Plusarrangementen voor vwo-leerlingen - School aan Zet

Plusarrangementen
voor vwo-leerlingen
Verkennend onderzoek op scholen in
Bèta Excellent
Annemarie van Langen

Plusarrangementen
voor vwo-leerlingen
Verkennend onderzoek op scholen in Bèta Excellent
December 2012
Annemarie van Langen

Foto omslag: Flip Franssen
© 2012 ITS, Radboud Universiteit Nijmegen
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden
verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan
ook, en evenmin in een retrieval systeem worden opgeslagen, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van
het ITS van de Radboud Universiteit Nijmegen.
No part of this book/publication may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means
without written permission from the publisher.

Inhoud
1 Onderzoeksopzet 1
1.1 Achtergrond: het programma Bèta Excellent 1
1.2 Plusarrangementen voor excellente leerlingen 1
1.3 Vraagstelling en onderzoeksopzet 2
1.3.1 Onderzoeksvragen 2
1.3.2 Bepaling scholensteekproef, verzamelen kenmerken plusarrangementen 3
1.3.3 Verzamelen van achtergrond- en prestatiekenmerken van leerlingen 3
1.3.4 Afname van een vragenlijst aan leerlingen 4
1.4 Leeswijzer 4
2 De plusarrangementen van de onderzoeksscholen 6
2.1 Inleiding 6
2.2 Plusarrangementen in leerjaar 1 en 2 6
2.3 Plusarrangementen in leerjaar 5 12
2.4 Vervolg 14
3 Achtergrondkenmerken en prestaties van plusdeelnemers 16
3.1 Inleiding 16
3.2 Achtergrondkenmerken 17
3.3 Voorafgaande prestaties 20
3.4 Huidige prestaties 25
3.5 Vervolg 31
4 Sociaal-emotionele attitudes van plusdeelnemers 32
4.1 Inleiding 32
4.2 De inhoud van de vragenlijst 32
4.3 Selectie onderzoeksgroep en verloop dataverzameling 35
4.4 Schoolbeleving en schoolcommitment van plusdeelnemers en reguliere leerlingen 37
4.5 Empowerment van plusdeelnemers en reguliere leerlingen 40
4.6 Excellentieschalen en typen 41
4.7 Toekomstplannen 46
4.8 Vervolg 52
5 Managementsamenvatting 53
Literatuur 61

1 Onderzoeksopzet
1.1 Achtergrond: het programma Bèta Excellent
Het Platform Bèta Techniek heeft in schooljaar 2011-2012 het programma Bèta Excellent uitgevoerd,
samen met 250 scholen voor voortgezet onderwijs. De scholen hebben in deze periode
met hulp van experts, partnerorganisaties en het programmateam een bijdrage geleverd aan het
ontwikkelen van kennis en kunde (‘bouwstenen’) ten aanzien van de volgende vijf thema’s:
Opbrengstgericht werken & basisvaardigheden; Professionalisering in omgaan met verschillen;
Lerende organisatie & HRM-beleid; Excellentie & hoogbegaafdheid en Bèta & techniek. Deze
beleidsthema's vinden hun oorsprong in de departementale Actieplannen Beter Presteren en
Leraar 2020, en liggen ook ten grondslag aan het Bestuursakkoord VO (2012-2015). De bouwstenen
die het programma Bèta Excellent oplevert, vormen een belangrijke kennisbasis voor het
programma School aan Zet dat vanaf 2012 van start gaat.
Elke deelnemende school diende in Bèta Excellent aan tenminste twee van de bovengenoemde
vijf beleidsthema’s te werken. Een deel koos voor het thema Excellentie & hoogbegaafdheid.
Op 31 van deze scholen is in schooljaar 2011-2012 door het ITS een onderzoek uitgevoerd naar
de plusarrangementen die op deze scholen worden aangeboden aan excellente leerlingen in het
vwo. De onderzoeksbevindingen kunnen eveneens dienen als bouwsteen waarmee de kennis
over dit onderwerp wordt vergroot en andere scholen inspiratie kunnen opdoen. Over het onderzoek
doen we in dit rapport nader verslag.
1.2 Plusarrangementen voor excellente leerlingen
Uit de literatuur weten we dat de term ‘plusarrangement’ in het voortgezet onderwijs naar diverse
situaties kan verwijzen (Mooij & Fettelaar, 2010; Veltkamp, De Vrije & De With, 2011; Van
Langen, 2012). Zo’n arrangement kan bijvoorbeeld betrekking hebben op een programma van
enkele uren per week voor individuele leerlingen, maar ook op aparte klassen die gedurende het
hele schooljaar door een eigen onderwijsaanbod ontvangen. Variatie kan optreden naar leerjaar
en ook naar schooltype, ofschoon vooral vwo-scholen en gymnasia vaak plusarrangementen
aanbieden, met name in de onderbouw. Ook het competentiegebied waarop het arrangement
zich richt, kan verschillen. Veel plusarrangementen hebben betrekking op cognitieve leergebieden
zoals exacte vakken en/of vreemde talen, maar ook arrangementen met een aanbod op het
terrein van cultuur of sport zijn bekend. Deels in samenhang hiermee verschillen ook de doelen;
soms gaat het vooral om vermeerdering van cognitieve kennis en vaardigheden, elders spelen
ook sociaal-emotionele aspecten (zoals leren samenwerken, verbeteren van de motivatie) en/of
de ontwikkeling van meta-cognitieve vaardigheden (kritisch denken, onderzoek doen, leren
plannen) een belangrijke rol. Ook zijn er scholen die helemaal geen duidelijke criteria en doelen
vaststellen ten aanzien van het plusarrangement (Veltkamp e.a., idem). De didactische werkwijze
in de arrangementen is evenmin overal gelijk, al is wel op veel plaatsen sprake van ‘compac-
1

ten’ en ‘verrijken’. Daaronder verstaat men het indikken of weglaten van reguliere lesstof om
zodoende ruimte te creëren voor verdieping of verbreding. De begeleiding van de plusarrangementen
is meestal in handen van docenten, maar zij verschillen onderling in ontvangen training
en aansturing en ook wordt het onderwijs soms deels buiten school en/of door externe deskundigen
(o.a. van universiteiten en hogescholen) verzorgd.
Ook de selectie van leerlingen voor het plusarrangement varieert tussen scholen, en dat hangt
weer samen met het gebrek aan eenduidigheid rond het begrip ‘excellentie’. Mooij en Fettelaar
(2010) stellen vast dat de meest gangbare definitie van excellente leerlingen in het primair en
voortgezet onderwijs neerkomt op de vijf tot tien procent best presterende leerlingen, in vergelijking
tot hun klasgenoten. In het actieplan Beter Presteren wordt gerept van de twintig procent
best presterende leerlingen. Hoe dan ook gaat het om een relatieve definitie die per school verschillend
kan uitpakken. Ook maakt het nogal wat uit op welk competentiegebied de leerlingen
dan hoog scoren. Cognitief zeer getalenteerde leerlingen (hoogbegaafden) scoren in principe
hoog op algemene capaciteitentesten (IQ-testen). Vaak ervaren deze leerlingen echter onvoldoende
uitdaging in het onderwijs en gaan in de loop der jaren steeds meer verschijnselen vertonen
van onderpresteren (Mooij & Fettelaar, idem). Daardoor behoren zij niet altijd tot de
hoogst scorende groep bij specifieke schoolvaardighedentoetsen, zoals de Cito-Eindtoets. Ook
vertonen zulke leerlingen vaak motivatie- en gedragsproblemen, terwijl voor sommige plusarrangementen
juist alleen hoog gemotiveerde leerlingen in aanmerking komen.
1.3 Vraagstelling en onderzoeksopzet
1.3.1 Onderzoeksvragen
Het ligt voor de hand dat ook op de scholen van Bèta Excellent de plusarrangementen voor excellente
vwo-leerlingen van elkaar verschillen in velerlei opzichten. In combinatie met het aantal
betrokken scholen (31) en de korte tijdspanne (schooljaar 2011-2012) is het onderzoek dat
we hierna beschrijven daarom inventariserend van aard, en zal er geen sprake kunnen zijn van
het vaststellen van robuuste effecten van de deelname aan een plusarrangement op de cognitieve
of niet-cognitieve vaardigheden van de deelnemende leerlingen. De vraagstelling die ten grondslag
ligt aan dit onderzoek kan uiteengelegd worden in drie delen:
1. Welke algemeen beschrijvende kenmerken hebben de plusarrangementen voor vwoleerlingen
op de onderzoeksscholen?
2. Wat zijn de achtergrond- en prestatiekenmerken van de leerlingen die deelnemen aan deze
plusarrangementen en in welke opzichten verschillen zij van hun klasgenoten die hieraan
niet deelnemen? In hoeverre varieert dit tussen de scholen?
3. Welke sociaal-emotionele competenties en houdingen kunnen worden vastgesteld bij de
deelnemende leerlingen in vergelijking tot een controlegroep van niet-deelnemende klasgenoten
en in hoeverre varieert dat tussen de scholen?
2

Om deze vragen te kunnen beantwoorden is een onderzoek opgezet in drie fasen die in de volgende
paragrafen kort worden geschetst.
1.3.2 Bepaling scholensteekproef, verzamelen kenmerken plusarrangementen
In de eerste onderzoeksfase heeft het Platform Bèta Techniek zelf een voorlopige selectie van
35 scholen aangewezen die zouden kunnen meewerken aan het onderzoek. Het ging om deelnemende
scholen aan Bèta Excellent die hadden aangegeven te willen werken aan het beleidsthema
‘Excellentie & hoogbegaafdheid’ en die in 2011-12 een plusarrangement voor vwoleerlingen
aanboden. Ook zijn enkele controlescholen toegevoegd die wilden werken aan het
thema excellentie zonder dit te combineren met een plusarrangement. Het ITS heeft in december
2011 van al deze scholen zoveel mogelijk gegevens over hun plusarrangement geïnventariseerd.
Het betreft deels informatie die het Platform al had verzameld via het aanmeldingsformulier en
startgesprek van het programma Bèta Excellent, en deels informatie die op de website van de
school staat. Op grond van deze eerste inventarisatie zijn vier scholen uit de steekproef verwijderd,
omdat sprake was van te grote onduidelijkheid of vaagheid over het (bestaan van een)
plusarrangement, of omdat dit plusarrangement pas kort tevoren was opgestart en er nog geen
ervaring mee was opgedaan. Bij de uiteindelijke selectie van 31 onderzoeksscholen heeft het
ITS in januari 2012 een telefonische enquête afgenomen over enkele kwantitatieve, algemeen
beschrijvende kenmerken van de arrangementen. Hiermee kon de eerste onderzoeksvraag worden
beantwoord en het vervolgonderzoek worden gestart.
1.3.3 Verzamelen van achtergrond- en prestatiekenmerken van leerlingen
De tweede fase van het onderzoek vond plaats met behulp van de 31 geselecteerde vwo-scholen
c.q. vwo-afdelingen van scholen. Van tevoren zijn deze scholen ingedeeld in drie groepen, op
grond van de informatie verzameld in de eerste onderzoeksfase. In groep A zitten negentien
scholen die in 2011-2012 een duidelijk afgebakend plusarrangement voor excellente vwoleerlingen
in de onderbouw aanboden. Zij hebben aan het onderzoek deelgenomen met de leerjaren
1 en 2 1 . In groep B zitten zeven scholen die in 2011-2012 een duidelijk afgebakend plusarrangement
voor excellente vwo-leerlingen in de onder- en bovenbouw aanboden. Zij hebben aan
het onderzoek deelgenomen met de leerjaren 1 en 5. Groep C omvat vijf controlescholen die in
2011-2012 geen duidelijk afgebakend plusarrangement kenden 2 . Deze scholen fungeren als
vergelijkingsgroep in het onderzoek; zij hebben meegedaan aan het onderzoek met leerjaar 1 en
2 óf leerjaar 1 en 5 (willekeurig gekozen).
1 Eén school bleek achteraf alleen een plusarrangement in leerjaar 1 te hebben. Leerjaar 2 van deze school is niettemin
ook in het onderzoek betrokken, waarbij de school beschouwd is als controleschool.
2 Dat wil overigens niet zeggen dat er geen aandacht voor excellente leerlingen was; er kan ook sprake zijn geweest
van een heel individueel en divers aanbod (‘op maat’).
3

Op de scholen zijn in februari-maart 2012 bij de schooladministraties twee soorten kenmerken
opgevraagd van alle vwo-leerlingen in de betreffende leerjaren die deelnamen aan het plusarrangement,
plus van alle vwo-leerlingen uit dezelfde leerjaren die daaraan niet deelnamen (op
de scholen in groep C betrof dit alle leerlingen). Het gaat om de volgende kenmerken:
• achtergrondkenmerken zoals geboortedatum, sekse, geboorteland en nationaliteit;
• prestatie- en onderwijsindicatoren, zoals Cito-Eindtoetsscore, basisschooladvies, andere beschikbare
toets- en testscores, recente rapportcijfers, leerjaar en schooltype, van Tweede Fase-leerlingen
ook de profielkeuze.
Het verzamelen (soms ook nog invoeren) van deze gegevens en vooral het stroomlijnen daarvan,
zodat alle gegevens opgenomen zijn in een databestand met een beperkt aantal vaste variabelen,
bleek een bewerkelijke klus. Die heeft echter wel geresulteerd in een toegankelijk bestand
van kenmerken van leerlingen binnen scholen, met een onderscheid naar deelnemers aan
het plusarrangement van de school en hun jaargenoten op het vwo.
Per school werden overigens slechts twee leerjaren in het onderzoek betrokken om de onderzoekslast
beperkt te houden. Uiteraard was het wel belangrijk om zoveel mogelijk op alle scholen
dezelfde leerjaren te betrekken, zodat de te verzamelen gegevens goed vergelijkbaar zouden
zijn. Over het algemeen mag worden aangenomen dat de leerlingen in de twee leerjaren een
goede afspiegeling vormen van de gehele schoolpopulatie, tenzij er sprake is geweest van ingrijpende
interne schoolveranderingen.
1.3.4 Afname van een vragenlijst aan leerlingen
Voor de derde onderzoeksfase is uit het hiervoor beschreven databestand per school een selectie
gemaakt van alle leerlingen die deelnamen aan het plusarrangement, plus een zoveel mogelijk
vergelijkbare controlegroep (op scholen in groep C is alleen een controlegroep geselecteerd). In
totaal ging het om ruim 3100 vwo-leerlingen op 31 scholen; gemiddeld dus 100 leerlingen per
school, uit leerjaar 1 en 2 of leerjaar 1 en 5.
Aan deze leerlingen is in de periode april-juni 2012 met hulp van de schoolcontactpersoon een
schriftelijke vragenlijst voorgelegd. Deze vragenlijst bevatte uitsluitend vragen met gesloten
antwoordcategorieën, was optisch inleesbaar (d.w.z. machinaal te verwerken) en kon in circa
twintig minuten worden ingevuld. Met de vragen werden enkele sociaal-emotionele concepten
(sociale schoolbeleving, commitment aan school, empowerment, excellentietype) alsook de toekomstplannen
van de leerlingen gemeten. Ook deze onderzoeksfase heeft een toegankelijk databestand
met gegevens op leerlingenniveau opgeleverd.
1.4 Leeswijzer
In hoofdstuk 2 van dit rapport wordt een overzicht gegeven van de algemeen beschrijvende
kenmerken van de plusarrangementen van de onderzoeksscholen. Ook worden op basis van
deze kenmerken de scholen en hun plusarrangement ingedeeld in enkele typen of categorieën
4

(onderzoeksvraag 1). In hoofdstuk 3 worden de verzamelde achtergrondkenmerken en prestatiekenmerken
gepresenteerd van de leerlingen die deelnamen aan de plusarrangementen, en ter
vergelijking ook van hun klasgenoten die niet deelnamen. Nagegaan wordt of deze kenmerken
van de plusdeelnemers sterk verschillen tussen scholen en in hoeverre dit gerelateerd is aan het
type plusarrangement (onderzoeksvraag 2). In hoofdstuk 4 doen we verslag van de resultaten
van de leerlingenvragenlijst en we laten zien in welke mate er verschillen zijn tussen de plusdeelnemers
en de overige leerlingen, zowel binnen als tussen scholen. Ook hierbij gaan we na in
hoeverre dit gerelateerd is aan het type plusarrangement (onderzoeksvraag 3). Hoofdstuk 5 tenslotte
geeft een samenvatting van alle voorafgaande onderzoeksbevindingen, uitmondend in een
aantal kernconclusies en aanbevelingen.
5

2 De plusarrangementen van de onderzoeksscholen
2.1 Inleiding
Zoals we in hoofdstuk 1 hebben beschreven, is via diverse bronnen informatie verzameld over
de plusarrangementen van de onderzoeksscholen. Al deze informatie wordt gebruikt voor de
beschrijving en typering van de plusarrangementen in dit hoofdstuk. Vooraf willen we benadrukken
dat elk plusarrangement uniek is, en dat dit hoofdstuk daaraan per definitie niet geheel
recht kan doen. We presenteren hier namelijk uitsluitend een aantal algemeen beschrijvende
kenmerken van de arrangementen. In een afzonderlijke brochure van het Platform die eveneens
in 2012 verschijnt, worden de plusarrangementen van acht van de 31 scholen wel diepgaander
beschreven (Van Langen, 2012).
In de paragrafen hierna maken we onderscheid tussen plusarrangementen in leerjaar 1, leerjaar 2
en leerjaar 5 van de scholen. Dat is nodig omdat later in dit rapport per leerjaar een link zal
worden gelegd tussen het type plusarrangement en de onderzoeksbevindingen.
2.2 Plusarrangementen in leerjaar 1 en 2
Op 26 van de 31 onderzochte scholen is sprake van een afgebakend plusarrangement voor vwoleerlingen
in leerjaar 1. We beschrijven hierna enkele relevante kenmerken van deze 26 scholen
en hun plusarrangementen. Op achttien scholen, een deelverzameling uit eerdergenoemde 26, is
ook het plusarrangement in leerjaar 2 onderzocht. Die worden hierna eveneens beschreven.
Op de acht scholen waarvan het plusarrangement van leerjaar 1 maar niet van leerjaar 2 wordt
beschreven, is overigens meestal ook een plusarrangement in leerjaar 2 aanwezig. Deze zijn
echter niet betrokken bij het onderzoek, omdat op deze scholen het plusarrangement in leerjaar
5 is onderzocht.
Aangeboden schooltypen en aparte plusklassen in leerjaar 1 en 2
De scholen met een onderzocht plusarrangement in leerjaar 1 en soms ook leerjaar 2 verschillen
in de wijze waarop ze de brugklassen en tweede klassen voor vwo-leerlingen hebben ingedeeld.
Sommige scholen kennen dakpanconstructies met een combinatie van havo en vwo, andere
scholen niet. Een en ander is weergegeven in tabel 2.1.
Voorts hebben sommige scholen aparte plusklassen ingericht waarin de plusdeelnemers vrijwel
alle lestijd doorbrengen (voltijd plusklas). Op andere scholen zitten de plusdeelnemers een aantal
uren per week en/of per jaar in een aparte plusklas, en brengen ze de overige tijd door in een
reguliere klas (deeltijd plusklas). Een derde groep scholen kent helemaal geen aparte plusklassen,
voltijd noch deeltijd; de leerlingen zitten in reguliere klassen tussen de andere leerlingen, en
6

verlaten deze soms om individueel of in kleine groepjes aan extra projecten of opdrachten te
werken (individueel arrangement). Ook deze informatie is in tabel 2.1 opgenomen.
Tabel 2.1 – Indeling klassen voor vwo-leerlingen en type plusarrangement in leerjaar 1(betreft
26 scholen)en leerjaar 2 (betreft 18 van deze 26 scholen)
Leerjaar 1
Aantal
scholen
Individueel
arrangement
7
Deeltijd
plusklas
Voltijd
plusklas
Alleen havo/vwo 8 1 1 6
Havo/vwo en vwo 1 9 3 1 5
Alleen vwo 1 3 1 1 1
Alleen gymnasium 6 4 0 2
Leerjaar 2
Aantal
Scholen
Individueel
arrangement
Deeltijd
plusklas
Voltijd
plusklas
Havo/vwo en vwo 1 4 1 1 2
Alleen vwo 1 11 3 2 6
Alleen gymnasium 3 1 0 2
De gegevens uit deze tabel zijn afkomstig van de telefonische enquête en de website van de scholen.
1 Onder vwo verstaan we atheneum, atheneum en gymnasium, technasium of ongedeeld vwo.
Alle scholen waarvan het plusarrangement zowel in leerjaar 1 als 2 wordt onderzocht, hebben
een vergelijkbaar type plusarrangement in beide jaren.
Overigens wijzen we er op dat de in de tabel genoemde niveau-indeling van de klassen betrekking
heeft op de reguliere vwo-leerlingen van de scholen, en dus voor de plusdeelnemers anders
kan uitpakken. Dat geldt bijvoorbeeld voor de zes scholen die alle reguliere leerlingen onderbrengen
in brugklassen havo/vwo en daarnaast een voltijd plusklas hebben: laatstgenoemde klas
duiden zij aan als vwo+ klas (2x) of hoogbegaafdenklas (4x). Ook is er één school die alle reguliere
vwo-leerlingen in leerjaar 1 en 2 onderbrengt in atheneumklassen, en alle plusdeelnemers
in gymnasiumklassen.
Aantal plusdeelnemers
Op de 26 onderzoeksscholen met een onderzocht plusarrangement in leerjaar 1 treffen we in
totaal 774 plusdeelnemers in leerjaar 1 aan. Dat is een gemiddelde van dertig plusdeelnemers
per school. De range tussen scholen varieert echter sterk: van twee plusdeelnemers tot 201 plusdeelnemers
in leerjaar 1. Het percentage plusdeelnemers ten opzichte van alle vwo-leerlingen
(d.w.z. alle leerlingen in brugklas atheneum, gymnasium en ongedeeld vwo) bedraagt in leerjaar
1 ongeveer 27 procent. Dit percentage is overigens berekend exclusief de scholen die alleen
havo/vwo-brugklassen kennen, omdat op deze scholen onduidelijk is wie vwo-leerlingen zijn en
wie havo-leerlingen.

