CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

1 

Dr. P. VAN DEN 

CLAIRLIEU 

A, DEBLON, Les < ^roisiers i 

). SCHJiERDBS, t 

Diest 

TIJDSCHRIFT GEWIJD A AN DE 

GESCHIKDENIS DER KRUISHEREN- 

BOSCH , Dc • ,; 

>e Famili 

DRIEENDERTIGSTE 

19 7 5 

.j A A R G A 

LIGHT LAND — DIE 

I 

i Schantier 

p. 31


TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE 

GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN 

DRIEENDERTIGSTE 

1975 

JAARGANG 

LICHTLAND — DIEST

DE PRIORIJ SINT HELENA 

TE SCHARMER, 1489-1596 

Tot op heden weten we zeer weinig over het Kruisherenklooster, 

dat eens in het dorp Scharmer in de Nederlandse provincie Gronin- 

gen gevestigd was en over de Kruisheren, die daar geleefd en 

gewerkt hebben. De oorzaak hiervan is, dat van dit klooster slechts 

enkele historische bescheiden bewaard gebleven zijn. Juist omdat 

er van dit klooster zelf zo weinig documenten beschikbaar zijn, 

hebben we een andere weg gekozen om onze kennis aangaande dit 

klooster aan te vullen. We zijn gaan zoeken in de archieven van 

bestuurs- en gerechtelijke instanties, die vroeger in de provincie 

Groningen bestonden, o.a. die van de Stad en Landen, van de 

Ommelanden, van de Hoge Justitiekamer en andere gewestelijke 

rechterlijke instellingen van de Zijlvestenijen en dijkrechten en 

zelfs ook in de huisarchieven van bekende families zoals de families 

Ewsum en Farmsum. Het resultaat van dit onderzoek was van die 

aard, dat we nu van alles iets weten, maar van alles toch te weinig 

om een gedegen en verantwoorde geschiedenis van het Kruisheren 

klooster te Scharmer te schrijven. Het onderzoek heeft echter toch 

weer zoveel opgeleverd, dat het ons nuttig leek hiervan mededeling 

te doen. We menen, dat we, nu we wat meer gegevens over het 

klooster te Scharmer hebben, in staat zijn ons enigszins een beeld 

van het doen en laten van de Kruisheren te vormen, die zo ver 

verwijderd van alle andere Ordeshuizen leefden. 

DE STICHTING 

Tijdens de vergadering van het Generale Kapittel der Kruis 

heren te Hoei in het jaar 1470 droegen de prior-generaal en zijn

4 DE PRIORIJ SINT HELENA TE SCHARMER 1489-1596 

vier definitoren aan de prioren van de Kruisherenkloosters te 

Bentlage en Ter Apel, respectievelijk Everhardus van Orsoy en 

Henricus van den Berghe, op een zorgvuldig onderzoek in te 

stellen naar de ligging van de kerk en de huizen in het dorp 

Scharmer, die door Johannes Tynkar de Post aan de orde der 

Kruisheren aangeboden waren om daar een nieuw klooster te 

kunnen stichten. Indien deze prioren het aanbod van Johannes 

Tynkar de Post gunstig beoordeelden, m.a.w. als zij konden vast- 

stellen dat in Scharmer de nodige voorwaarden voor een klooster- 

stichting aanwezig waren, mochten zij de aangeboden kerk en 

huizen voor de orde aanvaarden en konden zij zelfs verdere maat- 

regelen nemen, namelijk een prior of rector voor de nieuwe stich- 

ting benoemen en tegelijkertijd enige Kruisheren uit hun eigen 

kloosters daarheen verplaatsen1. 

Uit de opdracht van het bestuur van de orde aan de prioren van 

Bentlage en Ter Apel blijkt, dat het initiatief om een Kruisheren- 

klooster te Scharmer te stichten uitgegaan was van Johannes 

Tynkar de Post en dat deze zich tot de Kruisheren gewend had; 

dat het derhalve niet de Kruisheren waren, die in Scharmer een 

nieuwe nederzetting zochten. 

Johannes Tynkar de Post zal de Kruisheren van Ter Apel 

hebben leren kennen. Ter Apel lag niet zo ver van Scharmer af. 

De Kruisheren hadden zich daar sinds 1466 gevestigd en er een 

klooster gebouwd2. 

De prioren van Bentlage en Ter Apel zullen zeker hun opdracht 

goed vervuld hebben. Tot een kloosterstichting zijn ze toen echter 

niet overgegaan. Pas achttien jaar later, in 1488, kwam het 

Generate Kapittel der Kruisheren terug op de aanbiedingen van 

Johannes Tynkar de Post. In dat jaar vertrouwde het Generale 

Kapittel aan de prior van Ter Apel en aan zijn medebroeders toe, 

de plaats in de buurt van Groningen (uit het vervolg blijkt dat het 

dorp Scharmer bedoeld is), aan de orde aangeboden door de voort- 

varende heer Johannes Renghers, miles capitaneus in Scharmer, te 

aanvaarden, mits alle voorwaarden vervuld en met het vereiste 

1 A. van de Pasch, Definities der generale kapittels van de Orde van het 

H. Kruis 1410-1786, Brussel 1969, p. 135-136 (afgekort: Def.) 

2 A. T. Schuitema Meijer, Het klooster Ter Apel, Groningen 1966.

DE PRIORIJ SINT HELENA TE SCHARMER 1489-1596 5 

zegel bekrachtigd werden8. In die tijd was Jacob van Winckel 

prior van Ter Apel. 

Tijdens hetzelfde Generate Kapittel waren de kapittelvaders 

bereid op twee andere aanbiedingen voor een kloosterstichting in 

te gaan, maar bij geen van de twee aanbiedingen werden dergelijke 

voorwaarden als bovengenoemde gesteld. 

In het jaar 1487 resigneerde een zekere Johannes Strieker als 

pastoor van Scharmer4. Het is mogelijk, dat deze pastoor eerst 

niet wilde aftreden en derhalve een sta-in-de-weg voor de klooster 

stichting in Scharmer was. Johannes Renghers wilde immers te 

Scharmer onder meer ook de parochie en de parochiekerk aan de 

Kruisheren overdragen, zoals blijkt uit de akte van 1489, waarin 

hij tenslotte zijn aanbod aan de Kruisheren schriftelijk vastlegde5. 

Hoewel in de besluiten van het Generale Kapittel in het jaar 

1470 sprake is van Johannes Tynkar de Post, in die van het jaar 

1488 van Johannes Renghers en in de akte van het jaar 1489 van 

Johannes Renghers van den Post moet hier toch een en dezelfde 

persoon bedoeld zijn, namelijk Johannes Renghers tot Scharmer en 

Dijksterhuis. 

Hij was de zoon, van Ditmar Renghers van Oldenhuis en Post, 

hoveling te Den Post, Scharmer, Helium, Schildwolde en Iddeburen. 

Hissa Ackinga van Woltersum was zijn moeder. Zijn vader 

was van 1420 tot 1430 burgemeester van de stad Groningen en 

werd in 1431 ook nog genoemd als proost van Farmsum6. Vooral 

uit die laatste functie : proost van Farmsum blijkt, dat Ditmar 

Renghers een machtig man is geweest. 

Om de invloed van de familie Renghers ten Post in het vroegere 

Groningen en de wereld, waarin de Kruisheren terecht kwamen, 

te doorgronden en te onderkennen, is het nodig, dat we van de 

wereldlijke en kerkelijke verhoudingen in Groningen gedurende 

de vijftiende en zestiende eeuw op de hoogte zijn. 

De huidige provincie Groningen vormde vroeger allerminst een 

eenheid. Behalve de stad Groningen waren er vijf gouwen, ook 

s Def., p. 178. 

4 M. Schoengen, Monasticum Batavum, Amsterdam 1941-1942, dl. II, p. 168. 

5 C. R. Hermans, Annales canonicorum regular/urn S. Augustini ordinis Sanctae 

Crudes, Silvaeducis 1858, p. 425-428 (afgekort: Annales) ; H. O. Feith, Register 

van het archief van Groningen, Groningen 1853-1858, dl. I, p. 236. 

6 Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek, dl. Ill, kol. 1070.


wel de vijf Friese gouwen of kwartieren genoemd, namelijk Wes- 

terkwartier, Hunsingo, Fivelgo, Oldambt en Westerwolde. Ge- 

raakte Oldambt onder de invloed van de stad Groningen, drie van 

de kwartieren: Westerkwartier, Hunsingo en Fivelgo vormden 

zich in de vijftiende eeuw hoe langer hoe meer tot een bestuurlijke 

eenheid: De Ommelanden. Deze samenwerking ontstond vooral 

omdat deze kwartieren de steeds maar toenemende macht en in 

vloed van de stad Groningen wilden beperken7. De bisschop van 

Utrecht noch enig andere wereldlijke vorst konden in deze gebie- 

den hun gezag doen gelden. In het jaar 1536 kon keizer Karel V, 

Heer der Nederlanden, zich van de Groningse landen meester 

maken, al zou het hem, zoals verder zal blijken, in de toekomst 

niet meevallen zijn macht ook daadwerkelijk uit te oefenen. 

In kerkelijk opzicht was de provincie Groningen vroeger in drie 

stukken verdeeld. De stad Groningen stond onder de jurisdictie 

van de bisschop van Utrecht. De bovengenoemde gouwen of 

kwartieren behoorden bij het bisdom Miinster, uitgezonderd 

Westerwolde. Dit gebied, waarin o.a. het Kruisherenklooster Ter 

Apel lag, stond onder de jurisdictie van de bisschop van Osna- 

briick8. 

Voor ons doel is alleen het Miinsterse gedeelte belangrijk. 

De bisschop van Miinster had over dit gebied een aartsdiaken 

aangesteld, meestal een lid van het domkapittel in deze stad. 

Deze aartsdiaken had tot taak toezicht te houden op de levens- 

wandel van de geestelijken en leken, parochies op te richten, de 

kerkgebouwen te wijden, parochiegeestelijken te benoemen en 

tenslotte ook te zorgen, dat op gestelde tijden synoden gehouden 

werden. 

Zijn ambtsgebied, het aartsdiakonaat Frisia, was verdeeld in zes 

dekenaten. 

Twee van deze dekenaten lagen in de gouw Fivelgo, een van de 

drie Ommelanden, waarin o.a. het dorp Scharmer lag en dat zo 

7 R. Fruin-H. T. Colenbrander, Geschiedenis der Staatsinstellingen in Nederland 

tot den val der Republiek, 's-Gravenhage 1922, p. 96-99 ; W. J. Forsma, De 

wording van de Staten van Stad en Lande tot 1536, Assen 1930. 

8 R. R. Post, Kerkelijke verhoudingen in Nederland voor de Reformatie van 

ca. 1500 tot ca. 1580, Utrecht-Antwerpen 1954 ; J. G. C. Joosting, De bisdommen 

Miinster en Osnabriick, in Geschiedkundige Atlas van Nederland, De kerkelijke 

indeling omstreeks 1550, tevens kloosterkaart, Den Haag 1921, dl. II.


genoemd werd omdat de Fivel er doorheen stroomde. Het waren 

de dekenaten Loppersum (het westelijk deel van Fivelgo waarin 

Scharmer lag) en Farmsum (het oostelijk deel). Tot de gouw 

Fivelgo behoorden ook de plaatsen Delfzijl, Appingedam, Sloch- 

teren en Garrelsweer. 

De aartsdiaken beperkte zoals in zovele bisdommen ook hier 

in de Groninger landen de macht van de bisschop, zodat deze in 

de loop van de vijftiende eeuw een officiaal aanstelde, die proberen 

moest de macht van de bisschop te herstellen. 

Nu deed zich in het Groningerland nog iets merkwaardigers 

voor, wat we nergens zullen aantreffen, namelijk dat gewoonlijk 

gehuwde leken als dekens optraden ; leken, die zich zelf in de 

loop van de veertiende eeuw de titel proost gaven. De titel van 

de aartsdiaken was archiprepositus. Deze gehuwde dekens behoor 

den tot de machtigste families in het Groningse gebied. Zij ont- 

vingen him ambt als beneficium van de bisschop zelf en probeerden 

de dekenale functie voor hun familie te behouden. Het ging him 

niet alleen om de inkomsten van de goederen, die aan de proostdij 

of het dekenaat verbonden waren, maar natuurlijk ook om de 

rechtsmacht, die hieraan verbonden was, waardoor zij de bisschop, 

de aartsdiaken en later ook zijn officiaal naar hun hand konden 

zetten; want zonder hun medewerking konden de hoge geeste- 

lijken hun arbeid en hun taak niet verrichten. Zij voorzagen soms 

in vacante pastoorsplaatsen, hielden toezicht op de kerkelijke 

goederen, visiteerden kerken en hielden het seendgerecht voor 

leken, wanneer deze leken de vrede in kerken en op kerkhoven 

geschonden hadden, geestelijken gewond of gedood hadden, of 

alleen maar kerkelijke feestdagen verstoord hadden. Ze konden de 

daders straffen opleggen. In de loop van de vijftiende eeuw pro 

beerden zowel de wereldlijke rechters als de bisschop van Miinster 

de macht van de proosten zoveel mogelijk te beperken, zodat hun 

macht aan twee kanten uitgehold werd. Maar hun functie werd 

nog in een bulle van Paus Alexander V uit het jaar 1492 kerkelijk 

erkend. In het begin van de zestiende eeuw was hun macht echter 

drastisch verminderd9. 

9 M. Hartgerink-Koomans, De Proostdijen van Miinsters Friesland, in Bijdragen 

voor de Geschiedenis der Nederlanden, dl. VII (1953), p. 1-31.


Ditmar Renghers, de vader van Johannes Renghers, was proost 

in Farmsum en zal nog veel te vertellen hebben gehad. In ver- 

scheidene plaatsen was hij bovendien hoveling of hoofdeling. Dat 

betekende dat hij in al deze plaatsen een aantal jaren wereldlijk 

rechter geweest is. Hij kon dus en als kerkelijk rechter en als 

wereldlijk rechter optreden. Hij kon als hoofdeling slechts gekozen 

worden, wanneer hij in deze plaatsen eigenerfde was ofwel bezitter 

van een of meerdere heerden of saten (een heerde was dertig 

grazen groot ofwel vijftien bunder of hectaren land). Iedere eigen 

erfde kwam aan de beurt om, op grond van zijn eigendom, 

gedurende een jaar rechter te zijn. Pas wanneer het zo'n eigenerfde 

gelukt was in een aantal jaren gekozen te worden (en aan rijke 

families gelukte dat nog wel eens), kon hij de titel hoofdeling 

voeren. Zijn grondbezit gaf Ditmar Renghers ook het recht deel 

te nemen aan bijeenkomsten, die in het Groningerland werden 

bijeengeroepen om hetzij politieke, hetzij economische aangelegenheden 

te bespreken10. 

Was vader Ditmar Renghers een invloedrijk man, de zoon 

Johannes was het niet minder, al blijkt hij niet zoveel grondbezit 

gehad te hebben als zijn vader. Hij zal niet het hele erfdeel van 

zijn vader verkregen hebben. Van Johannes Renghers weten we, 

dat ook hij van 1459 tot 1476 burgemeester in de stad Groningen 

is geweest. Hij is zelfs uitverkoren tot ridder van het Gulden- 

vlies11. Hij was dus zeker een machtige en belangrijke persoonlijkheid, 

die zelfs buiten Groningen als zodanig erkend werd. Of 

hij echter ergens proost was, zoals zijn vader, b.v. te Farmsum 

is ons niet bekend. 

In het besluit van het Generale Kapittel der Kruisheren uit het 

jaar 1488 werd hij miles capitaneus genoemd. Miles capitaneus 

was de latijnse naam voor hoofdeling. 

Deze titel of functie gaf hem toch niet het recht om een parochie 

en een parochiekerk te vergeven. Ook al zou hij proost van Farm- 

sum geworden zijn, m.a.w. zijn vader opgevolgd zijn, deze functie 

gaf hem niet het recht over de parochie Scharmer te beschikken, 

daar dit dorp in het andere dekenaat van Fivelgo lag, namelijk in 

10 Fruin-Colenbrander, Geschiedenis der Staatsinstellingen, p. 97 en 133 ; 

A. S. de Blecourt-H. F. W. D. Fischer, Kort begrip van het Oud-Vaderlands 

Burgerlijk recht, Groningen 1959, p. 23. 

11 Nieuw Ned. Biogr. Woordenboek, dl. Ill, kol. 1070.


het dekenaat Loppersum, waar een andere familie de functie van 

proost vervulde12. 

In de akte van 21 September van het jaar 1489, waarin Johannes 

Renghers tesamen met zijn vrouw Agneza van Laer, zijn tweede 

vrouw, en zijn zoons Dethmar Renghers en diens vrouw Eylke 

Onste Ode en Melchior Johan Jaspar Renghers de parochie van 

Scharmer, de parochiekerk en andere bezittingen aan de Kruisheren 

overdroeg, noemde hij zich zelf Ritter, Here toe Scharmer. 

Volgens de kroniek van Emo was de kerk van Scharmer in het 

jaar 1231 als beneficium aan de Praemonstratenserabdij Bloemhof 

te Wittewierum, in de onmiddellijke nabijheid van Scharmer, 

geschonken. Deze schenking werd toentertijd door de dekens of 

proosten betwist, omdat ze buiten hun medewerking tot stand 

gekomen was 13. 

Hoe dan ook, in het jaar 1489 blijkt Johannes Renghers ten 

Post zich het recht verworven te hebben de parochie en de paro 

chiekerk te Scharmer en tevens de kapel te Lutteke Harkstede te 

kunnen vergeven en hij deed dat aan de Kruisheren. Hij heeft daar 

blijkbaar zoveel grondgebied verworven, dat hij er alles voor het 

zeggen had. De prior van het nieuwe klooster en zijn opvolgers 

zouden daar pastoor worden. 

Het Generale Kapittel der Kruisheren in het jaar 1490 was in 

ieder geval over de gang van zaken in Scharmer tevreden en incorporeerde 

het nieuwe klooster bij de orde. Het klooster verkreeg in 

dat jaar officieel de H. Helena tot patrones 14. In het jaar 1494 

herdacht het Generale Kapittel de dood van Johannes Renghers, 

daar hij de stichter van het klooster te Scharmer was. Hij werd 

participans ut frater, m.a.w. hij werd deelgenoot aan de gebeden 

van de Kruisheren, die zij voor iedere gestorven confrater jaarlijks 

verrichtten15. We mogen verder veronderstellen, dat het Generale 

Kapittel van de Kruisheren niet tot incorporate overgegaan was, 

12 In 1430 was de halve proosdij in bezit van de familie Ewsum en Ripperda 

in 1494 in bezit van een zekere Sijlrent en in 1498 in bezit van Alfert Sybrandi • 

zie Hartgerink-Koomans, De Proostdijen, p. 17. 

13 Kronijken van Emo en Menko, uitg. door Feit-Acker Stratingk, Utrecht 1866 

p. 155. De Kerk van Scharner is in 1296 gebouwd en afgebroken in het jaar 1824 ; 

F. P. Tresling, De voormalige kerk van Scharmer, in Groninger Volksalmanak 1839* 

p. 172 e.v. ' 

14 Def., p. 183-184. 

15 a.w., p. 198.


zonder dat de kerkelijke autoriteiten hun toestemming hiervoor 

verleend hadden. Deze goedkeuringen zijn ons, zover we weten, 

niet overgeleverd. 

Volgens het besluit van het Generale Kapittel uit het jaar 1488 

was het de prior van Ter Apel en zijn convent opgedragen het 

nieuwe klooster te bevolken. Bij de oprichting van nieuwe kloosters 

kwam het nog al eens voor, dat het Generale Kapittel zelf een 

aantal Kruisheren benoemde. Dit is niet gebeurd voor het klooster 

te Scharmer. 

Het lijkt ons, dat in feite niet alleen het klooster Ter Apel, 

maar ook het klooster Bentlage, en wellicht meer nog dan Ter 

Apel, een groot aandeel had in de stichting van het klooster te 

Scharmer en meegeholpen heeft het klooster te bevolken, en wel 

om twee redenen. 

Uit het jaar 1489, 11 november, dus het jaar van de stichting, 

is een brief bekend, waarin de stichters van het klooster te 

Scharmer, Johannes Renghers en zijn vrouw Agneza van Laer, 

verklaarden, dat zij honderd Rijnse gulden ontvangen hadden, die 

vanwege een erfenis eigenlijk aan het klooster te Scharmer toekwamen. 

Zij beloofden daarom vijf Rijnse gulden rente per jaar 

te betalen en binnen drie jaar hun schuld af te lossen. Merkwaardig 

is het, dat zij toezegden hun schuld te zullen betalen aan de prior 

van Bentlage, en niet aan de Kruisheren van Scharmer16. We 

menen hieruit te mogen besluiten, dat de prior van Bentlage de 

supervisie over de financiele status van het klooster te Scharmer 

aan zich behouden had. Dit kwam in de orde der Kruisheren 

meer voor17. De erfenis bekwamen de Kruisheren van Scharmer 

van Ghesen van Renen, de weduwe van Hakens van Renen. Het 

is zelfs mogelijk, dat de erflaters uit de stad Rheine afkomstig 

waren en dat zij aan de stichting van het Kruisherenklooster hebben 

willen bijdragen. Het klooster Bentlage lag in de nabijheid van 

de stad Rheine. De eerste procurator van het Scharmerse klooster 

heette Egbertus Renis18. Hij kwam wellicht ook uit Rheine en 

zal voordat hij naar Scharmer vertrok in het klooster te Bentlage 

ingetreden zijn. Misschien was hij nauw verwant aan de erflaters. 

16 Annales, dl. II, p. 436-437 ; Feith, Register, dl. I, p. 236. 

17 Def., p. 88 : de prior van Roermond b.v. verkreeg de supervisie over Marienfrede. 

18 a.w., p. 201.


Een tweede reden, waarom we menen, dat het klooster Bentlage 

in het begin de supervisie over het klooster Scharmer behouden 

had is, dat in het jaar 1494 aan het convent van Bentlage door het 

Generale Kapittel opgedragen werd een rector en twee Kruisheren 

uit Bentlage naar Scharmer te zenden 19. Een zware slag had het 

nieuwe klooster getroffen : def prior, de procurator en vier andere 

conventualen stierven in het jaar 1494 aan de pest. In het jaar 

1495 herdacht het Generale Kapittel dan ook de dood van een 

aantal gestorven medebroeders te Scharmer, namelijk : de prior 

Johannes Petri, de procurator Egbertus Renis en de donaten Her- 

mannus, Theodoricus, Ullitus en Wilhelmus20. 

Johannes Petri is ongetwijfeld de eerste prior of rector geweest 

en we kunnen hem vereenzelvigen met Johannes Poortvliet, die 

volgens Schoengen circa 1490 prior te Scharmer was. De tweede 

prior was Wigboldus van Rheine. Hij zal in het jaar 1495 vanuit 

Bentlage naar Scharmer gegaan zijn21. 

HET GRONDBEZIT VAN HET KLOOSTER TE SCHARMER 

Behalve dat de overdracht van de parochie en kerk te Scharmer 

aan de Kruisheren op juridisch juiste wijze plaats vond, zullen het 

Generale Kapittel en de prioren, die namens dit Kapittel naar 

Scharmer reisden, ervan overtuigd geweest zijn, dat de Kruisheren 

in him nieuwe woonplaats ook een verantwoord bestaan leiden 

konden. We lezen in de stichtingsbrief van het jaar 1489, dat 

Johannes Renghers en zijn vrouw Agneza van Laer met goed- 

vinden van hun kinderen Dethmar Renghers en diens vrouw Eylke 

Onste Ode, en Melchior Johan Jaspar Renghers, en zelfs met 

goedvinden van de eigenerfden in Scharmer, niet alleen de bezittingen, 

die bij de kerk behoorden schonken, zoals: wedemen 

19 U. Weiss, Die Kreuzherren in Westfalen, Diest 1962-1963, S. 137. Deze 

opdracht is niet te vinden in Van de Pasch, Definities. 

20 Def., p. 201-202. 

21 Schoengen, Monasticon Batavum, dl. II, pag. 168, noemde als eerste rector 

Johannes Poortvliet. Hij zal ongetwijfeld een goede bron hiervoor gehad hebben ; 

we hebben helaas deze bron niet kunnen opsporen. Wigboldus van Renen of 

Rheine werd genoemd in een koopakte uit het jaar 1497, waarbij hij een stuk grond 

te Scharmer kocht van het Fraterhuis te Groningen ; zie Inventaris van de Archieven 

van het Klerken- of Fraterhuis te Groningen en de daarmee samenhangende stichtingen, 

uitg. door A. F. Schuitema Meyer-E. van Dijk, Groningen 1973, reg. 225.


(pastorie), costerien, vicarien met al het land, bossen, hooilanden 

en venen, het z.g. kerkeland, maar ook uit eigen bezit enkele 

stukken grond, die bij de grond rondom de kerk aansloten, waardoor 

zij de Kruisheren in de gelegenheid stelden een klooster nabij 

de kerk te bouwen. Bovendien gaven zij een windmolen, nabij 

Scharmer gelegen. Verder werden de Kruisheren een aantal meren 

toegewezen, waar ze konden vissen. Tenslotte beloofden Johannes 

Renghers en zijn familie de Kruisheren te helpen bij het optrekken 

van een kerktoren22. 

De Kruisheren hebben in de loop der jaren hun grondbezit 

kunnen uitbreiden. We beschikken over slechts een klein aantal 

documenten, waarin aan- of verkoop of verpachten van stukken 

grond door de Kruisheren van Scharmer vermeld staan23. 

