kaars
gaven’. Alleen de stenen resten van de Oude Toren stonden nog overeind. Het
gesmolten brons met een gewicht van vijfhonderd kilo werd voor tweehonderdenvijftig
gulden verkocht aan de firma Petit en Fritsen in Aarle-Rixtel. In 1895
probeerde burgemeester Van Oorschot tevergeefs de ruïne op te laten blazen.
De Oude Toren als monument
Begin twintigste eeuw zag men inmiddels het historische belang van
de Oude Toren in. De toren werd in 1931 op de Voorlopige Lijst der Nederlandse
Monumenten van Geschiedenis en Kunst geplaatst. Voortaan viel hij onder
Monumentenzorg en werd wettelijk beschermd.
Bij de annexatie in 1968 werd de gemeente Stiphout in tweeën gedeeld.
De bebouwde kom met de Oude Toren kwam bij Helmond. Het agrarische deel
(Geeneind en Kruisschot) werd aan Aarle-Rixtel toegevoegd. Door de jaren heen
was de Oude Toren een spannende en avontuurlijke speelplek geworden voor de
plaatselijke jeugd. Je kon er goed vuurtje stoken want de ruïne trok als een schoorsteen.
Veel stenen zaten los en het was leuk om ze eruit te wrikken. Ook werden er
klimwedstrijden gehouden en je kon altijd zoeken naar botten en schedels.
Pas vanaf 1973 werd het verdere verval een halt toegeroepen. Door
deskundigen werd een zogenaamd consolidatieplan opgesteld. De toren kwam
in de steigers te staan om verder instorting te voorkomen en er werd een hekwerk
omheen gezet. Wegens geldgebrek zou het tot 1978 duren voordat de restauratie
voltooid was. Sindsdien pronkt de Oude Toren als vanouds en domineert hij de
wijde omgeving. De restauratiekosten werden met bijna 275.000 gulden over-
schreden en bedroegen uiteindelijk 739.000 gulden. Maar niemand maalde
daarom. Zéker niet meer, toen de toren in 1980 het prachtige decor vormde voor
de festiviteiten rond Stiphout 825. Als kers op de taart kreeg de toren in 1984 een
uurwerk dat afkomstig is van de gesloopte Heilig Hartkerk in Helmond.
Nog steeds staat de Oude Toren eenzaam tussen de akkers, een unieke
herinnering aan het middeleeuwse verleden van Stiphout, waar we zuinig op
moeten zijn. Het ziet er gelukkig naar uit dat dit nog lang zo blijft. De gemeente
Helmond hecht grote waarde aan de cultuurhistorische en landschappelijke
waarde van de Oude Toren en omgeving. In de Structuurvisie Stiphout staat het
voornemen om het gebied te vrijwaren van verdere verstedelijking. Nóg mooier
zou het zijn wanneer de gemeente Helmond, als eigenaar van de Oude Toren,
het gebouw toegankelijk zou maken voor publiek.
Bronnen
- Beijers, H., Van Bussel G.J., Van d’n Aabeemd tot de Zwijnsput, 1996
- Boes, G., De abdij van Sint-Truiden, van de stichting tot 1155, 1989
- Coenen, J., Gegeven Sint-Barbaradag, een overzicht van de geschiedenis van Nuenen, Gerwen en
Nederwetten, 2000
- Meulendijks, Th.H., De Heerlijkheid Stiphout, 2002
- Roosenboom, H., Het Helmond Boek, 2008
- Roosenboom, H., Oude Torenstraat, De Lindenberg, nr. 752, 2010
- Van Boven, M.W., Giebels, H.M.T.M., Den Hartog, H., Stiphout vanaf het begin..., 1980
- Wagemans, M.D., Timmers, J., Kerken, kerktorens en kerkplaatsen in het Rijk van Dommel
en Aa, 2011
- Van Stiphout, A., knipselmap met diverse artikelen uit o.a. Helmonds Dagblad en Eindhovens
Dagblad (in bezit van Hans Rooijakkers)
- nl.wikipedia.org
- www.meertens.knaw.nl
- www.rhce.nl
- www.adolphus.nl
- www.trudo-olvrouw.nl
Colofon
© 2013 Heemkundekring Helmont/Samenwerkingsverband Regio Eindhoven
Tekst en vormgeving: Marinus van den Elsen
Druk: Drukkerij Van Stiphout
Met dank aan: Henk Roosenboom, Theo de Jong, Theo Meulendijks, Sjaak de Waal,
Hans Rooijakkers, Tini Söhngen, Hans Vogels, Regionaal Historisch
Centrum Eindhoven
Foto en kaart omslag: Marinus van den Elsen, met dank aan Theo Meulendijks
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt, op welke
wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Heemkundekring Helmont
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren 18 | 19

D e R o o t
G e e n e i n d
D e H o f s t a d
A k k e r s
D e H o o g e
D e K e z i j
BB OO SS CC HH WW EE GG
D e W i l g e n
D e B o o m g a a
VV OO OO RR SS TT RR AA AA TT
J o o s t
De Roemortel
K a m p
HH OO GG E E WW EE GG
WW aa tt ee rr ll aa aa tt
Oude Toren
De bewogen geschiedenis van de StiphoutSe oude toren
Op de
Bergeijk
Hagelkruis
r d
CC RR OO II JJ SS E E SS TT AA PP
KK EE RR KK WW EE GG
D e R e g e n s t r e e p
D e H e e s e
GG RR OO EE NN E E W E G
SS TT II PP SS TT RR AA AA TT
Omgeving van de Stiphoutse
Oude Toren in 1832
A k k e r
KK OO OO LL
EE GG GG EE
SS TT RR AA AA TT JJ EE
a r
D e H e m e l a
SS TT RR AA AA TT
100 m 200 m 300 m
Bouwland
Weiland
Tuin
Boomgaard
Bomen
Schuurkerk
Water
Erf
Wegen
Huizen
Bakhuis/schuur
SS NN AA PP SS TT RR AA AA TT
De Lindenberg
Pastorie