Op één school is dus sprake van 201 plusdeelnemers in leerjaar 1. Het betreft een school met
een individueel plusarrangement, waaraan maar liefst 94 procent van alle vwo-leerlingen deelneemt.
Op de andere scholen met een individueel arrangement gaat het om drie tot negentien
procent van alle vwo-leerlingen. Het is de vraag of het arrangement van eerstgenoemde school
wel een plusarrangement (voor excellente leerlingen) mag heten. Zonder deze school zakt het
aantal plusdeelnemers in leerjaar 1 naar 573 (gemiddeld 23 leerlingen per school) en naar twintig
procent van alle vwo-leerlingen.
Op de achttien scholen met een onderzocht plusarrangement in leerjaar 2 treffen we 357 plusdeelnemers
aan; gemiddeld twintig plusdeelnemers per school met een minimum van vier en
een maximum van 41. Het percentage plusdeelnemers ten opzichte van alle vwo-leerlingen in
leerjaar 2 bedraagt twintig procent. Eerdergenoemde school met 201 plusdeelnemers in leerjaar
1, heeft in leerjaar 2 ‘slechts’ 39 plusdeelnemers (28% van alle vwo-leerlingen in leerjaar 2 op
deze school) en wijkt daarmee veel minder af van de overige scholen dan in leerjaar 1.
Organisatie van het plusarrangement in leerjaar 1 en 2
Uit tabel 2.1. bleek dat er twaalf onderzoeksscholen zijn waar de plusdeelnemers in leerjaar 1
niet in een voltijd plusklas zitten; zij brengen een deel van de lestijd door in een reguliere klas
tussen hun leeftijdsgenoten. Hetzelfde geldt voor de plusdeelnemers in leerjaar 2 van acht onderzoeksscholen.
Deze leerlingen verlaten soms (d.w.z. gedurende een aantal uren per week
en/of een aantal weken per jaar) de reguliere klas om individueel/in kleine groepjes of in de
deeltijd plusklas te werken aan speciale projecten, opdrachten en activiteiten. Zoals uit tabel 2.2
blijkt, kan tussen en soms ook binnen deze scholen het aantal uren dat de plusdeelnemer de
reguliere klas verlaat flink variëren.
Tabel 2.2 – Aantal uren dat de plusdeelnemer in leerjaar 1 (12 scholen) en leerjaar 2 (8 scholen)
de reguliere klas verlaat. Betreft alleen scholen zonder voltijd plusklas.
8
Leerjaar 1 Leerjaar 2
Totaal I DP Totaal I DP
Dat verschilt sterk tussen plusdeelnemers, als volgt: 5 3
-Minimaal 0 – maximaal 3 uur per week 1
-Minimaal 0 – maximaal 10 uur per week 1 1
-Minimaal 0 – geen maximum per week 1 1
-Minimaal 2 – maximaal 3 uur per week 1 1
-Minimaal 2 – geen maximum per week vastgesteld 1
Dat is voor alle plusdeelnemers ongeveer gelijk, namelijk: 7 5
-2 uur per week, 16 weken per jaar 2 1
-2 uur per week, 20 weken per jaar 1 1
-2 uur per week, 40 weken per jaar 1 1
-5 uur per week, 20 weken per jaar 1
-9 uur per week, 40 weken per jaar 1 1
-18 uur per week, 5 weken per jaar 1 1
De gegevens uit deze tabel zijn afkomstig van de telefonische enquête en de website van de scholen.
I= individueel arrangement, DP=deeltijd plusklas

Uit tabel 2.2 komt een forse variatie naar voren. Aan de ene kant zijn er scholen waar de plusdeelnemer
niet meer dan 1 of 2 uur per week de reguliere klas verlaat, soms bovendien slechts
in een deel van het schooljaar. Aan de andere kant van het spectrum zien we een school waar de
plusdeelnemer zowel in leerjaar 1 als 2 gedurende het hele schooljaar 9 uur per week de reguliere
klas verlaat om in de deeltijd plusklas door te brengen. Ook is er een school waar de plusdeelnemers
18 uur per week de reguliere klas verlaten om deel te nemen aan de deeltijd plusklas,
maar dat slechts voor een periode van 5 (project)weken per jaar.
Compacten
Het verlaten van de reguliere klas om aan eigen projecten te werken, individueel of in de deeltijd
plusklas, zou je een vorm van ‘compacten’ kunnen noemen; d.w.z. het verwerken van de
verplichte lesstof in minder tijd dan er voor staat voor de overige leerlingen, om zodoende ruimte
voor verbreding/verdieping te creëren. Deze manier van compacten komt er op neer dat plusdeelnemers
die soms hun reguliere klas verlaten, eenvoudigweg bepaalde lessen missen die hun
klasgenoten wel aangeboden krijgen. Hoeveel uren dat zijn, is af te leiden uit tabel 2.2.
Als er sprake is van een voltijd plusklas, kan het compacten echter ook een andere vorm krijgen:
de leerkrachten bieden de verplichte lesstof daadwerkelijk compacter aan, groepsgewijs aan de
hele plusklas. Bijvoorbeeld door sneller door de stof heen te gaan en herhalingsopdrachten weg
te laten of door een ‘top-down’ benadering of vakoverstijgende aanpak te kiezen. Het aantal
uren dat daarmee wordt gewonnen, is op sommige scholen heel duidelijk aan te wijzen, doordat
het per vak wordt berekend. Bijvoorbeeld als uit de lessentabellen blijkt dat in de plusklas 1 uur
minder wiskunde, Nederlands en Frans wordt gegeven dan in de reguliere vwo-klas. Op andere
scholen is het echter veel lastiger vast te stellen, omdat het compacten samengaat met thematisch
en vakoverstijgend werken en de lessentabel van de plusklas totaal onvergelijkbaar is met
die van de reguliere vwo-klas.
Ook de wijze waarop de scholen met een voltijd plusklas de met compacten gewonnen tijd inzetten
ten behoeve van verrijking, is variabel. Op veel scholen gaat het om inzet in wekelijkse
blokuren, maar inzet in een paar projectweken per jaar komt ook voor.
Keuzevrijheid bij compacten en verrijken in leerjaar 1 en 2
In de telefonische enquête is aan de scholen gevraagd of er specifieke vakken zijn aangewezen
voor het compacten; vakken dus waarin de plusdeelnemers minder les krijgen dan de reguliere
vwo-leerlingen. Ook is gevraagd of de plusdeelnemers zelf de onderwerpen, leergebieden of
vakken kunnen kiezen waarin zij extra verdiepen of verbreden. De antwoorden van de scholen
zijn weergegeven in tabel 2.3.
9

Tabel 2.3 – Mate van keuzevrijheid bij compacten en verrijking in leerjaar 1 (26 scholen) en
leerjaar 2 (18 scholen)
10
Leerjaar 1 Leerjaar 2
I DP VP I DP VP
Zijn er specifieke vakken aangewezen voor het compacten?
Ja 0 2 10 0 2 7
Nee 9 1 4 5 1 3
Wie kiest de onderwerpen voor verdieping/verbreding in leerjaar 1?
Geheel vrije keuze leerling 4 0 0 2 0 0
Gedeeltelijk vrije keuze, gedeeltelijk bepaald door de school 5 1 7 3 1 5
Geheel bepaald door de school 0 2 7 0 2 5
Alle gegevens uit deze tabel zijn afkomstig van de telefonische enquête.
* I= individueel arrangement, DP=deeltijd plusklas, VP=voltijd plusklas
Op geen van de scholen met een individueel arrangement worden specifieke vakken aangewezen
voor het compacten. Waarschijnlijk is dit per leerling verschillend, afhankelijk van de vraag
bij welke vakken hij/zij gemakkelijk lessen kan missen. Er zijn overigens wel scholen die daarbij
bepaalde vakken, zoals bijvoorbeeld lichamelijke opvoeding, bij voorbaat uitsluiten.
Op de scholen met een aparte plusklas worden wel relatief vaak specifieke vakken aangewezen
voor het compacten. Dit ligt ook voor de hand, omdat op die scholen sprake is van een groepsgewijs
aanbod voor de plusdeelnemers. Toch geldt dit niet voor alle scholen met een voltijd
plusklas, vermoedelijk omdat er soms sprake is van een thematisch, vakoverstijgend onderwijsprogramma
waarin afzonderlijke vakken niet meer als zodanig voorkomen. Op scholen waar
wel specifieke vakken zijn aangewezen voor het compacten, worden overigens bij leerjaar 1 het
meest genoemd: Nederlands (11x), wiskunde (9x) en Engels (7x). Daarnaast worden veel andere
vakken door hooguit enkele scholen genoemd, zoals Frans, aardrijkskunde, techniek en biologie.
Bij leerjaar 2 worden het meest genoemd: Nederlands (4x), Frans (4x), Engels en Duits
(beide 3x). Ook hier worden veel andere vakken daarnaast door één of twee scholen genoemd,
zoals wiskunde, techniek, aardrijkskunde en natuurkunde.
Tabel 2.3 laat tevens zien dat niet één van de scholen met een aparte plusklas de keuze voor de
verrijkingsonderwerpen in leerjaar 1 of 2 geheel overlaat aan de leerling: deze keuze wordt gedeeltelijk
of geheel bepaald door de school. Op de scholen met een individueel arrangement is
de keuze soms wel geheel vrij voor de leerling, maar er zijn er ook waar deze keuze eveneens
gedeeltelijk door de school wordt bepaald (zie ook hierna).

Leergebieden en doelen
In de telefonische enquête is een vraag gesteld over de domeinen/leergebieden die in het kader
van het plusarrangement in leerjaar 1 en/of leerjaar 2 aan de plusdeelnemers worden aangeboden.
Het resultaat is echter erg diffuus en in combinatie met de informatie van de websites en de
aanmeldingsgegevens voor Bèta Excellent wordt duidelijk waarom. Er zijn inderdaad scholen
die expliciet bepaalde vakken aanbieden in het kader van het plusarrangement; vakken die niet
standaard in het programma van de onderbouw van het vwo voorkomen, zoals filosofie, natuurwetenschappelijk
onderzoek, informatica, robotica, Spaans, Chinees of versterkt Engels. Het
betreft vooral scholen met een aparte plusklas, die deze vakken dan groepsgewijs aanbieden.
Maar er zijn ook scholen met een aparte plusklas die vakoverstijgende projecten of thema’s
aandragen waarbinnen allerlei onderwerpen aan de orde kunnen komen en die ook sterk gericht
zijn op het verwerven van metavaardigheden zoals samenwerken, onderzoeken of presenteren.
Een combinatie van het voorafgaande komt eveneens voor. Op scholen waar sprake is van een
individueel plusarrangement, wordt het soms geheel aan de leerling overgelaten op welk vlak de
verrijking betrekking heeft; het kan variëren van een vreemde taal leren, viool spelen, je paard
africhten, een reisgids schrijven, een film opnemen, software ontwerpen, enzovoort. Andere
scholen bieden diverse lesmodules aan waaruit de plusdeelnemers mogen kiezen (bijvoorbeeld,
kunstgeschiedenis, filosofie, EHBO, websites ontwerpen) of stellen geen eisen aan het onderwerp
maar wel aan de uitvoering (bijvoorbeeld eigen onderzoek uitvoeren, werkstuk schrijven;
eveneens vaardigheden op metaniveau).
Het bovenstaande maakt het lastig scholen in te delen op grond van de inhoud van hun plusaanbod.
Wel kunnen we vaststellen dat niet één school een uitsluitend creatief of sportief plusarrangement
aanbiedt. Cognitieve en metacognitieve vaardigheden staan bij de meeste scholen
voorop, soms in combinatie met sociaal-emotionele competenties. Sommige scholen leggen een
lichte nadruk op de bètavakken.
Selectie van plusdeelnemers
Aan de 26 scholen waarvan we het plusarrangement in leerjaar 1 onderzoeken, is gevraagd welke
zaken men laat meewegen om de plusdeelnemers te selecteren. Het antwoord is weergegeven
in tabel 2.4. De selectieprocedure voor leerjaar 2 is niet apart onderscheiden, want op de achttien
scholen die het betreft is het antwoord voor leerjaar 1 en 2 geheel gelijk. Volledigheidshalve
maken we in de tabel weer onderscheid naar het type plusarrangement.
11

Tabel 2.4 – Wat weegt mee bij de selectie van plusdeelnemers?Betreft 26 scholen met plusarrangement
in leerjaar 1; naar type arrangement.
I * DP * VP * Specifieke criteria genoemd
Nee Ja Nee Ja Nee Ja
Score Cito-toets 6 3 3 0 5 9 545 (7x) – 548 (1x)
Score IQ-test 4 5 0 3 6 8 125 (1x) – 130 (5x)
Motivatietest 5 4 2 1 9 5
Advies BaO 8 1 1 2 2 12 Aanbeveling (4x), VWO-advies (6x),
bevestiging hoogbegaafdheid (1x)
Intakegesprek 5 4 0 3 5 9
Leeftijd 9 0 3 0 12 2 Minimaal 10 jaar oud (1x)
Anders 1 8 2 1 6 8 O.a. advies docenten/deskundige,
rapportcijfers, gesprek ouders, SVL *
Alle gegevens uit deze tabel zijn afkomstig van de telefonische enquête.
* I= individueel arrangement, DP=deeltijd plusklas, VP=voltijd plusklas, SVL=Schoolvragenlijst
De score op de Cito-toets, een IQ-test en een motivatietest, het advies van de basisschool en de
resultaten van een intakegesprek worden vaak meegewogen bij het selecteren van de plusdeelnemers.
Niet altijd wordt daarbij een ondergrens gehanteerd; sommige scholen noemen wel een
hard criterium. Uit een extra analyse blijkt ook dat er zeven scholen zijn die zowel de Cito-
Eindtoetsscore als een IQ-score laten meewegen. Vijf andere scholen geven aan Cito- noch IQscore
mee te laten wegen, vijf betrekken alleen de Cito-score, negen scholen juist alleen een IQscore
in de selectieprocedure.
Ook blijkt uit de tabel dat de Cito-toetsscore en vooral het basisschooladvies vaker worden betrokken
bij de selectieprocedure op de scholen met een (voltijd) plusklas dan op de scholen met
een individueel arrangement. Vermoedelijk hangt dit samen met variatie in het startmoment: een
voltijd plusklas in leerjaar 1 gaat meestal direct na de zomervakantie van start; andere plusarrangementen
starten vaak wat later, bijvoorbeeld na de herfst- of kerstvakantie.
2.3 Plusarrangementen in leerjaar 5
Op zeven van de 31 onderzoeksscholen is in 5vwo sprake van een afgebakend plusarrangement
dat is onderzocht. We beschrijven hierna enkele relevante kenmerken van deze scholen en hun
plusarrangementen.
Aangeboden schooltypen en aparte plusklassen in leerjaar 5
Drie van de betreffende scholen zijn categorale gymnasia, de overige scholen bieden in leerjaar
5 atheneum en gymnasium of vwo aan. Op twee van de zeven scholen is ook in de bovenbouw
sprake van een aparte klas waar de plusdeelnemers een belangrijk deel of zelfs het merendeel
van de vakken gezamenlijk volgen, op de andere scholen is het arrangement geheel individueel.
12

Aantal plusdeelnemers
Het aantal plusdeelnemers op de zeven scholen met een onderzocht plusarrangement in leerjaar
5 bedraagt 148 leerlingen; gemiddeld 21 per school. Het minimum is zestien, het maximum 34
plusdeelnemers in leerjaar 5. Het percentage plusdeelnemers ten opzichte van alle vwoleerlingen
in leerjaar 5 is achttien procent, berekend over de zeven scholen heen.
Opzet plusarrangement
In de telefonische enquête is nagevraagd wat het plusarrangement in leerjaar 5 inhoudt voor de
plusdeelnemers. De respondenten konden dit aangeven aan de hand van een aantal voorgegeven
antwoorden plus een open vraag aan het slot. Omdat het slechts zeven scholen betreft, laten we
in tabel 2.5 per school zien wat de antwoorden waren. De scholen blijven anoniem en worden
met een volgnummer aangeduid.
Tabel 2.5 – Opzet plusarrangement in leerjaar 5 (betreft 7 scholen)
13
Scholen (volgnrs)
Plusdeelnemers… 1 2 3 4 5 6 7
- doen versneld examen in 1 of meer vakken 0 1 0 0 0 0 0
- volgen extra vakken 1 1 1 1 1 1 1
- nemen deel aan extra activiteiten buiten school: college/Olympiade/
wedstrijd
1 1 1 1 1 1 1
- werken individueel aan extra opdrachten/projecten binnen school 0 1 1 1 1 0 1
- werken samen met anderen aan extra opdrachten/projecten binnen school 0 1 1 1 1 1 1
- anders, namelijk 0 0 1 0 0 0 0
- colleges via internet 1
(0=nee, 1=ja) Alle gegevens uit deze tabel zijn afkomstig uit de telefonische enquête.
Er is één school waar de plusdeelnemers versneld examen kunnen doen in één of meer examenvakken.
Verder kunnen de plusdeelnemers van alle zeven scholen meer vakken volgen dan het
verplichte minimum aantal, en ook kunnen zij allemaal deelnemen aan activiteiten buiten
school, zoals colleges, Olympiades en wedstrijden. Van beide zaken is bekend dat ze ook op
scholen zonder afgebakend plusarrangement in leerjaar 5 voorkomen. Meer typerend voor de
plusarrangementen in leerjaar 5 is dan ook dat de plusdeelnemers individueel of samen met
andere plusdeelnemers aan extra opdrachten of projecten binnen school werken. Slechts één van
de zeven scholen (die met volgnummer 1 in de tabel) heeft dit aanbod voor plusdeelnemers niet.
Helaas is grotendeels onbekend hoeveel uur per week of jaar de plusdeelnemers aan dergelijke
activiteiten deelnemen. We vermoeden echter dat dit sterk varieert, ook soms binnen scholen.
Niet in de tabel opgenomen is de bevinding, eveneens afkomstig uit de telefonische enquête, dat
op alle scholen minus één (namelijk de enige school waar de plusdeelnemers het merendeel van
de lessen gezamenlijk volgen in een aparte plusklas) de plusdeelnemers mogen wegblijven bij
de reguliere vakken in verband met hun deelname aan extra vakken, projecten of activiteiten.