Tesamen met de prior van Ter Apel, Jacob van Winckel, kocht 

de prior van Scharmer, genaamd Johannes, in het jaar 1500 een 

huis in de stad Groningen, namelijk in de Oosterstraat24. 

De Kruisheren, die buitenaf hun klooster hadden, waren gewoon 

om in een stad in de nabijheid van het klooster een huis te kopen. 

Deze huizen dienden voor hen als een soort refugium. Het platteland 

was bovendien nu eenmaal voor verscheidene aankopen op 

een stad aangewezen. 

Toen de Kruisheren in 1597 uit Scharmer verdreven waren, 

bedroeg hun landbezit ca, 560 deimten (jukken of grazen) ofwel 

280 hectaren. Dit was het landbezit, dat zij verpacht hadden. 

Voor eigen gebruik bezaten ze ca. 184 deimten ofwel 92 hectaren. 

Allesi bij elkaar bedroeg hun landbezit ca. 372 hectaren. 

22 Zie noot 5. 

23 De eerste bekende koop was in 1497, zie noot 21 ; een verkoop had plaats in 

1528. In deze acte werden vier Kruisheren genoemd : Henricus van Deventer, prior, 

Gerardus van der Neyerkerken, supprior, Everardus Campis, procurator, Gerardus 

Stralen, senior. Zij traden op namens alle conventualen van het klooster te Scharmer. 

In 1538 verkocht prior Henricus Hasecamp grond ; zie voor beide akten : C. P. L. 

Rutgers, Inventaris van het jamilie-archief van het geslacht Ewsum, Den Haag 1899, 

resp. reg. nr. 188a en 255 ; in het jaar 1538 kocht prior Henricus Hasekamp een 

jaarrente, zie hiervoor W. J. Formsma, De Arch/even van de Hoge Justitiekamer 

in Groningen en andere gewestelijke rechterlijke instellingen tot 1811, Groningen 

z.j., p. 243, nr. 115 ; verder zijn nog enkele akten bekend uit de jaren 1575, 1582, 

1592 ; zie hiervoor : Annales, dl. II, p. 488, 489, 491 en Feith, Register van het 

archief van Groningen, torn. II, p. 373-374. Aan enkele van deze akten hangt het 

zegel van het klooster; zie hiervoor Annales, I (1), p. 149 en 180. 

24 C. H. Peters, Het Klooster Ter Apel, m Nieuwe Drenthsche Volksalmanak, 

jg. 16 (1908), p. 113-193 ; zie p. 147-148.


Het Kruisherenklooster Ter Apel bezat in diezelfde tijd ca. 

500 hectaren. Het Cistercienserklooster Aduard bezat ca. 5510 

hectaren en het Benedictijnerklooster Thesinge ca. 1400 hectaren 25. 

Daar het klooster der Kruisheren in de gouw Fivelgo lag, is het 

opvallend, dat het in de loop van zijn honderdjarig bestaan nog 

zoveel grondgebied verwerven kon. Juist in de gouw Fivelgo im- 

mers waren wetten uitgevaardigd, waardoor het kloosterlingen en 

kloosters moeilijk gemaakt was grondgebied te verwerven. Zo 

mocht volgens de Fivelgoer Seendbrief van 1406 een eigenerfde 

in zijn testament slechts een Olde Marck aan de kerk vermaken 

en volgens het Fivelgoer erfrecht mocht een kloosterling niet van 

een wereldlijke persoon erven. De Constitutie van de Oosterwarf, 

het rechtsgebied in de Oostelijke Ommelanden, dat derhalve ook 

voor Fivelgo gold, bepaalde, dat indien een kerk, een kloosterling 

of een geestelijk persoon ,,erfachtig * goed kocht of anderszins 

verkreeg, hij dat moest teruggeven aan de vroegere eigenaar tegen 

het betaald geld. Blijkbaar hield men zich niet altijd aan deze 

voorschriften of wetten. Het Kruisherenklooster Ter Apel, waar 

dergelijke wetten ook uitgevaardigd waren, verkreeg b.v. na het 

jaar 1530 slechts een schenking, maar het klooster kocht vanaf 

het jaar 1540 tot het jaar 1562 eenentwintig maal een stuk grond. 

Waarschijnlijk waren dit verkapte schenkingen, want het klooster 

beschikte niet over zoveel kapitaal, dat het in staat was zoveel te 

kopen 26. 

De weldoeners van het Kruisherenklooster te Scharmer, die 

grondgebied schonken onder voorwaarde, dat de kloostergemeenschap 

voor hun zieleheil zou bidden, hebben wel een weg gevonden 

om hun voorgenomen schenkingen doorgang te laten vinden. 

25 J. A. Feith, Over de rijkdom der kloosters in Stad en Lande, in Groningse 

volksalmanak, 1902, p. 1-36; zie p. 22-23 ; E. H. Roelfsema, De klooster- en 

proostdijgoederen in de provincie Groningen, Groningen 1928, p. 22 ; R. R. Post, 

Kerkelijke Verhoudingen, p. 192-196 ; in de Catalogus van de Tentoonstelling Ter 

Apel 1966 is een kaart van de goederen van het klooster te Scharmer weergegeven. 

26 Roelfsema, De klooster- en Proostdijgoederen, p. 17-22.


FUNCTIES NAAR BUITEN 

Vanwege hun grondbezit dienden de prioren van het Kruisheren- 

klooster te Scharmer naar buiten op te treden en waren o.a. be- 

trokken in allerlei landsaangelegenheden. 

Het gewest Groningen bestond voornamelijk uit polders. Het 

was belangrijk, dat de waterstand goed geregeld werd door aanleg 

van dijken en aanbrengen van sluizen. Tesamen met andere grond- 

bezitters in het dorp Scharmer was de prior van het klooster 

namens zijn convent lid van de Schepperij Scharmer. Zoals de 

meeste dorpen in het Groningerland had het dorp Scharmer een 

schepperij. Deze schepperij had de zorg voor het onderhoud van 

dijken, de aanleg van kanalen en sluizen en het bouwen van brug- 

gen. Aan de leiding van de schepperij stond een schepper, die 

voor een aantal jaren door de leden van de schepperij gekozen 

werd. Hij werd in Scharmer bijgestaan door een zijlrechter (zijl = 

sluis), die bij eventuele geschillen recht sprak. Hij was ook werk- 

zaam als schotgaarder (belastinginner). 

De schepperij Scharmer had zich met de omliggende scheppe- 

rijen Ten Boer, Woltersum, Groote Harkstede en Oosterstads- 

hamrik verenigd tot het Scharmerzijlvest. De scheppers uit deze 

vijf schepperijen vormden het bestuur van het Scharmerzijlvest, 

waarvan de oudste in rang het presidium voerde. 

Evengoed als de schepperijen gemeenschappelijke belangen 

hadden, was dat ook het geval met de zijlvesten of zijlvestenijen 

in de Groningse landen. Vandaar dat drie Zijlvesten, t.w. het 

Slochterzijlvest, Het Dorpmannen- of Dorpsterzijlvest en het Schar 

merzijlvest zich verbonden tot behartiging van hun gemeenschap 

pelijke belangen : Het Generate Zijlvest der Drie Delfzijlen. Zij 

loosden o.a. hun water langs de Delf en de Fivel in de Buiten-Ems. 

Het bestuur van het Generate Zijlvest der Drie Delfzijlen werd 

wederom gevormd door een aantal scheppers, die de drie verbonden 

zijlvesten vertegenwoordigden. Ca. het jaar 1445 was hun aantal 

zes, namelijk twee uit iedere zijlvest, maar later ca. het jaar 1550 

was hun aantal dertien, uit ieder schepperij een afgevaardigde. De


abt van het Praemonstratenserklooster te Wittewierttm was altijd 

opperste schepper27. 

We hebben enige documenten gevonden, waaruit blijkt, dat ook 

de prior van Scharmer in een van de genoemde functies optrad. 

Op 30 augustus van het jaar 1530 waren de prior van Scharmer, 

Henricus, waarschijnlijk Henricus van Deventer, en de abt van 

Wittewierum dedingslieden (rechters) aangaande een scheiding 

van goederen van de familie van Renghers ten Post., De prior en 

de abt traden hier op als rechters namens het Generale Zijlvest 

der Drie Delfzijlen 28. Dit houdt in, dat de prior van Scharmer 

niet alleen in het bestuur van het Generale Zijlvest der Drie 

Delfzijlen zat, maar ook schepper van de schepperij Scharmer en 

van het Scharmerzijlvest was. 

In het jaar 1548 was prior Henricus Hasekamp een van de 

dertien scheppers, die het bestuur van het Generale Zijlvest der 

Drie Delfzijlen vormden. De scheppers sloten een overeenkomst 

met de abdis van Essen en haar convent over een uitwatering in het 

zijlvest der Drie Delfzijlen29. 

In het jaar 1553 is de prior, - zijn naam wordt niet genoemd, 

maar waarschijnlijk is het Gerardus Renis of Ahues, - een van de 

drie afgevaardigde scheppers van het Generale Zijlvest der Drie 

Delfzijlen, die met de stad Groningen moesten onderhandelen 

over elkaars rechten en competenties 30. 

In het jaar 1574 is de prior, waarschijnlijk Lambertus Stapperus, 

een van de afgevaardigden, die buiten de Steentelpoerte van de 

stad Groningen het verlaat gaan visiteren 31. 

De prioren, die in de jaren 1548, 1553 en 1574 aan het hoofd 

van het Kruisherenklooster te Scharmer stonden waren eveneens 

scheppers van de schepperij Scharmer en van het Scharmerzijlvest. 

27 Catalogus der Inventarissen van de Archieven der voormalige Zijlvestenijen en 

Dijkrechten in de provincie Groningen, samengesteld door J. A. Feith, Groningen- 

Den Haag 1901 ; W. J. Forsema, Vnventaris der Ommelander Archieven, Den Haag 

1962 ; Roelfsema, Klooster- en Proostdijgoederen, p. 1-84 ; R. R. Post, Het Sint 

Bernardsklooster te Aduard, in Arch. Aartsbisdom Utrecht, dl. 48 (1923), p. 1-237. 

28 Inventaris van het Huisarchief Farmsum, bewerkt door C. Rutgers, Den Haag 

1902, p. 622, nr. 305. 

29 a.w., p. 638, nr. 366. 

30 Diarium van Egbert Alting 1553-1594, uitg. door W. J. Formsma-R. van Royen, 

Den Haag 1964, p. 2. 

31 a.w., p. 260.


We mogen veronderstellen, dat zij enige kennis omtrent de waterbouwkunde 

hadden, zoals hun medebroeders in het klooster 

Bentlage, die een dam en een sluis in de Ems bouwden om over- 

stromingen te voorkomen32. 

DE KRUISHEREN VAN SCHARMER 

IN DE STRip TUSSEN STAD EN OMMELANDEN 

Keizer Karel V, Heer der Nederlanden onderwierp in het jaar 

1536 de stad Groningen en de Ommelanden. Voortaan zouden 

stad en Ommelanden als een gewest deel uitmaken van de Neder 

landen en bestuurd worden door een stadhouder, die Keizer 

Karel V vertegenwoordigde. De stadhouder liet zich op zijn beurt 

vrijwel altijd door een luitenant vervangen. 

Zoals in de overige Nederlandse gewesten had zich ook in het 

gewest Groningen reeds voor het jaar 1536 een Statencollege ge- 

vormd, waarin vertegenwoordigers van de stad en Ommelanden 

samen kwamen om zich te beraden over hun wederzijdse belangen 

en naderhand ook over hun houding ten aanzien van de Heer der 

Nederlanden, in het bijzonder over de door hem gevraagde financiele 

bijdragen. 

Op de vergaderingen - hier in Groningen landdagen genoemd - 

kwamen uit de Ommelanden vertegenwoordigers van de geestelijkheid, 

o.a. de abten van de grote abdijen en vertegenwoordigers 

van de belangrijkste families. Uit de stad kwamen vertegenwoor 

digers van het stadsbestuur. 

Vooral na het jaar 1536 voelden de Ommelanders zich hoe langer 

hoe meer bedreigd door de overheersing van de stad Groningen 

over hun gebieden33. Door haar stapelrecht trachtte de stad al 

lang de Ommelanden economisch onder druk te zetten. Nu streefde 

de stad er naar de Ommelanden ook op het gebied van de recht- 

32 A. Fuehrer, Geschichte der Stadt Rheine, Rheine 1927, S. 102 : Kap. 22 : 

Das Kloster Bentlage. 

33 W. J. Forsma, De Ommelander Strijd voor zelfstandigheid in de zestiende 

eeuw (1556-1594), Assen 1938 ; id., De Wording van de Staten van Stad en Lande 

tot 1536, Assen 1930 ; id., Inventaris der Ommelander Archieven, Den Haag 1962 ; 

F. Ros, Rennenberg en de Groningse Malcontenten, Assen 1964 ; C. P. L. Rutgers, 

De gevangenschap der Ommelander Heren, in Groningse Volksalmanak 1896, 

p. 192-223.


spraak aan zich te onderwerpen. Onder leiding van de luitenant, 

de plaatsvervanger van de stadhouder, trok op last van Keizer 

Karel V de Hoofdmannenkamer de rechtspraak in geheel het 

gewest Groningen aan zich. De vier Hoofdmannen werden door 

de stad Groningen aangesteld. De Ommelanden, die op het gebied 

van de rechtspraak veelal zelfstandig opgetreden waren - men had 

daar twee rechtscolleges : de Westerwarf en de Oosterwarf - 

voelden steeds meer de druk van de stad. 

Ter verdediging van de Ommelandervrijheden namen hun vertegenwoordigers 

in het jaar 1558 een aantal besluiten, waardoor 

zij zich tegenover de stad Groningen zelfstandig opstelden en de 

grondslag legden voor een eigen bestuurscollege. Zij waren apart 

gaan vergaderen en deden het voortaan zelfs zeer veelvuldig, waaruit 

blijkt, dat er voor hen steeds gewichtige kwesties aan de orde 

waren. Op hun landdagen waren veelal de zg. vier lidmaten aanwezig, 

namelijk de geestelijken, de edelen, de eigenerfden en de 

volmachten. De volmachten waren vertegenwoordigers van de 

kerspelen, waar geen eigenerfden woonden. De landdagen werden 

gehouden Ten Broeren, namelijk in het Minderbroedersklooster 

in de stad Groningen. De belangrijkste man op deze Ommelanderlanddagen 

was de abt van het Cistercienserklooster Aduard. 

Sinds het jaar 1558 hadden de Ommelanders ook een eigen 

syndicus (pensionaris of secretaris) aangesteld en ze hadden 

belastingen uitgeschreven om zo een eigen kas te vormen en over 

eigen geldmiddelen te kunnen beschikken. Om de Hoofdmannenkamer 

de voet dwars te zetten verenigden het Westerwarf en het 

Oosterwarf zich tot een college van rechters. 

Dit Ommelanderbestuur werd natuurlijk niet erkend door de 

stad Groningen. De Ommelanders streefden naar een volledige 

afscheiding, waar de stad niets voor voelde. De stad Groningen 

kon het maar moeilijk verhinderen ; evenmin was het centrale 

bestuur in de Nederlanden bij machte een dergelijk optreden van 

de Ommelanders te verbieden. 

Zo werd de kloof tussen de stad Groningen en de Ommelanden 

steeds groter. 

Voor vele afgevaardigden van de Ommelanden was het veel 

vuldig vergaderen soms erg bezwaarlijk. Vandaar dat zij b.v. in 

het jaar 1575 het aantal afgevaardigden wilden terugbrengen tot


vijftien : drie personen uit de geestelijke stand en twaalf uit de 

lekenstand. Voor gewichtige besluiten zou men dan toch meerdere 

afgevaardigden bijeen kunnen roepen. Men heeft dit besluit uit het 

jaar 1575 dan ook niet zo strikt doorgevoerd. 

Juist in de zeventiger jaren werd de strijd tussen de stad en de 

Ommelanden hoe langer hoe feller. Daarvoor zijn verscheidene 

redenen aan te geven. 

In het jaar 1572 kwamen vele Nederlandse steden in opstand 

tegen koning Philips II, die sinds 1555 het bestuur over de Nederlanden 

van zijn vader Keizer Karel V overgenomen had. De stad 

Groningen bleef aan de kant van de koning, daar zij door Spaanse 

troepen bezet gehouden werd. De Ommelanden daarentegen stel- 

den zich aari de kant van de opstandelingen. Vanuit de stad Gro 

ningen probeerden de Spanjaarden ook dit gebied te onderwerpen, 

maar zo werd de strijd tegen de stad Groningen voor de Omme 

landen ook een strijd tegen de Spaanse overheersing. 

Een tweede reden, waarom de Ommelanden verontrust waren, 

was de nieuwe kerkelijke indeling, die een aantal jaren tevoren 

gemaakt was. Zo werd op 12 mei 1559 door de bulle : Super 

universi orbis ecclesia van Paus Paulus IV het bisdom Groningen 

opgericht en werden op 7 augustus 1561 door de breve: Regimini 

universalis van Paus Pius IV de grenzen van het nieuwe bisdom 

omschreven. De Groninger Ommelanden, die eerst onder de juris- 

dictie van de bisschoppen van Miinster en Osnabriick vielen, wer 

den nu onder de jurisdictie van de bisschop van Groningen gesteld. 

De Cistercienserabdij Aduard en de Praemonstratenserabdij te 

Wittewierum werden ingelijfd bij het bisdom om de nieuwe bis 

schop en zijn kapittel de nodige inkomsten te verschaffen. Op 

8 augustus 1561 werd de Minderbroeder Johannes Knijff tot 

bisschop van Groningen benoemd en op 5 december 1563 werd 

deze te Brussel tot bisschop gewijd. De abt van Aduard, een van 

de invloedrijkste leden van het Ommelanderbestuur verzette zich 

natuurlijk fel tegen deze nieuwe kerkelijke indeling en in het 

bijzonder tegen de inlijving van het bezit van Aduard bij de 

bisschoppelijke stoel van Groningen. Hij werd hierbij volop gesteund 

door de Ommelander geestelijken en wereldlijke heren. 

Alsof er niets veranderd was, rapporteerde de officiaal van de

DE PRIORIJ SINT HELENA TE SCHARMER 1489-1596 - 19 

bisschop van Miinster, Gerardus Werninck, nog in het jaar 1566 

aan zijn bisschop over de kerkelijke toestanden in zijn gebied, 

o.a. over de beeldenstorm, die in de Groninger Ommelanden 

plaatsgevonden had. 

Pas op de tweede October 1568 werd de nieuwe bisschop van 

Groningen, Johannes Knijff, in zijn stad ingehaald. Hij kon daarna 

acht jaar lang, dank zij de hulp van de hertog van Alva, de landvoogd 

van koning Philips II, tot aan zijn dood op 1 October 1576 

zijn bisdom besturen 34. 

In datzelfde jaar, een maand na de dood van de bisschop, op 

8 november werd de Pacificatie van Gent getekend. De tegen 

Spanje opgestane gewesten en de nog trouw gebleven gewesten 

sloten met elkaar vrede. Bij deze Pacificatie van Gent werd o.a. 

bepaald, dat de oude privileges, vrijheden en gewoonten hersteld 

zouden worden. De Ommelanderleiders meenden nu, dat o.a. ook 

de oude kerkelijke toestand hersteld zou moeten worden, niet 

zozeer omdat bij hen enige godsdienstige motieven de doorslag 

gaven, maar zuiver en alleen om onafhankelijk van de stad Gronin 

gen te worden en om weer de zelfstandigheid op kerkelijk gebied 

te verkrijgen. De bovengenoemde Gerardus Werninck, pastoor te 

Middelstum, die vanaf het jaar 1564 tot de komst van de nieuwe 

bisschop van Groningen, officiaal van de bisschop van Miinster 

geweest was, werd door het Ommelanderbestuur verzocht naar 

Miinster te reizen om daar te bewerken, dat alles tot het oude 

teruggebracht en hij zelf weer in zijn functie van officiaal hersteld 

zou worden. In Miinster trof hij bij het Domkapittel een welwillende 

houding aan en zo keerde Gerardus Werninck met deze 

gunstige berichten naar de Ommelanden terug. Op 7 mei 1577 

werd hij door de Ommelander Staten als officiaal aanvaard. Hij 

werd echter niet erkend door de aartsdiaken van Groningen, die 

het bisdom bestuurde zolang er nog geen nieuwe bisschop aldaar 

benoemd was, en natuurlijk ook niet door de magistraat van de 

stad Groningen. 

De Ommelanden konden tenslotte hun zin niet doorzetten, 

omdat na de muiterij van de Spaanse soldaten in 1576 de stad- 

34 D. van Heel, De Minderbroeder Johannes Knijff, Bisschop van Groningen 

in Arch. Aartsbisd. Utrecht, dl. 57 (1933), p. 211-388 ; M. Dierickx, De oprichtin* 

der nieuwe bisdommen in de Nederlanden, Antwerpen-Utrecht 1950. "


houder van Willem van Oranje, George Lalaing, graaf van Rennen- 

berg, de macht in Groningen overnam en de Ommelanden naar 

zijn hand zette. 

De kroniekschrijver Abel Eppens oordeelde niet zo gunstig over 

het zedelijk leven van de officiaal Gerardus Werninck. Hij wist 

echter ook te vertellen, dat Gerardus Werninck, voordat hij pastoor 

te Loppersum en daarna pastoor te Middelstum werd, uit Bentlage 

kwam en eerst monnik in het Kruisherenklooster te Scharmer 

geweest was35. In Bentlage was een Kruisherenklooster en zoals 

gezegdt de Kruisheren van Bentlage hebben er veel toe bijgedragen, 

dat een klooster te Scharmer gesticht werd. Het zou natuurlijk 

kunnen, dat Gerardus Werninck eerst in het klooster Bentlage 

verbleef, daarna naar Scharmer vertrokken is en van uit Scharmer 

pastoor geworden is in Middelstum, een dorp niet ver van Scharmer. 

Tot op heden is nog geen document gevonden, waaruit blijkt, dat 

Gerardus Werninck eens Kruisheer te Bentlage of Scharmer was. 

Juist van het klooster Bentlage zijn vele historische bescheiden 

bewaard gebleven. Ook in de Definities van de Generale Kapittels 

werd hij niet vernoemd. We vinden zijn naam wel in de Catalogus 

benefactorum Canoniae Bentlagensis. Daarin lezen we, dat op 

10 februari te Bentlage ieder jaar een anniversarium werd gehou- 

den voor Gerardus Werninck, en bij zijn naam staat genoteerd, 

dat hij eens rector van de school te Rheine was 36. Ook op 13 juni 

werd ieder jaar een anniversarium voor Gerardus Werninck ge- 

houden en hierbij staat vermeld, dat hij eens pastoor te Middelstum 

was37. We houden het er voor, dat hij geen Kruisheer geweest is, 

maar dat hij goede relaties met de Kruisheren zowel van Bentlage 

als van Scharmer onderhield. Hij was een weldoener van de 

Kruisheren. De Gerardus Werninck, wiens anniversarium op 

10 februari te Bentlage gehouden werd, was wellicht zijn vader. 

De data van het overlijden van beide Wernincks zijn in de 

Catalogus niet aangegeven. 

35 J. W. Formsma, Een poging tot herstel van het geestelijk gezag van de 

bisschop van Miinster over de Ommelanden, in Tijdschrift voor Geschiedenis, jg. 74 

(1961), p. 405-412 ; De Kroniek van Ebel Eppens tho Equart, uitg. door J. A. 

Feith-H. Brugmans, Amsterdam 1911, dl. II, p. 155. 

36 H. U. Weiss, Die Kreuzherren in Westjalen, S. 256. 

37 a.w.t S. 262.


Met steun van Rennenberg ging de stad Groningen ten aaimen 

van de Ommelanden tot harde maatregelen over. De stadsmagistraat 

nam op 1 november 1578 een aantal afgevaardigden 

van de Ommelanden tijdens hun vergadering ten Broeren in de 

stad Groningen gevangen o.a. de abten van de Benedictijnerabdijen 

van Thesinge, Rottum, Selwerd en Oldenklooster bij den 

Dam. De abt van Thesinge had zich intussen ontwikkeld tot leider 

van de Ommelanders en was een van de felste tegenstanders van 

de stad Groningen en het Spaanse gezag. Er is overgeleverd, dat 

de stadhouder te Groningen, Caspar de Robles (1573-1576), op 

een gegeven ogenblik de abt van Thesinge een schop met de vbet 

gaf38. Deze abt heette Gerardus Ahues en was tot het jaar 1556 

prior van het Kruisherenklooster te Scharmer. Volgens een schriftelijk 

verslag werd hij op 7 maart 1556 tot abt van thesinge 

gekozen, een Benedictijns dubbelklooster, waar in die dagen vier 

monniken en zestien zusters waren. Op 17 april werd zijn keuze 

door de bisschop van Miinster bevestigd39. Het was waarschijnlijk 

niet de bedoeling van de monniken en de zusters, die hem kozen, 

dat hij de Benedictijnse geest of splritualiteit zou handhaven; 

wellicht zochten zij een goede ieider op materieel en geestelijk 

gebied. De keuze van een niet-Benedictijn tot abt van een Benedictijnerklooster 

was niet zo ongewoon in de Groninger landen. 

Er zijn daar meerdere Benedictijnerabdijen bekend, waar de kloosterlingen 

iemand uit een niet-Benedictijnse orde tot abt kozen 40. 

Gerardus Ahues is zeer lang abt gebleven, zevenendertig jaar! 

Hij stierf kort voor 1 maart 1613 en moet een hoge puderdom 

bereikt hebben41. 

De naam Gerardus Ahues is tot nu toe niet uit een door de 

Kruisheren nagelaten document bekend. Volgens de definities 

van het Generale Kapittel uit het jaar 1552 werd door de 

prior-generaal en zijn definitoren Gerardus Renis (van Rhelne) 

ontslagen uit zijn functie van supprior in het Kruisherenklooster 

Marienfrede in het Rijnland en tot prior van het Kruisherenklooster 

38 C. Damen, Geschiedenis van de Benediktijnerkloosters in de provinvie Gron'ingen, 

Assen 1972, p. 207-208. 

39 a.w., p. 123-124, 132 en 207; Staatsarchiv Miinster: StAMUFsmMtt 3381 

(keuze), Bissch. Dioz. Archiv Munster: BAMii Domarch. IX A3, fol 22V (bevestiging). 

40 Damen, a.w., p. 131-132.


te Scharmer benoemd. In dat jaar 1552 was de prior van Scharmer, 

een zekere Lubbertus, gestorven. Ook de supprior, Everhardus, was 

gestorven42. Men had blijkbaar in Scharmer een goede prior nodig. 

In de jaren 1552 tot 1556 werd Gerardus Renis niet gememoreerd 

als gestorven, ook werd in die jaren geen nieuwe prior benoemd. 

Het is goed mogelijk, dat we in Gerardus Renis en in Gerardus 

Ahues een en dezelfde persoon moeten zien. Ahues ligt niet zover 

van Rheine af. In ieder geval in het schriftelijk verslag van het 

bisdom Minister uit het jaar 1556 werd over de prior van het 

Kruisherenklooster te Scharmer gesproken. Gerardus Ahues kan 

toen nog niet zo oud geweest zijn. 

De niet-gevangen genomen leden van de Ommelander Staten 

gingen voortaan niet meer in de stad Groningen vergaderen, maar 

riepen hun vergaderingen in het Dominicanerklooster te Winsum 

bijeen. Echter niet alle afgevaardigden kwamen naar Winsum ; 

de abt van Aduard, de commandeuren van de Johannitercomman- 

derijen van Warffum, Wijtwerd en Oosterwierum b.v. waren be- 

reid deel te nemen aan de vergaderingen van de Staten van 

Groningen op het raadhuis in de stad Groningen. De reden van 

hun gematigdheid en toegevendheid was, dat de afgevaardigden 

van de Ommelanden, die te Winsum bijeenkwamen, de z.g. 

Winsumer factie, zich veel meer dan de burgers te Groningen tot 

de Reformatie aangetrokken voelden. 

De beide groepen van de Ommelander Staten hebben elkaar 

toch weergevonden, namelijk op de landdag van 9 februari van 

het jaar 1579. De gevangen genomen prelaten waren intussen op 

22 december 1578 vrijgelaten. Zij zullen het wel geweest zijn, die 

de gematigde abten en prelaten toch weer zover gekregen hebben, 

dat zij gezamenlijk met de Winsumer factie vergaderen wilden. 

Juist betreffende de landdag van 9 februari 1579 is een akte 

uit het Kruisherenklooster van Scharmer bewaard gebleven, name 

lijk van 3 februari 1579. In deze akte wordt vermeld, dat Johannes 

Greven, abt te Aduard, Henricus Lontzenius, abt te Selwerd, 

Gerardus Ahues, abt te Thesinge, Lutgerus van Lynden, comman- 

deur te Warffum, Bernardus Buntlage, commandeur te Wijtwerd, 

Bernardus Menssens, vanwege Felwerd anders Oldencloester, 

42 Defintttes, p. 353.


Hieronymus Eizinga, commandeur te Oosterwierum en Hermannus 

Leodiensis (van Luik), prior te Scharmer, afspraken gezamenlijk 

op de landdagen te komen43. 

Het is zeker, dat een aantal geestelijken enige tijd niet op de 

landdagen te Winsum kwamen, hetzij omdat zij in de stad gevan- 

gen zaten, hetzij omdat zij bereid waren geweest op het raadhuis 

te Groningen te vergaderen. Volgens de genoemde akte waren ze 

alle weer van plan op de landdagen te Winsum te verschijnen. 

De prior van het Kruisherenklooster te Scharmer wordt in de 

boeken en artikelen over de strijd tussen de stad Groningen en de 

Ommelanden nooit genoemd. We hebben aanvankelijk gedacht, 

daar genoemde akte uit de nalatenschap van de Kruisheren in het 

archief van Groningen terecht gekomen is, dat de abten en com- 

mandeurs de prior overgehaald hebben om ook naar Winsum te 

komen, omdat het een belangrijke landdag zou worden, opdat 

de prelaten zoveel mogelijk stemmen aan hun kant zouden hebben. 

Gezien er onder de in de akte van 3 februari 1579 genoemde 

prelaten drie waren, die in Groningen gevangen genomen waren 

en vier, die in dezelfde tijd bereid waren geweest tesamen met de 

burgers van Groningen op het raadhuis aldaar te vergaderen, 

wordt de indruk gewekt, dat de prelaten hier eerder een geschil 

bijgelegd hebben en tot een akkoord gekomen zijn, en dat het hun 

er niet zozeer om ging de prior van Scharmer over te halen ook 

naar de landdag te komen. Bovendien blijkt uit een bewaarde lijst 

van aanwezige leden op de Ommelander landdagen over de jaren 

1575-1577, dat de prior van Scharmer in die jaren tweemaal aan- 

wezig was : 2 januari 1576 en 8 augustus 1576 44. Behalve dat de 

prioren van Scharmer belangrijke functies in het Generale Zijlvest 

der Drie Delfzijlen vervulden, bewogen zij zich ook op politiek 

vlak. 

Op de landdag van 9 februari 1579 kwam het ook tot een ver- 

zoening tussen de edelen, de z.g. Winsumer factie, en de prelaten, 

zowel de Groninger factie als de gevangen genomen groep. De 

edelen betreurden het, dat de prelaten weggebleven waren. Hun 

43 Hermans, Annales, II, p. 489 ; Feith, Register, dl. Ill, p. 31-32. 

44 Formsma, Inventaris der Ommelander Archieven, p. 27, nr. 65. Hierbij hartelijk 

dank aan Dr. A. T. Schuitema Meijer, archivaris der gemeente Groningen, die voor 

ons de lijst van de aanwezige leden op de Ommelander landdagen over de jaren 

1575-1577 geraadpleegd heeft.

24 DE PRIORIJ SINT HELENA TE SCHARMER 1489-15% 

deelname werd door hen zeker op prijs gesteld, daar ze altijd 

trouwe lidmaten van de Ommelander Staten geweest waren. Op 

15 december 1578 hadden de edelen wel een aantal afgevaardigden 

gekozen, waaronder de geestelijken ontbraken, maar zij verzekerden, 

dat volgens hen zeker uit ieder kwartier ook een prelaat 

gekozen moest worden. 

Een tweede verrassend besluit was, dat de Ommelanders zich 

weer tot de bisschop van Miinster zouden wenden om hem te 

vragen de jurisdictie over de Ommeianden te aanvaarden en een 

officiaal voor hun gebied te benoemen. De geestelijken en de 

edelen besloten nogmaals hun vrijheden te verdedigen en zich op 

godsdienstig en politiek gebied aan de Pacificatie van Gent en de 

Generale Unie te houden. 

Reeds voor deze landdag was de Unie van Utrecht gesloten op 

9 januari 1579. Het is vanzelfsprekend, dat de Ommelanders, die 

zich altijd tegen de Spaanse overheersing verklaard hadden, zich 

op hun volgende landdag van 5 maart 1579 er over beraadden, of 

zij tot de Unie van Utrecht zouden toetreden. De prelaten verzetten 

zich heftig, daar de artikels dertien tot en met vijftien van de 

Unie van Utrecht tot doel hadden het katholicisme te verbieden 

en de kloosters te vernietigen. De edelen beloofden de prelaten, 

dat aan de katholieke kerk en aan de kloosters in de Ommeianden 

volledige vrijheid gelaten zou worden. De prelaten zagen toen in 

de Unie van Utrecht geen bedreiging meer en stemden er mee in, 

dat de Ommeianden zich bij de Unie van Utrecht aansloten. 

In het jaar 1580 kwam weer een grote verandering in de situatie. 

Graaf van Rennenberg, eerst aan de zijde van Willem van Oranje, 

liep over naar de Spaanse koning en daarmee werd de stad Groningen 

weer Spaans. De Ommeianden bleven trouw aan Willem van 

Oranje. Om geld bijeen te verzamelen voor hun strijd tegen de 

stad Groningen stonden een aantal prelaten toe, dat kelken en 

sieraden uit de kloosters tot dit doel werden afgestaan. De Omme 

ianden konden tegenover graaf Rennenberg en diens opvolger 

Francesco de Verdugo weinig beginnen. Een aantal prelaten o.a. 

de abt van Aduard, Selwerd en Oldenkloostei* in de Marne en de 

cotnmandeur van Oosterwierum zochten hun toevlucht binnen de 

stad Groningen, andere prelaten zoals de abt van Thesinge, Rottum 

eh Oldenklooster in de Ham vluchtten met de edelen het land uit.


Gerardus Ahues, de abt van Thesinge, is later teruggekomen. Hij 

wenste toch als monnik verder te leven. Hij sloot vrede met Fran 

cesco de Verdugo. De stad Groningen, waar hij zich vestigen 

wilde, weigerde hem toe te laten. Dank zij de steun van Verdugo 

kon hij in de Ommelanden terugkomen en rustig verder leven tot 

aan zijn dood in het jaar 1613 45. 

Francesco de Verdugo kon zich handhaven tot het jaar 1594. 

In dat jaar veroverde Prins Maurits de stad Groningen en de 

Ommelanden. De katholieke godsdienst werd verboden en dat 

betekende ook het einde van de kloosters. 

Wanneer hebben de Kruisheren hun klooster te Scharmer verlaten 

? 

De laatste visitatie zal door de prior van Bentlage nog in de 

jaren 1585-1586 verricht zijn46. De laatste prior is wel Albertus 

van Emmen geweest. Hij werd nog in een akte van het jaar 1592 

genoemd47. In het jaar 1595 kwamen de goederen van het klooster 

Scharmer nog niet voor in de rekeningen van de rentmeester van 

het gewest Groningen. Blijkbaar waren ze toen nog niet geconfiskeerd. 

Dat was wel het geval in het jaar 1597. Daarom zullen we 

het einde van het Kruisherenklooster te Scharmer in de jaren 

1595-1596 moeten plaatsen*8. 

DE KLOOSTERGEMEENSCHAP VAN SCHARMER 

Uit de aanwas van de kloostergoederen gedurende het honderdjarig 

bestaan van het klooster te Scharmer mogen we besluiten, 

dat voor vele families in de omgeving van Scharmer de kloostergemeenschap 

toch iets te betekenen heeft gehad. Uit hoeveel leden 

bestond deze gemeenschap en op welke activiteiten hebben zij zich 

toegelegd ? Het zal altijd maar een gissen en veronderstellen 

blijven. Uit de besluiten van de Generate kapittels der Kruisheren 

van het jaar 1489 tot het jaar 1576 zijn ons een antal namen van 

45 Damen, a.w.} p. 175. 

46 Definities, p. 409- 

47 Annales, I (1), p. 151 ; in 1590 verbleef een Kruisheer Albertus van Emmen 

in het klooster Ter Apel en was daar senior. In 1593 was hij echter niet meer in 

Ter Apel; Annales, II, p. 505. 

48 W. J. Formsma, inventoris van de Archieven der Staten van Stad en Lande, 

1594-1798, nrs. 2302-2306 ; Roelfsema, De Klooster en Proosdijgoederen, p. 34.

26 DE PRIORIJ S1NT HELENA TE SCHARMER 1489-1596 

Kruisheren bekend, die in het klooster Scharmer gestorven zijn. 

Hieraan kunnen nog toegevoegd worden de namen, die ons uit 

andere documenten bekend zijn. Met de hulp van deze namen is 

het ons enigszins mogelijk te bepalen, hoeveel Kruisheren in de 

loop van de honderd jaren in het klooster Scharmer gewoond 

hebben. Bewoonden in het jaar 1594 ca. vijf Kruisheren het kloos 

ter, na het jaar 1520 tot ongeveer het jaar 1560 moet de klooster- 

gemeenschap toch uit ca. tien tot twaalf Kruisheren bestaan 

hebben4>9. Afgezien van de eerste jaren en het rampjaar 1494 zijn 

tot het jaar 1560 slechts zelden Kruisheren uit andere kloosters 

naar Scharmer verplaatst; wel zijn er, wat veel gewichtiger is, uit 

Scharmer naar elders verplaatst. Na het jaar 1560 gebeurde het 

meer als daarvoor, dat Kruisheren uit andere kloosters naar 

Scharmer verplaatst werden. Blijkbaar was er na dat jaar een tekort 

aan Kruisheren te Scharmer50. In het jaar 1552, het jaar waarin 

het Generale Kapittel Gerardus Renis of Ahues tot prior van 

Scharmer benoemde, werd Bernardus Northorn uit het klooster 

Ter Apel te Scharmer aangesteld als magister juvenum 51. Aan 

deze Kruisheer werd m.a.w. de opdracht gegeven te%Scharmer de 

jonge Kruisheren te leiden, een taak, die dikwijls in handen van 

de supprior lag. 

Juist in het jaar 1552 was de supprior van Scharmer, genaamd 

Lubbertus, gestorven. 

Buiten hun dagelijks koorgebed zullen de Kruisheren van Schar 

mer ieder hun eigen werk gehad hebben. De prior was pastoor 

van de parochie Scharmer en moest, zoals vermeld, namens het 

convent een aantal maatschappelijke functies vervullen. In de 

zeventiger jaren was het vervullen van beide werkzaamheden de 

prior blijkbaar te veel, want in het jaar 1572 werd Johannes, de 

supprior van het klooster te Emmerich, van zijn functie ontheven 

en tot supprior en pastoor te Scharmer benoemd 52. De supprior 

49 In een akte van het jaar 1528 worden vier Kruisheren van Scharmer genoemd 

(zie noot 23) ; in de jaren van 1529 tot 1535 stierven zes Kruisheren te Scharmer; 

deze overledenen werden niet in de akte van 1528 genoemd ; bovendien werd in het 

jaar 1534 een Kruisheer uit Scharner naar Franeker verplaatst. In de jaren van 

1540 tot 1560 stierven te Scharmer tien Kruisheren ; bovendien zijn door andere 

gegevens nog zeven namen van Kruisheren van Scharmer bekend. 

50 Zie hiervoor de lijst achteraan. 

51 Definities, p. 353. 

52 a.w., p. 388.


zal voor de interne aangelegenheden van het klooster gezorgd 

hebben, zoals de liturgie en de geestelijke leiding van de jonge 

Kruisheren. De procurator had het beheer over het grondbezit. 

Aan een van de priesters zal de zorg van de kapel te Lutteke 

Harkstede opgedragen zijn. Een andere priester zal als terminarius 

rondgetrokken zijn om overal te prediken. Nog in het jaar 1575 

werd Petrus Moyck uit het klooster Sint Agatha te Scharmer 

benoemd als predicator 53. De bewerking van de negentig hectaren 

grond, die de Kruisheren voor eigen gebruik behielden, zal voor- 

namelijk het werk van de broeders en donaten geweest zijn. 

Binnen de orde traden de prioren van Scharmer niet op de voor- 

grond. Nooit werd een prior tot definitor gekozen, slechts eenmaal 

werd de prior visitator, namelijk van het klooster Ter Apel in het 

jaar 154454. 

Tenslotte volgen hier twee lijsten : een lijst van de prioren van 

Scharmer, die met het nodige voorbehoud gegeven wordt, en een 

lijst van Kruisheren, waarin zijn opgenomen de namen van de 

Kruisheren, die in Scharmer gestorven zijn, en van Kruisheren, die 

van of naar Scharmer verplaatst zijn. 

Lijst van Prioren van Scharmer55 

1489-1495 : Johannes Petri (Johannes Poortvliet), gestorven in 

1495 56. 

ca. 1497 : Wigboldus van Renen of Rheine57. 

ca. 1500 : Johannes ; in 1517 stierf prior Johannes58, 

ca. 1520 : Gijsbertus Biscop. Na zijn prioraat in Scharmer werd 

hij prior van Franeker en stierf in 1532 5t\ 

ca. 1528-1530 : Henricus van Deventer60. 

53 a.w., p. 390. 

54 a.w., p. 337. 

55 Voor deze lijst is vooral Van de Pasch, Definhies, benut. Andere bronnen 

worden in de noten aangegeven. 


57 Misschien kunnen we deze prior vereenzelvigen met Wybbel, die in het jaar 

1531 stierf en eens prior van Scharmer was. 


59 Voor het jaar 1520 hebben we geen enkel gegeven. Deze prior stierf in het jaar 

1532 en was eens prior van Scharmer en Franeker geweest. 

60 Zie de noten 23 en 28. Mogelijk werd hij in het jaar 1530 tot prior van 

Osterberg gekozen en in het jaar 1538 tot prior van Hoei en generaal van de orde.


ca. 1535 : Mathias Grave. Hij was prior te Franeker van 1554 tot 

1560. Hij stierf in 1560 61. 

ca. 1538-1548: Henricus Hasekamp. Hij stierf in 1551 e2. 

ca. 1549-1552 : Lubbertus. Hij stierf in 1552. 

ca. 1552-1556: Gerardus Renis of Ahues. Hij werd gekozen tot 

Abt van Thesinge 63< 

ca. 1560 : Petrus van Gladbach. Hij stierf in 1572 6\ 

ca. 1565-1568 : Hubertus van Hasselt. Hij stierf in 1568. 

ca. 1568-1570 : Everardus. Hij stierf in 1570. 

ca. 1570-1572 : Johannes van Groningen65. 

ca. 1575 : Lambertus Stapperus66. 

ca. 1579: Hermanus van Luik67. 

ca. 1592 : Albertus van Emmen68. 

Lijst van Kruisheren van Scharmer 

1495 : gestorven: Egbertus Renis, Procurator; Hermannus, Theodoricus, 

Ullitus, Wilhelmus, donaten. 

1502 : gestorven : Joannes Stenvordie, donaat. 

1508 : gestorven : frater Gerhardus. 

1509 : verplaatst: Godefridus van Uffel, donaat van Maastricht, 

naar Scharmer. 

1512 : verplaatst: Nicolaus van Scharmer naar Falkenhagen. 

1516 : gestorven : Henricus, supprior van Scharmer. 

1523 : gestorven : Martinus Anlo. 

1524 : verplaatst: De procurator (Nicolaus ?) in Scharmer ontheven 

uit zijii functie en verplaatst naar Schiedam ; Mau 

ritius van Schiedam naar Scharmer; Mathias van Scharmer 

naar Nijenwerve. 

1529 : gestorven : Bernardus. 

61 Voor het jaar 1535 hebben we geen enkel gegeven. Tussen de jaren 1538-1560 

kan hij maar moeilijk prior van Scharmer geweest zijn. 

62 Zie noten 23 en 29. 


64 Voor het jaar 15(50 is er geen gegeven. Hij kan later geen prior geweest zijn. 

65 In het jaar 1580 was hij te Franeker en was toen reeds prior van Scharmer 

geweest. Zie hiervoqr: A. J. j. Hoogland, Conscripth exulum Frisiae. De Friese 

vlugtelingen in 1580, in Arcbiej Aartsbisdom Utrecht, jg. 16 (1888), p. 349. 

66 Annales I (1), p. 149. 


68 Zie noot 46.

1531 

1532 

1534 

1535 

1539 

1541 


gestorven: Helpericus, conversus. 

gestorven : Cornelis van Harderwijk, presbyter, 

verplaatst: Nicolaus, junior van Scharmer naar Franeker 

als terminarius. 

gestorven : Henricus, donaat. 

gestorven : frater Wilhelmus ; Gerardus de Nova Ecclesia, 

supprior *°. 

gestorven : Georgius, donaat; Wycholdus, donaat; Gerar 

dus Stralen, presbyter 70. 

verplaatst: Nicolaus Lap, van Scharmer naar Franeker. 

1543 : verplaatst: Johannes Grave, van Roermond naar Scharmer. 

1546: verplaatst: Nicolaus de procurator keert van Franeker 

terug naar Scharmer. 

1547 : verplaatst: Symon van Groetloon, van Kerniel naar Schar 

mer ; benoemd tot kok. 

1551 : verplaatst: Theodoricus Onnonis, supprior van Scharmer 

naar Emmerich. 

1552: gestorven: Everhardus, supprior71. 

verplaatst: Bernardus Northorn, van Ter Apel naar Schar 

mer en benoemd tot magister juvenum. 

1554 : gestorven : Nicolaus, donaat. 

1556 : gestorven : Nicolaus, presbyter ; Johannes, donaat. 

1557 : verplaatst: Reinoldus, donaat, van Luik naar Scharmer. 

1559 : verplaatst: Gwylhelmus, van Schiedam naar Scharmer. 

1560 : verplaatst: Gualterius Balen, van Osterberg naar Scharmer. 

1561 : verplaatst: Johannes Geilenkirchen naar Scharmer ; Hen 

ricus van Dortmund, van Beyenburg naar Scharmer72 ; 

Johannes van Sneek naar Scharmer. 

1572 : verplaatst: Johannes, supprior van Emmerich van zijn 

functie ontheven en benoemd tot supprior en pastoor te 

Scharmer. 

1575 : verplaatst: Petrus Moyck van Sint-Agatha naar Scharmer 

en benoemd tot predicator. 

Dr. P. van den Bosch, O.S.C. 

69 Genoemd in het jaar 1528 als supprior, zie noot 23. 


71 Misschien was hij in het jaar 1528 procurator; zie noot 23. 

72 Hij werd later pastoor te Beyenburg en prior te Maaseik.

KAPITTELBESLUITEN VAN HET 

KRUISHERENKLOOSTER TE KEULEN 

1679-1789 

In het Historische Archiv der Stadt Koln bevindt zich onder 

Akten 34, liber conclusionurn capitularium, een boek waarin een 

secretaris de besluiten van het kloosterkapittel der Keulse Kruis- 

heren noteerde. Het loopt over de jaren 1679-1789. De eerste 

secretaris werd gekozen 18 april 1680. Toen deze, Winandus Vest, 

prior gekozen was in Glindfeld, werd Jacobus Holthausen met 

algemene instemming secretaris. Toen deze prior gekozen werd in 

Helenenberg, werd 30 april 1683 de nieuwe subprior Johannes 

Schmitz ook secretaris van het kapittel. Deze heeft verreweg de 

meeste aantekeningen gemaakt. 

Het prioraat van Theodorus Degens 1 ga£ hiertoe ook de meeste 

aanleiding, vanwege diens strijd met de generaal. Behalve enkele 

besluiten over financien, gaat het verder meest over het aannemen 

van candidaten voor de inkleding en gewoonlijk, nadat de novice 

ongeveer een jaar in gemeenschappelijk noviciaat is geweest, over 

het aannemen voor de professie2. Terwijl het oorspronkelijk alleen 

maar een lijst is geweest van aannemingen voor noviciaat of pro 

fessie, komt men er van 1771 tot 1781 toe, in deze namenlijst ook 

de overledenen te vermelden. 

1 Zelf ondertekent hij met Degens, zoals ook in de doopboeken van Geldern de 

familienaam geschreven wordt. In officiele stukken staat meerdere malen Deghens. 

2 In 1620 was het gemeenschappelijk noviciaat in Hohenbusch, in 1624 in 

Schwarzenbroich, in 1631 in St Agatha, in 1648 in Emmerich, in 1655 in Schwarzenbroich 

(in quo officium tarn nocturnum, quam diurnum, juxta praescriptum ordinarii 

cantari volumus), in 1677 en 1679 in Hohenbusch. C. R. Hermans, Annales canonicorum 

regularium S. Augustini ordinis S. Cruets, Silvae-Ducis, 1858 (bij verdere 

verwijzingen aangegeven met Ann.) Ill, 354 ; A. van de Pasch, Definities der 

generate kapittels van de orde van het H. Kruis, 1410-1786, Brussel, 1969. (Bij 

verdere verwijzingen aangegeven met Def.) 439, 443, 455, 471, 480, 502.

32 KAPITTELBESLUITEN TE KEULEN 1679-1789 

Liber conclusionum capitularium verduidelijkt het beeld van 

Theodorus Degens. Behalve een beeld van de situaties in zijn 

tijd vinden we er ook een paar staaltjes in van de expansiepolitiek 

van Lodewijk XIV en een hele rij namen van Keulse kruisheren 

van 1679-1789. 

THEODORUS DEGENS 

Theodorus Degens werd 16 april 1661 te Keulen priester 

gewijd3. Het generaal kapittel van 15-17 mei 1661 bepaalde, dat 

in Briiggen philosophie zou gedoceerd worden en benoemde daarvoor 

Theodorus Degens als lector4. Hoelang hij daar geweest is, 

is niet bekend. In 1664 doceerde hij te Emmerich. In 1670 wilden 

in Emmerich enkele confraters beweren, dat de keuze van prior 

Johannes van der Cuil ongeldig geweest was. De provinciaal, 

Wilh. Xhneumont, consulteerde hierover Theodorus Degens, die 

in Emmerich theologie gedoceerd had, toen, zes jaar tevoren, in 

1664 dus, de priorkeuze plaats had. Theodorus Degens was overtuigd 

van de geldigheid der keuze5. 