Op vijf scholen mag dit slechts met mate c.q. na overleg met docenten of schoolleiding, op één
school naar eigen inzicht. Op deze laatste school kan dit maximaal 6 reguliere lesuren per week
betreffen.
Leergebieden en doelen
Alle zeven scholen geven aan dat de inhoud van de extra opdrachten/projecten binnen school
en/of van de extra activiteiten buiten school gedeeltelijk door de leerling en gedeeltelijk door de
school worden bepaald. Vaak gaat het om colleges volgen op universiteit of hogeschool, deelname
aan wedstrijden en olympiades, werken aan (extra) profielwerkstukken, et cetera. Op alle
scholen kunnen de activiteiten cognitieve vakken betreffen; op één school echter uitsluitend
bètavakken (het betreft de school waar de plusdeelnemers de meeste vakken samen volgen).
Daarnaast worden veelvuldig onderwerpen genoemd op het terrein van de kunst, filosofie, debat,
ondernemen en onderzoeken.
Selectie plusdeelnemers
De selectie van de plusdeelnemers voor het arrangement in leerjaar 5 verloopt anders dan voor
leerjaar 1 en 2. De scholen selecteren de plusdeelnemers niet op basis van de Cito-
Eindtoetsscore of een IQ-testscore. Een uitzondering hierop wordt min of meer gevormd door
de school die meldt dat de selectie die plaatsvindt in leerjaar 1 geldig blijft voor de hele vwoperiode.
Op de andere scholen wordt een soort intakeprocedure gevolgd, waarin meestal een
gesprek of sollicitatiebrief duidelijkheid moet geven over de werkhouding en motivatie van de
kandidaat-plusdeelnemer. Drie scholen betrekken in de procedure (ook) de rapportcijfers van de
leerlingen aan het eind van leerjaar 4.
2.4 Vervolg
Zoals op grond van de literatuur al te verwachten was, verschillen de plusarrangementen op de
onderzoeksscholen sterk van elkaar. Dat geldt bijvoorbeeld voor de organisatievorm (individueel
of in aparte plusklas), het aantal plusdeelnemers, de mate en wijze van compacten, de keuzevrijheid
bij en inhoud van het plusaanbod en de selectieprocedure.
In het vervolg van dit rapport zullen de plusdeelnemers in een aantal opzichten worden vergeleken
met hun klasgenoten die niet deelnemen aan het plusarrangement. Ook verkennen we of er
binnen de groep plusdeelnemers nog opmerkelijke verschillen bestaan, gerelateerd aan bepaalde
kenmerken van het plusarrangement. Vanwege dit laatste hebben we geprobeerd alle onderzoeksscholen
in te delen in een typologie van verschillende categorieën plusarrangementen. Dat
blijkt echter niet eenvoudig; enerzijds omdat elk plusarrangement weer anders is, anderzijds
omdat de benodigde informatie soms ontbreekt. Uiteindelijk is besloten ons te beperken tot een
tweedeling op basis van de organisatievorm: scholen die ervoor kiezen om de plusdeelnemers
hoofdzakelijk tussen reguliere leerlingen onderwijs te laten volgen en scholen die plusdeelne-
14

mers juist bij elkaar zetten in een aparte klas. Het onderstaande schema laat zien hoeveel scholen
zich in elke categorie of type bevinden.
Schema - Indeling van onderzoeksscholen ten behoeve van vervolganalyses
Organisatie arrangement Leerjaar 1: 30 scholen Leerjaar 2: 22 scholen Leerjaar 5: 9 scholen
A. Individueel /deeltijd 10 scholen
7 scholen
5 scholen
B. Aparte plusklas 15 scholen
11 scholen
2 scholen
C. Controleschool 5 scholen 4 scholen 2 scholen
Ter toelichting: onder categorie A vallen de scholen met een individueel plusarrangement plus
de twee scholen die in leerjaar 1 en 2 een kleine deeltijd plusklas kennen (2 uur per week / 40
uur weken per jaar en 18 uur per week / 5 weken per jaar; vergelijk ook tabel 2.1). Onder categorie
B vallen de scholen met een voltijd plusklas, maar ook de school die in leerjaar 1 en 2 een
grote deeltijd plusklas heeft (9 uur per week / 40 weken per jaar) en de twee scholen waar de
plusdeelnemers in leerjaar 5 een belangrijk deel van de vakken samen volgen.
Bij bovenstaand schema dient voorts te worden aangetekend dat bij de analyses over leerjaar 1
de school is weggelaten die aan 94 procent van alle vwo-brugklassers (n=201) een plusarrangement
aanbiedt. Met een dergelijk percentage kan immers nauwelijks van een arrangement voor
excellente leerlingen worden gesproken, terwijl de school door het grote absolute aantal leerlingen
wel een belangrijke invloed op de cijfers zou hebben. Voor de zuiverheid wordt de school
in leerjaar 1 ook niet als controleschool gebruikt. De verschillen tussen de overige scholen qua
aantal of percentage plusdeelnemers zijn relatief beperkt.
Aanvankelijk is overigens geprobeerd ook onderscheid te maken naar doelgroep van het plusarrangement.
Dit bleek echter niet goed mogelijk op basis van de beschikbare gegevens. Sommige
onderzoeksscholen duiden hun plusklas expliciet aan als een voorziening voor hoogbegaafde
leerlingen, andere scholen spreken van een aanbod voor (extra of meer-) begaafde leerlingen,
(breed) getalenteerde en geïnteresseerde leerlingen, excellente leerlingen, hooggemotiveerde
leerlingen of leerlingen die extra uitdaging nodig hebben. Dit biedt onvoldoende houvast om de
plusarrangementen van elkaar te onderscheiden; ook omdat we geconstateerd hebben dat scholen
die dezelfde term gebruiken, in andere opzichten (bijv. bij gebruik van selectiecriteria zoals
een IQ-score) toch weer verschillen. Ook verwijzingen naar subgroepen zoals de Leonardoscholen
of de Begaafdheidsprofielscholen worden hierna vermeden. Genoemde scholen dienen
weliswaar te voldoen aan bepaalde voorwaarden om dit predicaat te mogen voeren, maar andere
onderzoeksscholen stellen dat hun plusarrangement ongeveer gelijkwaardig is. Of dat waar is,
valt van een afstand niet te beoordelen.
15

3 Achtergrondkenmerken en prestaties van plusdeelnemers
3.1 Inleiding
In dit hoofdstuk beschrijven we de achtergrond- en prestatiekenmerken van de deelnemers aan
de plusarrangementen. Ook gaan we na in hoeverre de plusdeelnemers verschillen van hun klasgenoten
die niet deelnemen aan een plusarrangement en of dit varieert met het type plusarrangement.
Daarmee geven we het antwoord op de tweede onderzoeksvraag. De gegevens die in dit
hoofdstuk aan de orde komen, zijn begin 2012 opgevraagd bij de schooladministraties, zoals al
is beschreven in hoofdstuk 1.
Van belang om hier te vermelden, is dat in dit hoofdstuk de reguliere brugklasleerlingen (onder
reguliere leerlingen verstaan we leerlingen die niet deelnemen aan een plusarrangement) van de
scholen die uitsluitend havo/vwo-brugklassen kennen, zijn weggelaten. Een vergelijking met
deze leerlingen is immers niet zuiver, omdat dit voor een onbekend deel (aanstaande) havoleerlingen
betreft. Van de scholen met zowel havo/vwo-klassen als vwo-klassen (dit komt voor
in leerjaar 1 en 2; zie tabel 2.1) zijn alleen leerlingen van die laatste klassen in de tabellen betrokken,
om vergelijkbare redenen. Maximaal worden in dit hoofdstuk de gegevens van 5636
onderzoeksleerlingen gepresenteerd en vergeleken. In sommige tabellen is het aantal lager, namelijk
wanneer een bepaald gegeven niet van al deze leerlingen bekend is. De eerste tabel hierna
(3.1) heeft betrekking op sekse en die is van alle leerlingen bekend, zodat in die tabel is af te
lezen om welke maximale aantallen plusdeelnemers en reguliere leerlingen het per leerjaar gaat.
Een belangrijk deel van de cijfers in de tabellen hierna heeft betrekking op gemiddelde scores
van plusdeelnemers en reguliere leerlingen. Bij een vergelijking van zulke scores wordt in onderzoek
vaak aangegeven of een verschil ‘statistisch significant’ is, gegeven een bepaalde betrouwbaarheidswaarde.
Een probleem is echter dat deze coëfficiënt afhankelijk is van het betrokken
aantal cases. Omdat de data in dit rapport vaak vrij grote aantallen leerlingen betreffen,
zijn verschillen dus al gauw significant; soms echter nauwelijks relevant. Vandaar dat voor dit
rapport een andere werkwijze is gekozen, die de laatste jaren steeds meer gebruikelijk is geworden.
Voor de interpretatie van de verschillen in gemiddelden zijn zogenoemde effectgroottes
(effect sizes of ES) berekend. Deze geven een indicatie van de (praktische) relevantie van verschillen
in gemiddelden (vgl. Thompson, 1998). Effectgroottes hebben als voordeel dat ze niet
afhankelijk zijn van de steekproefomvang. Bovendien zijn ze gestandaardiseerd en kunnen ze
dus voor verschillende indicatoren rechtstreeks met elkaar worden vergeleken. Wat de interpretatie
van een ES betreft, wordt in dit rapport een vierdeling gehanteerd. We spreken van een
afwezig/verwaarloosbaar effect bij een ES kleiner dan 0.15, een klein effect bij een ES tussen
0.15 en 0.39, een matig effect bij een ES tussen 0.40 en 0.74 en een groot effect bij een ES vanaf
0.75. (vgl. Driessen & Van Langen, 2010). In de tabellen wordt steeds de berekende ES vermeld,
en wordt met sterretjes (0, 1, 2 of 3) de interpretatie daarvan aangeduid.
16

3.2 Achtergrondkenmerken
Sekse
De variabele sekse is van alle onderzoeksleerlingen bekend. Tabel 3.1 laat per leerjaar zien wat
het aandeel jongens is onder de plusdeelnemers, onder de reguliere vwo-leerlingen op de plusscholen
en onder de reguliere leerlingen op de controlescholen. De tabel bevat twee kolommen
met Effect Sizes (ES). Deze heeft betrekking op de vergelijking van de twee gemiddelden links
en rechts van de kolom. Met andere woorden: de eerste ES-kolom in tabel 3.1 interpreteert het
verschil tussen de plusdeelnemers versus de reguliere leerlingen op de plusscholen, de tweede
ES-kolom interpreteert het verschil tussen de reguliere leerlingen op de plusscholen versus de
controlescholen.
Tabel 3.1 – Aandeel jongens onder plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen
Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal % jongens ES Aantal % jongens ES Aantal % jongens
Leerjaar 1 573 60,7 0.11 1604 55,3 0.00 416 55,5
Leerjaar 2 357 56,0 0.16* 1410 48,9 0.02 297 49,8
Leerjaar 5 148 56,1 0.15* 692 48,7 0.11 139 43,2
Totaal 1078 58,5 0.14 3706 51,7 0.00 852 51,5
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Onder de reguliere vwo-leerlingen op zowel de plus- als controlescholen is het aandeel jongens
in leerjaar 1 rond de 55 procent. In leerjaar 2 en 5 ligt het aandeel jongens echter lager, ten gunste
van de meisjes. Omdat geen longitudinaal onderzoek is uitgevoerd weten we het niet zeker,
maar het lijkt er op dat op de scholen dezelfde seksespecifieke trend waarneembaar is die recentelijk
ook landelijk is beschreven (Driessen en Van Langen, 2010), namelijk dat in de loop van
het vwo meer jongens dan meisjes tussentijds af- en uitstromen waardoor hun aandeel steeds
verder afneemt.
Opvallend is echter dat dit beeld niet zichtbaar is onder de plusdeelnemers. In elk van de drie
leerjaren is hier het aandeel jongens hoger dan onder de reguliere vwo-leerlingen; in leerjaar 2
en 5 betreft het een relevant, zij het klein verschil (ES>0.14). Het is mogelijk dat de plusscholen
juist om bovengenoemde trend te keren, relatief veel jongens selecteren als plusdeelnemers. De
cijfers suggereren dat de scholen door de invoering van een plusarrangement meer jongens voor
het vwo weten te behouden; op grond van deze cijfers is dat echter niet hard te maken.
Volledigheidshalve zijn we ook nagegaan of de cijfers in de tabel sterk veranderen als uitsluitend
de categorale gymnasia worden betrokken. Dat is echter niet het geval; ook op de gymnasia
met een plusarrangement is het aandeel reguliere vwo-jongens in de hogere leerjaren lager dan
in leerjaar 1 en worden relatief veel jongens als plusdeelnemers geselecteerd.
17

Tabel 3.2 laat zien of er verschil is in het aandeel jongens onder de plusdeelnemers naar organisatievorm
van het plusarrangement (zie typologie in schema paragraaf 2.4). Overigens wordt
categorie A in de tabellen kortheidshalve voortaan aangeduid als (de scholen met een) individueel
plusarrangement; het gaat echter ook om twee scholen met een kleine deeltijd plusklas. Categorie
B betreft de scholen met een aparte plusklas, maar ook één school met een grote deeltijd
plusklas.
Tabel 3.2 – Aandeel jongens onder plusdeelnemers naar organisatievorm arrangement
A Individueel arrangement B Aparte plusklas
Aantal % man Aantal % man ES
Leerjaar 1 192 58,9 381 61,7 0,06
Leerjaar 2 123 45,5 234 61,5 0,33*
Leerjaar 5 108 54,6 40 60,0 0,11
Totaal 423 53,9 655 61,5 0,16*
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Scholen die hun plusdeelnemers in aparte plusklassen onderbrengen, selecteren daarvoor meer
jongens dan scholen waar de plusdeelnemers meestentijds in reguliere klassen zitten. Het betreft
echter alleen in leerjaar 2 en overall een relevant (klein) effect, in leerjaar 1 en 5 is het verschil
verwaarloosbaar.
Leeftijd
Tabel 3.3 laat per leerjaar zien wat de gemiddelde leeftijd is (per begin februari 2012; de start
van het onderzoek) van de reguliere vwo-leerlingen op de controlescholen en op de plusscholen,
in vergelijking tot de gemiddelde leeftijd van de plusdeelnemers. Slechts van één leerling uit
leerjaar 2 ontbreekt de leeftijd.
Tabel 3.3 – Gemiddelde leeftijd februari 2012 van plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen
Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Gem. leeft. ES Aantal Gem. leeft. ES Aantal Gem. leeft.
Leerjaar 1 573 12,57 0,01 1604 12,78 0,00 416 12,79
Leerjaar 2 357 13,68 0,00 1409 13,84 0,00 297 13,84
Leerjaar 5 148 16,71 0,00 692 16,97 0,00 139 16,83
*=klein effect **= matig effect ***=groot effect
De gemiddelde leeftijd van de plusdeelnemers is een fractie lager dan van de overige leerlingen
(maximaal een maand of drie); het effect is echter in alle leerjaren verwaarloosbaar klein. Mo-
18

gelijk zijn er onder de plusdeelnemers net iets meer onvertraagde leerlingen of leerlingen die
ooit een klas hebben overgeslagen dan daarbuiten. Ook de reguliere leerlingen op de plusscholen
versus de overige scholen verschillen in leeftijd niet noemenswaardig van elkaar. Een vergelijking
van de gemiddelde leeftijd van de plusdeelnemers naar type arrangement levert evenmin
relevante verschillen op, en de bijbehorende tabel laten we daarom achterwege.
Nationaliteit en/of geboorteland
De nationaliteit en het geboorteland zijn van circa negentig procent van alle betrokken onderzoeksleerlingen
bekend (tabel 3.4). In leerjaar 1 heeft één tot twee procent van alle reguliere
vwo-leerlingen op de controle- en de plusscholen niet de Nederlandse nationaliteit. Drie tot vier
procent is geboren in een ander land dan Nederland; bij ruim tweederde deel gaat het overigens
om een westers land (niet in tabel). Onder de plusdeelnemers zijn deze cijfers niet veel anders;
er is dan ook geen sprake van relevante effecten. Iets soortgelijks geldt ook in leerjaar 2. In leerjaar
5 is het percentage allochtone leerlingen iets hoger, maar er is evenmin sprake van relevante
verschillen tussen de plusdeelnemers en de reguliere vwo-leerlingen. Wel laat de tabel een klein
effect van nationaliteit zien tussen de reguliere vwo-leerlingen in leerjaar 5 op de controle- versus
de plusscholen (5% versus 2,5% heeft de niet-Nederlandse nationaliteit); gezien de rest van
de tabel lijkt dat een toevalstreffer.
Tabel 3.4 – Aandeel leerlingen met een niet-Nederlandse nationaliteit en een ander geboorteland
dan Nederland, onder plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen
Nationaliteit Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal % niet-NL ES Aantal % niet-NL ES Aantal % niet-NL
Leerjaar 1 517 1,6 0,08 1419 0,8 0,10 334 2,1
Leerjaar 2 316 0,6 0,05 1236 1,1 0,02 243 1,2
Leerjaar 5 148 0,7 0,13 691 2,5 0,15* 139 5,0
Totaal 981 1,1 0,01 3346 1,2 0,10 716 2,4
Geboorteland Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal % niet-NL ES Aantal % niet-NL ES Aantal % niet-NL
Leerjaar 1 533 2,4 0,05 1445 3,2 0,05 416 4,1
Leerjaar 2 339 2,1 0,07 1264 3,3 0,06 297 4,4
Leerjaar 5 114 7,9 0,07 602 6,2 0,13 139 9,4
Totaal 986 2,9 0,05 3311 3,8 0,07 852 5,1
*=klein effect **= matig effect ***=groot effect
Gezien de lage percentages en kleine verschillen, presenteren we hierna geen tabel met de percentages
naar organisatievorm van het plusarrangement. De verschillen zijn eveneens erg beperkt
en nergens significant.
19

3.3 Voorafgaande prestaties
In deze paragraaf vergelijken we de reguliere vwo-leerlingen en de plusdeelnemers op een aantal
variabelen die verwijzen naar de prestaties en capaciteiten van de leerlingen voorafgaand aan
hun deelname aan het plusarrangement. Het gaat om de score op de Cito-Eindtoets in groep 8
van het basisonderwijs, het vo-advies van de basisschool en de score op een IQ-test. Niet van
alle leerlingen zijn deze gegevens overigens bekend, met name de IQ-score ontbreekt relatief
vaak.
Score op de Cito-Eindtoets
De score op de Cito-Eindtoets loopt maximaal van 501 tot 550. Over het algemeen wordt een
score vanaf 545 beschouwd als een score op vwo-niveau. In een recent rapport van Kuyper en
Van der Werf (2012) worden de vijf procent meest excellente leerlingen in het voortgezet onderwijs
gedefinieerd als degenen met een Cito-score van 548/549 of hoger 3 . Echter, in dat onderzoek
is dit berekend met leerlingen in de hele range van vmbo tot en met vwo, terwijl het
onderhavige onderzoek uitsluitend vwo-leerlingen betreft. We beschikken over een Cito-score
van bijna 4400 plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen in het vwo. Van hen heeft twaalf
procent een Cito-score van 548, elf procent van 549 en zeventien procent heeft het maximum
van 550 gescoord. Op de plusscholen zien we in totaal 662 onderzoeksleerlingen met de maximale
Cito-score; 222 van hen zijn plusdeelnemer, 430 echter niet. Afgaande op de Cito-scores is
het aandeel excellente leerlingen in onze onderzoeksgroep dus zowel onder de plusdeelnemers
als daarbuiten erg groot.
Tabel 3.5 laat zien wat de gemiddelde Cito-score is van de reguliere vwo-leerlingen en de plusdeelnemers,
voor zover van hen bekend. Uit de tabel blijkt dat de plusdeelnemers in alle leerjaren
een relevant hogere Cito-score hebben dan hun klasgenoten, de reguliere vwo-leerlingen op
de plusscholen. Het gaat om een verschil van 1 tot 1,5 punt en een klein tot matig effect. Tegelijkertijd
is de Cito-score van de reguliere vwo-leerlingen op de plusscholen gemiddeld wat
lager dan van de reguliere vwo-leerlingen op de controlescholen. Dit hangt waarschijnlijk met
elkaar samen: op de controlescholen maken de topscoorders op de Cito-toets altijd deel uit van
de reguliere groep, op de plusscholen kunnen ze ook in de plusgroep zitten en is de reguliere
groep dus ‘afgeroomd’. Hierboven bleek echter al dat zeker niet alle topscoorders deelnemen
aan een plusarrangement.
3 In het betreffende cohortonderzoek (VOCL) heeft 7,3% van alle VO-leerlingen een score van minimaal 548,
4,4% van minimaal 549; de 5% beste zijn dus niet precies af te grenzen. Eigen analyses op het recentere bestand
van COOL5-18 (meting 2010/11) geven ongeveer dezelfde percentages in de referentiesteekproef in groep 8.
20

Tabel 3.5 – Gemiddelde Cito-score van plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen
Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Gem.score ES Aantal Gem.score ES Aantal Gem.score
Leerjaar 1 438 546,9 0,29* 1333 546,0 0,28* 243 546,8
Leerjaar 2 272 546,8 0,48** 1176 545,2 0,21* 204 545,9
Leerjaar 5 112 547,6 0,32* 496 546,7 0,17* 109 547,2
Totaal 822 547,0 0,36* 3005 545,8 0,24* 556 546,5
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Niet in de tabel opgenomen is een verdere uitsplitsing naar sekse. Deze levert namelijk geen
relevante verschillen op. De gemiddelde Cito-score van mannelijke en vrouwelijke plusdeelnemers
is ongeveer even hoog. Met andere woorden: het gemiddelde prestatieniveau van jongens
die worden geselecteerd als plusdeelnemers is vergelijkbaar met dat van meisjes; er is geen
sprake van een seksedifferentieel criterium.
Als we verder in de data duiken, zien we dat ook op de afzonderlijke plusscholen meestal sprake
is van een fors hogere gemiddelde Cito-score bij de plusdeelnemers dan bij de reguliere vwoleerlingen;
het verschil kan oplopen tot wel 4 punten. Op een paar scholen (vier in leerjaar 1 en
2, één in leerjaar 5) zijn de verschillen in gemiddelden echter kleiner of zelfs vrijwel nihil. Er is
één plusschool waar het omgekeerde het geval is; de plusdeelnemers in zowel leerjaar 1 als 2
hebben gemiddeld een duidelijk lagere Cito-score dan de reguliere vwo-leerlingen.
Een laatste opmerking betreft de categorale gymnasia. Op deze scholen ligt de gemiddelde Citoscore
van alle leerlingen ongeveer een punt hoger dan op de bredere scholengemeenschappen.
Deze trend beïnvloedt uiteraard de gemiddelden in tabel 3.5, maar tegelijkertijd is het zo dat ook
op de gymnasia de plusdeelnemers een gemiddeld hogere Cito-score hebben dan de reguliere
leerlingen.
Tabel 3.6 toont de gemiddelde Cito-scores van de plusdeelnemers naar organisatievorm van het
plusarrangement. Daaruit blijkt dat de plusdeelnemers die meestentijds in reguliere klassen zitten
(categorie A) gemiddeld een hogere Cito-score hebben dan plusdeelnemers in aparte plusklassen
(categorie B). In alle leerjaren gaat het om een klein tot matig effect. Deze trend blijft
ook overeind voor de categorale gymnasia en de bredere scholengemeenschappen afzonderlijk.
Tabel 3.6 – Gemiddelde Cito-score van plusdeelnemers naar organisatievorm arrangement
A Individueel arrangement B Aparte plusklas
Aantal Gem. score Aantal Gem. score ES
Leerjaar 1 166 547,9 272 546,3 0,49**
Leerjaar 2 107 547,3 165 546,5 0,23*
Leerjaar 5 74 548,1 38 546,6 0,58**
Totaal 347 547,8 475 546,4 0,42**
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
21