Het waren de theologiestudenten van het klooster te Emmerich, 

die dankbaar hun vereerde professor in 1668, bij diens promotie, 

met een gedrukte felicitatie van 22 bladzijden, vereerden. Uit deze 

felicitatie blijkt, dat Theodorus Degens kort van te voren in 

Emmerich, en nu in het convent te Keulen waar hij ingetreden 

was, theologie doceerde, dat hij promoveerde aan de universiteit 

3 Hist. Archiv des Erzbistums Koln, Protocolla suffraganeatus. 

4 Def. 487. 

5 L. Sips, De canonie Marienbongerd te Emmerik, in de reeks Cruciferana, 16, 

St.-Agatha, 1953, 30-31. Het archief van St Agatha heeft een tekst, die de moeilijkheid 

over de geldigheid van de priorkeuze van 1664 in Emmerik als een casus met 

Titius en Caius geeft. fr Theodorus Deghens S.T.D. et professor publicus Can. 

Reg. S. Cruets Colon, en fr Joannes Schweitzer Ord. Erm. B. P. Augustint, S.T.D. 

et professor ordinarius behandelen deze casus uitvoerig met meerdere verwijzingen 

naar het Corpus juris en verschillende auteurs. De vier aanklagers moeten alle 

bezwaren schriftelijk indienen ; onder eed verklaren, dat ze menen dat ze waar zijn 

en dat ze ze kunnen bewijzen. Als sinds de keuze geen bezwaar is ingediend bij de 

generaal of provinciaal, moeten ze als rustverstoorders gestraft worden. De kiezers 

hoeven op de vragen van de klagers niet te antwoorden. Het moet gaan over iets, 

wat ze v66r de keuze niet wisten. Als ze hun bezwaren niet kunnen bewijzen^ 

moeten perturbatores gestraft worden. De gekozene is algemeen erkend, heeft zelfs 

stemmen gehad bij de keuze der definitoren. De twee professoren van Keulen, Th. 

Deghens en J. Schweitzer waren blijkbaar als commissarissen door de generaal 

aangewezen.

KAPITTELBESLUITEN TE KEULEN 1679-1789 33 

van Keulen en dat de Dominicaan Prof. Anthonius van der Cloes 

zijn promotor was6. Merkwaardig, dat hier reeds eximius bij zijn 

naam staat; zoals later ook herhaaldelijk in officiele teksten7, 

misschien omdat hij toen professor was. 

Theodorus Candidus (Le Blanc) feliciteerde Degens in een 

gedicht, dat gedrukt werd in zijn boek Altera clavis 8, waarin pag. 

249 staat: Es Martialis. Martia civitas / in lucis auras, Geldriadum 

decus I Venlona ceu Bellona fudit, / Martis alumna dedit papillas 

I Primam Palaestram (Gymnasium Crucis). Theodorus Degens is 

dus een leerling geweest van de latijnse school te Venlo, die toen 

door de kruisheren geleid werd. Wellicht hebben ook anderen, 

zoals de generaal Johannes Georgius Hachten, uit het hertogdom 

Gelder waartoe ook Venlo behoorde, er hun eerste opleiding gehad 

en daar de kruisheren leren kennen. Vermoedelijk zijn Theodorus 

Degens en J. G. Hachten beiden uit de stad Geldern 9. 

Als voorwoord op Altera clavis schreef Petrus van Streithagen, 

een kanunnik van Heinsberg, een gedicht op bekende kruisheren. 

Van Degens wordt hier gezegd: emensum vix ter denas aetatis 

aristas / laurea doctorem te cingit Agrippea, ~10. Hij was dus 

nauwelijks dertig jaar, toen hij te Keulen promoveerde. 

Het Hist. Archiv des Erzbistums Koln heeft in Protocolla Vicariatus, 

1678, Reg. 761, N. 5 een concept van een getuigschrift van 

23 januari 1678, waarin verklaard wordt, dat Theodorus Degens 

geschikt is om generaal te worden T1. Een vreemd geval: generaal 

6 Sapientia simplex coronata ..., zie nota in Clairlieu, VI, 1948, 96. 

7 Def. 504. 

8 Altera clavis coeli mis ericordia, she eleemosyna clavis S. Joannis Eleemosynarii ; 

titulis ex ejus vita decerptis: 25 stimulis, pulcherrimisque sententiis et exemplis 

commendata, nee non selectiora poemata miscellanea, praeteritis annis conscripta, ac 

admodum reverendis, perillustribus, amplissimis, clarissimis, consultissimis viris ac 

dominis, qua ecclesiasticis, qua civHi bus, urbis mosacensis rectoribus, aliisque viris 

illustribus oblata. Ab admodum R. P. Theodoro Candido, ord. S. Crucis turn temporis 

Mosaci priore, ac scholarum praefecto: modo ad S. Agatham ditionis Cuyckensis 

pnore: nunc primum in usum studiosae juventutis edita. Ruraemundae typis Leonards 

Ophovii, curiae Geldriensis typographi jurati, 1676, 249-252. 

9 Hun namen zijn in de moeilijk leesbare doopboeken van Geldern nog niet 

gevonden, maar wel komen de namen Hachten (20.2.1633 ; 13.1.1638) en Degens 

(19.11.1631 ; 14.1.1633 ; 28.3.1638) meerdere malen voor. 

10 Ann. I, 2, 106. 

11 Universis et singulis, ad quos spectat seu hoe nostrae litterae pervenerint, noturn 

ftdemque jacimus adm. reverendum et eximium in Christo Patrem Theodorum 

Deghens sacri et canonici ordinis S. Crucis, domus Coloniensis professum sacerdotem 

et in nonum annum priorem necnon capituli generalis definitorem, necnon eiusdem


del Hanneffe was 30 juli 1677 gestorven. Zijn opvolger, Johannes 

Georgius Hachten, geboortig uit Geldern, geprofest te Roermond, 

lector te Hoei en te Namen, moet in augustus 1677 gekozen zijn. 

De nieuwe generaal maakte in October 1677 het provinciaal kapittel 

te Keulen mee, en stierf, op de terugreis van een visitatie der 

franse kloosters, te Namen op 21 October 1678.. Hoe kan Degens 

aan dit getuigschrift van 23 januari 1678 gekomen zijn ? Is het 

nog een weerklank van een zekere kiescampagne, die bewijzen 

moet, dat hij toch wel een geschikte candidaat was geweest ? Of 

is de nieuwe, eerst 44-jarige generaal zo ziek, dat men spoedig 

met zijn dood en met een nieuwe keuze rekenen moet ? Zou een 

zieke zo'n visitatiereis naar Caen, Parijs, Toulouse enz. gewaagd 

hebben ? In het regest staat: Rdus et Eximius P. Theodorus De- 

ghens ... petiit et obtinuit testimonium idoneitatis ... In het con 

cept van de aanbevelingsbrief blijkt niet, wie daarom gevraagd 

heeft. De eenvoudigste oplossing zou zijn, dat het antwoord op 

de aanvraag van begin augustus 1677 eerst gegeven werd op 

23 januari 1678. Deze merkwaardige aanbevelingsbrief werd gege 

ven in het negende jaar van zijn prioraat en in het zevende van 

zijn provincialaat. Dus werd Theodorus Degens prior in 1669 en 

provinciaal in 1671. Wilhelmus Xhneumont, prior te Duisburg, 

werd op het generaal kapittel van 1669 benoemd tot provinciaal 

van de Rijnprovincie12, en op het volgende generaal kapittel in 

1673 bleef Theodorus Degens provinciaal der Rijnprovincie13. 

Wilhelmus Xhneumont was aanwezig op de vergadering der 

definitoren van 5-7 mei 1670, in plaats van de gestorven definitor 

Petrus du Mont, prior van Namen14. Dat Theodorus Degens na 

de dood van W. Xhneumont, als diens opvolger, provinciaal werd 

benoemd in 1671, zal wel juist zijn. In het document van 15 juni 

1671, waarmee keizer Leopold I de privileges en bescherming, in 

1456 door keizer Frederik III, en voor Keulen in 1547 door keizer 

ordinis provinciae Coloniensis in 7 annum provincialem, Ss. Theologiae doctorem 

et eiusdem in universitate Coloniensi professorem ordinarium, de vitae morumque 

integritate, aliisque laudabilium virtutum mentis plurimum commendabilem quoad 

aetatem, scientiam, aliasque requisitas habilem atque idoneum esse, qui ad supremam 

eiusdem s. ordinis dignitatem generalatus promoveatur, universoque ordini in caput 

et magistrum generalem praeficiatur, prout nos praevio diligenti examine dignum et 

idoneum esse dignoscimus per presentes. In fidem. 25 Januarii 1678. 

12 Def. 494. 

13 prov. Rhenanum Theod. Degens continuamus; Def. 499. 

14 Ann. Ill, 327 ; Def. 495.


Karel V toegezegd, opnieuw bevestigde, wordt Theodorus Degens 

alleen prior van Keulen en nog niet provinciaal genoemd. 

't Is wel een bewijs voor de bekwaamheid van Th. Degens, dat 

hij tijdens het generaal kapittel opdracht kreeg om te proberen 

te bereiken, dat de keizer vroeger gegeven gunsten weer zou her- 

nieuwen. Het ging hier om een zeker-niet-verouderd, maar nu- 

geldend document, dat aanspraak op afgenomen goederen wettigde. 

Op 29 juni 1672 schreef magister generaal Nic. de Hanneffe 

aan Wilh. Beeck, provinciaal der Maasprovincie, en aan Theodorus 

Degens, provinciaal der Rijnprovincie, dat vanwege de oorlog geen 

generaal kapittel kon gehouden worden. Er zou, vanwege moeilijkheden 

door oorlogen, en om te beraadslagen wat gedaan zou 

kunnen worden om verloren kloosters of in beslag genomen goe 

deren weer terug te krijgen, een provinciaal kapittel worden ge 

houden 15. Op dit kapittel, in juli 1672, is men vol hoop wegens de 

overwinning, welke Lodewijk XIV en de prinsbisschop van Miinster 

in de Nederlanden behaald hadden 16. Lodewijk XIV was met een 

machtig leger langs de Rijn opgetrokken en tot de waterlinie 

doorgedrongen ; de troepen uit Miinster kwamen tot voor Groningen. 

In bezet gebied werden alle kerken aan de katholieken teruggegeven. 

In de dom te Utrecht en in de St. Jan te 's Hertogenbosch 

werden weer plechtige katholieke godsdienstoefeningen gehou 

den 17. Op het provinciaal kapittel te Keulen werden enige paters 

aangewezen, die moesten proberen in de diverse gebieden, kloosters 

of kloosterlijke goederen terug te krijgen18. 

Bij de resten van het archief van het opgeheven klooster van 

Osterberg in Tecklenburg en van het beheer van de bij Osnabriick 

overgebleven goederen van Osterberg, is ook een afschrift van 

het document van keizer Leopold I. Voor die goederen bij Osna 

briick werd pacht betaald, tot ze in 1794 voor 2198 Reichstaler 

werden verkocht19. 

15 Ann. Ill, 339. 

16 per victoriosa Christianissimi Galliarum Regis et illustrissimi Prmcipis et 

Episcopi Monasteriensis arma; Ann. Ill, 340. 

17 J. Kleintjes, De Nederlanden, I4e druk, Wassenaar, z.j., 113. 

18 Bij de Franse bezetting waren dit de prioren van Duisburg en Dulken, bij de 

Munsteranen Chr. Schilgen, subprior van Marienfrede, Adolphus Priem en Petrus 

Rulandt; Ann. Ill, 340. 

19 Handschriften und Akten des historischen Vereins zu Osnabriick, Verkoopacte 

van 3 Nov. 1794.


Degens had, om dat keizerlijke document te krijgen, onkosten 

moeten maken. Hij zal naar Wenen gereisd zijn, om daar de 

nodige relaties en wegen te vinden. Die onkosten werden vergoed 

met de pacht van de overgebleven goederen van Osterberg en met 

nog 200 imperiales, waarvan de magister generaal met de kloosters 

van het franse taalgebied20, volgens besluit van het generaal 

kapittel van 1673, er 75 en de Maas- en Rijnprovincie'21 er 125 

zouden betalen. 

Degens is dezelfde weg nog eens gegaan. In het archief der 

parochie Wickrath is eenzelfde beschermingsbrief aanwezig van 

keizer Leopold I van 4 maart 1677. Deze is gegeven op verzoek 

van de generaal der orde, Nic. de Hanneffe, van Theodorus 

Degens, prior te Keulen en Petrus Heithausen, prior te Wickrath, 

bijzonder voor de kloosters van Hoei, Keulen en Wickrath. Hier 

ging het om een al lang lopende strijd met de landsheren van 

Wickrath, Freiherren von Quadt, die, sinds 1555 protestant ge 

worden, in him klein gebiedje de hervorming wilden doorvoeren. 

Op 14 april 1681 kwam een overeenkomst tot stand22. 

Nog een andere opdracht, aan Degens gegeven, is bekend ge- 

bleven. Op het provinciaal kapittel van 1675 kwam men tot het 

besluit, dat Degens het geschil in Helenenberg zou oplossen, 

door er zelf heen te gaan of door afgevaardigden. Als het nodig 

zou zijn om confraters, die van Helenenberg naar een ander kloos- 

ter verplaatst waren, terug te roepen, zou hij dat doen 23. Het lijkt, 

dat gebeurde verplaatsingen aanleiding tot onenigheid geworden 

waren. 

RELATIES 

De magister generaal had in Rome om bevestiging der privileges 

gevraagd ; de kardinaal, die de leiding had van de hiervoor aan- 

gewezen congregatie, vroeg inlichtingen over de orde aan Maxi- 

20 cum suis conventibus adjacentibus et provincia Parisiensis; Def. 499. 

21 utraque Germaniae provincia; ibid. 

22 R. Brandts, Inventor des Archivs der Pfarrkirche St Antonius in Wickrath, 

Diisseldorf, 1959, 69, 70, Urk. 140. R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, 

Bonn, 1932, 209-211. 

23 Ann. Ill, 351.


milianus Henricus, hertog van Beieren, aartsbisschop van Keulen, 

tevens bisschop van Luik en Hildesheim. Deze heeft zijn vicaris 

generaal in geestelijke zaken speciaal laten informeren en dan 

7 juni 1675 geantwoord : dat de kruisheren een waarlijk kanonieke 

orde zijn, dat ze contemplatief en actief zijn, ijverig preken, 

in verschillende huizen in Duitsland het katholieke geloof verdedigen 

en bewaren, professoren hebben aan de universiteit in 

Keulen en in sommige plaatsen door een gymnasium voor de jeugd 

zorgen, dat de orde exempt is geworden door Johannes XXII (in 

1318), als zodanig bevestigd door Innocentius VIII24, en dat hij 

wegens zijn achting voor hun levenswijze, naar het voorbeeld van 

zijn twee voorgangers te Luik, zeer gaarne de bevestiging van hun 

privileges wil aanbevelen *5. 

Op relaties wijst ook het feit, dat Theodorus Degens op 9 februari 

1675, in opdracht van de nuntius te Keulen, Opizio Pallavicini, 

een kapel, een huisje van Loreto, buiten Thorn (L.) gewijd 

heeft26. De kanonikes Clara Elisabeth, gravin von Manderscheidt- 

Blanckenheim had dit laten bouwen, uit dankbaarheid voor haar 

genezing. 

Later heeft Theodorus Degens nog een altaar geconsacreerd. 

Toen in augustus 1956 bij de restauratie der kerk te Ehrenstein 

(Amt Asbach, Kr. Neuwied) de neo-gotische bekleding van het 

altaar werd weggenomen, bleek het martelaarsgraf in de stipes van 

het altaar los te zijn. Bij de relikwieen lag een strookje perkament, 

waarop stond : MDCLXXXII die 1. Mrtii Ego Fr Theodorus 

Degens prior et provincialis S + Coloniensis consecravi altare hoc 

in honorem SSmae et individue Trinitatis et reliquias sanctorum 

martyrum Thebaeorum in eo inclusi, ex commissione lllmii D. 

Nuntii apostolid. Nuntius in Keulen was toen Ercole Visconti27. 

Er was een nieuwe hoge barokke retabel op het altaar geplaatst, 

die twee wijdingskruisjes bedekte. Er zijn twee nieuwe bijgehou- 

24 1488. A. Ramaekers, De privileges der kruisheerenorde vanaf boat ontstaan 

tot aan het concilie van Trente, in Clairlieu, L 1943 75 

25 Ann. Ill, 347-349. 

26 capellam she ecclesiam ... una cum altari in eadem erecto: zie Clairlieu VI 

1948, 80. ' 

27 Handbuch des Erzbisturns Koln, Bd. I, 1966, 51.


wen voor de retabel. Men heeft toen dus gemeend, dat een nieuwe 

consecratie nodig was. 

De protocolla vicariatus in Historisches Archiv des Erzbistums 

Koln geven enige data over Theodorus Degens : op 17 September 

1670 heeft hij jurisdictie-examen afgenomen van fr Everhardus 

Latum, conventuaal van Duisburg ; op 11 november 1670 kreeg 

hij opdracht om jurisdictie-examen en professio jidei af te nemen 

van R. P. Johannes Holthausen te Dusseldorf, waar Degens eerst- 

daags heen zou gaan ; op 19 november 1670 kreeg hij dezelfde 

opdracht voor het eigen klooster; op 24 maart 1672 kreeg hij 

jurisdictie voor Zusters ; op 8 juli 1672 werd hij visitator van de 

Cellezusters in de Achterstrasse in Keulen ; op 5 juni 1684 kreeg 

hij als provinciaal de opdracht, om bij de aanstaande visitatie van 

het convent van Glindfeld de conventualen van Glindfeld, die in 

parochies in het gebied van Medebach in de zielzorg stonden28, 

ook omtrent hun pastorale taak te visiteren en daar verslag over 

uit te brengen ; op 17 September 1685 moest hij jurisdictie-examen 

en professio fidei afnemen van fr Bernardus zum Sandt Het laatste 

protokol, dat Degens vermeldt, is van 2 januari 1686. De nieuwe 

prior van Glindfeld, Winandus Vest, werd op verzoek van het 

convent als deken van Medebach benoemd. Theodorus Degens 

ondertekende een door hem eigenhandig geschreven verklaring, 

dat Winandus Vest S. Theologiae licentiatus was, philosophie en 

theologie gedoceerd had en prior geweest was in Helenenberg. De 

professio fidei en de gebruikelijke eed zou W. Vest afleggen voor 

Emmericus, abt van Grafschaft. 

STUDIE 

Het generaal kapittel van 1661 liet in drie huizen een cursus in 

philosophie beginnen, in Briiggen, Emmerich en Bentlage, en een 

cursus in theologie in Dusseldorf. Daar er veel studenten voor 

philosophie waren, moesten de provinciaals 29 er voor zorgen, dat 

28 Medebach, Winterberg, Eppe, Dudinghausen. H. U. Weiss, Die Kreuzherren 

in Westfalen, in Clairlieu, XX-XXI, 1962-1963, 181-187. 

29 provinciates staat in het meervoud, dus van Maas- en Rijnprovincie. Briiggen 

behoorde tot de Maasprovincie. Ann. Ill, 185.


ze passend verdeeld werden. Vergoeding voor de studenten kon 

geschieden door uitwisseling van personen of op een andere 

manier, zoals de prioren dat onder elkaar konden regelen. Als 

leider der philosophic in Briiggen werd Degens benoemd. In de 

zin van het testament, dat de novice Nicolaus von Grote voor zijn 

professie in 1657 maakte30, bepaalde hetzelfde generaal kapittel, 

dat in Keulen een studie in de scholastieke theologie aan de univer- 

siteit zou beginnen, waarvoor degenen zich zouden inschrijven die 

het aankonden, terwijl in het klooster de cursus, zoals voorheen, 

doorging onder leiding van Winandus Vest, conventuaal van 

. 32 

Keulen31. Winandus Vest was in 1669 prior in Helenenberg5 

Degens kwam in 1667 terug naar Keulen : 17 maart 1667 kreeg 

hij jurisdictie in het aartsbisdom Keulen33. Als hij volgens de 

laudatio der theologanten van Emmerich bij zijn promotie, nu in 

Keulen doceerde, kan hij de cursus van W. Vest hebben overge- 

nomen. In 1669 werd Antonius Colckmans benoemd in seminario 

Coloniensi34. Dat is het jaar, waarin Theodorus Degens prior werd. 

Zo is het waarschijnlijk, dat Antonius Colckmans zijn lessen moest 

overnemen. Het generaal kapittel van 1673 noemt Th. Degens 

professor publkus en in de aanbevelingsbrief voor het generalaat 

en in het relict van het generaal kapittel van 1682 staat bij zijn 

naam : in universitate Coloniensi professor ordinarius35. 

Het provinciaal kapittel van 1677 wilde, dat goede studenten 

uit andere huizen van de Maas- en Rijnprovincie naar het generale 

studium in Keulen zouden gestuurd worden ; met verlof van de 

provinciaal en van de plaatselijke prior konden ze dan graden 

halen36. Dat woord generale studium zou van Degens kunnen 

zijn. Er moeten in die tijd meerdere kruisheren aan de universiteit 

30 Haass, o.c, 83. 

31 Def. 487. 

32 Staatsarchiv Koblenz, Abt. 94, Akten Nr 110, 4. 

33 Hist. Archiv des Erzbistums Koln, Protocolla vicariatus. 

34 Def. 493. 

35 Def. 496. Theodorus Candidus (Du Blan), Altera clavis coeli misericordia 

she elemosyna, Ruraemundae 1676, heeft achterin fol. lr de goedkeuring van fr 

Theodorus Degens S. T. Doctor, eiusdemque in universitate Coloniensi professor 

ordinarius, capituli generalis definitor, ad Rhenum provincialis et prior Coloniae, en 

van fr Antonius Colckmann S. T. Doctor, eiusdemque in universitate et domo 

Coloniensi professor ordinarius Can. Reg. O. S. Crucis. 

36 In 1624 was voor het halen van een graad nog verlof van het generaal kapittel 

nodig. Def. 443.


gestudeerd hebben. V66r de promotie van Degens schreef Wilhel- 

mus Portz, conventuaal van Keulen, een moraal-theologisch werk : 

Morodochium universi sen cura septem peccatorum mortaliumz\ 

dat in 1687 verscheen, maar goedkeuringen heeft van 29 november 

en 3 december 1666. Er moeten er wel meer geweest zijn, toen 

het generaal kapittel van 1673 bepaalde dat doctoren in de theo- 

logie, die inderdaad gedoceerd hebben of nog doceren, in het 

klooster hun plaats hebben volgens professie, buiten het klooster 

onmiddellijk op de prior volgen38. Er moet een reden geweest zijn, 

waarom de aartsbisschop van Keulen, Maximilianus Henricus in 

1675 in zijn bericht over de kruisheren aan Rome schreef, dat de 

orde artium magistros et professores publicos heeft, in alma universitate 

mea Coloniensi39. 

Enkele namen zijn bewaard: behalve Degens is Antonius 

Colckmans bekend als doctor theologiae et professor publicus en 

als ordinarius40. Winandus Vest, P. Buschman 41, Petrus Heithau- 

sen 42, Joannes Petrus Weiler43 en Joannes Glauw waren licentiaat 

in de theologie. 

ARMOEDE 

Liber conclusionum capitularium heeft drie berichten over finan- 

cieel beheer van Theodorus Degens. Het zijn geen besluiten van 

het conventskapittel, maar de secretaris heeft ze opgetekend om 

deze mededelingen, in het kapittel gedaan, vast te leggen. 

Op 29 april 1682 heeft de generaal met de definitoren zijn 

goedkeuring gegeven voor drie anniversaria perpetuis futuris ternporibus 

servanda, die door het gehele convent aanvaard en voldoen- 

37 Ann. I, 2, 116. 

38 Def. 498. 

39 Ann. Ill, 348. 

40 Def. 493, 501. Zie boven, noot 35. Th. van den Elsen wees op de bibliotheek 

van St Agatha vier juridische boeken aan, die volgens een inscriptie afkomstig zijn 

van Antonius Colckman, eveneens Joannis Bonae Horologium Asceticum, et: 

Testamentum Bonum, op 18 Febr 1679 goedgekeurd door Antonius Colckman, 

S.T.D. in universitate Coloniensi professor ordinarius, Domus Montis Orient is 

Ordinis S. Crucis prior, uitgegeven in: Joannis Bonae Opera Omnia, Tom. I, 

Colonae 1683, 798-1002. 

41 Ann. I, 2, 140. 

42 Def. 501. 

43 Ann. I, 2, 139 ; Def. 536.


de belegd werden. Het tweede jaargetijde is voor de paters en 

broeders van het klooster te Keulen, gesticht door Eximius P. Prior 

noster Theodorus Degens, uit accidentalia, die hem door de over- 

heid der orde en volgens oude gewoonte van het huis waren 

toegestaan. 

Op 15 februari 1683 is een gebouw, eigenlijk het seminarie der 

studenten, voltooid, waarvoor de prior 186 imperiales betaalde, 

weer ex accidentalibus suis. Ze moeten hem dankbaar zijn, dat hij 

zo vriendelijk is, dit te doen. Of de prior iets daarvan gezegd 

heeft, toen hij dit aan het kapittel meedeelde ? De secretaris 

schrijft achter de mededeling : oretur pro eo. In October 1683 is de 

kleine gastenkamer vernieuwd en van moderne stoelen 44 voorzien, 

weer betaald uit de accidentalia van de prior. 

Het is niet denkbaar, dat hij de constituties, zoals ze, aangevuld 

met wet-geworden bepalingen uit de generale kapittels, in 1660 

in Keulen bij Petrus Metternich waren gedrukt, niet zou gekend 

hebben. Daar staat pag. 53, Dist. I, cap. 18. n. 21, dat die quomodocumque 

proprietatis lepra se contaminaverint, praeter poenam 

gravioris culpae, biennali privatione vocis activae et passivae 

puniantur, nee interea ad altare admittantur, et si (quod Deus 

avertat) in ilia mori contingat, ecclesiastica careant sepultura. Op 

de margo wordt daar verwezen naar het concilium Tridentinum, 

Sess. 25, cap. 2 (twee jaar geen actief of passief stemrecht) en 

naar de generale kapittels van 1606 en 1639. In 1661 en 1669 werd 

dit op het generaal kapittel nog eens herhaald en in 1679 en 1682 

werd nog eens verduidelijkt dat dit ook geldt de minima quanti- 

tate 45. Het is wellicht daarom, dat de secretaris van het kapittel in 

1682 bij de stichting van het jaargetijde, als een rechtvaardiging, 

erbij schreef, dat hij voor zijn accidentalia verlof had van de overheid, 

volgens oud gebruik van dit huis46. Als men zich beroept 

op de gewoonten van een huis, zal dat wel niet alleen voor de prior 

geweest zijn. lets dergelijks is ook bekend van een andere prior en 

definitor, Arnold Hertzworms, die een schuld hielp aflossen met 

honderd gulden ex suis nummis 47. Dat de tijdsgeest de tria essen- 

44 coreaceis >- met leer overtrokken ? 

45 Def. 487, 492, 502, 505. 

46 ex accidentalibus sibi a superioribus ordinis secundum antiquam huius domus 

observantiam permissis. 

47 L. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, in Publications de la societe bistorique 

et archeologique dans le Limbourg, XCIV-XCV, 1958-1959, 213.


tialia van het gemeenschapsleven kon uithollen, zal voor hen wel 

een verontschuldiging zijn. Deterrimum vitium heet het op het 

generaal kapittel van 171848. 

AUTEUR VAN EEN STATUTENCOMMENTAAR ? 

Maken de accidentalia van Degens het vermoeden onaanne- 

melijk, dat hij de auteur zou zijn van een commentaar op de statu- 

ten, die geschreven werd na 1679 en voor 1682, en bewaard wordt 

te St.-Agatha ?4* De auteur moet een professor zijn, die meerdere 

theologische tractaten schreef, die naar veel meer boeken verwijst 

als een kloosterbibliotheek bieden kan, en dus een universiteits- 

bibliotheek tot zijn beschikking moet hebben gehad. Hij spreekt 

met gezag en is op de hoogte van wat er in andere huizen gaande 

is. Keulen lag daarbij het meest voor de hand. Dat paste allemaal 

voor Theodorus Degens, doctor in de theologie, professor te Keu 

len, provinciaal der Rijksprovincie en prior te keulen. Waarom 

zouden zijne accidentalia een bezwaar zijn tegen zijn auteurschap ? 

Het is toch mogelijk, dat een professor zegt, dat de jure communi 

quidquid acquirit monachus, acquirit monasterium, en tevens meent, 

dat het volgens plaatselijk gewoonterecht ook anders kan, zonder 

aan de tria essentialia afbreuk te doen. Anders had hij er toch wel 

iets van gezegd, evenzeer als de secretaris van het kapittel dat doet 

in liber conclusionum capitularium 50. 

Maar er is meer wat pleit voor het auteurschap van Antonius 

Colckmans. Degens en hij zijn van dezelfde tijd. Op dezelfde dag 

dat Th. Degens priester gewijd werd, 16 april 1661, werd Ant. 

Colckmans (Kolckmans) diaken gewijd 51. Men hoeft geen provin 

ciaal of visitator te zijn, om van toestanden in andere huizen op de 

hoogte te zijn. Th. Degens kwam in 1667 van Emmerich naar 

Keulen om daar theologie te doceren. Hij werd in 1669 prior en 

op het generaal kapittel van 1669 kreeg Antonius Colckmans de 

leiding van de theologische studies te Keulen 52. Op het kapittel 

« Def. 517 : 2. 

49 A. van DE Pasch, Een commentaar op de statuten, in Clairlieu, VII, 1949, 

51-53. 

50 1682 : 29 Aprilis ... secundum anttquam hulus domus observantiam. 

51 Hist. Archiv des Erzbistums Koln, Protocolla suffraganeatus. 

52 Def. 493.


van 1679, waar hij definitor werd, en bij zijn naam staat S. T. D. et 

professor publicus 53, bleef hem deze taak opgedragen. Dat bete- 

kende de wetenschappelijke en de geestelijke leiding der theolo- 

ganten54. De auteur van de commentaar laat in zijn cursus, na het 

tractaat de legibus, een digressio over de orde volgen, waarin als 

§ 10, Tractatulus de conventualitate van Joannes Spyck is opge- 

nomen. Het is moeilijk aan te nemen, dat Degens, na 1679, dit in 

zijn voorlezingen zou gedaan hebben, terwijl het zeer begrijpelijk 

is, dat Colckmans dit voor zijn studenten, zijn jongere confraters, 

gedaan heeft. 

HOLLANDSE MISSIE 

Zoals de secretaris van het kapittel optekende, betaalde Th. 

Degens uit zijn accidentalia 186 imperiales voor het afwerken van 

een gebouw, dat in een andere tijd seminarie voor de studenten 

was 55. Dat kan een gedeelte van het klooster geweest zijn, waar 

de eigen theologanten woonden ; maar het kan ook goed verstaan 

worden voor het gedeelte, waar van 1603-1613 het hollandse 

college, dus de bovenmoerdijkse priestercandidaten of studenten 

der hollandse missie56 waren ondergebracht. Dit was de betegelde 

ruimte van de eerste graanzolder of graankamer, met de kamer 

daarnaast en de verdieping daaronder, behalve de ziekenkamer. 

Mogelijk is deze verbouwing gebeurd om opnieuw plaats te bieden 

aan het hollands college, want in het jaar daarop, 1684, kreeg de 

apostolische vicaris van Neercassel bericht, dat het seminarie der 

hollandse missie te Keulen ondergebracht was in het klooster der 

Kruisheren 57. Th. Degens kende de apostolische vicaris van Neer 

cassel persoonlijk, uit de jaren dat hij te Emmerich doceerde. Van 

Neercassel was in zijn jeugd een leerling van de latijnse school te 

St.-Agatha geweest58. Degens had hem uitgenodigd bij zijn promo- 

53 Def. 501. 

54 ... suos discipulos, tam in disciplina quam studio formandos. Ann. Ill, 324. 

55 alias pro seminario studiosorum deputatum. 

56 Sinds 1622 viel Holland weer onder de S. Congregatio de propaganda fide. Dit 

gebied viel onder de nuntius van Keulen. Vanaf 1727 werd de Hollandse missie 

vanuit Brussel bestuurd. Lexikon fur Theologie und Kirche, 1965 : Utrecht. 

57 L. Heere, 'n Hollands college ,,ten Cruysenbroederen tot Colen", in Clairlieu, 

VII, 1949, 101-108. 

58 Ann. I, 2, 102.


tie aanwezig te zijn ". In december 1684 schreef Degens, dat hij 

het werk van de apostolische vicaris Van Neercassel, Amor poenitens, 

grotendeels had gelezen en niets bezwaarlijks tegengekomen 

was ; dat hij het boek aan de deken van de faculteit, de Augustijn 

Schweitzer (Sweitzer) had doorgegeven, die echter zijn goedkeu- 

ring niet wilde geven voordat hij hem de folia desiderata zou 

hebben laten zien. Dat moeten de nieuwe drukproeven zijn, want 

het gaat om een tweede uitgave. Wei heeft hij gehoord, dat de 

Dominicanen in Rome er tegen zijn60. De eerste uitgave, d.i. van 

1683, stond onder invloed van de Jansenisten Arnauld en Quesnel, 

en werd in 1690 verboden donee corrigatur. Als Degens de nieuwe 

drukproeven heeft gezien, maakt hij op 9 februari 1685 enige 

bezwaren, waarin hij wijst op enkele pauselijke documenten en in 

het algemeen op het leergezag der kerk en geeft dan 15 maart 1685 

als per civitatem et archidiocesim Coloniensem librorum censor 

ordinarius zijn goedkeuring *\ 

Van het convent van Keulen is een kruisheer bekend, die werkzaam 

geweest is in de hollandse missie. De secretaris van het 

kapittel noteerde op 31 mei 1684, dat Hermannus Hanssen uit 

Zevenaar tot de kleding was toegelaten. Deze Herman Josef werd 

in 1709 door de nuntius te Keulen J. B. Bussi62 naar de Blokkers 

gezonden, om de zieke pastoor te helpen en op te volgen. Van 

1709 tot 1710 bediende hij de parochie Westerblokker, Oosterblokker 

en Schellinkhout; hij werd er zo geplaagd door verdachtmakingen, 

dat hij daar wegging en pastoor werd in Bovenkarspel, 

waar hij in 1722 stierf63. In 1698 was de apostolische vicaris 

Petrus Codde het er niet mee eens, dat een kruisheer van de Wai 

zich zolang in Amersfoort ophield en het waagde aldaar voor het 

volk, op ongewone wijze bijeengekomen (extra ordinem congre- 

59 Balthasar Wevelinchoven, neef en secretaris van de apostolische vicaris, eveneens 

oud-leerling van de Latijnse school te St Agatha, dankt voor deze uitnodiging. 

Algemeen Rijksarchief te 's Gravenhage : Archief der oud-bisschoppelijke Clerezij, 

256. Lijst van oud,-leerlingen der Latijnse school te St Agatha, zover W. Wijnantz 

ze kon terugvinden, Archief te St Agatha. Vgl. De godsdienstvr'tend, XXX, 1833, 

288-289. 

60 Aphosc 1042. 

61 Archief der oud-bisschoppelijke Clerezij, 120. Aphosc 1034 ; Clairlieu, XIV-XV, 

1957-58, 219. 

62 Giambattista Bussi, nuntius te Keulen 1706-1712. 

63 L. Emond, Toen ons land nog missieland was. Kruisheeren-missionarissen in 

de Nederlanden, in Kruistriomf, XII, 1932-33, 225-228, 260-267, 291-292. R. Haass, 

o.c, 89.


goto), te celebreren. Mogelijk is dit Henricus van; de Wai, die in 

1692 in het klooster te Keulen 2ijn professie deed*4. 

STRIJD MET DE GENERAAL 

De secretaris van het kapittel noteerde in liber conclusionum 

capitularium, dat ze een novice-convers (Wilhelmus Chor) wilden 

aannemen voor de professie en daarvoor volgens de statuten verlof 

van de generaal hadden gevraagd ; deze wilde echter geen con- 

versen in wit habijt toestaan, zodat de candidaat nog een jaar 

noviciaat in zwart habijt moest maken. Daarop volgde 12 juli 1684 

een brief van de conventualen aan hun prior, Theodorus Degens, 

waarin gezegd wordt, dat de generaal zijn toestemming niet wilde 

geven, tenzij na een proeftijd van meerdere jaren in zwart habijt, 

wat in strijd is met de statuten, met de besluiten van de generale 

kapittels en zelfs met het Tridentinum. Daarom verzoeken ze de 

prior (Exim. Paternitatem vestram), door welke bevoegde instantie 

ook, te bewerken, dat de bedoelde broeder zijn professie kan doen 

in hun wit habijt (in habitu albo conversorum). Ze vinden goed 

wat hij doet en zullen hem met de middelen van het huis verdedigen. 

Ze ondertekenden : F. Joannes Schmitz, subprior, F. Arnoldus 

Grommelius, senior, f. Christianus Altendall, f. Joannes 

Beckers, f. Fredericus Gimmenich, f. Petrus Wijnen, f. Adolphus 

Thomae, f. Joannes Glaw, f. Hubertus Casteel, f. Frandscus 

Therlaw, f. Petrus Weiler. 

Krachtens deze opdracht van het conventskapittel en ook in 

naam van de prior van Diisseldorf, die wegens eenzelfde geval 

gei'nteresseerd is, werd 11 October 1684 aan de Paus om commissa- 

rissen gevraagd, die het geschil zouden kunnen oplossen. Prior in 

Diisseldorf was toen Petrus Heithausen. De novice, over wie de 

strijd begonnen was, verliet het klooster. 

Men moet hier het onderscheid tussen conversen en donaten niet 

vergeten. Van de donaten, ,,leecken oft donaetbroeders" was het 

habijt ,,eenvoudich grauwe oft swert" (vestis unicolor sit et grisea 

vel nigra) 65. In 1634 was in enkele huizen toegestaan, dat de 

64 Alg. Rijksarchief te Den Haag : Archief der Oud-bisschoppelijke-Clerezij. Inv. 

190. Aphosc 1041. 

65 Ann. II, 239, 243.


leken of donaten op zon- en feestdagen in de kerk en in plechtige 

processies het habijt der conversen dragen mochten66. In 1658 werd 

dit verlof ingetrokken67. Als het kapittel van 1609 spreekt van 

een proeftijd van een of twee jaar voor de inkleding en het kapittel 

van 1673 van een proeftijd van meerdere jaren voor de professie, 

dan betreft dat de donaten 68. In de statuten van 1660 wordt in het 

hoofdstuk de converses de kleur van het habijt niet genoemd69. 

In alle geval, op 29 januari 1685 verklaarden de prior en de 

priesters-conventualen voor een notaris en twee getuigen, dat ze 

het eens waren met wat bij de romeinse kurie en bij de officiaal 

van Luik, als judex en commissarius, voorgelegd was. Ze protes- 

teerden vanwege de onkosten, die ze hadden moeten maken, omdat 

onrechtvaardig verlof geweigerd was voor het aannemen van 

conversen in wit habijt en zwart scapulier met kruis, en vanwege 

de ergernis. Ze vroegen de prior en provinciaal, dat hij zijn actie 

tegen de generaal zou voortzetten. 

Op 23 juni 1685 herhaalde de generaal, Lambertus Feron, zijn 

vraag van 1683, of ze wilden gehoorzamen aan de bullen van 

Innocentius IV, Eugenius IV en Innocentius VIII, in zoverre deze 

niet opgeheven waren door het Tridentinum. De kruisheren van 

Keulen antwoordden 30 juni 1685, dat het ongehoord was, dat 

provinciale kapittels of afzonderlijke huizen bullen aanvaardden, 

voordat ze op een generaal kapittel waren gepromulgeerd en 

aanvaard. 

Op 30 juni 1685 vroegen zij de toestemming van de generaal 

voor de professie van Hermannus Hanssen en Matthias Schops. 

Toen ze 19 augustus nog geen antwoord hadden, vroegen ze de 

prior, Th. Degens, toch de professie af te nemen. 

De spanningen gaan snel omhoog. Misschien heeft de ergernis 

over de vorderingen en eventuele plunderingen door de troepen 

van Lodewijk XIV, vooral toen de verwachtingen van 1672 tegen- 

vielen, een antipathie tegen de frans-sprekenden bevorderd. Het 

ziet er ook naar uit, dat de leiding in de orde een te grote zelf- 

66 gratia ad nutum Reverendissimi revocabili. Def. 457. 

67 laicalis sine scapulari et cruce. Def. 484, 492. 

68 Def. 431 ; Def. 496: quod laid annis aliquot ante professionem probari 

debeant. 

69 In 1248 ook niet.


standigheid der Maas- en Rijnprovincie vreesde. In 1679 had het 

generaal kapittel bepaald dat de provinciaals voortaan kanoniek 

gekozen zouden worden ; in 1682 dat hun titel niet meer provin 

ciatesj maar vicarii generates zou zijn70. Als de Keulse kruisheren 

niet zo geergerd geweest waren, had wellicht iemand zich herin- 

nerd, dat in de aanvullingen van 1496 op de statuten stond, dat 

een prior, die een candidaat aanneemt zonder verlof, ipso facto 

van zijn ambt ontslagen is 71. 

Op 25 augustus vroegen ze de toestemming van de generaal 

voor de professie van Joannes Zimmer. Deze moge hen niet in 

moeilijkheden brengen, zoals in Hohenbusch, omdat ze ingekleed 

hebben met toestemming van de prior, zolang deze provinciaal was 

en is, en omdat ze voor de kleding nooit verlof van de generaal 

gevraagd hebben, die dit geweten heeft en ook ondertekend. Deze 

brief is weer medeondertekend door alle capitulares. Op 4 Septem 

ber 1685 besloten de capitulares 72, daar de generaal niet geant- 

woord had, dat de professie van Joannes Zimmer toch door zou 

gaan. 

Op 29 augustus 1685 heeft de generaal aan de superior en 

patres te Keulen nog eens de brief gestuurd, die hij 8 juli al 

gestuurd had : in 1669 is wel gezegd73, dat voor de kleding toe 

stemming nodig is van de provinciaal en voor de professie toestem 

ming van de generaal, maar een bepaling van slechts een kapittel 

is nog geen statuut, en in de statuten staat, dat geen prior iemand 

kan aannemen in canonicum vet conversum tenzij met verlof van 

de prior van Hoei of diens visitator. Derhalve dragen wij uw prior 

op om binnen tien dagen naar Hoei te komen om zich te verant- 

woorden ; overeenkomstig zijn afgelegde verantwoording, kan hij 

u dan onze toestemming meebrengen. 

Hierop antwoorden de capitulares, dat het ongehoord is, dat 

een prior naar Hoei moet komen, omdat hij volgens besluiten van 

generate kapittels novicen kanoniek heeft ingekleed. Als het nodig 

is, dat hij als visitator naar Hoei komt, volgens de benoeming op 

70 Def. 502, 506. 

71 Ann. II, 310, 311. 

72 Dezelfde namen als boven, 12 juli 1684. De drie laatste namen : fr Franciscus 

Ter Lauw, fr Joannes Adolphus Buschman, fr Joannes Petrus Weiler. 

73 Def. 492.


het laatste generaal kapittel, dan sture men passend reisgeld, en 

hij komt. 

Op 20 november 1685 verscheen fr Joannes Schmitz, subprior, 

en fr Joannes Glauw, S. Theologiae licentiates, lector, voor een 

notaris en twee getuigen om een officiele acte van appel, instru- 

mentum appellationis, te laten opstellen, daar de hoogwaardigste 

Pater Generaal Lambertus Feron ten onrechte bezwaren maakte 

tegen prior en convent te Keulen wegens het aannemen van novi- 

cen, en de prior Th. Degens, naar Hoei geroepen had om zich 

daarover te verantwoorden. Het appel was gericht aan de Paus of 

aan de Prins-Bisschop van Keulen. 

Of op dit tweede appel, dat de aanneming van clerici betreft, 

nog een andere judex en commissarius is benoemd, of dat dit ook 

aan de officiaal van Luik is doorgegeven is niet bekend. Ook een 

antwoord van deze of een andere door de romeinse kurie aange- 

wezen bemiddelaar, is niet bekend. Maar welke eindbeslissing werd 

genomen komt duidelijk uit in de besluiten van het generale 

kapittel, dat een half jaar later, in mei 1686, werd gehouden. Daar 

staat de oplossing aldus : ,,Daar de generaal zijn gezag heeft van 

del apostolische Stoel, kunnen noch de definitoren, nodi het gene 

raal kapittel dit afnemen of verminderen zonder goedkeuring van 

de Paus. Daarom verklaren wij ongeldig en nietig wat hiertegen 

geschied is, bijzonder wat betreft het aannemen van novicen zonder 

toestemming en voorafgaand verlof van de hoogw. Pater Gene 

raal ; zoals ook voor de professie, welke wij nietig verklaren, als 

zijn toestemming niet gegeven is, zoals verklaard is in 1624 7\ 

Wat de visitatoren of vicarissen-generaal van de hoogw. Pater 

Generaal betreft: deze hebben geen andere macht, als die welke 

in hun opdracht door de hoogw. Pater Generaal of door het 

generaal kapittel, voor een bepaald huis of voor bepaalde gevallen 

zal worden aangegeven" 75. Dit werd in de twee volgende kapittels, 

van 1698 en 1715, gehandhaafd76. 

Dat het gezag van de generaal teruggaat op de apostolische 

Stoel werd op de generale kapittels van 1721, 1727, 1730 en 1733 

herhaald77; dat voor inkleding en voor professie toestemming van 

74 Def. 443. 

75 Def. 509 : 6, 7, 8. 

76 Def. 511 : 4, 5, 6; 514. 

77 Def. 519, 523, 526, 529.


de generaal nodig is, nogmaals in 1730 78. Voortaan worden op de 

generale kapittels vicarissen aangesteld, eenmaal (1721) een commissarius, 

pro districtu Renano en pro districtu Mosano (1715) of 

super Rhenum en super Mosam (1724, 1727, 1730, 1733, 1736), 

ad tractum Rheni en ad tractum Mosae (1739, 1749, 1756, 1764, 

1767, 1770, 1779). Akten van provincial kapittels komen niet 

meer voor. De naam van Theodorus Degens wordt verder niet 

meer vermeld. Het enigste is, dat Wilhelmus Wijnantz, in zijn 

lijst van de gemijterde generaals, bij de datum van de dood van 

mag. gen. Michael Lambrecht, 6 november 1695, er aan toevoegt: 

quo circa tempore concessit (ad requiem, ut speramus, aeternam) 

ordinis S. Cruets vicarius generalis ad Rhenum, Theodorus Degens, 

prior Coloniensis, in universitate S. T. D. et per dioecesim librorum 

censor79. 

PETRUS HEITHAUSEN (Heithuysen) 

Op het generaal kapittel van 1686 werd de nieuwe prior van 

Keulen, Petrus Heithausen, tot definitor gekozen80. In Keulen 

kende men hem, minstens van de provinciate kapittels van 1672, 

1675 en 1677. Op het provinciaal kapittel van 1672 werd hij, als 

prior van Dulken (1671-1673) met Henricus Helraedt, prior vaji 

Duisburg, aangewezen om te proberen van de franse bezetting de 

door de Hollanders verloren kloostergoederen weer terug te krijgen81. 

Het provinciaal kapittel van 1675 maakte hij mee als prior 

van Wickrath 82. In 1677, toen het provinciaal kapittel ook definitoren 

voor de provincie koos, werd hij, als prior van St. Agatha, 

een der definitoren83. In 1679 is hij, als oud-prior van Wickrath, 

met de nieuwe prior, Lotharius Schorn, naar Keuleix gegaan voor 

een bespreking met de keizerlijke legaat Straetman over de reeds 

lang lopende strijd met de protestantse Freiherr von Quadt84. In 

die tijd kwam onverwacht de generaal in St. Agatha om visitatie te 

78 Def. 526. 

79 Ann. Ill, 592, 593. 

80 Def. 509. 

81 Ann. Ill, 340. 

82 Ibid. 352. Prior in Wickrath 1674-1677. Haass, o.c. 208 

83 Ann. Ill, 355. 

84 Haass, o.c. 210.


houden. Toen de prior thuis kwam vond hij het visitatierelict van 

2 October 1679, waarin hem ten laste gelegd werd, dat hij de halve 

tijd niet thuis was, en als hij thuis was, nog niet altijd in het koor 

aanwezig was. Op straffe van anders ontslagen te worden, moest 

hij zich hierin beteren en binnen tien dagen verantwoording afleggen 

over de financien. Daar kwam nog bij, dat de burgemeester 

van Grave de prior liet roepen en er zich over beklaagde, dat hij 

eerst achteraf had moeten horen, dat de generaal acht dagen in 

St. Agatha geweest was, en daar voor recreatie op jacht was gegaan, 

wat tegenover de heren der Staten zeer riskant was85. Er was 

daardoor wel wat veel publiciteit geweest over het bezoek van de 

generaal. Van de kant der Staten-generaal was het ,,admodiatiecontract" 

van 1653, het verlof om te mogen blijven wonen tegen 

betaling van jaarlijks f. 1200, al een gunst. 

Bij de brief van het kapittel aan zijn prior, Th. Degens, van 

12 juli 1684, met het verzoek voor het eerste appel, tekent de 

secretaris in liber conclusionum hierbij aan, dat het appel geschiedt 

mede in naam van de prior van Diisseldorf, die wegens een der- 

gelijk geval daaraan geinteresseerd is86. Deze prior is Petrus 

Heithausen, die in 1681 van St. Agatha naar Diisseldorf kwam, 

daar dit convent, waar hij ingetreden was, hem tot prior gekozen 

had. Deze nieuwe prior moet dus wel voor Th. Degens geweest 

zijn, maar heeft niet veel kunnen opponeren, omdat het antwoord 

van een gedelegeerde van de Paus zo duidelijk was. 

GELD IN OORLOGSTIJD 

Slechts een paar keer is in liber conclusionum een kapittelbesluit 

opgetekend, dat gaat over geld. In 1679 werden twee novicen voor 

de professie aangenomen. Daaraan werd dit besluit toegevoegd, 

dat het geld dat zij binnenbrachten, moest gebruikt worden om 

het kapitaal, dat door oorlogsschade verloren gegaan was, weer 

aan te vullen. 

In 1685 is daarbij, van Matthias Schops uit Neuss, een schuldbrief 

van de aartsbisschop, van Keulen, groot 425 imperiales voor 

ss Ann. Ill, 361-363. . 

86 shut et nomine Patris Prioris Dusseldorpiensis in simtlt casu mteressatt.


het ouderlijk huis, dat in 1672 tijdens de ,,£ranse oorlog' was 

afgebroken. Dat gebeurde bij de aanval van Lodewijk XIV op 

Holland. De keurvorst-aartsbisschop van Keulen had zich verplicht 

18000 soldaten op de been te brengen voor deze veldtocht 

van Lodewijk XIV en zijn land open te stellen voor de franse 

troepen. Als pand voor een geldgeschenk stond hij aan de Fransen 

voor drie jaar zijn vesting Neuss af87. 