Ondanks de lagere Cito-scores van de plusdeelnemers op scholen in categorie B in vergelijking
tot categorie A, zijn ook binnen de categorie B-scholen afzonderlijk de scores van de plusdeelnemers
significant hoger dan van de reguliere vwo-leerlingen (niet in tabel opgenomen).
De eerdergenoemde school waarop de plusdeelnemers in leerjaar 1 en 2 een lagere gemiddelde
Cito-score hebben dan de reguliere vwo-leerlingen, valt in categorie B (aparte plusklas). Als we
deze school weglaten uit tabel 3.6 stijgt de gemiddelde Cito-score in de meest rechtse kolom tot
546,7 in leerjaar 1 resp. 546,9 in leerjaar 2. In leerjaar 1 is het verschil in gemiddelde Cito-score
tussen de scholen in categorie A versus B nog steeds relevant, in leerjaar 2 niet meer.
Basisschooladvies
Basisscholen geven hun leerlingen aan het einde van groep 8 een advies voor voortgezet onderwijs
mee. Dat kan een enkelvoudig of ‘zuiver’ advies zijn, zoals een havo-advies, maar ook een
gemengd advies. zoals havo/vwo. Maximaal variëren de adviezen van vmbo-basis (basisberoepsgerichte
leerweg) tot vwo, vwo-plus of gymnasium. Tussen deze laatste drie categorieën
van adviezen kunnen we echter geen scherp onderscheid maken, omdat basisscholen dat ook
niet consequent doen. Vermoedelijk wordt de keuze voor een van deze drie adviezen – bij vergelijkbaar
presterende leerlingen - sterk bepaald door de relatie van de basisschool met gymnasia
en andere vwo-scholen in de buurt.
Ten behoeve van tabel 3.7 zijn de adviezen daarom ingedikt tot een tweedeling. Alle adviezen
lager dan vwo, dus van vmbo-basis tot havo/vwo vormen de ene categorie, het zuivere vwoadvies
(inclusief vwo-plus of gymnasium) omvat de andere categorie. Voor deze indikking is
gekozen omdat minder dan één procent van de onderzoeksleerlingen een advies krijgt dat lager
is dan havo. De tabel laat zien welk percentage van de leerlingen een zuiver vwo-advies heeft
ontvangen.
Van bijna 4700 onderzoeksleerlingen kennen we het advies; ruim 83 procent van het totale aantal
uit tabel 3.1. Op de controlescholen is dit advies echter van slechts 13 leerlingen uit leerjaar
5 bekend; te weinig om deze score op te nemen in de tabel.
Tabel 3.7 – Percentage plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen met zuiver vwo-advies
Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal % vwo ES Aantal % vwo ES Aantal % vwo
Leerjaar 1 483 95,0 0,22* 1418 88,4 0,15* 271 93,0
Leerjaar 2 287 90,2 0,54** 1121 66,6 0,34* 295 82,0
Leerjaar 5 146 92,5 0,30* 648 81,2 -- 13 nvt
Totaal 916 93,1 0,37* 3187 79,2 0,17* 579 86,0
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
22

Uit de tabel blijkt dat de plusdeelnemers beduidend vaker een zuiver vwo-advies hebben ontvangen
dan de reguliere vwo-leerlingen op de plusscholen; het effect is klein tot matig. De reguliere
vwo-leerlingen op de plusscholen hebben tevens minder vaak een zuiver vwo-advies ontvangen
dan die op de controlescholen. Wat verder opvalt is dat de reguliere vwo-leerlingen op
de plusscholen in leerjaar 2 minder vaak een zuiver vwo-advies hebben gekregen dan in leerjaar
1 en 5, maar daarvoor hebben we geen inhoudelijke verklaring.
Aanvullend hebben we vastgesteld – niet in de tabel opgenomen – dat het percentage leerlingen
met een zuiver vwo-advies onder de mannelijke en vrouwelijke plusdeelnemers vergelijkbaar
groot is. Er lijkt ook in dit opzicht dus geen sprake van een ander selectiecriterium bij jongens
dan bij meisjes, net zoals we dat bij de Cito-scores constateerden.
Naar aanleiding van de bevindingen rond de Cito-scores zijn we ook nagegaan hoe de adviezen
op de afzonderlijke plusscholen er uitzien. Het blijkt dat op vrijwel al deze scholen het percentage
leerlingen met een zuiver vwo-advies hoger ligt onder de plusdeelnemers dan onder de
reguliere vwo-leerlingen; niet zelden ligt dit percentage bij de plusdeelnemers op 100. Op de
school waar de gemiddelde Cito- score van de plusdeelnemers lager ligt dan van de reguliere
vwo-leerlingen (zie tekst rond tabel 3.5), zijn helaas geen adviezen van de plusdeelnemers bekend.
Wat betreft de categorale gymnasia geldt dezelfde conclusie als bij de Cito-score: het
percentage leerlingen met een zuiver vwo-advies ligt hier in het algemeen hoger dan op de bredere
scholengemeenschappen - al betreft het gemiddeld evenmin honderd procent - maar is bij
de plusdeelnemers toch ook hoger dan bij de reguliere leerlingen.
Uit tabel 3.8 valt vervolgens af te lezen of de adviezen van de plusdeelnemers op scholen in
categorie A (individueel arrangement) afwijken van die op scholen in categorie B (aparte plusklas).
Tabel 3.8 – Percentage plusdeelnemers met zuiver vwo-advies naar organisatievorm arrangement
A Individueel arrangement B Aparte plusklas
Aantal % vwo-advies Aantal % vwo-advies ES
Leerjaar 1 188 95,7 295 94,6 0,05
Leerjaar 2 116 81,9 171 95,9 0,48**
Leerjaar 5 106 92,5 40 92,5 0,00
Totaal 410 91,0 506 94,9 0,15*
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
In leerjaar 1 en 5 zijn de verschillen tussen de twee categorieën plusarrangementen beperkt. In
leerjaar 2 echter ligt het percentage leerlingen met een zuiver vwo-advies relevant hoger op de
scholen met een aparte plusklas dan op de scholen waar de plusdeelnemers hoofdzakelijk in
reguliere klassen zitten. Dit verschil blijkt te worden veroorzaakt door één school in categorie
23

A; zonder deze school ligt ook hier het percentage plusleerlingen met een zuiver vwo-advies op
94 procent.
Score op een IQ-test
Slechts zeven van de 31 onderzoeksscholen – waaronder één controleschool - hebben een score
op een capaciteitentest van de onderzoeksleerlingen beschikbaar gesteld. Dat is teleurstellend
weinig, gezien het feit dat zestien plusscholen hebben gemeld een IQ-score mee te laten wegen
bij de selectie van de plusdeelnemers 4 . Het gaat bovendien om verschillende varianten. Bij drie
scholen hebben de scores betrekking op de NIO (Nederlandse Intelligentietest voor Onderwijsniveau),
bij twee scholen op de IST (Intelligentie Structuur Test) en bij de laatste twee scholen
is onduidelijk welke IQ-test is gebruikt. Een laatste probleem is dat niet alle betrokken scholen
een IQ-score van elk van de onderzoeksleerlingen hebben opgestuurd; soms gaat het alleen om
de plusdeelnemers of juist niet om de plusdeelnemers. Tabel 3.9 laat zien welke scores gemiddeld
zijn behaald. Vanwege de kleine aantallen is geen onderscheid naar leerjaren gemaakt.
Tabel 3.9 – Gemiddelde IQ-scores van reguliere vwo-leerlingen en plusdeelnemers
Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Gem. score ES Aantal Gem. score ES Aantal Gem. score
IQ algemeen 51 133 2,19*** 67 116 - - -
NIO 4 124 0,76*** 88 116 0,96*** 19 126
IST 123 107 1,06*** 570 93 - - -
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Er is sprake van een beduidend hogere gemiddelde IQ-score bij de plusdeelnemers dan bij de
reguliere vwo-leerlingen; althans voor zover bij hen een score bekend is. De gemiddelde NIOscore
van de reguliere vwo-leerlingen op de plusscholen is voorts fors lager dan op de controleschool
waar deze test ook is afgenomen. Alle gevonden effecten zijn (zeer) groot; het aantal
betrokken leerlingen is echter erg laag.
Vanwege het ontbreken van een IQ-score bij de meeste onderzoeksleerlingen achten we het niet
zinvol de beschikbare scores verder te bewerken tot een eventuele vergelijkbare standaardscore.
De vraag is overigens of dat kan; de drie typen scores correleren bijvoorbeeld nogal verschillend
met de Cito-Eindtoetsscores (IQ algemeen: 0.53, NIO: 0.27, IST: 0.37).
Interessant om te vermelden is nog dat onder de reguliere vwo-leerlingen op de algemene IQtest
en de NIO de meisjes gemiddeld een duidelijk lagere score hebben behaald dan de jongens.
4 NB. De plusschool waarvan de plusdeelnemers gemiddeld een duidelijk lagere Cito-score bleken te
hebben dan de reguliere leerlingen, heeft helaas ook geen IQ-scores aangeleverd.
24

Dit sekseverschil is vrijwel verdwenen binnen de groep plusdeelnemers; deze meisjes en jongens
zitten veel dichter bij elkaar qua IQ-score. Bij de IST is noch in de totale groep betrokken
leerlingen, noch onder de plusdeelnemers afzonderlijk sprake van een significant verschil in
gemiddelde score naar sekse.
3.4 Huidige prestaties
Deze laatste paragraaf heeft betrekking op de rapportcijfers van de plusdeelnemers in vergelijking
tot de reguliere vwo-leerlingen, en voor leerjaar 5 onderzoeken we ook de verschillen in
profielkeuze.
Rapportcijfers
De scholen hebben op ons verzoek de meest recente rapportcijfers van alle onderzoeksleerlingen
aangeleverd. Het gaat over het algemeen om de cijfers van het tweede of derde rapport van
schooljaar 2011-2012. De verwerking daarvan leverde wel enige problemen op, doordat niet alle
scholen dezelfde vaknamen en rapportstructuur hanteren. In overleg met het Platform Bèta
Techniek is besloten ons te beperken tot de drie kernvakken (Nederlands, Engels en wiskunde),
plus een extra exact vak, namelijk natuurkunde. Dat loste overigens nog niet alle problemen op.
Hierna volgt een korte toelichting per vak.
- Nederlands: van circa 96 procent van alle leerlingen is een rapportcijfer Nederlands bekend.
- Engels: bij sommige leerlingen treffen we naast een cijfer voor Engels ook een cijfer voor
Cambridge Engels aan; ook zijn er leerlingen van wie uitsluitend een cijfer Cambridge Engels
bekend is. Het cijfer Cambridge Engels is niet betrokken in de analyses, van ongeveer 95
procent van alle onderzoeksleerlingen is een cijfer Engels bekend.
- Wiskunde: van 99 procent van de leerlingen in leerjaar 1 en 2 is een wiskundecijfer bekend.
In leerjaar 5 is sprake van diverse varianten van wiskunde: wiskunde A, B, C en D. Het laatste
vak is geen verplicht profielvak en wordt niet betrokken in de analyses. Dat laatste geldt
ook voor wiskunde C omdat dit vak door slechts een beperkt aantal leerlingen en vrijwel geen
enkele plusdeelnemer wordt gevolgd. Van 96 procent van alle onderzoeksleerlingen in leerjaar
5 is een cijfer voor wiskunde A of B bekend.
- Natuurkunde: dit vak wordt in leerjaar 1 meestal niet aangeboden. Op sommige scholen echter
wel, vaak in een soort combinatievak zoals science of nask. Ook in leerjaar 2 staat bij
sommige scholen het vak natuurkunde niet als zodanig op het rapport, omdat sprake is van
een combinatievak. In die gevallen is het cijfer van dat vak ingevoerd als natuurkundecijfer.
In totaal beschikken we over een natuurkundecijfer van 44 procent van alle brugklassers en
98 procent van alle tweedeklassers. Leerlingen in leerjaar 5 volgen niet altijd het vak natuurkunde,
dat is afhankelijk van hun profiel. In totaal hebben we van 59 procent van alle vijfdeklassers
een natuurkundecijfer; onder de plusdeelnemers is dit percentage overigens veel
hoger (77%).
25

Hierna presenteren we de gemiddelde rapportcijfers van de plusdeelnemers en de reguliere vwoleerlingen.
Enkele kanttekeningen dienen echter eerst te worden gemaakt. In het algemeen is het
riskant om rapportcijfers van leerlingen uit verschillende klassen en scholen met elkaar te vergelijken.
Het betreft immers geen onafhankelijke, gestandaardiseerde maat; de hoogte van het
cijfer is mede afhankelijk van allerlei contextkenmerken, zoals het algemene klasniveau, de
docent en het schoolbeleid. Daar komt nog bij dat – ook binnen scholen – de cijfers van de
plusdeelnemers mogelijk niet vergelijkbaar zijn met die van de reguliere vwo-leerlingen; bijvoorbeeld
omdat voor deze leerlingen niet dezelfde normering wordt gehanteerd en/of omdat de
inhoud en het niveau van het vakaanbod niet gelijk is. Dat geldt in het bijzonder voor plusdeelnemers
in aparte plusklassen. Beide kanttekeningen zijn van belang bij de interpretatie van de
volgende tabellen; conclusies moeten met grote voorzichtigheid worden getrokken.
In de eerste tabel (3.10) zijn de gemiddelde cijfers voor Nederlands en Engels opgenomen.
Tabel 3.10 – Gemiddelde rapportcijfers Nederlands en Engels plusdeelnemers en reguliere
vwo-leerlingen
Nederlands Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer
Leerjaar 1 545 7,2 0,14 1524 7,1 0,13 415 7,2
Leerjaar 2 302 6,9 0,02 1356 6,9 0,03 296 6,9
Leerjaar 5 147 6,8 0,44** 649 6,4 0,60** 139 6,9
Totaal 994 7,1 0,17* 3529 6,9 0,18* 850 7,1
Engels Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer
Leerjaar 1 530 7,4 0,18* 1510 7,2 0,07 415 7,3
Leerjaar 2 296 7,0 0,00 1321 7,0 0,11 296 6,9
Leerjaar 5 148 7,1 0,50** 680 6,5 0,51** 139 7,1
Totaal 974 7,3 0,21* 3511 7,0 0,10 850 7,1
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Op de plusscholen behalen de plusdeelnemers in leerjaar 1 en 5 gemiddeld hogere rapportcijfers
voor Nederlands en Engels dan de reguliere vwo-leerlingen. Het effect is in leerjaar 5 overigens
wel wat groter dan in leerjaar 1, en dat is ook te zien aan de verschillen in gemiddelden (in leerjaar
1 slechts 0,1 à 0,2 punten, in leerjaar 5 0,4 tot 0,6). In leerjaar 2 is geen sprake van een verschil
tussen de plusdeelnemers en hun klasgenoten. De rapportcijfers van de reguliere vwoleerlingen
liggen op de controlescholen veelal wat hoger dan op de plusscholen; alleen in leerjaar
5 betreft het relevante effecten (ES> 0,50).
In tabel 3.11 worden de rapportcijfers Nederlands en Engels van de plusdeelnemers uitgesplitst
naar organisatievorm van het plusarrangement. Uit de tabel blijkt dat de plusdeelnemers die
26

meestentijds in reguliere klassen zitten (categorie A) beduidend hogere cijfers hebben voor deze
vakken dan de plusdeelnemers in aparte plusklassen (categorie B); vooral bij Nederlands gaat
het om een aanzienlijk effect. Nadere analyses (niet in tabel) wijzen uit dat binnen de categorie
B-scholen de verschillen in gemiddelde rapportcijfers tussen de plusdeelnemers en de reguliere
vwo-leerlingen nog maar beperkt zijn en niet altijd significant.
Tabel 3.11 – Gemiddelde rapportcijfers Nederlands, Engels plusdeelnemers naar organisatievorm
arrangement
Nederlands A. Individueel arrangement B Aparte plusklas
Aantal Gem. cijfer Aantal Gem. cijfer ES
Leerjaar 1 177 7,7 368 6,9 0,83***
Leerjaar 2 100 7,3 202 6,7 0,61**
Leerjaar 5 107 7,1 40 6,1 1,09***
Totaal 384 7,4 610 6,8 0,64**
Engels A. Individueel arrangement B Aparte plusklas
Aantal Gem. cijfer Aantal Gem. cijfer ES
Leerjaar 1 188 7,7 342 7,3 0,38*
Leerjaar 2 112 7,3 184 6,9 0,37*
Leerjaar 5 108 7,3 40 6,7 0,51**
Totaal 408 7,5 566 7,1 0,34*
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat voor plusdeelnemers in aparte plusklassen inderdaad
een andere normering, eventueel gekoppeld aan een ander vakaanbod en niveau, wordt
aangehouden dan voor de reguliere vwo-leerlingen. We nemen echter aan dat voor de plusdeelnemers
in categorie A wel een normering wordt gehanteerd die vergelijkbaar is met die voor
hun klasgenoten. Als dat klopt lijken deze plusdeelnemers geen nadelen te ondervinden van het
missen van een aantal reguliere lessen, gezien de hoge rapportcijfers.
Tabel 3.12 laat de gemiddelde rapportcijfers voor wiskunde en natuurkunde in leerjaar 1 en 2
zien. Over het algemeen hebben de plusdeelnemers hogere rapportcijfers dan de reguliere vwoleerlingen
op de plusscholen; het gaat om een klein effect, verwaarloosbaar klein zelfs bij wiskunde
in leerjaar 2. De reguliere vwo-leerlingen op de plusscholen hebben soms een wat hoger
rapportcijfer dan de reguliere vwo-leerlingen op de controlescholen, maar dat is niet over de
hele linie het geval.
27

Tabel 3.12 – Gemiddeld rapportcijfer wis-/natuurkunde reguliere vwo-leerlingen en plusdeelnemers
Wiskunde Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer
Leerjaar 1 560 7,5 0,26* 1589 7,2 0,27* 410 6,8
Leerjaar 2 342 6,7 0,01 1405 6,7 0,00 297 6,7
Totaal 902 7,2 0,18* 2994 7,0 0,14 707 6,8
Natuurkunde Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer
Leerjaar 1 288 7,2 0,25* 618 7,0 0,16 362 7,1
Leerjaar 2 324 7,1 0,18* 1403 6,9 0,28* 295 6,6
Totaal 612 7,2 0,22* 2021 6,9 0,02 657 6,9
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
In tabel 3.13 zijn de rapportcijfers voor wis- en natuurkunde van de plusdeelnemers uitgesplitst
naar organisatievorm van het plusarrangement. Net als bij Nederlands en Engels hebben de
plusdeelnemers in individuele arrangementen of kleine deeltijd plusklassen (categorie A) hogere
cijfers dan de plusdeelnemers in aparte plusklassen (categorie B). De effecten zijn meestal klein,
bij wiskunde in leerjaar 1 gaat het echter om een groot effect (ES=.75). Een en ander zou ook
hier kunnen samenhangen met een andere normering voor de plusdeelnemers in aparte plusklassen.
Overigens zijn de gemiddelde rapportcijfers wis- en natuurkunde van de plusdeelnemers
binnen elk van beide categorieën scholen (A en B) afzonderlijk ook relevant hoger dan van de
reguliere vwo-leerlingen.
Tabel 3.13 – Gemiddelde rapportcijfers wiskunde en natuurkunde van plusdeelnemers naar
organisatievorm arrangement
Wiskunde A. Individueel arrangement B Aparte plusklas
Aantal Gem. cijfer Aantal Gem. cijfer ES
Leerjaar 1 191 8,0 369 7,2 0,75***
Leerjaar 2 122 6,9 220 6,6 0,22*
Totaal 313 7,6 589 7,0 0,48**
Natuurkunde A. Individueel arrangement B Aparte plusklas
Aantal Gem. cijfer Aantal Gem. cijfer ES
Leerjaar 1 93 7,4 195 7,1 0,37*
Leerjaar 2 121 7,2 203 7,0 0,17*
Totaal 214 7,3 398 7,1 0,25*
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
28

Vervolgens toont tabel 3.14 de gemiddelde cijfers voor wiskunde A, wiskunde B en natuurkunde
in leerjaar 5. Daaruit blijkt dat de plusdeelnemers steeds een wat hoger gemiddeld rapportcijfer
hebben dan de reguliere vwo-leerlingen op de plusscholen; het gaat om effecten van matige
omvang. Tegelijkertijd zijn de rapportcijfers van laatstgenoemden steeds wat lager dan van de
reguliere vwo-leerlingen op de controlescholen; het effect hier varieert van klein bij wiskunde A
tot groot bij wiskunde B. Slechts ongeveer een kwart van de plusdeelnemers volgt overigens
wiskunde A; driekwart volgt wiskunde B.
Tabel 3.14 – Gemiddeld rapportcijfer wis-/natuurkunde plusdeelnemers en reguliere vwoleerlingen
leerjaar 5
Plusscholen Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer ES Aantal Gem.cijfer
Wiskunde A 35 6,8 0,43** 297 6,2 0,35* 77 6,7
Wiskunde B 112 7,0 0,66** 357 6,2 0,90*** 65 7,3
natuurkunde 114 7,1 0,48** 382 6,5 0,50** 77 7,1
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
In tabel 3.15 is weer onderscheid gemaakt binnen de plusdeelnemers naar organisatievorm van
het plusarrangement. Wiskunde A is daarbij echter weggelaten vanwege het lage aantal betrokken
leerlingen (n=35).
Tabel 3.15 – Gemiddeld rapportcijfer wis-/natuurkunde plusdeelnemers leerjaar 5 naar organisatievorm
arrangement
A. Individueel arrangement B Aparte plusklas
Aantal Gem. cijfer Aantal Gem. cijfer ES
Wiskunde B 80 7,2 32 6,6 0,40**
Natuurkunde 83 7,4 31 6,3 0,85***
*=klein effect **= matig effect ***=groot effect
Zowel bij wiskunde B als natuurkunde behalen de plusdeelnemers in aparte plusklassen een
lager rapportcijfer dan plusdeelnemers in individuele arrangementen; het gaat om een matig
respectievelijk groot effect. Binnen de scholen in categorie B blijkt het gemiddelde rapportcijfer
natuurkunde van de plusdeelnemers (6,3) daarmee niet langer relevant te verschillen van het
gemiddelde cijfer van de reguliere vwo-leerlingen op deze scholen (6,0; niet in tabel). De plusdeelnemers
op de plusscholen in categorie A behalen nog steeds beduidend betere rapportcijfers
dan de reguliere vwo-leerlingen. Aangenomen dat voor deze twee groepen dezelfde normering
wordt gehanteerd, doen de plusdeelnemers het dus uitstekend.
29

Profielkeuze
Een andere indicatie van de huidige onderwijspositie geldt uitsluitend voor de leerlingen in leerjaar
5 en betreft hun profielkeuze. Tabel 3.16 laat deze zien. Vooraf maken we overigens de
kanttekening dat veel scholen een onderschatting geven van het aantal leerlingen met een dubbel
natuurprofiel; vaak staan zij geregistreerd bij één van beide natuurprofielen, N&T of N&G
(Van Langen & Vierke, 2009, 2010).
Tabel 3.16 – Profielkeuze plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen leerjaar 5
Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal % Aantal % Aantal %
M-profiel 30 20 279 40 54 39
N&G-profiel 15 10 99 14 28 20
N&T/dubbel 103 70 313 45 57 41
Totaal 148 100 691 100 139 100
Chi-kwadraattoets: de profielkeuze van plusdeelnemers en reguliere leerlingen op plusscholen verschilt significant
(p

Het aandeel meisjes dat een N&T- of dubbelprofiel heeft gekozen is lager dan het aandeel jongens.
Dat geldt zowel onder de plusdeelnemers als onder de reguliere vwo-leerlingen van de
plusscholen en van de controlescholen. Tegelijkertijd blijkt ook dat zowel onder de vrouwelijke
als de mannelijke plusdeelnemers het percentage met een N&T- of dubbelprofiel beduidend
hoger is dan onder de reguliere vwo-leerlingen; de deelname aan een plusarrangement in leerjaar
5 gaat voor beide seksen samen met een toename in de keuze voor het N&T- of dubbelprofiel.
Overigens wordt dat waarschijnlijk mede veroorzaakt door enkele plusarrangementen waarin
de nadruk op de bètavakken ligt.
3.5 Vervolg
In dit hoofdstuk zijn de achtergrondkenmerken van de plusdeelnemers en de reguliere vwoleerlingen
met elkaar vergeleken. Ook is onderzocht of er relevante verschillen zijn in gemiddelde
Cito-score, vo-advies, IQ-score en recente rapportcijfers. Binnen de groep plusdeelnemers
is bovendien nagegaan of voornoemde kenmerken verschillen naar het type plusarrangement
waaraan zij deelnemen, waarbij onderscheid is gemaakt naar individuele arrangementen en
aparte plusklassen. Een samenvatting van de resultaten van deze vergelijkingen, inclusief enkele
conclusies op grond daarvan, is te vinden in het slothoofdstuk van dit rapport. In het volgende
hoofdstuk wordt verslag gedaan van de opbrengst van een vragenlijst, die is afgenomen bij de
plusdeelnemers en een vergelijkbare groep reguliere vwo-leerlingen.
31

4 Sociaal-emotionele attitudes van plusdeelnemers
4.1 Inleiding
In dit hoofdstuk presenteren we de resultaten van een vragenlijst die bij de plusdeelnemers en
een controlegroep van vergelijkbare leerlingen is afgenomen in de laatste maanden van schooljaar
2011-2012. Met de vragenlijst werd een aantal voornamelijk sociaal-emotionele houdingen
bij de leerlingen gemeten, en tevens een beeld van hun toekomstplannen en ambities verkregen.
In de paragraaf hierna volgen daarover meer details. Daarna gaan we in op de selectie van de
onderzoeksgroep en het verloop van de dataverzameling. Vervolgens wordt de opbrengst van de
vragenlijst gepresenteerd, waarbij we steeds de antwoorden van de plusdeelnemers en van de
controlegroep met elkaar vergelijken. Op basis van de berekende Effect Sizes (ES) kunnen
eventuele gevonden verschillen worden geïnterpreteerd.
4.2 De inhoud van de vragenlijst
In overleg met de opdrachtgever is een vragenlijst ontwikkeld met een lengte van 2,5 pagina. In
totaal bevatte de lijst 83 stellingen waarop de respondenten konden reageren door één antwoord
te kiezen uit vijf mogelijkheden, variërend van 1 ‘klopt helemaal niet’ tot 5 ‘klopt precies’ en
het bijbehorende hokje in te strepen. Daarnaast bevatte de lijst nog twee vragen over het niveau
en de richting van de geambieerde vervolgopleiding. Ook hierbij kon de respondent antwoord
geven door het hokje in te strepen van één van de voorgegeven antwoorden. Zowel de stellingen
als de losse vragen zijn afkomstig uit andere onderzoeken en dus al vaker uitgetest, al komt de
doelgroep niet altijd precies overeen qua leeftijd en onderwijsniveau. Hierna lichten we dit verder
toe.
Schalen uit COOL 5-18
COOL 5-18 is een cohortonderzoek onder leerlingen in de leeftijd van 5 tot 18 jaar, uitgevoerd in
opdracht van het ministerie van OCW. In COOL 5-18 vinden elke drie jaar metingen plaats in
groep 2, 5 en 8 van het basisonderwijs en in leerjaar 3 van het voortgezet onderwijs 5 . De eerste
COOL-meting vond plaats in 2007/08, de tweede in 2010/11. Bij de eerste COOL-meting in het
voortgezet onderwijs waren in totaal 8884 leerlingen uit leerjaar 3 betrokken, waaronder ruim
2000 vwo-leerlingen. Aan hen zijn toetsen, een vragenlijst over burgerschap en een algemene
leerlingenvragenlijst afgenomen. Uit die laatste lijst hebben we enkele schalen inzake schoolbeleving
en -betrokkenheid overgenomen ten behoeve van het onderhavige onderzoek. In het
5 Het onderzoek in het basisonderwijs wordt uitgevoerd door ITS (RU Nijmegen) en Kohnstamm Instituut
(UVA Amsterdam), GION (RUG Groningen) en Cito voeren het onderzoek in het voortgezet onderwijs
uit.
32

COOL-onderzoek bleken de psychometrische kenmerken van deze schalen bevredigend (Zijsling
e.a., 2009), en ook in het onderhavige onderzoek blijkt dat het geval 6 .
Het gaat om de volgende schalen:
- Sociale schoolbeleving (3 items, bijv. ‘Op school voel ik dat ik erbij hoor’; α=.65).
- Commitment aan school, uiteen te leggen in drie subschalen:
• Bindingzekerheid (5 items, bijv. ‘Mijn school geeft me zekerheid’; α=.80)
• Exploratie (5 items, bijv. ‘Ik denk vaak na over mijn school’; α=.70)
• Verandering (3 items, bijv. ‘Eigenlijk ben ik op zoek naar een andere school’; α=.85).
Empowermentschalen van Frymier
Het begrip empowerment stamt uit het leiderschapsonderzoek. Een hoge mate van empowerment
betekent dat mensen zich competent voelen voor hun taken, zich uitgedaagd voelen en het
gevoel hebben dat ze meerwaarde hebben, deel uitmaken van een team en dat hun taken er werkelijk
toe doen (Thomas & Velthouse, 1990). Empowerment wordt in de literatuur uiteengelegd
in drie dimensies:
1) betekenisvolheid (meaningfulness), de mate waarin een taak betekenisvol en belangrijk gevonden
wordt in relatie tot het eigen referentiekader;
2) competentie (competence), de mate waarin een persoon zich gekwalificeerd en capabel voelt
om de taak te voltooien of het doel te bereiken;
3) invloed (impact), de mate waarin een persoon zich erkend voelt in de eigen keuzen en inzet
bij het verrichten van een taak die er toe doet.
In 1996 hebben Frymier, Shulman en Houser een zogenoemde learner empowerment vragenlijst
ontwikkeld en getest op studenten in de leeftijd van circa 18 tot 21 jaar. Aan de hand hiervan
hebben zij vastgesteld dat empowerment van studenten wordt beïnvloed door situationele kenmerken,
meer dan door individuele kenmerken zoals leeroriëntatie, leerstijl en temperament. In
een onderzoek naar het Junior College van de Universiteit Utrecht (JCU) is aangesloten bij het
bovenstaande (Van der Valk, Gruneveld en Pilot, 2010). De Utrechtse onderzoekers achten het
concept empowerment specifiek relevant voor de leerlingen in het JCU, omdat zij in principe
hoog (bèta)getalenteerd zijn en tevens een grote interesse, motivatie en werkhouding vertonen.
In het onderzoek gaan ze na of de specifieke kenmerken van de onderwijsleeromgeving (het
JCU) het gevoel van empowerment van deze leerlingen bevorderen. Dit gevoel is gemeten door
een vertaalde versie van de Frymier vragenlijst af te nemen. Volgens de onderzoekers bleek uit
de resultaten dat het gevoel van empowerment bij de JCU-leerlingen in het algemeen inderdaad
hoog is (ofschoon geen controlegroep in het onderzoek was betrokken). Ook is vastgesteld dat
alle onderzochte kenmerken van het JCU bijdragen aan dat gevoel, maar niet allemaal even
krachtig. De sfeer op het JCU (door de onderzoekers omschreven als een culture of excellence)
bleek het meest van invloed. Een jaar later is in een onderzoek naar het vak Onderzoek & Ont-
6 Achter elke schaal wordt tussen haakjes Cronbach’s α vermeld als maat voor de interne betrouwbaarheid.
Over het algemeen wordt een α vanaf .65 als voldoende beschouwd. De α is berekend o.b.v. alle
ingevulde vragenlijsten; voor de responscijfers zie paragraaf 4.3.
33

werpen in het technasium eveneens de empowerment van leerlingen gemeten (Prins, Vos &
Pilot, 2011).
Voor het onderhavige onderzoek is teruggegaan naar de oorspronkelijke Engelstalige items van
Frymier. Deze zijn vertaald naar het Nederlands, zo mogelijk met gebruikmaking van de vertaling
die de andere Nederlandse onderzoekers hebben gekozen. Anders dan in het JCUonderzoek
zijn de items in onze vragenlijst echter algemeen gehouden, dat wil zeggen geformuleerd
met betrekking tot de school van de respondenten in het algemeen. Een formulering specifiek
gericht op de plusarrangementen leverde immers enerzijds het praktische probleem op dat
dit arrangement op elke school anders wordt genoemd, en anderzijds dat de items dan ook niet
aan de controlegroep buiten deze arrangementen konden worden voorgelegd.
Het gaat om de volgende schalen, die opnieuw een ruim voldoende betrouwbaarheid kennen:
- Betekenisvolheid (12 items, bijv. ‘Op school leer ik dingen waar ik wat aan heb’; α=.89)
- Competentie (9 items, bijv. ‘Ik doe het goed op school’; α=.89)
- Impact (16 items, bijv. ‘Ik kan zelf bepalen hoe ik mijn werk op school aanpak’; α=.83).
We stellen overigens vast dat het zeker interessant zou zijn in de toekomst vergelijkbare items
wel specifieker te formuleren, zoals ‘In de plusklas leer ik dingen waar ik wat aan heb’. Ook een
onderzoek naar welke kenmerken van het plusarrangement het gevoel van empowerment vooral
weten te vergroten, zou onze kennis over dit onderwerp kunnen vergroten.
Schalen excellentietypen Young Works/Motivaction
In opdracht van het Platform heeft bureau YoungWorks in samenwerking met Motivaction in
2011 een onderzoek uitgevoerd naar ervaringen van jongeren met excellentie. Het resultaat is
het zogenoemde Excellentiemodel waarin vier verschillende typen jongeren worden onderscheiden:
Zelfbewuste Generalisten, Gemaksgerichte Levensgenieters, Berustende Volgers en
Statusgerichte Toekomstplanners. De jongeren worden ingedeeld in één van deze vier groepen
op basis van hun oordeel over 30 items, verdeeld over zeven schalen. Dezelfde items zijn ook
opgenomen in de vragenlijst voor het onderhavige onderzoek. Het gaat om de volgende zeven
schalen, waarvan de betrouwbaarheid in het onderhavige onderzoek in twee gevallen overigens
te wensen overlaat (

- Onderwijsuitdaging (3 items, bijv. ‘De vakken op school zijn uitdagend voor mij’; α=.57).
Vragen over het niveau en de richting van de vervolgopleiding
Tot slot zijn er twee vragen in de vragenlijst opgenomen die betrekking hebben op de plannen
van de respondenten ten aanzien van vervolgonderwijs na het vwo. Beide vragen zijn ook reeds
in andere onderzoeken voor het Platform aan vwo-leerlingen voorgelegd (Van Langen & Vierke,
2009, 2010; Van Langen, 2010), zij het in licht gewijzigde vorm.
Met de eerste vraag wordt geïnformeerd op welk niveau de respondent hoogstwaarschijnlijk een
vervolgopleiding zal gaan volgen: universiteit, hoger beroepsonderwijs, middelbaar beroepsonderwijs
of geen van deze (slechts één antwoord mogelijk)..
In de tweede vraag worden aan de respondent tien opleidingsrichtingen voorgelegd, inclusief
een aantal voorbeeldstudies. Het gaat om: Economie & Bedrijf, Onderwijs & Opvoeding, Exact
& Informatica, Taal & Communicatie, Techniek, Gezondheid, Kunst & Cultuur, Recht & Bestuur,
Gedrag & Maatschappij en Aarde & Milieu. Bij elk van deze richtingen heeft de respondent
aangekruist hoe groot de kans is dat hij of zij een studie in deze richting zal gaan volgen,
variërend van 1 (heel klein) tot 5 (heel groot).
4.3 Selectie onderzoeksgroep en verloop dataverzameling
In hoofdstuk 3 zijn de kenmerken van de plusdeelnemers in leerjaar 1, 2 en 5 beschreven en
vergeleken met de kenmerken van alle reguliere vwo-leerlingen in dezelfde leerjaren op de
plusscholen en op enkele controlescholen. Ten behoeve van het vervolgonderzoek dat we in dit
hoofdstuk beschrijven, te weten de afname van een vragenlijst bij de leerlingen zelf, is uit deze
beide groepen een selectie gemaakt.
Wat de plusdeelnemers betreft was die selectie vrij eenvoudig; in principe zijn alle plusdeelnemers
van alle plusscholen geselecteerd voor het vervolgonderzoek. De enige uitzondering hierop
betreft de school die in leerjaar 1 liefst 201 leerlingen (94% van alle brugklassers in vwo) als
plusdeelnemers had aangewezen; uit deze leerlingen is willekeurig de helft geselecteerd voor
het vervolgonderzoek. Achteraf hebben we echter besloten de brugklasleerlingen van deze
school niet als plusdeelnemer in het onderzoek te betrekken en evenmin als controlegroep (zie
paragraaf 2.4). Samenvattend hebben we in totaal aan 1078 plusdeelnemers op 26 scholen een
vragenlijst (op naam en/of identificatienummer 7 ) toegestuurd. Van 946 plusdeelnemers van
dezelfde 26 scholen is een ingevulde vragenlijst retour gekomen, een bevredigende respons van
88 procent.
Wat betreft de controlegroep van reguliere leerlingen was de selectie complexer en moest bovendien
in twee stappen verlopen: voorafgaand aan de dataverzameling en na afloop.
7 Sommige scholen hebben uit privacy-overwegingen hun leerlingen aangeduid met een nummer. De
scholen wisten welke leerling bij welk nummer hoorde en konden zo de juiste vragenlijst aan de juiste
leerling uitdelen.
35

In de eerste stap is vastgesteld voor welke reguliere leerlingen een vragenlijst (op naam of identificatienummer)
zou worden aangemaakt en opgestuurd. Per plusschool is een groep reguliere
leerlingen geselecteerd die in omvang en qua prestatiekenmerken (met name Cito-score en advies,
in leerjaar 5 ook profielkeuze; zie ook hoofdstuk 3) lijkt op de meeste plusdeelnemers.
Daarnaast is echter soms ook – met name in leerjaar 1 en 2 - een zekere mate van ‘oversampling’
toegepast, om de school in organisatorisch opzicht tegemoet te komen. Het kwam bijvoorbeeld
voor dat een plusschool één kleine vwo2-klas kende met daarin alle plusdeelnemers
en daarnaast een grotere vwo2-klas voor alle overige leerlingen. In dat geval is geen selectie uit
die laatste groep gemaakt, maar gewoon voor alle leerlingen een vragenlijst aangemaakt. Dat
maakte de organisatie van het invullen immers veel gemakkelijker voor de school. In totaal
hebben we via deze werkwijze voor 1484 reguliere leerlingen van alle 26 plusscholen een vragenlijst
aangemaakt en toegestuurd. Van 1282 van hen is een ingevulde vragenlijst retour gekomen
(86%). Daarnaast is ook een vragenlijst aangemaakt en opgestuurd voor 480 reguliere
leerlingen op de vijf controlescholen; eveneens geselecteerd op grond van hun Cito-score, advies
en profielkeuze. Ook van deze groep is de respons hoog (n=433; 90%).
In de tweede stap is binnen de responsgroep van reguliere leerlingen op de plusscholen achteraf
nog een tweede selectie aangebracht ter correctie van de oversampling. Die had immers tot gevolg
dat – met name in leerjaar 1 en 2 - op sommige scholen de responderende groep reguliere
leerlingen aanzienlijk groter was dan de responderende groep plusdeelnemers en ook minder
goed vergelijkbaar. Op de betreffende scholen is per leerjaar uit de responsgroep van reguliere
leerlingen er een aantal verwijderd, zodanig dat de best presterenden (op basis van Cito-score
en/of advies) en/of degenen met de meest vergelijkbare profielkeuzes overbleven en het aantal
reguliere leerlingen en plusdeelnemers meer gelijkgetrokken werd.
Met de opbrengst van de vragenlijsten van de leerlingen die na de bovenbeschreven selectiestappen
resteerden, zijn vervolgens de analyses uitgevoerd voor het vervolg van dit hoofdstuk.
Deze vervolganalyses hebben betrekking op de attitudes en competenties van de plusdeelnemers
in vergelijking tot die van de reguliere vwo-leerlingen. Tabel 4.1 geeft een overzicht van het
aantal leerlingen dat deze vervolganalyses betreft; in totaal zijn dat er 2380.
Tabel 4.1 – Aantal geselecteerde leerlingen voor vervolganalyses m.b.t. attitudes, competenties
en toekomstplannen (dit hoofdstuk)
Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Aantal Aantal
Leerjaar 1 508 550 239
Leerjaar 2 315 321 141
Leerjaar 5 123 130 53
Totaal 946 1001 433
36