Op 24 januari 1689 besloot het conventskapittel 200 imperiales 

te lenen om de buitengewone vorderingen van het franse leger te 

kunnen betalen. Er werd gedreigd, dat anders hun huizen in brand 

gestoken zouden worden. De 28e januari konden ze dit geld lenen 

van de zusters ,,in der Cellen" tegen 3 1/2 ;%. In de protokollen 

van het generaalvicariaat te Keulen staat op 8 juli 1672, dat 

Theodorus Degens, prior der Kruisheren te Keulen, visitator was 

van het Celletinenklooster, ,,in der Achterstrasse" 88. Einde 1688 

hadden de Fransen rechts van de Rijn twee millioen livres aan 

contributies gevorderd ®°. 

Op 1 maart 1689 besloot het kapittel nog weer 200 imperiales 

te lenen. Onder bedreiging van een militaire actie werd hun instemming 

geeist, met een gift van 4000 imperiales van de clerus 

binnen de stad aan kardinaal von Fiirstenberg voor caritatieve 

ondersteuning. Maximiliaan Heinrich von Bayern was 3 juni 1688 

gestorven. De fransgezinde kardinaal Wilhelm von Fiirstenberg, 

lange jaren de machtige minister van de keurvorst, regeerde verder. 

Eerst in 1691 kwam de nieuwe keurvorst, Joseph Clemens von 

Bayern in het aartsbisdom 90. 

87 R. Holtzmann, Gebhardts Handbucb der Deutschen Geschichte, I, Stuttgart, 

88 Mededeling van Dr. J. Torsy. A. Herzworms heeft zijn Alter she novus 

Josephus (cfr Ann. I, 2, 113) in 1670 opgedragen aan Theodorus Deghens en 

breidt daarbij diens titels uit met: ,,a Sede apostolica ordinis Cellitarum in Germania 

commissario perpetuo deputato." Volgens een bijzonder net geschreven visitatie-relict, 

(Hist. Archiv der Stadt Koln, Kreuzbriider, Akten 1.) was in 1619 ,,fr Joannes 

Anthonius Alcmarianus prior tzo den Crutzbruederen binnen Collen, visitator der 

Cellebruederen." 

89 K. Lamprecht, Deutsche Geschichte, Bd. 7 (2), 3 Aufl. Berlin, 1911, 498. 

90 E. Podleck, Geschichte der Erzdozese Ku'ln. Mainz, 1879, 436-453. Handbucb 

des Erzbistums Koln. 26 Ausg. 1966, Bd I, 46.


CONVENTUALEN VAN KEULEN 

De meeste besluiten in liber conclusionum capitularium betreffen 

het aannemen van candidaten voor de inkleding of voor de 

professie. Vandaar de volgende lijst. 

In 1679, 15 november aangenomen voor de professie Franciscus 

Terlaw uit Utrecht, neef van Antonius Terlaw, kanunnik der 

Apostelenkerk te Keulen en van pastoor Terlaw in Isselstein. In 

1695 werd Therlauw geschreven. 

Op 28 november aangenomen voor de professie Adolphus Busch- 

man uit Koblenz91. In 1698 zal hij, zodra de cursus in Briiggen 

geeindigd is, een nieuwe cursus beginnen in Schwarzenbroich92. 

Hij is S. Theologiae licentiatus93. 

In 1680 aangenomen voor de professie Joannes Petrus Weiler. 

Deze ondertekent als laatste van de capitulares in 1684 ; hij werd 

als prior van Beyenburg in 1721 definitor94. De verdere data voor 

J. P. Weiler moeten een andere van dezelfde naam betreffen. 

Het gebruik van enkele of dubbele voornaam wisselt af. De andere 

Joannes Petrus Weiler, S. Theologiae licentiatus, begon in 1749 

een cursus in theologie95, opponeerde, als prior van Keulen, mee 

in de kwestie der nieuwe statuten in 176596, was definitor in 

1767 97, en stierf als jubilaris in 177198. 

In 1681 aangenomen voor de professie Arnoldus Drolshagen, 

donaat. 

In 1683 aangenomen voor de professie Jodocus Massburgis uit 

Mayen. 

Op 7 maart aangenomen voor de inkleding Wilh. Chor uit Diiren, 

convers. 

Op 30 april, omdat Jac. Holthausen prior gekozen was in Helenenberg, 

werd Joannes Schmitz subprior en secretaris van het kapittel. 

Johannes Schmitz was in 1644 naar Maaseik verplaatst voor de 

91 Confluentia, Coblenz, ligt aan de samenstroming van Rijn en Moesel. 

92 Def. 513. 

93 Ann. I, 2, 140. 

94 Ann. Ill, 429. Def. 518. 

95 Ann. Ill, 453. Def. 536. 

96 Ann. Ill, 502. 

97 Ann. Ill, 459. Def. 541. 

98 Ann. I, 2, 139.


latijnse school" en werd in 1647 aangewezen om de grammatica te 

geven100. 

Op 29 februari 1684 werd Wilhelmus Chor, alsconversus, door 

het kapittel aangenomen voor de professie. De generaal gaf zijn 

goedkeuring niet. 

Op 31 mei werd voor de kleding aangenomen Hermannus Hanssen 

uit Zevenaar en Matthias Schops (Scops) uit Neuss. 

Op 12 juli stelde het kloosterkapittel een brief op aan de prior 

met verzoek en opdracht te protesteren, ondertekend door de 

capitulares : F. Joes Schmitz, subprior, f. Arnoldus Grommelius, 

senior, f. Christianus Altemdall, f. Joes Beckers, f. Fridericus Gimmenich, 

£. Petrus Wynen, f. Adolphus Thomae, f. Joes Glaw101, 

f. Hubertus Casteel102, f. Franciscus Therlaw, f. Petrus Weiler. 

In 1685, 2 mei als clericus aangenomen Joannes Koll uit Keulen. 

De fundatie van een jaargetijde voor Hermannus von Mylius in 

1701 is ondertekend door fr Petrus Rolandt prior, fr Joannes 

Beckers, subprior, fr Joannes Schmitz, fr Fridericus Gimmenich, 

fr Petrus Wynen, fr Bernardus Fontein, fr Joannes Koll, procu 

rator 103. Petrus Rolandt (Roulandt, Rulandt) was een van de drie, 

die op het provinciaal kapittel van 1672 werden aangewezen, om 

bij de Munsteranen te proberen verloren kloostergoederen in het 

bezette gebied van Holland weer terug te krijgen104. In 1673 werd 

hij benoemd om philosophie te doceren in Glindfeld105, in 1679 en 

1682 voor theologie in Roermond106. Van 1689-1694 neemt P. 

Rolandt, als prior van Keulen, voor St. Agatha rente in ontvangst, 

tot 1690 van consul Verhorst, daarna van diens zoon en erfgenaam, 

Joannes Petrus Verhorst, episcopus Arbensis, wijbisschop van Trier 

(1688-1708) 107. Joannes Koll (Coll), in 1701 procurator, werd 

in 1715, als prior van Keulen, benoemd tot vicaris generaal voor 

het Rijngebied108. 

99 Ann. Ill, 217. 

100 Ann. Ill, 720 ; De Kruisheren te Maaseik, 1476-1797, 1855-1955, 69, 87. 

101 Waarschijnlijk dezelfde als R. P. Clau, professor in philosophie in Keulen in 

1679. Def. 504. 

102 Hubertus Castrel (Casteel ?) was prior van Schwarzenbroich, definitor in 

1718; Ann. Ill, 427; Def. 516. 

103 Hist. Archiv. der Stadt Koln, Kreuzbriider, Rep. u. Handsch. N. 5 fol 217v 

104 Ann. Ill, 340. 

105 Def. 499. Weiss, o.c. 56. 

106 Def. 504, 507. 

107 Archief St Agatha, Inv. 25. 

10* Def. 515.


Op 10 november aangenomen voor de professie Joannes Frederici 

Longerich. 

In 1691 aangenomen voor de professie Antonius Holthausen. 

In 1692 item Fredericus Cluitman, organist; Hildebrandus Alden- 

hoven, Henricus van de Wai. In 1692 schreef prior Rolandt van 

Keulen aan prior Penekamp van St. Agatha, dat daar, nadat een 

novice met algemene stemmen in het kapittel voor de professie 

was aangenomen, een paar confraters daags daarna aan de generaal 

geschreven hadden, dat ze uit vrees toegestemd hadden. Toen de 

prior daarna de generaal geinformeerd had, had deze zijne toe- 

stemming gegeven109. 

In 1693, 1 maart, aangenomen voor de professie Thomas Schneit 

en Matthias Engels uit Bornheim. 

In 1695, 29 augustus, ingekleed Henricus Reeder, kleermaker. 

P. Schmitz trekt zich terug, omdat hij niet goed meer ziet. Het 

kapittel koos Petrus Wynen als secretaris. 

In 1701 aangenomen voor de professie Petrus Nuwech ; 4 Sep 

tember item Joannes Melchior Hall. Deze was in 1722 subprior 

en 1740-1747 prior. 

In december 1705, aangenomen voor de professie Franciscus Meull 

(Meul). Deze werd priester gewijd 23 februari 1709 lli0, werd in 

1718 leider der theologie in Keulen, was in 1722 prior, als prior 

van Keulen definitor in 1727, 1733 en 1739 in ; gaf1 in 1734 met 

de prior van Wickrath, Henricus Golt, zijn goedkeuring voor de 

uitgave van Controversiae ecclesiastico historicae ... van Gerardus 

Casteel, prior van Duisburg. In 1736 werd hij vicaris generaal 

voor het Rijnland112. 

In 1706, 25 augustus, aangenomen voor de professie Henricus 

Wolters. Deze ondertekent als capitularis in 1722. 

In 1709 : Wilhelmus Pellen subprior. 

In 1710 aangenomen voor de professie Joannes Meinardus Blocker 

en Henricus Hollschutt. 

In 1713 item Christianus Rhundorff, Hermannus Josephus Orley, 

Joannes Arnoldus Spiekernagel, Joannes Volbergh, Joannes Graas, 

Gerardus Simons. Johannes Arnoldus Spiekernagel (Spykernagel) 

109 Archief St Agatha, Inv. 25. 

110 Hist. Archiv. des Erzbistums Koln, Protocolla sufjraganeatus. 

111 Def. 517, 522, 528, 532. 

112 Def. 532. Haass, o.c. 90.


gaf omstreeks 1725 tot 1730 de rhetorica aan de latijnse school te 

Venlo. Hij had succes, daar hij een uitstekende paedagoog en 

leraar in latijn was. De stad schreef in 1730 aan de generaal om 

Spiekernagel in Venlo te laten en een nieuwe cursus te laten begin- 

nen. Drie jaar later was hij nog leraar te Venlo113. 

In 1714 aangenomen voor de professie Jonnes Lohn. 

In 1719, 28 augustus, item Reinerus Casteel. 

In 1725. Item Petrus Kirsch. 

In februari 1726 item Joannes Petrus Leonardus Coenen. Hier is 

bijgeschreven : 22 maii fuit electus in priorem huius domus et post 

17 annorum regimen pie obiit 24 ]anuarii 1764. Als prior was hij 

definitor in 1749, vicaris generaal voor het Rijnland in 1756114. 

In 1730 aangenomen voor inkleding Daniel Evergislus Causs uit 

Keulen. 

Op 28 augustus 1731 item Joannes Jacobus Tils uit Keulen, als 

sacrista gestorven in 1763 ; Joannes Wilhelmus Kannengiesser uit 

Diiren, als cellarius en senior gestorven in 1779. 

In 1732 aangenomen voor inkleding Joannes Wilhelmus Kramer 

(Cramer). Bijgeschreven : 1764 electus prior, postquam in annum 

octavum praefuerat domui nostrae Dusseldorpiensi. In 1764 is hij, 

als prior van Keulen, definitor. De prioren, die moeilijkheden of 

wensen hadden voor de redactie van de nieuwe statuten, moesten 

deze indienen bij H. Seulen, prior van Luik, of bij J. W. Kramer, 

prior van Keulen. In 1765 hadden deze de aanmerkingen in de 

redactie verwerkt en vroegen ze de generaal deze te laten drukken. 

In hetzelfde jaar is J. W. Kramer gestorven 115. Het protest, bij de 

nuntius te Keulen in 1765, is reeds mede ondertekend door Petrus 

Wyler116. De oppositie in het convent van Keulen moet niet sterk 

geweest zijn, want als H. Franck O.P., professor in Keulen, die de 

opponenten verdedigde, einde 1768 eigenaardig jubelde over de 

overwinning der Germanen en vroeg het bericht door te geven 

aan de verschillende huizen, schreef hij : Der (sic) Coloniensis non 

meretur nominari, uti patebit ex actis117. 

Op 21 October 1749 aangenomen voor de inkleding Joannes 

113 Heere, Venlo. Publications XCIV-XCV, 225, 294. 

114 Def. 533, 539. Haass, o.c. 90. 

115 Ann. I, 2, 139. 

116 Ann. Ill, 502. 

117 L. Heere, Dokumenten uit de statutenstrijd, in Clairlieu, XVIII, I960, 79.


Arnoldus Odendahl. Deze was, als prior van Keulen, definitor 

in 1779118 en is gestorven op 16 mei 1781. 

In 1771 aangenomen voor de professie Joannes Jacobus Alden uit 

Ahrweiler en Joannes Henricus Giemenich uit Keulen. 

In 1772 aangenomen voor de inkleding Everhardus Franciscus 

Bourell uit Keulen. 

In 1773 item Joannes Everhardus Thelen van Jiilich uit Stockheim. 

Van 1771 tot 1781 schreef iemand bij deze lijst ook de namen 

der overledenen. Behalve de reeds vermelde sterfdata, zijn er nog 

de volgende : 

Op 25 november 1771 stierf £. D. Joannes Georgius Langendorf, 

vroeger seculier priester, in het nog niet voleinde eerste jaar zijner 

professie. Zijn inkleding en professie zijn niet vermeld, zoals ook 

van anderen inkleding of professie niet vermeld worden. Deze 

lijst is dus zeker onvolledig. 

In 1774 : obiit Gerhardus Langen aetatis 76, professionis 58, sacerdotii 

52, jubilaei 8vo. 

In 1779 overleed de kok, Mathias Kayser. 

Op 15 augustus 1781 Godefridus Muller, op 25 September Ludo- 

vicus Schoppen. 

In 1782 Nic. Jansen prior. 

In 1783 Capitulares: Hermann Joseph Henrichs, prior, Adam 

Joseph Vercum, senior, Max Ant. Ignat Schaep, Petrus Andreas 

Konig, Eugenius Alex von Mylius, Joannes David Krakamp. 

Het Hist. Archiv der Stadt Koln heeft twee brieven aan Her 

mann Joseph Henrichs, met de reactie van de vicaris generaal 

Johann Philipp von Horn-Goldschmidt en van de aartsbisschop 

keurvorst Maximilian Franz von Osterreich. Deze zijn een duidelijk 

symptoom van de febroniaanse idees, van het episcopalisme van 

die tijd1*9. Magister generaal Dubois zond een oproep voor het 

generaal kapittel van 14 mei 1786. Heeft de prior deze brief aan 

het generaalvikariaat voorgelegd ? De aartsbisschop keurvorst 

wenst, dat ze niet gaan en dat ze de definitoren maar schriftelijk 

us Def. 545, 547. 

119 Febronius 1763. Emser Punktation : es sollen s'dmtliche Kloster der bischoflichen 

Jurisdiction unterstellt werden. Rogier, Aubert, Knowles, Geschicbte der 

Kirche, Benziger, 1966, IV, 74, 76.


moeten kiezen12


PRIOREN 

Voor de tijd van liber conclusionum capitularium, d.i. van 

Theodorus Degens tot aan de opheffing van het klooster, kan 

volgende lijst van de prioren samengesteld worden : 

Theodorus Degens 1669-1685. 

Petrus Heithausen 1686. 

Petrus Rolandt 1689, 1701. 

Joannes Koll 1715. 

Franciscus Meull 1721, 1739. 

Joannes Melchior Hall 1740-1747. 

Joannes Petrus Leonardus Coenen 1747-1764. 

Joannes Wilhelmus Kramer 1764-1765. 

Joannes Petrus Weiler 1765, 1771. 

Joannes Arnoldus Odendahl 1779. 

Nicolaus Jansen 1782. 

Hermann Josef Henrichs 1783, 1788. 

Dr. A. van de Pasch O.S.C.

LES CROISIERS ORDONNES A LIEGE 

AUX 17e ET 18e SIECLES 

L'ordre des Croisiers est, on le sait, le seul que le pays de Liege 

ait donne a l'Eglise1. Sa fondation s'inscrit dans le contexte des 

fondations de chanoines reguliers aux XIe et XIP siecles2, mais 

ses origines restent encore entourees de beaucoup d'obscurites 3. 

Le point de depart en fut peut-etre une chapelle ou un hopital4. 

II est vraisemblable que la finalite de cet ordre soit liee au mouvement 

des croisades. En effet, il semble bien que le soin des pelerins 

et la devotion a la croix en soient des caracteres specifiques originels. 

En 1248 le nouvel ordre qui est apparu aux environs de Huy, 

voit ses statuts approuves par Rome. Ceux-ci sont assez influences 

par les constitutions dominicaines: une des caracteristiques de 

l'ordre est que chaque couvent constitue un prieure autonome, 

l'ordre tout entier se trouvant sous Tautorite d'un prieur general5. 

L'ancien diocese de Liege comptait un nombre assez eleve de 

maisons de Croisiers. Des le XIIP siecle, on en trouve a Huy6 et a 

1 J. P. R. Stephany, Memoires pour servir a I'histoire monastique du pays de 

Liege, Liege, 1876, t. I, p. 152-164. M. Vinken, art. Croisiers, dans Diet. hist, geogr, 

eccl, t. XIII, 1956, col. 1042-1062. 

2 Ch. Dereine, art. Chanoines, dans Diet. hist, geogr. eccl., t. XII, 1953, col. 

353-405. 

3 H. van Rooijen, Les origines des Croisiers, dans Bull. Soc. art et hist. dioc. 

Liege, t. XLII, 1961, p. 63-86. 

4 P. van den Bosch, De orde van de Kruisheren in het verleden een hospitaalorde 

? dans Fed. arch. hist. Belg. Annales XL1 Congres, Malines, 1971, p. 173-180. 

A. van de Pasch, De tekst van de Constitutes der Kruisheren van 1248, dans 

Bull. Com. R. Hist., t. CXVII, 1952, p. 1-96. 

5 Les ouvrages de base sur l'ordre des Croisiers sont: C. R. Hermans, Annales 

canonicorum regularium S. Augustini ordinis S. Crucis, Bois-le-Duc, 1858, 3 vol. 

A. van de Pasch, Definities van de generale kapittels van de orde van het H. Kruis 

1410-1786, C.R.H., serie in -4°, Bruxelles, 1969. On trouvera une bibliographic 

detaillee dans ce dernier ouvrage, p. 16-21. 

6 E. Fontaine, La fin de Clairlieu, dans Clair-Lieu, t. IX, 1951, p. 6-42. 

A. van de Pasch, Monastere des Croisiers de Huy, dans Monasticon beige, t. II, 

1955, p. 405-413.

60 LES CROISIERS ORDONN£S a LIEGE aux lie et 18e siecles 

Liege7, au XIVe siecle a Hohenbusch {Altinemoris, pres de Erke- 

lenz) et a Aix-la-Chapelle. Le XVe siecle voit la fondation de 

maisons a Brandebourg8, Briiggen (domus Pontis Coeli), Dinant, 

Kerniel (domus Mariae Laudis vulgo Colen) 9, Maaseik10, Maas 

tricht11 et Wickrath. Au XVIP siecle, sont encore fondes les 

convents de Uden et de Wegberg. Quant aux couvents de Ruremonde 

12, Sainte-Agathe (Kuijk) et Venlo, ils se situent apres 1559 

en dehors des limites du diocese de Liege, tel qu'il est reduit par 

l'erection de l'eveche de Ruremonde. 

Apres des siecles d'efflorescence et d'expansion l'ordre des Croisiers 

semble connaitre a partir de la fin du XVIP siecle une certaine 

decadence : les chapitres generaux ne sont plus tenus regulierement, 

des tendances separatrices se manifestent entre les provinces, T autorite 

du maitre general se voit contestee13. Les tensions les plus 

vives se produiront ouvertement lorsque le maitre general Fisen 

(1741-1776) voulut restaurer la situation de maniere autoritaire 

par Introduction de nouveaux statuts14. 

Le relachement de la discipline au cours de la seconde moitie 

du XVIII6 siecle parait assez general dans les diverses maisons de 

l'ordre15. Le recrutement des Croisiers parait avoir souffert de cette 

situation, tout au moins si Ton en juge d'apres le nombre des religieux 

qui se presentent a Liege pour y recevoir les ordres1

LES CROISIERS ORDONNES a LIEGE aux 17e et 18e sidles 61 

effet ce nombre est en baisse au XVIII6 siecle par rapport au siecle 

precedent. Toutefois il faut noter que la periode du XVIP siecle 

pour laquelle nous possedons des listes de promotions aux ordres 

majeurs, est trop breve pour que la comparaison puisse etre parfaitement 

concluante. D'autre part, pour le XVIIP siecle, la base de 

notre documentation est essentiellement constitute par les registres 

des tonsures et des ordres mineurs. Or le maitre general revendiquait 

la faculte de conferer ces ordres. Tous les religieux ne sont 

done pas passes par Liege. D'ailleurs l'ordinaire de Liege etait 

repute conciliant, plus que celui de Ruremonde par exemple, et des 

lettres dimissoriales pouvaient sans doute etre facilement obtenues 

en vue de se presenter a l'ordination dans un diocese voisin 17. Ainsi 

s'expliquerait le fait que certains religieux dont la presence est 

attestee aux couvents de Huy et de Liege au moment de la suppres 

sion, ne se retrouvent pas dans les listes que nous publions ci-des- 

sous. 

A Liege les ordres sacres etaient habituellement conferes par 

l'eveque auxiliaire, nomme suffragant ou vicarius generalis in 

spzrztualtbus18, car le prince-eveque etait assez souvent depourvu 

du caractere episcopal. C'est done dans les archives des suffragants 

que Ton retrouve les noms des ordinands 19. Ces archives sont fort 

reduites ao. Nous avons collationne ces registres et nous publions 

ci-dessous par ordre alphabetique et en deux series chronologiquement 

distinctes en fonction des sources, le nom des Croisiers, 

ordonnes a Liege de 1642 a 1652 21 et de 1729 a 1794 22. 

Augustin Heuskin, prieur de 1780 a 1786. A. van de Pasch, dans Monasticon Beige, 

II, p. 421. 

17 A. van de Pasch, Het klooster Clairlieu, p. 48. 

18 Sur les suffragants, voir U. Berliere, Les eveques auxiliaires de Liege, dans 

Revue Benedictine, t. XXXI, 1914-1919, que l'on completera par G. Simenon, 

Charles-Antoine de Grady, suffragant de Liege, dans Leodium, t. 12, 1913, p. 1-7. *- 

L. E. Halkin, Jean-Baptiste Gillis, eveque auxiliaire de Liege, dans Leodium, t. 54, 

1967, p. 48-49. - F. Bovy-Lienaux, Pierre-Louis Jacquet, eveque auxiliaire de Ltege, 

dans Annuaire d'histoire liegeoise, t. 13, 1972, n° 37, p. 105-225. 

19 Les registres d'ordinations utilises pour la presente publication sont les 

suiyants: A. E. L., Vicariat general, reg. 4, fol. 1-100 : promotions aux ordres 

majeurs 1642-1653. - A. £v. L., Suffragants: registre des promotions a la tonsure et 

aux ordres mineurs 1729-1794, reg. F VI 10, F VI 11, F VI 12, 

20 Outre les registres d'ordinations signales a la note precedente, il faut encore 

mentionner le journal tenu par le secretaire du suffragant et dont subsistent quelques 

volumes : A. £. L., Diocese, reg. 1. - A. £. H., Ville de Huy, n° 450. - A £v L 

reg. F VI 15. ' '' 

21 Le suffragant est a ce moment Richard Pauli Stravius. Sur ce personnage voir 

U. Berliere, op. cit., p. 45-54. J. Daris, Histoire de la bonne ville, de I'eglise et

62 LES CROISIERS ORDONN^S a LIfiGE aux 17e et 18e siecles 

L'orthographe des noms est parfois incertaine. Dans certains 

cas, on constate des erreurs de copies de la part du secretaire du 

suffragant23. Nous avons retenu la forme des noms telle qu'elle 

est enregistree et donnons entre parentheses les variantes ou lectures 

douteuses. 

Les differents ordres sont representes par un sigle : T pour la 

tonsure, M pour les ordres mineurs, SD pour le sous-diaconat, D 

pour le diaconat, P pour la pretrise. L'abreviation dim. signifie 

que les dimissoriales ont ete accordees a la date indiquee en vue 

de la reception de l'ordre envisage, dans un diocese etranger ; 

l'abreviation disp. signifie que le candidat a la pretrise, n'ayant 

pas Tage canonique requis de 24 ans, a du beneficier d'une dispen 

se d'age24. 

Grace aux nombreuses etudes qui existent deja sur les Croisiers, 

il a ete possible d'identifier un certain nombre de religieux 25. Le 

R.P. Dr. P. van den Bosch, archiviste de l'Ordre, nous a fourni 

les notes concernant les couvents d'Aix, de Briiggen, de Maaseik, 

d'Uden et de Wickrath 26. Qu'il en soit remercie ! 

des comtes de Looz, suivie de biographies lossaines, Liege, 1865, t. II, p. 35-43. 