In totaal bevat tabel 4.1 negen cellen (exclusief de totalen uit de onderste regel); in elk van deze
cellen ligt de gemiddelde Cito-score rond de 547,0. Er is in dit opzicht geen sprake van significante
afwijkingen tussen de plusdeelnemers en de reguliere leerlingen van de plusscholen en/of
van de controlescholen. Het percentage leerlingen met een zuiver vwo-advies ligt echter onder
de plusdeelnemers hoger dan onder de reguliere vwo-leerlingen (94 versus 86%). Bovendien
ligt in leerjaar 5 het percentage leerlingen met een N&T- of dubbelprofiel onder de plusdeelnemers
aanzienlijk hoger dan onder de controleleerlingen (72 versus 45%). Het is ons dus niet
helemaal gelukt twee vergelijkbare groepen samen te stellen; eenvoudigweg omdat er onder de
reguliere leerlingen niet een geheel vergelijkbare groep te vinden was. Anderzijds bestaat ook
de controlegroep wel degelijk uit vwo-leerlingen die qua prestaties tot de elite mogen worden
gerekend.
4.4 Schoolbeleving en schoolcommitment van plusdeelnemers en reguliere leerlingen
In deze paragraaf vergelijken we de scores van de plusdeelnemers en de reguliere leerlingen op
de vier schalen uit het COOL-onderzoek betreffende schoolbeleving en schoolcommitment (zie
ook paragraaf 4.2). Alle schaalscores lopen in principe van minimaal 1 tot maximaal 5. Hoe
hoger de score, hoe meer de leerlingen de geponeerde stellingen hebben onderschreven. Bij
schoolbeleving en bindingszekerheid betekent dat tevens: hoe hoger de score, hoe positiever de
leerlingen zijn over het gevoel erbij te horen op school en over de zekerheid die hun school hen
biedt. Bij exploratie en verandering geldt: hoe hoger de score, hoe meer de leerlingen nadenken
over hun school c.q. verandering van school overwegen.
Tabel 4.2 toont per leerjaar de scores van de plusdeelnemers enerzijds en van de reguliere leerlingen
op de plusscholen en op de controlescholen anderzijds. In de tabel zijn geen aantallen
leerlingen opgenomen, om de leesbaarheid te vergroten. Op elk van de vier schalen over
schoolbetrokkenheid en commitment is van 95 tot 97 procent van alle 2380 leerlingen een score
bekend, en voor zover we kunnen nagaan is er geen sprake van selectieve non-respons.
37

Tabel 4.2 – Gemiddelde schaalscores Sociale schoolbeleving, Commitment, Exploratie en Verandering
van plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen
Sociale Plusscholen Controlescholen
schoolbeleving Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 3,9 0,01 3,9 0,15* 4,0
Leerjaar 2 3,8 0,11 3,9 0,14 3,8
Leerjaar 5 3,9 0,07 3,9 0,07 3,9
Totaal 3,9 0,06 3,9 0,03 3,9
Bindingszekerheid Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem. score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 3,5 0,10 3,6 0,02 3,6
Leerjaar 2 3,3 0,06 3,4 0,10 3,5
Leerjaar 5 3,6 0,02 3,5 0,21* 3,7
Totaal 3,5 0,07 3,5 0,06 3,6
Exploratie Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 2,6 0,05 2,7 0,03 2,7
Leerjaar 2 2,5 0,16* 2,4 0,25* 2,6
Leerjaar 5 2,6 0,13 2,5 0,02 2,5
Totaal 2,6 0,04 2,6 0,11 2,6
Verandering Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 1,3 0,08 1,4 0,12 1,3
Leerjaar 2 1,5 0,09 1,4 0,09 1,3
Leerjaar 5 1,5 0,10 1,4 0,15* 1,5
Totaal 1,4 0,00 1,4 0,07 1,3
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
In het algemeen zijn van alle groepen leerlingen de scores op Sociale schoolbeleving en Bindingszekerheid
behoorlijk hoog; zowel de reguliere leerlingen als de plusdeelnemers zijn relatief
positief over deze zaken. In de eerste COOL-meting in het voortgezet onderwijs lagen de
gemiddelde scores lager, namelijk op 3,73 resp. 3,28; deze gemiddelden betreffen overigens ook
leerlingen uit vmbo en havo.
De gemiddelde scores op Exploratie en vooral op Verandering liggen veel lager; leerlingen denken
relatief weinig na over school en overwegen nauwelijks om van school te veranderen. In
COOL werd overigens op de schaal Exploratie gemiddeld 2,43 gescoord (nog lager dus), op de
schaal Verandering gemiddeld 1,84 (hoger).
Uitsluitend in leerjaar 2 is er sprake van een klein, maar relevant verschil tussen plusdeelnemers
en reguliere leerlingen ten aanzien van Exploratie: plusdeelnemers denken iets meer over hun
school na dan de reguliere leerlingen op dezelfde scholen. Maar laatstgenoemden denken dan
ook iets minder na over school dan reguliere leerlingen op controlescholen; ook dit betreft een
38

klein effect. Soortgelijke kleine effecten tussen reguliere leerlingen op plusscholen en controlescholen
zien we ook bij de andere schalen, maar steeds betreft het slechts één leerjaar en lijkt
het weinig structureel.
Tabel 4.3 – Gemiddelde schaalscores Sociale schoolbeleving, Commitment, Exploratie en Verandering
van plusdeelnemers naar organisatievorm arrangement
Individueel
arrangement
Sociale schoolbeleving Bindingszekerheid
Aparte
plusklas
39
ES Individueel
arrangement
Aparte
plusklas
Leerjaar 1 4,0 3,8 0,23* 3,7 3,4 0,50**
Leerjaar 2 3,8 3,8 0,03 3,5 3,3 0,23*
Leerjaar 5 4,0 3,7 0,42** 3,6 3,3 0,50**
Totaal 3,9 3,8 0,16* 3,6 3,4 0,42**
Individueel
arrangement
Exploratie Verandering
Aparte
plusklas
ES Individueel
arrangement
Aparte
plusklas
Leerjaar 1 2,8 2,6 0,16* 1,2 1,4 0,29*
Leerjaar 2 2,5 2,5 0,06 1,4 1,5 0,05
Leerjaar 5 2,6 2,6 0,02 1,4 1,7 0,54**
Totaal 2,7 2,6 0,16* 1,3 1,4 0,19*
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
In tabel 4.3 wordt onderscheid gemaakt naar de gemiddelde schaalscores van de plusdeelnemers
naar type plusarrangement. Deze blijken in een aantal gevallen wel relevant te verschillen. Wat
betreft de Sociale schoolbeleving en Bindingszekerheid zijn de plusdeelnemers op scholen in
categorie A (individuele plusarrangementen of kleine deeltijd plusklassen) veelal positiever dan
plusdeelnemers op scholen in categorie B (aparte plusklassen). Het gaat om kleine tot matige
effecten.
Plusdeelnemers in leerjaar 1 op scholen in categorie A denken ook meer na over hun school dan
die in categorie B, plusdeelnemers in leerjaar 1 en vooral leerjaar 5 op scholen in categorie B
overwegen juist vaker om van school te veranderen dan die in categorie A.
Uit de twee voorafgaande tabellen blijkt dat plusdeelnemers zich er over het algemeen niet meer
of minder bij voelen horen op school dan een controlegroep van (eveneens tamelijk excellente)
jaargenoten die niet deelnemen aan plusarrangementen. Ook zijn er slechts verwaarloosbare
onderlinge verschillen in de mate waarin ze menen dat hun school hen zekerheid biedt, waarin
ze over school nadenken en waarin ze overwegen een andere school te zoeken. Tegelijkertijd
zijn er wel verschillen tussen de plusdeelnemers onderling, afhankelijk van het type arrangement.
Een belangrijke vraag – die we met de beschikbare gegevens niet zomaar kunnen beantwoorden
- is natuurlijk of deze verschillen worden veroorzaakt doordat de beide typen scholen
andere leerlingen voor hun arrangement selecteren of dat deze verschillen het gevolg zijn van de
ervaringen in het plusarrangement.
ES
ES

4.5 Empowerment van plusdeelnemers en reguliere leerlingen
Hierna vergelijken we de scores van de plusdeelnemers en de reguliere leerlingen op de drie
schalen betreffende empowerment; m.a.w. de mate waarin de ondervraagde leerlingen zich
‘empowered’ voelen (zie ook paragraaf 4.2). Ook nu lopen alle schaalscores van minimaal 1 tot
maximaal 5. Hoe hoger de score bij Betekenisvolheid, hoe positiever de leerlingen zijn over het
gevoel dat zij op school belangrijke en betekenisvolle zaken leren en doen. De score op Competentie
verwijst naar de mate waarin de leerling ervan overtuigd is het goed te doen op school en
deze met succes te kunnen voltooien. Hoe hoger de score op Impact, hoe meer de leerling zich
erkend voelt in de eigen keuzen en inzet op school.
Tabel 4.4 toont per leerjaar de scores van de plusdeelnemers in vergelijking tot de reguliere
leerlingen. Ook in deze tabel zijn geen aantallen leerlingen opgenomen, aangezien op elk van de
drie schalen een score bekend is van meer dan 98 procent van alle betrokken leerlingen.
Tabel 4.4 – Gemiddelde schaalscores Betekenisvolheid, Competentie en Impact van plusdeelnemers
en reguliere vwo-leerlingen
Betekenisvolheid Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem. score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 3,5 0,13 3,5 0,16* 3,4
Leerjaar 2 3,2 0,02 3,3 0,11 3,3
Leerjaar 5 3,3 0,03 3,3 0,03 3,3
Totaal 3,4 0,06 3,4 0,06 3,4
Competentie Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 4,0 0,13 4,1 0,14 4,0
Leerjaar 2 3,9 0,15* 4,0 0,02 4,0
Leerjaar 5 4,1 0,04 4,1 0,03 4,1
Totaal 4,0 0,12 4,1 0,08 4,0
Impact Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 3,1 0,04 3,1 0,00 3,1
Leerjaar 2 3,0 0,06 3,0 0,14 3,0
Leerjaar 5 3,1 0,18* 3,0 0,08 3,1
Totaal 3,1 0,08 3,0 0,06 3,1
* = klein effect **= matig effect ***= groot effect
In het algemeen voelen de onderzochte leerlingen (zowel plusdeelnemers als overigen) zich
vooral behoorlijk competent; hun gemiddelde van rond de 4.0 komt ongeveer overeen met dat
van de JCU-leerlingen in het onderzoek van Van der Valk e.a. (2010). De scores voor Beteke-
40

nisvolheid en Impact in tabel 4.4 liggen lager; rond de 3.4 respectievelijk 3.1. De JCUleerlingen
scoorden op deze schalen rond de 3.8.
Er zijn in tabel 4.4 slechts beperkte verschillen zichtbaar tussen de scores van de plusdeelnemers
en de reguliere leerlingen. Bij Competentie is sprake van een klein effect in leerjaar 2:
plusdeelnemers voelen zich iets minder competent dan overige leerlingen (zie echter ook tabel
4.5). Qua Impact is eveneens een klein effect zichtbaar in leerjaar 5: de plusdeelnemers voelen
zich iets meer ‘gezien’ dan de overige leerlingen.
In tabel 4.5 worden vervolgens de scores van de plusdeelnemers onderling vergeleken, naar type
plusarrangement.
Tabel 4.5 – Gemiddelde schaalscores Betekenisvolheid, Competentie en Impact van plusdeelnemers
naar organisatievorm arrangement
Betekenisvolheid Competentie Impact
Individueel
arrang.
Aparte
plusklas
ES Individueel
arrang.
41
Aparte
plusklas
ES Individueel
arrang.
Aparte
plusklas
Lj 1 3,6 3,4 0,37* 4,3 3,9 0,54** 3,2 3,0 0,34*
Lj 2 3,1 3,3 0,22* 4,2 3,9 0,50** 3,0 3,0 0,10
Lj 5 3,3 3,3 0,02 4,1 4,0 0,19* 3,1 3,2 0,09
Totaal 3,4 3,3 0,11 4,2 3,9 0,50** 3,1 3,0 0,18*
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
In tabel 4.5 zijn vooral op de schaal voor Competentie onderlinge verschillen tussen de plusdeelnemers
zichtbaar. Plusdeelnemers op scholen in categorie A (individueel arrangement/kleine
deeltijd plusklas) voelen zich beduidend competenter dan plusdeelnemers op scholen
in categorie B (aparte plusklas); de effecten zijn klein tot matig. Ook hier roept dat de vraag
op of de verschillen het gevolg zijn van een andere selectie of van een ander effect van het
plusarrangement; voorlopig houden we het op het eerste (zie ook onze conclusies in het slothoofdstuk).
Ook op de schalen Betekenisvolheid en Impact in leerjaar 1 zijn relevant hogere scores zichtbaar
van de plusdeelnemers in categorie A dan categorie B. Echter, in leerjaar 2 geldt het omgekeerde
voor de schaal Betekenisvolheid en lijken de plusdeelnemers in categorie B dus juist
meer betekenis te ervaren dan die in categorie A.
4.6 Excellentieschalen en typen
Zoals in paragraaf 4.2 is beschreven, zijn aan de onderzoeksleerlingen ook de zeven schalen
voorgelegd die zijn ontwikkeld door YoungWorks en Motivaction om typen excellentie onder
jongeren te onderscheiden. De schalen bleken in ons onderzoek niet allemaal een voldoende
betrouwbaarheid te hebben; met name de schalen Zesjescultuur en Onderwijsuitdaging scoorden
ES

hierop onder de maat. Niettemin zijn ook die scores volledigheidshalve in deze paragraaf betrokken.
Opnieuw loopt de range van de gemiddelde schaalscores in principe van 1 tot 5. In het algemeen
geldt: hoe hoger de score, hoe sterker de leerlingen de geponeerde stellingen onderschrijven. Bij
Intrinsieke en Extrinsieke prestatiemotivatie, Prestatie-urgentie, Toekomstbewustzijn en Onderwijsuitdaging
verwijzen hoge scores naar een neiging tot excelleren en hoge ambities, bij de
schalen Zesjescultuur en Sociale afremming geldt juist het omgekeerde. Tabel 4.6 vergelijkt de
plusdeelnemers en de reguliere leerlingen op alle zeven schalen. Per schaal is van tenminste 97
procent van de leerlingen een score bekend en daarom zijn hier ook geen aantallen leerlingen in
de tabel vermeld.
Zoals ook in de voorafgaande paragrafen het geval was, zijn ook nu de verschillen tussen de
plusdeelnemers en de reguliere leerlingen slechts beperkt. Er is in enkele gevallen sprake van
relevante verschillen. In leerjaar 2 ervaren de plusdeelnemers iets meer onderwijsuitdaging dan
de overige leerlingen. In leerjaar 5 ervaren plusdeelnemers een iets lagere prestatie-urgentie en
een iets sterkere zesjescultuur en sociale afremming, maar ook meer toekomstbewustzijn dan
reguliere leerlingen op dezelfde scholen. In alle gevallen gaat het om kleine effecten die optreden
in een enkel leerjaar. Daarnaast zien we in tabel 4.6 ook soms relevante verschillen tussen
de reguliere leerlingen op de plusscholen en die op de controlescholen. Ook hier gaat het meestal
slechts om één leerjaar; bij Extrinsieke Prestatiemotivatie betreft het alle leerjaren, maar niet
steeds in dezelfde richting. Kortom, de relevante verschillen die in deze tabel worden gesignaleerd,
lijken weinig structureel en verwijzen niet naar duidelijke trends.
42

Tabel 4.6 – Gemiddelde scores op de 7 Excellentieschalen van plusdeelnemers en reguliere
vwo-leerlingen
Intrinsieke Plusscholen Controlescholen
Prestatiemotivatie Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem. score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 3,7 0,11 3,6 0,00 3,6
Leerjaar 2 3,6 0,13 3,5 0,02 3,5
Leerjaar 5 3,8 0,10 3,8 0,19* 3,6
Totaal 3,7 0,10 3,6 0,03 3,6
Extrinsieke Plusscholen Controlescholen
Prestatiemotivatie Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 3,3 0,00 3,3 0,15* 3,4
Leerjaar 2 3,3 0,08 3,3 0,23* 3,4
Leerjaar 5 3,4 0,03 3,4 0,25* 3,3
Totaal 3,3 0,02 3,3 0,12 3,4
Prestatie-urgentie Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 4,0 0,12 4,1 0,02 4,1
Leerjaar 2 3,9 0,01 3,9 0,08 3,9
Leerjaar 5 3,6 0,20* 3,8 0,42** 3,4
Totaal 3,9 0,10 4,0 0,04 3,9
Zesjescultuur Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem. score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 2,9 0,11 2,8 0,03 2,8
Leerjaar 2 3,0 0,11 3,0 0,03 3,0
Leerjaar 5 3,0 0,15* 2,9 0,23* 3,0
Totaal 2,9 0,11 2,8 0,03 2,9
Toekomstbewustzijn Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 2,9 0,12 2,8 0,12 2,9
Leerjaar 2 2,8 0,02 2,8 0,09 2,9
Leerjaar 5 3,0 0,18* 2,8 0,30* 3,2
Totaal 2,9 0,10 2,8 0,14 3,0
Sociale afremming Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 2,2 0,02 2,2 0,21* 2,0
Leerjaar 2 2,2 0,05 2,2 0,04 2,2
Leerjaar 5 2,1 0,17* 2,0 0,12 1,9
Totaal 2,2 0,02 2,2 0,11 2,1
Onderwijsuitdaging Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
Gem.score ES Gem.score ES Gem.score
Leerjaar 1 3,4 0,08 3,3 0,13 3,2
Leerjaar 2 3,2 0,18* 3,1 0,20* 3,2
Leerjaar 5 3,3 0,03 3,3 0,13 3,2
Totaal 3,3 0,11 3,2 0,03 3,2
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
43

Tabel 4.7 – Gemiddelde scores op de 7 Excellentieschalen van plusdeelnemers naar organisatievorm
arrangement
Intrinsieke prestatiemotivatie Extrinsieke prestatiemotivatie
Individ. Aparte
ES Individ. Aparte ES
arrangement plusklas
arrangement plusklas
Leerjaar 1 3,8 3,6 0,30* 3,3 3,3 0,12
Leerjaar 2 3,7 3,6 0,08 3,4 3,3 0,12
Leerjaar 5 3,8 3,8 0,05 3,4 3,5 0,06
Totaal 3,8 3,6 0,24* 3,4 3,3 0,12
Individ.
arrangement
Prestatie-urgentie Zesjescultuur
Aparte
plusklas
ES Individ.
arrangement
44
Aparte
plusklas
Leerjaar 1 4,1 4,0 0,18* 2,7 2,9 0,36*
Leerjaar 2 3,8 3,9 0,20* 2,9 3,1 0,28*
Leerjaar 5 3,6 3,6 0,03 2,9 3,1 0,14
Totaal 3,9 3,9 0,06 2,8 3,0 0,28*
Individueel
arrang.
Toekomstbewustzijn Sociale afremming Uitdaging
Aparte
plusklas
ES Individueel
arrang.
Aparte
plusklas
ES Individueel
arrang.
ES
Aparte
plusklas
Lj 1 2,9 3,0 0,05 2,2 2,2 0,09 3,4 3,3 0,15*
Lj 2 2,9 2,8 0,05 2,3 2,1 0,27* 3,0 3,3 0,44**
Lj 5 3,1 2,9 0,16* 2,2 2,1 0,13 3,3 3,2 0,20*
Totaal 2,9 2,9 0,03 2,2 2,2 0,05 3,3 3,3 0,03
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Binnen de groep plusdeelnemers blijken er daarnaast enkele relevante verschillen voor te komen
die samenhangen met het type plusarrangement (tabel 4.7). De meest duidelijke trend betreft de
Zesjescultuur, die onder plusdeelnemers op scholen met een aparte plusklas blijkbaar wat sterker
wordt ervaren dan onder degenen op scholen met een individueel arrangement. Andere relevante
verschillen in de tabel betreffen slechts één leerjaar, of gaan tegengestelde richtingen op
(Prestatie-urgentie, Uitdaging).
De voorafgaande tabellen hebben betrekking op de scores van de onderzoeksleerlingen op de
zeven afzonderlijke excellentieschalen. Met behulp van deze zeven scores zijn daarnaast de
onderzoeksleerlingen ook ingedeeld in één van de vier excellentietypen die YoungWorks en
Motivaction in hun onderzoek (2011) hebben onderscheiden. Deze indeling is door de voornoemde
bureaus zelf uitgevoerd; het ITS heeft daartoe de verzamelde oorspronkelijke itemscores
van de onderzoeksleerlingen in een geanonimiseerd bestand aan hen opgestuurd. Vrijwel
alle leerlingen (98%) bleken bij die procedure te kunnen worden ingedeeld. In tabel 4.8 laten we
zien hoe de plusdeelnemers en de reguliere leerlingen zijn verdeeld over de vier typen.
ES

Tabel 4.8 – Verdeling van de plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen over de vier Excellentietypen;
berekend o.b.v. de scores op de 7 Excellentieschalen
Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% % %
Leerjaar 1
Zelfbewuste Generalisten
58
63
67
Gemaksgerichte Levensgenieters 26 22 22
Berustende Volgers 10 10 9
Statusgerichte Toekomstplanners 7 4 3
Leerjaar 2
Zelfbewuste Generalisten 53 55 53
Gemaksgerichte Levensgenieters 35 32 28
Berustende Volgers 7 9 13
Statusgerichte Toekomstplanners 5 4 6
Leerjaar 5
Zelfbewuste Generalisten
58
60
53
Gemaksgerichte Levensgenieters 26 31 40
Berustende Volgers 8 6 8
Statusgerichte Toekomstplanners 7 3 0
Totaal
Zelfbewuste Generalisten
56
60
61
Gemaksgerichte Levensgenieters 29 27 26
Berustende Volgers 9 9 10
Statusgerichte Toekomstplanners 6 4 4
Chi-kwadraattoets: de verdeling over excellentietypen van de onderscheiden groepen verschilt nergens significant
In alle groepen overheerst het type Zelfbewuste Generalisten; ongeveer zestig procent behoort
daartoe, in alle leerjaren. Daarna komt het type Gemaksgerichte Levensgenieter het meest voor;
26 tot 40 procent. De twee andere typen (Berustende Volgers en Statusgerichte Toekomstplanners)
vormen een minderheid in onze onderzoeksgroep. Omdat er sprake is van een variabele
met vier nominale categorieën, kunnen geen Effect Sizes worden berekend. Wel is gecontroleerd
met een Chi Kwadraat toets of er sprake is van verschillen in de verdeling over de typen
tussen de plusdeelnemers en de reguliere vwo-leerlingen in de controlegroep. Dat blijkt nergens
het geval. Dit is niet onverwachts, gezien de beperkte verschillen in de afzonderlijke schalen.
Tabel 4.9 laat zien of er nog onderscheid is binnen de plusdeelnemers naar type arrangement. Er
blijkt sprake van een licht significant verschil in de verdeling over de Excellentietypen in leerjaar
1 en totaal: Het aandeel Zelfbewuste Generalisten blijkt onder de plusdeelnemers op scholen
in categorie A (individueel arrangement) groter dan op scholen in categorie B (aparte plusklas).
In de laatste groep is vooral het aandeel Gemaksgerichte Levensgenieters wat groter. In
leerjaar 2 en 5 zijn de verschillen niet significant.
45

Tabel 4.9 – Verdeling van de plusdeelnemers over de vier Excellentietypen, naar organisatievorm
arrangement
Individueel arrangement Aparte plusklas
% %
Leerjaar 1
Zelfbewuste Generalisten
66
54
Gemaksgerichte Levensgenieters 21 28
Berustende Volgers 5 12
Statusgerichte Toekomstplanners 8 6
Leerjaar 2
Zelfbewuste Generalisten 53 54
Gemaksgerichte Levensgenieters 33 36
Berustende Volgers 7 7
Statusgerichte Toekomstplanners 7 4
Leerjaar 5
Zelfbewuste Generalisten
56
64
Gemaksgerichte Levensgenieters 26 27
Berustende Volgers 9 6
Statusgerichte Toekomstplanners 9 3
Totaal
Zelfbewuste Generalisten
60
54
Gemaksgerichte Levensgenieters 25 31
Berustende Volgers 7 10
Statusgerichte Toekomstplanners 8 5
Chi-kwadraattoets: in leerjaar 1 en totaal is de verdeling licht significant verschillend (p

Tabel 4.10 – Percentage leerlingen dat universitaire vervolgopleiding wil doen, onder plusdeelnemers
en reguliere vwo-leerlingen
Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 88 0,19* 82 0,19* 89
Leerjaar 2 84 0,07 81 0,08 84
Leerjaar 5 92 0,09 89 0,18* 94
Totaal 87 0,14 83 0,14 88
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
In leerjaar 1 is het aandeel plusdeelnemers dat een universitaire vervolgopleiding ambieert, relevant
groter dan het aantal reguliere leerlingen. In leerjaar 2 en 5 komt hetzelfde beeld ook naar
voren, maar hier is het effect verwaarloosbaar klein.
Het percentage reguliere leerlingen dat een universitaire studie wil gaan doen, is op de controlescholen
juist weer groter dan op de plusscholen. Dit hangt mogelijk samen met de aanwezigheid
van het plusarrangement op de plusscholen, ofschoon niet helemaal duidelijk is hoe. Zijn
de plusdeelnemers misschien geselecteerd op hun hoge ambities of hebben de reguliere leerlingen
vanwege dat plusarrangement op hun school – waaraan ze niet (mogen) deelnemen - hun
eigen ambities mogelijk naar beneden bijgesteld? Uit tabel 4.11 blijkt vervolgens dat de ambities
van plusdeelnemers qua vervolgopleidingsniveau nog beduidend hoger is op plusscholen in
categorie A dan in categorie B; althans in leerjaar 1 en 2 is dat het geval.
Tabel 4.11 – Percentage leerlingen dat universitaire vervolgopleiding wil doen, onder plusdeelnemers
naar organisatievorm arrangement
Individueel arrangement Aparte plusklas ES
Leerjaar 1 94 86 0,25*
Leerjaar 2 91 81 0,26*
Leerjaar 5 91 94 0,11
Totaal 92 85 0,23*
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
De volgende tabellen zijn gewijd aan de studierichtingen of sectoren waarin de onderzoeksleerlingen
hun vervolgopleiding zouden willen vervolgen. Tabel 4.12 laat zien hoeveel procent van
hen de kans (zeer) groot acht later een studie te kiezen in een viertal bètasectoren.
47

Tabel 4.12 – Percentage plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen dat kans op latere studie
in betreffende (bèta)sector (zeer) groot acht
Exact & Informatica Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 34 0,14 27 0,22* 18
Leerjaar 2 32 0,12 27 0,07 30
Leerjaar 5 41 0,37* 23 0,06 21
Totaal 34 0,16* 27 0,10 22
Techniek Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 30 0,25* 19 0,12 24
Leerjaar 2 34 0,28* 22 0,09 25
Leerjaar 5 33 0,42** 16 0,41** 32
Totaal 32 0,28* 19 0,15* 25
Gezondheid Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 33 0,06 36 0,00 36
Leerjaar 2 30 0,14 36 0,04 38
Leerjaar 5 36 0,01 37 0,14 30
Totaal 32 0,08 36 0,01 36
Aarde & Milieu Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 16 0,16* 10 0,10 12
Leerjaar 2 12 0,06 14 0,07 12
Leerjaar 5 13 0,05 12 0,01 12
Totaal 14 0,07 12 0,03 13
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Plusdeelnemers in alle leerjaren zijn vaker dan reguliere leerlingen binnen dezelfde
(plus)scholen van plan een studie in de sector Techniek te gaan volgen; het gaat om een klein tot
matig effect. Plusdeelnemers in leerjaar 5 hebben ook wat meer belangstelling voor de sector
Exact & Informatica, in leerjaar 1 voor Aarde & Milieu, dan hun klasgenoten. Wat leerjaar 5
betreft, zijn deze bevindingen conform verwachting omdat we weten dat er meer plusdeelnemers
dan reguliere leerlingen zijn met een N&T-profiel of een dubbel natuurprofiel. Het verklaart
mogelijk ook de lagere verwachting voor de studiesector Techniek van de reguliere leerlingen
op de plusscholen dan op de controlescholen. Plusdeelnemers kiezen niet vaker of minder
vaak voor een studie in Gezondheid dan de reguliere leerlingen.
48

Tabel 4.13 – Percentage plusdeelnemers dat kans op latere studie in betreffende (bèta)sector
(zeer) groot acht, naar type arrangement
Individueel
arrangement
Exact & Informatica Techniek
Aparte
plusklas
ES Individueel
arrangement
49
Aparte
plusklas
Leerjaar 1 43 29 0,25* 33 28 0,11
Leerjaar 2 24 35 0,24* 23 39 0,34*
Leerjaar 5 34 58 0,49** 25 55 0,65**
Totaal 36 33 0,07 28 34 0,11
Individueel
arrangement
Gezondheid Aarde & Milieu
Aparte
plusklas
ES Individueel
arrangement
Aparte
plusklas
Leerjaar 1 40 29 0,24* 19 14 0,14
Leerjaar 2 28 30 0,04 11 12 0,03
Leerjaar 5 36 36 0,00 8 27 0,59**
Totaal 36 30 0,14 14 14 0,01
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
De studieplannen van de plusdeelnemers in categorie A versus categorie B verschillen in sommige
opzichten aanzienlijk (tabel 4.13). Met name in leerjaar 5 zijn degenen in aparte plusklassen
(categorie B) meer georiënteerd op de harde bètastudies (Exact & Informatica, Techniek) en
de sector Aarde & Milieu dan degenen in individuele arrangementen (categorie A). Toch bleek
eerder dat het aandeel natuurprofielen in beide groepen even hoog ligt (paragraaf 3.3). In leerjaar
1 hebben de plusdeelnemers op scholen met een individueel arrangement relevant meer
belangstelling voor een studie in de sector Gezondheid dan degenen op scholen met aparte plusklassen.
Tabel 4.14 laat soortgelijke informatie zien, dit keer betreffende de kans op een vervolgstudie in
een drietal meer alfageoriënteerde studies; te weten Onderwijs & Opvoeding, Taal & Communicatie
en Kunst & Cultuur. Er blijkt vrijwel geen verschil te bestaan in de interesse voor deze
studiesectoren van plusdeelnemers versus reguliere leerlingen; alleen in leerjaar 5 is sprake van
wat meer belangstelling van de plusdeelnemers dan de reguliere leerlingen voor Onderwijs &
Opvoeding en wat minder voor Taal & Communicatie (kleine effecten). Voor die laatste sector
is de belangstelling van de reguliere leerlingen op de plusscholen ook wat groter dan die op de
controlescholen.
ES
ES

Tabel 4.14 – Percentage plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen dat kans op latere studie
in betreffende sector (zeer) groot acht
Onderwijs & Plusscholen Controlescholen
Opvoeding Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 15 0,01 15 0,17* 9
Leerjaar 2 9 0,12 13 0,08 10
Leerjaar 5 14 0,15* 9 0,00 9
Totaal 13 0,02 13 0,12 9
Taal & Plusscholen Controlescholen
Communicatie Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 21 0,07 24 0,02 24
Leerjaar 2 22 0,09 26 0,03 27
Leerjaar 5 16 0,27* 27 0,18* 19
Totaal 21 0,10 25 0,02 24
Kunst & Cultuur Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 31 0,08 27 0,12 33
Leerjaar 2 27 0,06 25 0,04 27
Leerjaar 5 21 0,05 19 0,14 25
Totaal 28 0,07 25 0,10 30
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
In leerjaar 5 zijn de plusdeelnemers op scholen in categorie A relevant meer geïnteresseerd in de
studiesector Onderwijs & Opvoeding, in leerjaar 2 tonen de plusdeelnemers in aparte plusklassen
meer belangstelling voor Kunst & Cultuur dan degenen in individuele arrangementen (tabel
4.15). Andere verschillen in belangstelling voor deze studiesectoren zijn beperkt en niet relevant.
Tabel 4.15 – Percentage plusdeelnemers dat kans op latere studie in betreffende sector (zeer)
groot acht, naar type arrangement
Onderwijs & Opvoeding Taal & Communicatie Kunst & Cultuur
Individueel Aparte ES Individueel Aparte ES Individueel Aparte ES
arrang. plusklas
arrang. plusklas
arrang. plusklas
Lj 1 11 17 0,07 20 22 0,07 31 31 0,01
Lj 2 9 9 0,00 25 21 0,11 22 30 0,18*
Lj 5 16 9 0,20* 16 15 0,02 22 18 0,08
Totaal 12 13 0,04 20 21 0,03 26 30 0,07
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
50

Een laatste cluster van drie studiesectoren omvat Economie & Bedrijf, Recht & Bestuur en Gedrag
& Maatschappij (tabel 4.16). Ook hier zien we nauwelijks verschillen in belangstelling van
de plusdeelnemers versus de controlegroep. Een kleine uitzondering betreft leerjaar 5; de plusdeelnemers
schatten de kans op een studie in de sectoren Recht & Bestuur en Gedrag & Maatschappij
lager in dan de reguliere leerlingen (kleine effecten). Wat eerstgenoemde sector betreft
hebben echter ook de reguliere leerlingen op de plusscholen minder belangstelling dan die van
de controlescholen.
Tabel 4.16 – Percentage plusdeelnemers en reguliere vwo-leerlingen dat kans op latere studie
in betreffende sector (zeer) groot acht
Economie & Bedrijf Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 25 0,04 27 0,09 24
Leerjaar 2 28 0,02 27 0,04 29
Leerjaar 5 28 0,06 31 0,01 30
Totaal 27 0,02 28 0,03 26
Recht & Bestuur Plusscholen Controlescholen
Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 27 0,01 27 0,08 31
Leerjaar 2 30 0,04 32 0,01 31
Leerjaar 5 18 0,20* 27 0,25* 38
Totaal 27 0,04 29 0,07 32
Gedrag & Plusscholen Controlescholen
Maatschappij Plusdeelnemers Reguliere vwo-leerlingen Reguliere vwo-leerlingen
% ES % ES %
Leerjaar 1 17 0,03 16 0,07 13
Leerjaar 2 22 0,11 27 0,10 22
Leerjaar 5 17 0,37* 33 0,22* 23
Totaal 19 0,08 22 0,10 17
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
Binnen de groep plusdeelnemers afzonderlijk zijn er tenslotte vrijwel geen verschillen in belangstelling
voor de drie studiesectoren zichtbaar die samenhangen met het type arrangement
(tabel 4.17). De uitzondering wordt gevormd door leerjaar 2, waar de plusdeelnemers in scholen
van categorie A meer belangstelling hebben voor Economie & bedrijf dan degenen in scholen
van categorie B.
51

Tabel 4.17 – Percentage plusdeelnemers dat kans op latere studie in betreffende sector (zeer)
groot acht, naar type arrangement
Economie & Bedrijf Recht & Bestuur Gedrag & Maatschappij
Individueel Aparte ES Individueel Aparte ES Individueel Aparte ES
arrang. plusklas
arrang. plusklas
arrang. plusklas
Lj 1 19 28 0,01 27 27 0,01 20 15 0,13
Lj 2 35 25 0,22* 34 29 0,12 18 23 0,12
Lj 5 28 27 0,03 17 21 0,11 18 15 0,08
Totaal 26 27 0,04 26 27 0,02 19 18 0,02
*= klein effect **= matig effect ***= groot effect
4.8 Vervolg
In hoofdstuk 4 zijn de resultaten beschreven van een vragenlijst die is afgenomen aan plusdeelnemers
en een sterk vergelijkbare groep reguliere vwo-leerlingen. Over het algemeen blijken
slechts beperkte verschillen in de gemeten concepten tussen beide groepen te bestaan, behalve
waar het gaat om ambities en belangstelling voor bètastudies. Groter zijn de onderlinge verschillen
binnen de groep plusdeelnemers, afhankelijk van het type plusarrangement waaraan ze deelnemen.
In het slothoofdstuk hierna vatten we alle bevindingen nog eens kort samen en verbinden
hieraan tevens enkele conclusies en aanbevelingen.
52

5 Managementsamenvatting
Opzet van het onderzoek
In dit rapport is verslag gedaan van een onderzoek dat het ITS op verzoek van het Platform Bèta
Techniek heeft uitgevoerd onder 31 vwo-scholen of –afdelingen, inclusief een aantal categorale
gymnasia. Het onderzoek had betrekking op de plusarrangementen die 26 van deze scholen (de
overige vijf scholen fungeerden in het onderzoek als controlegroep) aanbieden aan hun excellente
leerlingen in leerjaar 1, 2 en/of 5 van het vwo. Excellentie & hoogbegaafdheid is één van
de vijf thema’s binnen het programma Bèta Excellent dat het Platform in 2011-2012 heeft uitgevoerd
en waarbij de 31 scholen ook waren betrokken.
Het beschreven onderzoek is nadrukkelijk inventariserend van aard, hetgeen ook blijkt uit het
aantal betrokken scholen en de beperkte duur van het onderzoek (januari-oktober 2012). Het
doel van het onderzoek was een verkennend antwoord te krijgen op de volgende drie vragen:
1. Welke algemeen beschrijvende kenmerken hebben de plusarrangementen voor vwoleerlingen
op de onderzoeksscholen?
2. Wat zijn de achtergrond- en prestatiekenmerken van de leerlingen die deelnemen aan deze
plusarrangementen en in welke opzichten verschillen zij van hun klasgenoten die hieraan
niet deelnemen? In hoeverre varieert dit tussen de scholen?
3. Welke sociaal-emotionele kenmerken en houdingen kunnen worden vastgesteld bij de deelnemende
leerlingen in vergelijking tot een controlegroep van niet-deelnemende klasgenoten
en in hoeverre varieert dat tussen de scholen?
Om deze vragen te kunnen beantwoorden, is een onderzoek uitgevoerd in drie fasen. In de eerste
fase is met behulp van de opbrengst van een telefonische enquête onder de scholen en zoveel
mogelijk andere gegevens (internet, aanmeldingsformulier en startgesprek Bèta Excellent) de
eerste vraag beantwoord. De resultaten daarvan zijn in hoofdstuk 2 beschreven. In de tweede
fase zijn gegevens opgevraagd bij alle onderzoeksscholen over hun vwo-leerlingen in leerjaar 1
en 2 of in leerjaar 1 en 5. Het ging zowel om de plusdeelnemers als de overige (‘reguliere’)
vwo-leerlingen in dezelfde leerjaren, en de verzamelde gegevens betroffen hun achtergrond
(sekse, leeftijd, herkomst), eerdere prestatie-indicatoren (Cito-score, advies, IQ) en huidige
prestatie-indicatoren (recente rapportcijfers en eventueel profielkeuze). Met de opgevraagde
leerlingengegevens is de tweede onderzoeksvraag beantwoord. De resultaten hiervan zijn weergegeven
in hoofdstuk 3. In de derde onderzoeksfase is aan een selectie van de leerlingen van de
onderzoeksscholen – alle plusdeelnemers en een zo veel mogelijk vergelijkbare controlegroep
van reguliere leerlingen - een korte vragenlijst voorgelegd, die betrekking had op hun sociaalemotionele
houdingen en hun toekomstplannen. Met de opbrengst van deze vragenlijst is de
derde onderzoeksvraag beantwoord. De resultaten daarvan zijn in hoofdstuk 4 opgenomen.
53

Samenvatting van de onderzoeksresultaten
Hierna vatten we de gevonden antwoorden op de drie onderzoeksvragen puntsgewijs samen.
Ad 1. Kenmerken van de plusarrangementen
Plusarrangementen voor excellente vwo-leerlingen zijn er in alle soorten en maten. Dat kon al
worden opgemaakt uit de beschikbare literatuur, maar dat bleek ook heel duidelijk uit de bevindingen
in hoofdstuk 2. De 26 scholen met een plusarrangement die deelnamen aan dit onderzoek,
verschilden van elkaar in velerlei opzichten. Hieronder een aantal voorbeelden daarvan:
- Inrichting. Op sommige scholen betreft het een individueel plusarrangement, waarbij de
deelnemer gedurende een aantal lesuren per week en/of jaar de reguliere klas verlaat om individueel
aan extra opdrachten en activiteiten te werken; op andere scholen zitten de plusdeelnemers
gedurende het hele schooljaar of een substantieel deel daarvan bij elkaar in een aparte
plusklas waarin gezamenlijk extra opdrachten en activiteiten worden uitgevoerd.
- Omvang in lesuren. Op sommige scholen verlaat een deelnemer aan een individueel plusarrangement
één tot twee uur per week de reguliere klas, op andere scholen kan dit oplopen tot
wel tien uur per week. Ook het aantal weken per jaar varieert. In de aparte plusklassen is het
plusarrangement meestal de hele week gaande, maar soms betreft het slechts een deel van de
week of een beperkte periode per jaar. Bovendien worden in de aparte plusklassen op sommige
scholen veel reguliere lessen aangeboden – d.w.z. lessen die vergelijkbaar zijn met de
lessen voor de reguliere vwo-leerlingen op dezelfde scholen - terwijl op andere scholen het
lesprogramma gedurende de hele week anders is ingericht dan in de reguliere klassen.
- Aantal plusdeelnemers. Gemiddeld neemt per leerjaar ongeveer twintig procent van alle vwoleerlingen
van een plusschool deel aan het plusarrangement, maar per school varieert het aandeel
zeer sterk; van een handvol leerlingen op de ene school tot enkele tientallen op de andere.
- Selectiecriteria. Plusscholen selecteren hun plusdeelnemers soms op basis van een hoge Citoscore,
soms op basis van een hoge IQ-score, soms allebei, soms geen van beide. Ook het advies
van de basisschool, een motivatietest of een intakegesprek kunnen deel uitmaken van de
selectieprocedure, maar dat geldt zeker niet op elke school.
- Wijze van compacten. In de individuele arrangementen waar de plusdeelnemer een aantal
reguliere lessen mist ten behoeve van eigen projecten, bestaat het compacten feitelijk uit het
(individueel) verwerken van de verplichte lesstof in eigen tijd c.q. in minder tijd dan de reguliere
leerlingen ervoor hebben. In aparte plusklassen gebeurt het compacten per definitie meer
groepsgewijs, maar niet altijd op dezelfde manier. Soms bieden de docenten dezelfde lesstof
aan als in de reguliere vwo-klas, maar dan compacter; bijvoorbeeld door herhalingsopdrachten
weg te laten, de stof sneller te behandelen, et cetera. Elders gaat het compacten in een
aparte plusklas samen met een compleet ander, thematisch georganiseerd onderwijsaanbod.
- Keuzevrijheid. Leerlingen in individuele arrangementen mogen soms grotendeels zelf bepalen
welke lesuren ze wegblijven, terwijl elders – in individuele arrangementen of aparte plusklassen
– veel meer door de school wordt bepaald in welke vakken het compacten plaatsvindt.
54