J. Paquay, La preconisation des eveques des provinces beiges au consistoire 1559- 

1833 d'apres les archives de la Consistoriale rattachees aux Archives vaticanes, 

Lummen, 1930, p. 34. W. Brulez, Correspondance de Richard Pauli-Stravius (1634- 

1642), dans Analecta Vaticano-Belgica, 2° serie : Nonciature de Flandre, vol X 

Bruxelles, 1955. 

22 Se succedent comme suffragants au cours de cette periode: Jean-Baptiste Gillis 

(1729-1736), Pierre-Louis Jacquet (1737-1763), Charles-Antoine de Grady (1762- 

1767), Charles-Alexandre d'Arberg (1767-1786), Frangois Antoine Marie Constantin 

de Mean (1786-1792). 

23 Outre des confusions dans les prenoms, il faut encore relever des oublis. Ainsi 

le Pere Francken, tonsure le 19 mai 1769 et ordonne sous-diacre le lendemain, ne 

figure pas parmi les minores dont la liste est consigne a la date du 19 mai. Le 

meme cas se presente pour le Pere Custer. Or aucune raison ne peut justifier ces 

lacunes. Par contre lorsque la date de la tonsure n'est pas indiquee, cela peut 

s'expliquer par une reception de la tonsure anterieure a 1'entree au couvent, ou par 

la collation des mains du general. 

24 La discipline traditionnelle de l'Eglise quant a la reception des ordres sacres, 

apres le Concile de Trente, est presentee notamment par L. Ferraris, Prompta 

bibliotheca canonica, Naples, 1853, t. V, p. 837-902. En ce qui concerne plus 

precisement le diocese de Liege, on consultera G. Simenon, he sacrement de l'Ordre 

dans Vancien droit ecclesiastique, dans Revue ecclesiastique de Liege, mars 1924, 

t. XV, ri° 5, p. 265-282. 

25 Les references a ces travaux seront donnees sous une forme abregee par la 

mention du seul nom de l'auteur et par l'indication de la page. 

2G Les ouvrages utilises sont les suivants : R. Haass, Die Kreuzherren in den 

Rheinlanden, Bonn, 1932. B. Rottgen, Briiggen und Born im Schwalmtal, Kempen- 

Rhein, 1934. L. Heere, Het Kruisherenklooster te Maaseik voor de Franse Revolutie, 

dans De Kruisheren te Maaseik, Maaseik, 1955, p. 9-77. M. Colson, Het Kruisheren-

LES CROISIERS ORDONNfiS a LlfiGE aux 17e et 18e sihdes 63 

Nous croyons rendre service a Thistoire ecclesiastique en publiant 

ces listes d'ordinations et esperons qu'un chercheur de l'ordre 

pourra poursuivre ce travail et entreprendre une enquete plus 

approfondie sur le recrutement des Croisiers aux siecles passes. 

I. 1642-1652 - FRATRES ORDINIS CRUCIGERORUM 

Fr Petrus BAYART 27, conventus Dionantensis, P 20-12-1642. 

Fr Joannes BONGART 28, conventus Pontis Coeli, D 28-2-1643, P 19-12-1643. 

Fr Joannes BONGART29, conventus Altinemoris, SD 12-3-1644, D 26-3-1644, P 

21-9-1647. 

Fr Thomas BUCHLERUS, conventus de Wickrath, D 28-2-1643, P 19-9-1643. 

Fr Waltherus BYLL30, conventus Altinemoris, SD 23-9-1651. 

Fr Stephanus CANTERT (CANTERS) 31, conventus Agathensis, Ruraemundensis 

dioecesis vigore dimissorialium, SD 27-2-1649, D 3-4-1649. 

Fr Oliverus CORBION 32, conventus Brandeburgensis, SD 20-12-1642, D 28-2-1643, 

dim. P 30-5-1643. 

Fr Gaspar COX 33, conventus Colensis, SD 6-4-1647, D 21-9-1647, P 6-6-1648. 

Fr Gerardus CROISET, conventus Leodiensis, SD 24-2-1646, D 31-3-1646, P 16-3- 

1647. 

Fr Jacobus GOESIN, conventus Leodiensis, SD 4-3-1651, D 24-2-1652. 

Fr Theodorus GODDIN34, conventus Traiectensis, SD 17-12-1644, D 11-3-1645, 

dim. P 10-6-1645, P 23-9-1645. 

klooster te Maaseik tijdens de Frame Revolutie, dans De Kruisheren te Maaseik, 

Maaseik, 1955, p. 141-214. L. Heere, Het obituarium der Kruisheren van Roermond, 

dans Publications ... dans le Limbourg, t. XC-XCI, 1955, p. 51-125. J. Francino, 

Onder Maria's Bescherming, dans In cruce vita, Uden, 1936, p. 61-95. R. Brandts, 

tnventar des Archivs der Pfarrkircbe St. Antonius in Wickrath, Diisseldorf, 1957. 

27 Le Pere Petrus Bayart, sacerdos Dionantensis, est renseigne parmi les defunts 

au chapitre de 1652. van de Pasch, Definities, All (abreviation Def.). 

28 Un Pere Joannes Bongarts est designe pour le couvent de Wickrath lors du 

chapitre de 1673. Def. 499. - Est-ce le meme qui est charge vers 1684 par le prieur 

de Briiggen de diriger la paroisse de Dilckrath ? Rottgen, 268. 

2{> Le Pere Joannes Bongardt, religieux de Hohenbusch, adresse une supplique au 

general en 1679. II est designe pour le couvent de Schwarzenbroich au chapitre de 

1679. Def. 499. 

30 Le Pere Waltherus Byl, prieur de Hohenbusch, est definiteur au chapitre de 

1679. II est confirme dans sa charge de prieur lors du chapitre de 1682. II apparait 

dans la meme qualite aux chapitres de 1686 et de 1698. Def. 501, 504, 509, 511. 

31 Le Pere Stephanus Canter etudia vers 1630 au gymnase de S. Agathe. II mourut 

entre 1659 et 1664. Hermans, I (2) 64; II 134. 

32 Le Pere Olivier de Corbion ou Corbillon est fils de Jean Olivier de Corbion. 

Ses parents lui constituerent le 19 juillet 1642 devant la Cour de Clermont, une dot 

pour entrer au couvent. A. Domken, Histoire de Clermont-sur-Berwtnne, Liege, 1913, 

p. 211. >- Le chapitre de 1652 le designe comme sous-prieur. Def. All. 

33 Le Pere Coxs est designe pour le couvent de Colen lors du chapitre de 1682. 

Def. 507. 

34 Le Pere Theodore Godding est ne a Emael le 17 avril 1614 de Theodore 

Godding et de Hedwige Pauli. Entre au couvent de Maastricht, il fut procureur de

64 LES CROISIERS ORDONNfiS a LIfiGE aux 17e et 18e siedes 

Fr Joannes de GROOT, conventus Altinemoris, SD 25-5-1652. 

Fr Jordanus ab HERCK, conventus Huensis, SD 21-12-1647, D 11-6-1650, P 17-12- 

1650. 

Fr Arnoldus HERTZWORMS 35, conventus Altinemoris, SD 3-6-1651, D 23-9-1651. 

Fr Petrus HODEIGE, conventus Huensis, SD 17-12-1644, D 23-9-1645, P 15-6-1647. 

Fr Augustinus HOUBART, conventus de Colen, D 20-9-1642, P 20-12-1642. 

Fr Antonius INGENHUYS 36, conventus Ruraemundensis, vigore dimissorialium, P 

25-3-1651. 

Fr Henricus JANSSENS37, dioecesis Ruraemundensis vigore dimissorialium, SD 

20-3-1649. 

Fr Laurentius MAREE, conventus Dionantensis, SD 21-12-1652. 

Fr Petrus MARIOT, conventus Huensis, SD 20-2-1644, P 22-12-1646. 

Fr Augustinus MATHIAS 38, conventus Masecensis, SD 25-3-1651, D 8-4-1651. 

Fr Joannes MEYERS 39, conventus Traiectensis, SD 29-5-1649, D 18-12-1649. 

Fr Hieronimus PAGGIUS, conventus Altinemoris, SD 20-3-1649, D 18-9-1649, P 

3-6-1651. 

Fr Joannes Augustinus PAULI, conventus Altinemoris, SD 20-9-1643, D 12-3-1644, 

P 26-3-1644. 

Fr Ludovicus PAULI40, conventus Traiectensis, P 21-3-1643. 

Fr Martinus PRION41, conventus Huensis, dim. P 10-6-1645. 

Fr Joannes PULLEN, conventus Pontis Coeli, SD 20-3-1649, D 3-4-1649, P 18-9- 

1649. 

Fr Lambertus PYROUL, conventus Brandeburgensis, P 23-12-1651. 

Fr Petrus RAMPEN, conventus Huensis, SD 20-3-1644, D 23-9-1645, P 6-4-1647. 

Fr Garardus RHEDERS, conventus Pontis Coeli, P 28-2-1643. 

Fr Nicolaus RICKMAN, Namurcensis dioecesis, sede episcopali vacante, P 16-3-1652. 

Fr Jacobus a VALLE 42, conventus Traiectensis, SD 25-5-1652. 

son couvent de 1652 a 1658 et de 1665 a 1671. II occupa egalement le poste de 

prieur. Devenu aveugle, il demissionna et vecut encore jusqu'en juin 1684. 

van Hasselt, 48, 54. 

35 Le Pere Arnoldus Hertzworms, originaire de Weisweiler, fit sa profession au 

couvent de Schwarzenbroich. Le chapitre de 1655 le de"signe comme professeur de 

theologie au couvent de Briiggen. II est vicaire a Wegberg en 1658. II participe au 

chapitre de 1669 comme definiteur et prieur de Schwarzenbroich. Il est prieur a 

Maaseik de 1671 a 1691 et a Venlo de 1691 a 1693. II participe aux chapitres 

de 1677 a 1682 et meurt en 1693. Def. 480, 491, 505. 

36 Le Pere Antonius Ingenhuis fut envoye en 1647 a Hohenbusch pour y etudier 

la philosophic II est cite parmi les defunts au chapitre de 1655. Heere, Obituarium, 

73. Def. 482. 

37 Le Pere Henricus Jansens, diaconus Ruraemundensis, decede le 8 mai 1650, 

est cite parmi les defunts, au chapitre de 1655. Def. 478. 

38 Le Pere Augustinus Mathias, cite a Maaseik en 1651, est cure a Heppeneert de 

1654 a 1662 ; il est senior en 1677 et il mourut en 1701. Heere, Maaseik, 72. 

39 Le Pere Joannes Meyers fut cure a Waltwilder. En 1669 il est cite comme 

recteur des soeurs tertiaires a Peer. II est prieur du couvent de Maastricht le 6 mai 

1679. II est decede en 1682. van Hasselt, 48. 

40 Le Pere Ludovicus Pauly, entre au couvent des croisiers a Maastricht en juillet 

1637, etait sous-prieur de ce couvent en 1665. van Hasselt, 52. 

41 Le Pere Martinus Prion, sacerdos Huyensis, est cite parmi les defunts au 

chapitre de 1652. Def. All. 

42 Le Pere Jacobus Vallee, dit Hautain, vetu le 27 juillet 1650, fut sous-prieur du 

couvent de Maastricht de 1676 a 1690, ainsi que de 1694 a 1714, annee de sa mort. 

van Hasselt, 52.

LES CROISIERS ORDONNfiS a LIfiGE aux 17e et 18e siecles 65 

Fr Conrardus WAROTTE, conventus Leodiensis, SD 19-12-1648. 

Fr Lambertus WARNOTTE, conventus Leodiensis, D 29-5-1649, P 11-6-1650. 

Fr Arnoldus WYNCKENS 43, conventus Masecensis, SD 25-3-1651, D 8-4-1651. 

II. 1729-1794 - CANONICI REGULARES ORDINIS 

SANCTAE CRUCIS 

Fr Henricus Josephus ADENEWER44, conventus Huensis, SD 19-12-1772, D 18-12- 

1773. 

Fr Joannes Josephus ANCIAUX 45, conventus apud Huum, SD 19-12-1767, D 28-5- 

1768, P 17-12-1768. 

Fr Wilhelmus BAUMAN 46, domus Altinemorensis vulgo Hohenbusch, T 17-2-1758 

M 17-2-1758. 

Fr Jacobus Antonius Josephus BEISSEL47, domus Aquensis, M 11-6-1745. 

Fr Joannes (Hermannus) BERGMANS48, conventus Mosacensis, M 18-12-1772, 

SD 19-12-1772, D 18-12-1773, P 23-12-1775. 

Fr Petrus Franciscus BERTHO49, domus Leodiensis, M 6-4-1764, SD 14-4-1764 

D 16-6-1774, P 22-9-1764. 

Fr Mathias Wilhelmus BETTENDORF, domus Aquensis, M 20-2-1739. 

Fr Mathaeus Christophorus BILLIARD50, conventus Leodiensis, T 13-3-1767 M 

13-3-1767, SD 14-3-1767, D 27-2-1768, P 18-2-1769. 

Fr Joannes BOET2KES51, conventus Julio-bruggensis, T 5-3-1773, M 5-3-1773 

SD 6-3-1773, D 28-5-1774, P 11-3-1775. 

Fr Joannes Franciscus Adrianus BREWER, domus Wickradiensis, T 12-6-1767 M 

12-6-1767, SD 3-6-1767, D 20-5-1769, P 9-6-1770. 

43 Le Pere Arnoldus Wynckens, cite a Maaseik en 1651, y est sous-prieur vers 

1665. Heere, Maaseik, 70. 

44 Le Pere Henri Joseph Adenauer est cite en 1783 religieux du couvent de 

Brandebourg. II fut condamne a la deportation. II mourut a Raeren le 4 ianvier 

1818. Buchet, 35. 

45 Le Pere Jean Joseph Anciaux, originaire de Neerheilissem, faisait partie de la 

communautS de Huy en 1778. II en fut boursier jusqu'en 1785. En 1787 il devint 

pneur de Colen. II mourut a Heilissem le 26 juillet 1803 a l'age de 58 ans Daris 

412, 413. Fontaine, Mgr Dubois, 27. 

46 Le Pere Wilhelmus Bauman prit part en 1763 a une dispute theologique. II est 

cite parmi les defunts du couvent de Hohenbusch lors du chapitre de 1786. Hermans 

I (2) 134. Def. 548. ' 

47 Le Pere Anton Beysele, du couvent d'Aix, est cite parmi les defunts lors du 

chapitre de 1786. Def. 548. 

48 Le Pere Jean Bergmans est cite comme conventuel de Maaseik. Colson 147 

49 Le Pere Francois Bertho, de la communaute de Liege, s'oppose en'1775 au 

projet de secularisation de ce couvent. II fut nomme par le general Jacques Dubois 

pneur du couvent de Liege, le 25 aout 1787, en remplacement du Pere Billard' 

demissionnaire. II mourut vers 1793. Fontaine, Mgr Dubois, 12, 35 44 

50 Le Pere Mathieu Billard emit sa profession le 5 octobre 1763. Elu'le 27 juin 

1786 pneur du couvent de Liege, il fut demis de ses fonctions en 1787 II etait 

membre du cercle l'Emulation. II refusa de preter le serment de haine. Le 13 avril 

1806, il prononca en chaire contre les francs-macons, des propos qu'il dut retracter 

le 20 avril suivant sur ordre de l'eveque Zaepffel. Fontaine, Mgr Dubois, 35 • Le 

couvent de Liege, 19, 32. > *> > -^ , 

51 Le Pere Jean Boetzkes fut elu en 1797 prieur de Briiggen. II est vicaire a 

Elmpt en 1812. Rottgen, 260, 261. Hermans, I (2) 170 ; III 599.

66 LES CROISIERS ORDONN^S a Ll£GE aux 17e et 18e siedes 

Fr Petrus Paulus BUNDTGENS (BUNGENS), conventus Aquensis, M 13-6-1783, 

SD 14-6-1783, D dim. 5-7-1783, P 21-9-1783. 

Fr Matthaeus BURY52, domus Leodiensis, SD 23-12-1786, D 2-6-1787, P (disp.) 

22-9-1787. 

Fr Laurentius BYNEN, domus Ruremundensis, vigore dimissorialium, T 7-6-1743, 

M 7-6-1743. 

Fr Christianus CANTERS, domus Mariae Laudis vulgo Colen, P 20-5-1780. 

Fr Petrus Josephus CARDAUM, domus Aquensis, T 23-9-1757, M 23-9-1757. 

Fr Christianus CEULERS53, domus Mariae Laudis vulgo Colen, T 17-12-1779, 

M 17-12-1779, SD 18-12-1779, D 19-2-1780. 

Fr Jacobus CHORUS 54, conventus Aquensis, T 29-5-1744. 

Fr Carolus CHORUS, conventus Aquensis, M 29-5-1744. 

Fr Mathias CHORUS, conventus Aquensis, M 28-2-1749. 

Fr (Joannes) Petrus Heribertus Nicolaus CLASSEN55, conventus Wickradiensis, T 

19-5-1769, M 19-5-1769, SD 20-5-1769, D 22-9-1770, P 14-3-1772. 

Fr Petrus Arnoldus COOPMANS 5

LES CROISIERS ORDONN^S a LlBGE aux 17e et 18e sidles 67 

Fr Lambertus Alphonsus DEVENNE 61, domus Leodiensis, M 22-12-1752. 

Fr Joannes DEWERDT, domus Udensis, T 12-3-1756, M 12-3-1756. 

Fr Bernardus DOEMEN (DOMEN) 62, conventus Mariae Laudis vulgo Colen, T 

15-6-1764, M 15-6-1764, SD 16-6-1764, D 9-12-1764, P 21-9-1765. 

Fr Petrus Andreas DRACK, conventus Wickradiensis, T 19-5-1769, M 19-5-1769, 

SD 20-5-1769, D 9-6-1770, P 25-5-1771. 

Fr Jacobus Gisbertus DUBOIS 63, domus Leodiensis, T 22-12-1752, M 22-12-1752. 

Fr (Jacobus) Franciscus DUJARDIN 64, domus oppidi Huensis, SD dim. 14-3-1764, 

D 18-6-1764, P 22-9-1764. 

Fr Petrus DUNGELOEFF65, conventus Trajectensis, T 5-3-1773, M 5-3-1773, SD 

6-3-1773, D 26-2-1774, P 24-9-1774. 

Fr Andreas DUGONCHET, domus Huensis, SD 20-9-1760. 

Fr Gaspar Constant du VERNAY, conventus Calniacensis 66, vigore dimissorialium 

Noviomensium, T 20-3-1769, M 20-3-1769, SD 10-3-1770, D 22-9-1770, P 

22-12-1770. 

Fr Joannes Henricus ESSER67, conventus Julio-bruggensis, M 22-9-1769, SD 23-9- 

1769, D 10-3-1770. 

Fr Godefridus Lambertus FABRY, conventus Pontis Coeli vulgo Bruggen, T 17-6- 

1749. 

Fr Joannes FELTEN, domus Altinemorensis, T 7-6-1743, M 7-6-1743. 

Fr Joannes Franciscus FEY, domus Leodiensis, M 23-9-1740. 

Fr Petrus Hubertus FOSSOUL68, domus Leodiensis, M 22-12-1752. 

suppression du couvent et se retira a Tongres en 1797. II refusa de prSter le serment 

de haine. Fontaine, La fin de Clairlieu, 26. 

61 Le Pere Devenne, croisier de Liege, s'oppose au projet de secularisation du 

couvent. II n'est plus cite" parmi les membres de la communaut6 de 1796. Fontaine, 

Mgr Dubois, 12. 

62 Le Pere Bernard Domen, sous-prieur de Colen en 1792, occupe encore la meme 

fonction lors de la suppression en 1796. II mourut a Tongres le 1 novembre 1797 

a l'age de 55 ans. Daris, 412, 414. 

63 Le Pere Jacques Gisbert Joseph Dubois est n€ a Liege le 19 decembre 1730 

comme cadet des enfants de Jean Francois Dubois et de Jeanne Cologne. II fit sa 

profession au couvent des croisiers de sa ville natale en 1751. II enseigna la 

philosophic et la the"ologie avant de devenir prieur de Colen en 1763. Le 18 

fevrier 1778, il fut elu sup£rieur general de l'ordre. II mourut a Liege le 21 decembre 

1796. Daris, 412. Fontaine, Mgr Dubois. van de Pasch, Clairlieu en zijn priorengeneraal, 

66-70. 

64 Le Pere Jacques Dujardin fut confirme par le general comme prieur de Lannoy 

le 6 septembre 1784. Fontaine, Mgr Dubois, 32 note 1. 

65 Le Pere Petrus Dungelhoeff fut baptise a Venlo le 12 mars 1749. Ses parents, 

Petrus Dungelhoeff et Anna Barbara Francisca Schauwenbergh s'etaient maries a. 

Maastricht le 9 octobre 1735. II fit profession chez les croisiers au couvent de 

Maastricht en decembre 1772. II est cite parmi les membres de la communaute lors 

de la suppression du couvent en 1797. II preta serment le 28 fevrier 1798. II mourut 

a Venlo ie 24 Janvier 1814. van Hasselt, 61. Def. 95-96. 

66 II s'agit du couvent de Chauny, au diocese de Noyon (France). Identification 

du R. P. van den Bosch. 

67 Le Pere Jean Esser est cite en 1812 a Niederempt. Rottgen, 261. 

68 Le Pere Pierre Hubert Fossoul, originaire de Liege, emit sa profession chez les 

croisiers le 19 octobre 1751. Vers la fin 1793, il devint prieur du couvent de Liege, 

fonction qu'il exerce jusqu'a la suppression. Fontaine, Les croisiers de Liege, 19. 

van de Pasch, Monastere a Liege, 422.

68 LES CROISIERS ORDONNfiS a LIfiGE aux 17e et 18e siecles 

Fr Augustinus FRANCK69, conventus Julio-Brugensis, T 19-5-1769, SD 20-5-1769, 

D 9-6-1770, P 13-6-1772. 

Fr Josephus FRANS, domus Leodiensis, T 22-2-1782, M 22-2-1782, SD 23-2-1782, 

D 21-9-1784, P 17-12-1785. 

Fr Joannes FRANSSEN70, conventus Trajectensis, M 8-6-1781, SD 9-6-1781, D 25-5- 

1782, P 14-6-1783. 

Fr Georgius FROIDCOURT71, conventus Brandeburgensis, M 23-9-1729. 

Fr Jacobus GENTIS, filius Philippi GENTIS, conventus Aquensis, T 23-9-1729, 

M 23-9-1729. 

Fr Martinus Robertus GERMEAU72, conventus apud Huum, SD 19-12-1767, D 

27-2-1768, P 28-5-1768. 

Fr Joannes GHYSENS 73, conventus Mariae Laudis vulgo Colen, M 15-6-1764, SD 

16-6-1764, D 22-12-1764, P (disp.) 1-6-1765. 

Fr Gasparus GIELEN 74, domus Mosacensis, T 14-3-1755, M 14-3-1755. 

Fr Petrus Joannes GIELEN75, domus Brugensis, T 20-9-1765, M 20-9-1765, SD 

21-9-1765, D 20-9-1766, P 16-8-1767. 

Fr Maria Aloysius GILLY, in Hohenbusch, T M SD dim. 31-8-1787, D 22-12-1787, 

P 17-5-1788. 

Fr Carolus GILMAN76, domus Mosacensis, T 21-9-1764, M 21-9-1764, SD 9-12- 

1764, D 22-12-1764, P 2-3-1765. 

Fr Marcellus GOFFIN77, domus Mariae Laudis vulgo Colen, T 17-12-1779, M 

17-12-1779, SD 18-12-1779, D 23-12-1780, P (disp.) 23-2-1782. 

Fr Leonardus GOETZENS (GOTZENS) 78, domus Julio-brugensis, M 9-3-1770, 

SD 10-3-1770, D 9-6-1770, P 22-12-1770. 

Fr Joannes Petrus GRAFF, domus Aquensis, M 20-12-1754. 

Fr Theodorus GRASSEN, domus Altinemorensis, T 4-6-1751, M 4-6-1751. 

Fr Antonius GROBBIC (GROBLIC, GROBBRE), domus Udensis, T 17-9-1790, 

SD 18 9-1790, D 24-9-1790. 

Fr Lambertus GUILLAUME 79, conventus Brandeburgensis, M 23-9-1729. 

69 Le Pere Augustin Francken, ne a Glimbach pres de Linnich, etait cure" a Born 

en 1790. II est decide le 28 avril 1812 a 64 ans. Rottgen, 203-205. 

70 Le P£re Andre Fransen, cite comme religieux de Colen en 1792, est mort a 

Tongres le 30 septembre 1795 a 1'Sge de 33 ans. Daris, 412, 414. 

71 Ce religieux n'est pas cite par A. Buchet. 

72 Le Pere Martin Germeau, ne a Grandville le 24 mars 1752, fit profession che2 

les croisiers a Huy en 1770. Elu prieur de Suxy, il fut confirme dans cette charge 

par le general le 19 octobre 1781. II residait a Noiseaux en 1803. Fontaine, Mgr 

Dubois, 27, 32 ; La fin de Clairlieu, 27. 

73 Le Pere Jean Baptiste Ghysens fut design^ comme professeur de theologie a 

Colen par le chapitre en 1767. II mourut a Hasselt le 3 Janvier 1822 a l'age de 

79 ans. Daris, 412, 414. Def. 542. 

74 Le Pere Caspar Gielen, de Maaseik, est cite parmi les defunts au chapitre de 

1786. II est decede en 1782. Def. 549. Heere, 74. 

75 Le Pere Petrus Joannes Gielen est cure a Born en 1772 et maitre des novices en 

1794. Rottgen, 203, 258. 

76 Le Pere Carolus Gilman, de Cornelimunster, est decede* en 1789. Heere, 74. 

77 Le Pere Marcel Goffin est cite comme religieux de Colen en 1792. II mourut 

a Aalst le 16 octobre 1800 a l'age de 41 ans. Daris, 4l4. 