Verschillen in keuzevrijheid zijn er ook wat betreft het onderwerp voor verdieping/verbreding
(zie ook hierna).
- Leergebieden en leerdoelen. In sommige (individuele) arrangementen kunnen de extra activiteiten
die de plusdeelnemers ontplooien, op elk willekeurig terrein betrekking hebben. Voorbeelden
zijn: een vreemde taal leren, een muziekinstrument leren bespelen, een film maken,
sporten, een website ontwerpen, een reisgids schrijven. In andere plusarrangementen heeft de
verrijking uitsluitend betrekking op één of meerdere cognitieve gebieden, zoals natuurwetenschappelijke
vakken of vreemde talen. Ook zijn er scholen die het verrijkingsonderwerp tamelijk
vrij laten, maar het arrangement zo inrichten dat het ontwikkelen van algemene vaardigheden
zoals samenwerken, plannen, onderzoek doen of presenteren vooral het doel wordt.
De grote variatie in plusarrangementen, alleen al onder de 26 plusscholen in het onderzoek,
maakt het noodzakelijk om de vervolgresultaten van het uitgevoerde onderzoek met de nodige
voorzichtigheid te bezien. Bij het beschrijven van de deelnemers aan de plusarrangementen en
het vergelijken van de plusdeelnemers met hun reguliere klasgenoten, zouden immers die onderlinge
verschillen tussen de plusarrangementen eigenlijk moeten worden verdisconteerd. Dat was
echter niet goed mogelijk, gegeven de relatief beperkte informatie over de plusarrangementen
en het kleine aantal betrokken scholen. Besloten is om in dit rapport uitsluitend onderscheid te
maken tussen twee groepen: scholen met een individueel plusarrangement (inclusief enkele
scholen met een kleine deeltijd plusklas) en scholen met een voltijd plusklas (inclusief één
school met een grote deeltijd plusklas). Hiervoor is gekozen omdat dit onderscheid naar onze
mening veel zegt over de achterliggende visie van de school ten aanzien van (de omgang met)
excellente leerlingen. Een pragmatische overweging was bovendien dat er voldoende informatie
beschikbaar was om alle betrokken scholen aan één van beide categorieën toe te wijzen. Op
grond van de voorafgaande opsomming zal echter duidelijk zijn dat binnen de twee groepen nog
flinke verschillen bestaan, die mogelijk van grote invloed zijn op de onderzoeksresultaten. Toch
is daarmee dus geen rekening gehouden in het vervolgonderzoek, waarvan de resultaten hierna
worden samengevat.
Ad 2. Achtergrondkenmerken en prestaties van plusdeelnemers
Analyse van de leerlingengegevens die de onderzoeksscholen hebben opgestuurd, heeft de volgende
resultaten opgeleverd (zie ook hoofdstuk 3):
- Sekse. Het aandeel jongens onder de plusdeelnemers is wat hoger dan onder de reguliere
vwo-leerlingen, met name in leerjaar 2 en 5. Het zou kunnen dat plusarrangementen eraan
bijdragen dat jongens wat minder tussentijds af- of uitstromen dan in het reguliere vwo, waar
dat de laatste jaren een kleine trend is. Zeker is dat echter niet, omdat daarvoor longitudinaal
onderzoek nodig is. Onder de plusdeelnemers lijkt bovendien sprake van een iets groter aandeel
jongens in aparte plusklassen dan in individuele plusarrangementen, maar alleen in leerjaar
2 gaat het om een relevant verschil.
- Overige achtergrondkenmerken. Er is geen sprake van relevante verschillen in leeftijd, nationaliteit
en/of herkomstland tussen de plusdeelnemers en de reguliere vwo-leerlingen. Overigens
is het aandeel leerlingen in het vwo dat buiten Nederland is geboren en/of een niet-
55

Nederlandse nationaliteit heeft, zowel binnen als buiten de plusarrangementen laag, zij zijn in
deze hogere vorm van voortgezet onderwijs nog altijd ondervertegenwoordigd.
- Cito-score. De gemiddelde Cito-score van de plusdeelnemers ligt relevant hoger dan dat van
de reguliere vwo-leerlingen. Dat geldt in het algemeen zo, maar ook bijvoorbeeld binnen de
categorale gymnasia – waar de gemiddelde Cito-score sowieso wat hoger ligt - afzonderlijk.
Tegelijkertijd zien we onder de reguliere vwo-leerlingen ook een groot aantal dat in Citoscore
totaal niet onderdoet voor de plusdeelnemers: van alle leerlingen met een maximale Citoscore
van 550 op de plusscholen neemt ruim twee derde deel niet deel aan het plusarrangement.
De gemiddelde Cito-score van mannelijke en vrouwelijke plusdeelnemers is vergelijkbaar,
zodat er geen sprake lijkt van sekse-differentiële selectie. Plusdeelnemers in zowel individuele
arrangementen als in aparte plusklassen scoren gemiddeld hoger op de Cito-toets dan
hun reguliere klasgenoten, maar tegelijkertijd is het gemiddelde van degenen in individuele
arrangementen wel hoger dan van degenen in aparte plusklassen. Bij die laatste groep wordt
mogelijk toch ook (mede) op andere gronden geselecteerd dan prestaties, zoals bijvoorbeeld
op onderpresteren. Op enkele scholen is dit wellicht ook de reden dat de gemiddelde Citoscore
van de plusdeelnemers wèl lager ligt dan die van de reguliere vwo-leerlingen.
- Basisschooladvies. In veel opzichten is het beeld wat betreft het ontvangen basisschooladvies
(door ons vertaald naar het percentage leerlingen dat een zuiver vwo-advies kreeg) vergelijkbaar
met dat van de Cito-score. (Nog) meer plusdeelnemers dan reguliere vwo-leerlingen
ontvingen een zuiver vwo-advies; zowel overall als binnen de categorale gymnasia. Mannelijke
en vrouwelijke plusdeelnemers kregen ongeveer even vaak een zuiver vwo-advies. Wat
we echter niet vinden – anders dan bij de Cito-toets - is een verschil in het percentage plusdeelnemers
met een zuiver vwo-advies naar type arrangement. Plusdeelnemers in individuele
arrangementen en aparte plusklassen krijgen over het algemeen even vaak een zuiver vwoadvies
(overigens na verwijdering van één sterk afwijkende school). Dat dit laatste dus anders
uitpakt dan bij de Cito-toets versterkt het vermoeden dat plusdeelnemers voor aparte plusklassen
deels op andere gronden worden geselecteerd dan voor individuele arrangementen.
Immers, ook in een basisschooladvies zit vaak meer informatie over de leerling verwerkt dan
alleen diens feitelijke schoolprestaties. Zeker is dit echter niet, daarvoor zou diepgaander onderzoek
nodig zijn.
- Intelligentie. Er zijn te weinig onderzoeksscholen geweest die IQ-scores van leerlingen hebben
verstrekt, om hieraan harde conclusies te kunnen verbinden. Dat is jammer, onder andere
vanwege bovengenoemde suggestie dat de plusdeelnemers in aparte plusklassen toch deels op
andere gronden worden geselecteerd dan degenen in individuele arrangementen. Uit de IQscores
die wel zijn verstrekt, maken we op dat de gemiddelde IQ-score van de plusdeelnemers
wel beduidend hoger zal liggen dan van de reguliere vwo-leerlingen.
- Rapportcijfers. De gemiddelde rapportcijfers voor Nederlands, Engels, wiskunde en natuurkunde
van de plusdeelnemers in leerjaar 1, 2 en 5 liggen veelal – maar niet altijd – enkele
tienden van punten hoger dan van de reguliere vwo-leerlingen. Het vergelijken van rapportcijfers
is echter een hachelijke zaak, omdat dit een relatief gegeven betreft dat mede door de
context wordt bepaald. Vooral bij de rapportcijfers van de plusdeelnemers in aparte plusklassen
moeten kanttekeningen worden geplaatst: mogelijk gelden hun cijfers een heel ander
(complexer) vakniveau en vakaanbod dan bij hun reguliere klasgenoten. Bij de plusdeelnemers
in individuele arrangementen lijkt dit minder aan de orde; zij volgen immers groten-
56

deels dezelfde reguliere lessen als hun klasgenoten die niet aan het arrangement deelnemen.
Aangenomen dat hun cijfers dus wel onderling vergelijkbaar(der) zijn, mogen we concluderen
dat die plusdeelnemers geen nadelen ondervinden van het wegblijven uit de lessen, aangezien
zij gemiddeld toch hogere cijfers voor de kernvakken behalen dan hun klasgenoten.
- Profielkeuze. Plusdeelnemers kiezen vaker voor een profiel Natuur & Techniek dan de reguliere
vwo-leerlingen. Dat geldt ook voor meisjes, al kiezen zij nog steeds minder voor N&T
dan mannelijke plusdeelnemers. De profielkeuze van de plusdeelnemers verschilt niet naar
type plusarrangement. Sommige plusarrangementen in leerjaar 5 zijn expliciet gericht op de
bètavakken, zodat bovengenoemde bevinding wel enigszins te verwachten was.
Ad 3. Attitudes en ambities van plusdeelnemers
Zoals in hoofdstuk 4 is beschreven, is aan de plusdeelnemers van de onderzoeksscholen een
vragenlijst voorgelegd waarmee een aantal sociaal-emotionele attitudes zijn gemeten. Ook de
ambities en toekomstplannen qua vervolgonderwijs waren onderwerp van de vragenlijst. Naast
de plusdeelnemers heeft ook een selectie van reguliere vwo-leerlingen de vragenlijst ingevuld.
Die selectie is zodanig uitgevoerd dat een controlegroep is samengesteld die sterk vergelijkbaar
is met de plusdeelnemers qua Cito-score, basisschooladvies en profielkeuze. Ofschoon het niet
mogelijk bleek om een volledig gematchte groep samen te stellen - het percentage leerlingen in
de controlegroep met een zuiver vwo-advies blijkt iets lager dan onder de plusdeelnemers en
ook de profielkeuzes komen niet geheel overeen – kan ook deze groep absoluut worden getypeerd
als excellent. Hierna beschrijven we puntsgewijs wat de afname van de vragenlijst aan de
plusdeelnemers en de controlegroep heeft opgeleverd.
- Schoolbeleving en schoolcommitment. Alle bevraagde leerlingen zijn tamelijk positief over
hun sociale schoolbeleving en bindingszekerheid, en denken relatief weinig na over hun
school of over het veranderen van school. Tevens blijkt dat de scores van de plusdeelnemers
op deze vier schalen nauwelijks afwijken van die van de controlegroep. Binnen de groep
plusdeelnemers zijn er wel enkele relevante verschillen: degenen in een aparte plusklas zijn
minder positief over hun sociale schoolbeleving en bindingszekerheid op school, en overwegen
vaker van school te veranderen dan degenen in een individueel plusarrangement. Deze
verschillen zouden kunnen worden veroorzaakt door verschillende ervaringen in de twee typen
plusarrangementen, maar mede gezien de bevindingen in het voorafgaande hoofdstuk
vermoeden we dat het eerder te maken heeft met de manier waarop de deelnemersgroepen
worden samengesteld.
- Empowerment. Alle onderzoeksleerlingen – plusdeelnemers en controlegroep - voelen zich
behoorlijk competent op school en hebben er vertrouwen in te kunnen slagen. Betekenisvolheid
en Impact (de andere twee schalen die samen de mate van empowerment meten) blijven
hierbij iets achter. De gemiddelde scores van de plusdeelnemers op deze drie empowermentschalen
verschillen voorts nauwelijks van die van de controleleerlingen. Maar ook hier zijn er
wel verschillen tussen de plusdeelnemers in aparte plusklassen versus die in individuele arrangementen:
de eersten voelen zich beduidend minder competent dan de laatsten.
- Excellentieschalen en -typen. Zeven schalen uit de vragenlijst maten de houding van de leerling
ten opzichte van excellentie en ambities. In dit opzicht leveren de onderzoeksresultaten
57

echter geen duidelijk beeld op. Kleine verschillen treden hier en daar wel op in de gemiddelde
schaalscores van de plusdeelnemers versus de controlegroep, maar het betreft nergens een
consistente, eenduidige trend over meer leerjaren. Ook tussen de plusdeelnemers in individuele
arrangementen versus aparte plusklassen zijn de gevonden verschillen beperkt en deels
tegenstrijdig. Een uitzondering hierop betreft de zesjescultuur, die in de aparte plusklassen
sterker wordt ervaren dan in de individuele arrangementen. Tezamen vormen de zeven
schaalscores tevens een indicatie van het type excellentie waartoe de leerling zou behoren.
Onder de onderzochte leerlingen blijken de Zelfbewuste Generalisten veruit in de meerderheid;
circa zestig procent behoort daartoe. Hierin verschillen de plusdeelnemers echter niet
relevant van de controlegroep. Het aandeel Zelfbewuste Generalisten blijkt nog wat groter
onder de plusdeelnemers in een aparte plusklas dan in een individueel arrangement.
- Toekomstplannen. Het geambieerde niveau van vervolgonderwijs ligt vooral bij de plusdeelnemers
in individuele arrangementen nog wat hoger dan onder de reguliere vwo-leerlingen.
De plusdeelnemers in aparte plusklassen wijken daarentegen nauwelijks af van de reguliere
vwo-leerlingen. Overigens is het ambitieniveau van alle onderzoeksleerlingen relatief hoog,
hetgeen niet verwonderlijk is gezien hun hoge mate van excellentie. Verder overwegen plusdeelnemers
wat vaker een studie in de bètasector (Exact & Informatica, Techniek, Aarde &
Milieu) dan leerlingen in de controlegroep. Wat leerjaar 5 betreft is dat niet onverwachts,
aangezien de plusdeelnemers in dat leerjaar vaker een N&T-profiel volgen dan de controlegroep.
Bovendien zijn er enkele scholen waar de focus van het plusarrangement vrij sterk op
de bètavakken ligt. Andere verschillen in belangstelling voor studierichtingen zijn beperkt;
zowel tussen de plusdeelnemers en de controlegroep als binnen de plusdeelnemers naar type
arrangement.
Slotconclusies en aanbeveling voor vervolgonderzoek
Tot slot volgen in deze laatste paragraaf nog enkele kernconclusies die op grond van de hiervoor
beschreven bevindingen kunnen worden getrokken.
- ‘Plusarrangement’ is een term die vele ladingen dekt. Wat op de ene school als een plusarrangement
wordt gezien, voldoet op de andere school nog lang niet aan die definitie. Een
duidelijke illustratie wordt gevormd door de onderzoeksschool waarop 94 procent van alle
vwo-brugklassers aan het plusarrangement deelneemt (en die daarom buiten het onderzoek
zijn gehouden).
- Het is niet met zekerheid te zeggen op basis van de verzamelde cijfers, maar het lijkt er op
dat plusarrangementen eraan bijdragen dat jongens op het vwo iets minder risico lopen op
voortijdig af- of uitstromen; een negatieve trend die de laatste jaren in het reguliere vwo veel
aandacht krijgt.
- Plusdeelnemers zijn inderdaad heel vaak excellente leerlingen, die een hoge Cito-score hebben
behaald, in meerderheid een zuiver vwo-advies van hun basisschool hebben meegekregen
en relatief vaak voor het zwaarste bètaprofiel hebben gekozen. Tegelijkertijd zijn er nog veel
(meer) leerlingen die ook aan deze beschrijving voldoen, en die geen plusdeelnemer zijn.
58

- Bovendien hebben we de indruk dat sommige scholen die een aparte plusklas aanbieden, een
andere groep deelnemers selecteren dan de hoog presterende, zeer gemotiveerde leerlingen
die elders veelal worden uitgekozen. Het gaat vermoedelijk om leerlingen met een hoge intelligentie,
maar een lage motivatie en een neiging tot onderpresteren. Dat zou tenminste verklaren
waarom deze groep iets lagere Cito-scores (al zijn ze nog steeds hoog) en minder positieve
attitudes ten aanzien van schoolbeleving, schoolcommitment, competentie en zesjescultuur
vertoont dan de plusdeelnemers in individuele arrangementen. Waarschijnlijk geldt dit overigens
slechts voor een deel van de scholen met aparte plusklassen en dat maakt de totale groep
te diffuus: er zijn mogelijk bepaalde subgroepen daarbinnen te onderscheiden, die in dit rapport
onvoldoende zichtbaar konden worden gemaakt.
- Voor zover de rapportcijfers van de plusdeelnemers al mogen worden vergeleken met die van
de reguliere vwo-leerlingen, is dat op de scholen met een individueel arrangement. De plusdeelnemers
in een dergelijk arrangement volgen immers de kernvakken in dezelfde klas en
bij dezelfde docent als de reguliere leerlingen. De conclusie die zich in deze vergelijking dan
opdringt is dat de betreffende plusdeelnemers geen nadelen lijken te ondervinden van het
missen van een aantal lessen per week. Ze halen goede cijfers op de kernvakken, beter dan
van hun klasgenoten, en lijken dus terecht geselecteerd voor het arrangement.
- De attitudes van de plusdeelnemers ten aanzien van schoolbeleving en commitment, empowerment
en excellentie wijken nauwelijks af van die van de reguliere vwo-leerlingen. Dat is
wat teleurstellend; het zou voor de plusscholen een opsteker zijn als kon worden aangetoond
dat het deelnemen van een plusarrangement leidt tot een positievere schoolse houding. Het is
echter denkbaar dat dit effect bij bepaalde subgroepen van plusdeelnemers wel degelijk bestaat,
maar niet kan worden aangetoond met de huidige cijfers. Denk bijvoorbeeld aan de
hierboven genoemde groep met een hoge intelligentie maar een lage motivatie. Mogelijk zijn
hun attitudes wel verbeterd sinds de start van het plusarrangement, maar kwamen zij van een
relatief laag niveau.
Alle bovenstaande conclusies overziend stellen we vast dat dit onderzoek, zoals tevoren al was
benadrukt, inderdaad inventariserend en verkennend van aard was. Dit rapport geeft een eerste
beeld van de soorten plusarrangementen die er op vwo-scholen in Nederland zoal bestaan en
van de kenmerken van de deelnemende leerlingen. Diverse geformuleerde veronderstellingen
kunnen echter pas worden getoetst in een diepgaander vervolgonderzoek, waarin meer, systematischer
en over een langere periode data worden verzameld op een groep scholen met een vergelijkbaar
plusarrangement. De plusdeelnemers van deze scholen zouden mogelijk vanaf de start
kunnen worden gevolgd met vragenlijsten en toetsen, zodat het effect van het plusarrangement
op hun prestaties en houdingen kan worden bepaald op basis van verschillen tussen een voor- en
nameting. Die vragenlijsten zouden dan eventueel ook de mate van empowerment van de plusleerlingen
kunnen meten in relatie tot het specifieke plusarrangement (vergelijk het JCUonderzoek),
waardoor het mogelijk wordt vast te stellen welke kenmerken van een plusarrangement
meer en minder bijdragen aan het vergroten van het gevoel van empowerment van excellente
leerlingen.
59

Het thema Excellentie & hoogbegaafdheid is een belangrijk kernthema in het huidige overheidsbeleid.
Dit rapport laat zien dat de scholen dit thema serieus nemen en er mee bezig zijn
vanuit de behoefte om een speciale groep leerlingen te bedienen. Het zou ook voor hen goed
zijn om bij hun zoektocht naar de juiste aanpak te worden ondersteund door bewijzen van ‘wat
werkt’.
60

Literatuur
Driessen, G. & A. van Langen (2010). De onderwijsachterstand van jongens. Omvang, oorzaken
en interventies. Nijmegen: ITS.
Frymier, A., G. Shulman & M. Houser (1996). The development of a learner empowerment
measure. Communication Education, 45, 181-199.
Kuyper, H. & G. van der Werf (2012). Excellente leerlingen in het voortgezet onderwijs.
Schoolloopbanen, risicofactoren en keuzen. Groningen: GION.
Langen, A. van & Vierke, H. (2009). Wat bepaalt de keuze van een natuurprofiel? De invloed
van de leerling, de school, de ouders en de peergroup. Den Haag: Platform Bèta Techniek.
Langen, A. van, & Vierke, H. (2010). De overgang van leerjaar 3 naar leerjaar 4 voor leerlingen
in een natuurprofiel. Den Haag: Platform Bèta Techniek.
Langen, A. van (2010). Vijfdeklassers in een natuurprofiel. Profielervaringen, studiekeuze en
speciale programma’s. Den Haag: Platform Bèta Techniek.
Langen, A. van (2012). Plusarrangementen. Brochure Best Practices. Den Haag: Platform Bèta
Techniek. Bouwsteen-publicatie 9. URL: http://www.betaexcellent.nl/?pid=237
Mooij, T. & D. Fettelaar (2010). Naar excellente scholen, leraren, leerlingen en studenten. Advies
voor de Onderwijsraad. Nijmegen: ITS.
Prins, G., M. Vos & A. Pilot (2011). Leerlingpercepties van Onderzoek & Ontwerpen in het
technasium. Utrecht; Universiteit Utrecht.
Thomas, K. & B. Velthouse (1990). Cognitive elements of empowerment: An ‘interpretive’
model of task motivation. Academy of Management Review, 15, 666-681.
Thompson, B. (1998). Five methodology errors in educational research: The pantheon of
statistical significance and other faux pas. Invited address AERA annual meeting, San
Diego, US, April 1998.
Valk, A. van der, H. Grunefeld & A. Pilot (2010). Empowerment en leerresultaten bij getalenteerde
bètaleerlingen in een verrijkte onderwijsleeromgeving. Pedagogische Studiën, 88, 73-
89.
Veltkamp, C., G. de Vrije & T. de With (2011). Evaluatie plusklassen. Amersfoort: CPS.
YoungWorks (2011). Het excellentiemodel. Jongeren over uitblinken. Amsterdam: Young-
Works.
61