78 Le P£re Leonardus Goetaens est ne a Kaldenkirchen en 1746. II fut cure a 

Dilkrath de 1792 a 1824 et y est decede le 5 mars 1831. Rottgen, 261, 270. 

79 Ce religieux n'est pas cite par A. Buchet.

LES CROISIERS ORDONNSS a LIfiGE aux 17e et 18e siecles 69 

Fr Joannes Guilielmus HAENEN (HAANEN) 8°, conventus Mosae Trajectensis 

M 20-9-1765, SD 21-9-1765, D 20-9-1766, P (disp.) 16-8-1767. 

Fr Joannes Franciscus Josephus HAUTPAS81, conventus Huensis, SD 18-9-1773, 

conventus Mosacensis, D 24-9-1774, P dim. 26-7-1775. 

Fr Lambertus HAYWEGHEN82, canoniae Huensis, SD 24-9-1774, D 10-6-1775 

P dim. 15-9-1775. 

Fr (Joannes) Petrus Josephus HEECKER (HECKER), conventus Wickradiensis 

T 13-8-1767, M 13-8-1767, SD 16-8-1767, D 20-5-1769, P 22-9-1770. 

Fr Andreas HELLINXS 83, domus Mosae Trajectensis, T 17-12-1762, M 17-12-1762 

SD 18-12-1762, D 16-6-1764, P (disp.) 22-12-1764. 

Fr Henricus HENRICHS, domus Altinemorensis vulgo Hohenbusch, T 17-9-1773 

M 17-9-1773, SD 18-9-1773, D 28-5-1774, P 1-8-1776. 

Fr Joannes Henricus HENRICHS (HENDRICHS) **, domus Altinemorensis, T 

12-6-1778, M 12-6-1778, SD 13-6-1778, D 29-5-1779, P dim. 21-4-1780. 

Fr Henricus Wericus HERKENRODE 85, canoniae Mosacensis, M 21-12-1787, SD 

22-12-1787, D 17-5-1788, P 21-12-1788. 

Fr Adamus HAUPTS 86, domus Altinemorensis, M 19-9-1749. 

Fr Joannes Mathias Theodorus HOCKS87, conventus Huensis, SD 23-12-1769, D 

9-6-1770, domus Nigropaludanae vigore dimissorialium P 22-9-1770. 

Fr Wilhelmus HOVELS 88, domus Altinemorensis vulgo Hohenbusch T 17-2-1758 

M 17-2-1758. 

Fr Joannes HUT2EN (HUYT2EN) *», domus Altinemorensis, T 19-9-1760, M 

80 Le Pere Johannes Haenen, religieux du couvent de Maastricht, celebra sa 

premiere messe le 15 aout 1768. II est encore cite au moment de la suppression 

van Hasselt, 60. 

81 Le Pere Jean Francois Joseph Hautpas, profes du couvent de Huy, participe a 

une dispute theologique en 1773. II signe un document avec ses confreres du couvent 

de Huy en 1779. Le 3 octobre 1787, le vicariat general de Liege donne execution au 

bref de secularisation en faveur de Jean Andre Hautpas, chanoine regulier de S Croix 

du couvent de Huy. Def. 12. A. Ev. L. 

82 Le Pere Lambert Hayweghen, ne a Looz le 31 juillet 1753, emit sa profession 

au couvent des Croisiers de Huy en 1774. II fit partie du groupe des religieux 

opposes a Faction du general Jacques Dubois. A la suppression du couvent, il se 

retira a Huy. Vers 1801 il transporta a Looz la chasse de sainte Odile qu'il confia 

ensuite a Kerniel. II est decide a Looz le 20 juillet 1835. Fontaine, Mgr Dubois 

28, 97, 102. La fin de Clairlieu, 28. 

83 Le Pere Andreas Hellincx, croisier de Maastricht, celebra sa premiere messe 

a Noel 1764. II fut sous-prieur de ce couvent de septembre 1778 a 1783. II n'est 

plus cite lors de la suppression, van Hasselt, 52. 

84 Le Pere Johannes Henricus Hendrichs devint cure de Groessen (NL) en 1786 

II est de"cede en 1815. Haass, 69. ' 

85 Le Pere Henri Weric Herkenroode etait originaire de Tongres. II devint 

croisier au couvent de Maaseik. Recteur a Kinrooi a partir de 1803, il mourut le 

28 septembre 1826, Colson, 148 ; De rapporten, 37. 

86 Le Pere Adam Haupts fut confirme par le general Jacques Dubois comme 

pneur de Hohenbusch le 20 aout 1785. II mourut le 20 Janvier 1794. Fontaine 

Mgr Dubois, 32 note 1. Hermans, I (2) 165 ; III 576. 

87 Le Pere Joannes Hochs, de Schwarzenbroick (Nigropaludanus) est cite parmi 

les defunts lors du chapitre de 1786. Def. 549. 

88 Le P£re Wilhelmus Hovels prit part a une dispute theologique en 1763. 

89 Le Pere Jean Teodore Hutzen prit part a une dispute theologique en 1763 

Hermans, I (2) 134.


19-9-1760, SD 20-9-1760, D 19-9-1761, P 5-6-1762. 

Fr Wilhelmus JACOBS90, conventus Altinemorensis, T 15-6-1749, M 4-6-1751. 

Fr Christianus JANSENS91, domus Wickradiensis, T 3-6-1757, M 3-6-1757. 

Fr Joannes Franciscus JEROME92, canoniae Huensis, SD 13-6-1778, D 19-9-1778, 

P 17-2-1779. 

Fr Petrus KEVERS 93, domus Leodiensis, T 14-3-1794, SD 15-3-1794. 

Fr Joannes KIEVET (KIEVITS) 94, domus Udensis, T 16-5-1788, M 16-5-1788, 

SD 17-5-1788, D 20-9-1788, P 6-6-1789. 

Fr Edmundus KLANTEN, domus Wickradiensis, T 26-3-1751, M 26-3-1751. 

Fr Gerardus KLEEF 95, domus Mosacensis, T 4-6-1751, M 4-6-1751. 

Fr Gerardus KNIPS, domus Altinemorensis vulgo Hohenbusch, T 20-9-1765, M 

20-9-1765, SD 21-12-1765, D 13-6-1767, P 28-5-1768. 

Fr Joannes Henricus KYCK, domus Altinemorensis, P dim. 8-11-1789- 

Fr Joannes Josephus LACROIX96, canoniae Huensis, SD 2-3-1776, D 22-2-1777, 

P 28-12-1777. 

Fr Xaverius LAHAYE, conventus Aquensis, T 18-12-1789, SD 19-12-1789, D 18-9- 

1790, P (disp) 18-6-1791. 

Fr Joannes Renerus Josephus LAUMEN, conventus Altinemorensis, M 16-12-1785, 

SD 17-12-1785, D 23-12-1786, P dim. 14-8-1787. 

Fr Ludovicus LEGRAND, oppidi Huensis, SD 16-6-1764, D 22-9-1764, P 22-12- 

1764. 

Fr Leonardus Josephus LELOUP, domus Brandeburgensis, T 7-6-1754, M 7-6-1754. 

Fr Joannes Henricus LEMMENS, domus S. Jacobi oppidi Mosacensis, T 22-9-1786, 

M 22-9-1786, SD 23-9-1786, D 23-12-1786, P 3-3-1787. 

Fr Ludovicus LEMMENS, domus Mosacensis, T 15-6-1764, M 15-6-1764, SD 16-6- 

1764, D 22-9-1764, P 20-9-1766. 

Fr Wilhelmus LEMMENS, domus S. Jacobi oppidi Mosacensis, T 21-9-1787, M 

21-9-1787, SD 22-9-1787, D 17-5-1788, P (disp.) 21-12-1788. 

Fr Josephus LEURS97, domus Trajectensis, SD 25-5-1771, D 19-12-1772, P 18-12- 

1773. 

90 Le P£re Wilhelmus Jacobs est nomme* professeur de philosophic a Hohenbusch 

aux chapitres de 1756 et de 1762. II est prieur du couvent de Maastricht de 1766 

a 1778. Le 24 aout 1778, il est elu prieur de Schwarzenbroick. II est definiteur au 

chapitre de 1789. van Hasselt, 49. Fontaine, Mgr Dubois, 99. Def. 539, 543. 

Haass, 103, 105, 182. . 

91 Le Pere Jansens fut le dernier prieur de Manenfrede. Haass, 146. 

92 Le P£re Jean Francois Jerosme, fils de Gregoire Jerosme et de Marie Anne 

Colmet, naquit a Avennes le 31 Janvier 1753. II fit profession au couvent des 

croisiers a Huy en 1778. II etait sacristain a la suppression. Apres avoir reside a 

Braives, il mourut a Liege le 11 juin 1828. Fontaine, La fin de Clairlieu, 28-29. 

93 Le Pere Pierre Kevers, originaire de Fouron-le-Comte, fit profession le 12 septembre 

1793 au couvent de Liege. II avait 28 ans au moment de la suppression. 

Fontaine, Les croisiers de Liege, 19. 

9* Le Pere Kievit est decede en 1814 a l'age de 48 ans. Hermans, II 336. 

95 Le P£re Gerardus van Kleeft, originaire de Laveld pres de Hinsbergen, est 

decede en 1791. Heere, 74. . . 

96 Le Pere Jean Joseph Lacroix fit profession a Huy en 1778. II devint prieur du 

couvent de Virton en 1787. II est encore en vie en 1824 et demeure a Longuyon. 

Fontaine, Mgr Dubois, 28, 54 ; La fin de Clairlieu, 29. 

97 Le Pere Joseph Leurs, fils de Laurent Leurs, echevin de Sittard, fut e*lu prieur 

du couvent de Maastricht le 24 aout 1778. II conserva cette charge jusqu'a la 

suppression en 1796. II se retira dans sa famille puis au couvent de Sainte-Agathe

LES CROISIERS ORDONNfiS a LIfiGE aux 17e et 18e socles 71 

Fr Henricus LHOEST98, conventus Huensis, SD 16-6-1764, D 2-3-1765, P 21-9-1765. 

Fr Gerardus LISMONT", domus Mariae Laudis vulgo Colen, T 18-3-1791, SD 

19-3-1791, D 3-3-1792, P dim. 21-9-1792. 

Fr Petrus Philippus Josephus Bernardus LONCIN100, canoniae Huensis, SD 13-6- 

1778, D 17-2-1779, P (disp.) 18-12-1779. 

Fr Joannes Gasparus LOUVRIER, domus Trajectensis, M 22-9-1747. 

Fr Franciscus LOVERIX, conventus Embricensis101, vigore dimissorialium, T 3-6- 

1746, M 3-6-1746 102. 

Fr Joannes Mathias LUCAS103, filius Joannes LUCAS, conventus Mosacensis, T 

23-5-1730, M 2-6-1730. 

Fr Petrus Franciscus LUCAS, conventus Mosacensis, M 29-8-1730. 

Fr Mathias MARRES 104, conventus Wickradiensis, M 24-3-1730. 

Fr Franciscus Hermannus Conrardus MAUS, conventus Wickradiensis, T 11-6-1756, 

M 11-6-1756. 

Fr Petrus MEEVISSEN105, domus Mosacensis, T 29-2-1760, M 29-2-1760, P 20-12- 

1760. 

Fr Thomas MEYER106, domus Altinemorensis, vulgo Hohenbusch, T 4-3-1757, M 

4-3-1757. 

Fr Henricus Joannes Lambertus MEYERS107, domus Leodiensis, M 22-9-1752. 

Fr Constantinus Theodorus Hubertus MICHELS (MICHIELS), conventus Wickradiensis, 

T 24-5-1782, M 24-5-1782, SD 25-5-1782, D 14-6-1783, P (disp.) 

21-9-1783. 

Fr Nicolaus MOESTAERT, domus Leodiensis, T 20-2-1739, M 20-2-1739. 

ou il mourut comme comissaire general de l'ordre le 23 avril 1806 a 1'age de 56 ans. 


98 Le Pere Henri Lhoest, originaire de Waremme, fit profession au couvent de 

Huy en 1763. II abandonna le couvent le 20 novembre 1795 pour resider a Huy et 

jouir d'une pension de 900 livres. Fontaine, Mgr Dubois, 27 note 2. 

99 Le Pere Gerard Lismont est cite parmi les religieux de Colen en 1792. II 

racheta le couvent de Colen en 1796 et y mourut le 11 avril 1802 a l'age de 33 ans. 

Daris, 412, 414. 

100 Le Pere Pierre Philippe Joseph Bernard Loncin, fils de Pierre de Loncin et 

de Marie Isabelle Hoyoux, est ne a Villers-le-Temple le 17 Janvier 1757. H fit 

profession au couvent de Huy en 1778. Il reside a Huy apres la suppression et Ton 

perd sa trace apres septembre 1797. Fontaine, La fin de Clairlieu, 29. 

101Emmerich, Republique federale d'Allemagne, Nordrhein-Wesfalen, Kreis Rees. 

102 Le Pere Loverix, prieur du couvent de Sainte-Agathe et definiteur, est decede 

le 24 octobre 1793. Fontaine, Mgr Dubois, 43. 

103 Le Pere Lucas, originaire de Elen, est decede en 1768. Heere, 73. 

104 Un Pere Mares est mort a Maaseik en 1741. Heere, 72. 

105 Le Pere Meevissen, de Maaseik, est cite parmi les defunts lors du chapitre de 

1786. II etait originaire de Hinsbergen et mourut en 1780. Def., 549. Heere, 74. 

106 Le Pere Thomas Meyer prit part a une dispute theologique en 1762. Hermans, 

I (2) 134. 

107 Le Pere Lambert Meyers, conventuel de Liege et notaire apostolique, participe 

comme definiteur au chapitre de 1773. II portait le titre de prieur de Mont-Orient, 

titre honorifique decerne a des lecteurs en theologie. En 1775, il s'£tait montr£ 

favorable au projet de secularisation. Le 30 octobre 1789, il fut recu chanoine de 

Saint-Denis. Dans la suite, il conserve des liens avec ses anciens confreres puisqu'il 

obtient un passeport pour aller rechercher les objets emportes par les croisiers 

emigres a Duisbourg. Fontaine, Mgr Dubois, 13, 14, 99, 108, 118. Def. 543.


Fr Joannes Jacobus MOSTARD108, filius Jacobi MOSTARD (MOSTART), con- 

ventus Aquensis, T 8-10-1729, M 8-10-1729. 

Fr Antonius MULCKENS109, domus Trajectensis, M 11-11-1767, SD 15-11-1767, 

D 19-12-1767, P 27-2-1768. 

Fr Theodorus MUSCHEN, domus Mosacensis, M 4-6-1751. 

Fr Joannes Maria Georgius NOLDEN, conventus Wickradiensis, M SD dim. 29-5- 

1781, D 25-5-1782, P 21-9-1783. 

Fr Conrardus OHOVEN 110, conventus Wickradiensis, M 12-6-1767, SD 13-6-1767, 

D 16-8-1767, P dim. 5-9-1767. 

Fr Henricus PETERS111, conventus Udensis, T 21-9-1764, M 21-9-1764, SD 9-12- 

1764, D 22-12-1764, P 2-3-1765. 

Fr Joannes PETERS112, domus Trajectensis, SD 11-3-1780, D 23-9-1780, P 23-12- 

1780. 

Fr Andreas Franciscus PHILIPPART 113, domus Leodiensis, M 22-9-1752. 

Fr Deodatus Lambertus PIRONET114, domus Huensis, D 20-9-1760, P 16-5-1761. 

Fr (Mathias) Leonardus PLOUM115, domus Aquensis, T 17-12-1790, SD 18-12- 

1790, D 19-3-1791, conventus de Rulandt, P dim. 19-10-1792. 

Fr Gisbertus PLUGERS116, conventus Mosacensis, T 17-9-1773, M 17-9-1773, SD 

18-9-1773, D 24-9-1774, P 23-12-1775. 

Fr Wilhelmus Andreas PORTEN, conventus Aquisgranensis, T 24-5-1782, M 24-5- 

1782, D dim. 15-6-1782, P dim. 6-9-1782. 

Fr Petrus Ignatius Joseph POSWICK, filius Guilielmi POSWICK (POSTWICK), 

conventus Aquensis, T 8-10-1729, M 8-10-1729. 

Fr Joannes PRINZEN (PRINCEN) 117, domus Udensis, T 21-2-1777, M 21-2-1777, 

SD 22-2-1777, D 14-3-1778, P 19-12-1778. 

108 Un Pere Jacobus Mostart, d'Aix, est cite parmi les defunts lors du chapitre 

de 1786. Def. 548. 

109 Le Pere Antonius Mulcken entra chez les croisiers le 20 septembre 1766. II 

celebra sa premiere messe le 11 mars 1767. II est encore cite lors de la suppression 

du couvent de Maastricht. Condamne a la deportation le 23 Janvier 1798 avec le 

prev6t et deux chanoines de Saint-Servais, il fut remis en liberte, apres un sejour en 

France, a Intervention de Roemers le 23 decembre 1798. van Hasselt, 61. 

Publications, LXXII, 1936, 239. 

no Le Pere Conrard Ohoven fut elu prieur du couvent de Wickrath le 14 juin 

1784 et de celui de Hohenbusch le 19 juillet 1794. Fontaine, Mgr Dubois, 32 

note 1, 46. Haass, 209. 

111 Le Pere Henricus Peters, prieur de Briiggen de 1763 a 1797, participa comme 

definiteur aux chapitres de 1770 et de 1779. II est d&rede en 1797. Hermans, I (2) 

166 ; III 460, 501-503. Def. 542, 547. 

112 Le Pere Petrus Johannes Peters est cite lors de la suppression du couvent de 

Maastricht en 1797. van Hasselt, 61. 

113 Le Pere Andre Philippart est cite comme conventuel de Liege en 1775. 

Hermans, III 551. 

114 Le pere Dieudonne Lambert Pironet (Pironnet) participe a une dispute 

theologique en 1764. II devint prieur a Dinant en 1775. Hermans, I (2) 134 ; III 

576. II est decede a Liege le 3 juillet 1826 a l'age de 88 ans. E. Koninckx, Le 

clerge du diocese de Liege, not. 3476. 

us Le pere Leonard Ploum participe en 1792 a une dispute theologique a Aix. II 

devint cure a Wegberg en 1802. Hermans, II 156. Haass, 112, 115, 232. 

116 Le Pere Gisbert Plugers est sous-prieur du couvent de Maaseik de 1789 a 1797. 

Colson, 145, 147. 

117 Ce religieux est peut-e*tre a identifier avec le sacrista Princen. Hermans, 

III 543.

LES CROISIERS ORDONNfiS a LIfiGE aux 17e et 18e socles 73 

Fr Wilhelmus PRINSEN118, monasterii Udensis, SD 28-5-1768, D 24-9-1768, P 

17-12-1768. 

Fr Joannes Mathias REESEN 119, domus Trajectensis, T 21-12-1742, M 21-12-1742. 

Fr Joannes Bertramus (Bertrandus) REINARTZ, domus Altinemorensis vulgo 

Hohenbusch, M 24-5-1782, SD 25-5-1782, D 14-6-1783, P 27-3-1784. 

Fr Bertramus REINERS, SD dim. 29-8-1775, D 12-9-1775, conventus Wegbergensis, 

P 23-12-1775. 

Fr Petrus Henricus RENARDI120, conventus civitatis Leodiensis, M 20-12-1765, 

SD 21-12-1765, D 14-3-1767, P 14-6-1767. 

Fr Joannes Conrardus Leonardus REULANDT121, domus Aquensis, T 20-12-1765, 

M 20-12-1765, SD 21-12-1765, D dim. 2-12-1766. 

Fr Joannes Henricus RICK, conventus Altinemorensis vulgo Hohenbusch, T 1-8-1787, 

M 1-6-1787, SD 2-6-1787, D 17-5-1788. 

Fr Petrus RICK122, domus Brugensis, T 18-12-1761, M 18-12-1761, SD 19-12-1761, 

D 18-12-1762. 

Fr Petrus RICHTERS (RIGTERS), domus Udensis, T 18-2-1780, M 18-2-1780, 

SD 19-2-1780, D 20-5-1780, P 9-6-1781. 

Fr Joannes ROMER (ROMER) 123, conventus Brandeburgensis, T 15-6-1764, M 

15 6-1764, SD 16-6-1764, D 9-12-1764, P 22-12-1764. 

Fr Josephus Antonius ROZZOLI124, conventus Wickradiensis, M 19-5-1755. 

Fr Josephus RUTTEN125, conventus Brugensis, T 21-12-1770, M 21-12-1770, SD 

22-12-1770, D 19-8-1772, P 19-3-1774. 

Fr Guilielmus RYKEN (RYKEL) 126, domus Udensis, T 21-9-1770, M 21-9-1770, 

SD 22-9-1770, D 22-12-1770, P 23-2-1771. 

Fr Jacobus SCHILLER 12\ domus Altinemorensis, vulgo Hohenbusch, T 4-3-1757, 

M 4-3-1757. 

Fr Jacobus SCHMITZ, domus Altinemorensis vulgo Hohenbusch, T 9-3-1759, M 

9-3-1759, D 20-9-1760, P 19-9-1761. 

Fr Ludovicus SCHMITZ128, domus Brandeburgensis, T 18-9-1744, M 18-9-1744. 

118 Un religieux Wilhelm Prins est cite. Hermans, III 627. 

119 Le Pere Joannes Mathias Reesen est cite en 1751 au couvent de Maastricht 

oii il meurt le 23 decembre 1764. van Hasselt, 60. 

120 Le Pere Pierre Henri Renardi est cite comme conventuel de Liege en 1775. 

Hermans, III 551. 

121 Le Pere Reulandt fut le dernier prieur d'Aix et devint chanoine de la cathedrale 

d'Aix en 1802. Hermans, III 157. 

122 Le Pere Petrus Rick est vicaire a Born en 1762. Rottgen, 214. 

123 Le Pere Jean Romer, ne a Eupen le 28 aout 1739, est decede a Eupen le 

23 novembre 1820. Bucket, 35. 

124 Le Pere Joseph Antoine Rozzoli, originaire de Born, fut professeur a l'ecole 

conventuelle. Haass, 212-213. 

125 Le Pere Rutten est cite comme pretre a Briiggen. Rottgen, 273. 

126 Le pere Guillaume Ryken, originaire de Wychen, fut professeur de theologie. 

II fut professeur a l'ecole latine a Uden de 1773 a 1787. Il mourut le 11 fevrier 

1826. Hermans, I (2) 175, 177 ; II 333 ; III 627. Francino, 87-88. 

127 Le Pere Jacobus Schiller, de Hohenbusch, fut nomme professeur de theologie 

a Briiggen lors du chapitre de 1764. Def. 541. 

128 Le Pere Schmitz, de Brandebourg, est cite* parmi les defunts au chapitre de 

1786. Def. 548.

74 LES CROISIERS ORDONNSS a LIEGE aux 17e et 18e siedes 

Fr Joannes Mathias SCHUNK129, conventus Wickradiensis, M 24-5-1782, SD 25-5- 

1782, D 14-6-1783, P (disp.) 21-9-1783. 

Fr Joannes Henricus SEULEN, conventus Brugensis, M 21-9-1764, SD 9-12-1764, 

D 22-12-1764, P 23-3-1765. 

Fr Joannes SIMENONCQ (SIMON) 130, conventus Mariae Laudis vulgo Colen, 

M 20-9-1765, SD 21-9-1765, D 20-9-1766, P 16-8-1767. 

Fr Constantinus SIMONS, domus vulgo Hohenbusch, T 17-9-1773, M 17-9-1773, 

SD 18-9-1773, D 28-5-1774, P 10-6-1775. 

Fr Gerardus SMEETS, domus S. Jacobi oppidi Mosacensis, M 22-12-1786, SD 23-12- 

1786, D 3-3-1787, P 24-3-1787. 

Fr Adrianus SMITS131, conventus Udensis, patriae Ravensteniensis, T 21-9-1764, 

M 21-9-1764, SD 22-9-1764, D 9-12-1764, P 2-3-1765. 

Fr Christianus SPEUMAN, domus Leodiensis, M 30-5-1777. 

Fr Edmundus Cornelius STARTZ 132, domus Aquensis, T 23-5-1777, M 23-5-1777, 

SD 24-5-1777, D 13-6-1778, P 29-5-1779. 

Fr Gerardus STRATH (STERARTH, STRERATH) 133, conventus Wickradiensis, 

T 18-2-1780, M 18-2-1780, SD 19-2-1780, D 20-5-1780, P 23-9-1780. 

Fr Antonius STREEL134, domus Leodiensis, T 21-12-1781, M 21-12-1781, SD 22-12- 

1781, D 23-2-1782, P 25-5-1782. 

Fr Jacobus STREINARS, conventus Wickradiensis, M 24-3-1730. 

Fr Henricus THOMAS 135, domus Leodiensis, T 22-2-1782, M 22-2-1782, SD 23-2- 

1782, D 15-3-1783, P (disp.) 20-12-1783. 

Fr Lambertus Theodorus TILLE 136, conventus apud Huum, SD 19-12-1767, D 17-12- 

1786, P (disp.) 23-12-1769. 

Fr Jacobus Josephus TILMAN137, canoniae Huensis, SD 23-12-1775, D 2-3-1776, 

P 21-9-1776. 

129 Le Pere Mathias Schunk, croisier de Wickrath, est cite en 1795. Fontaine, 

Mgr Dubois, 49. 

130 Le pere jean Simonon, conventuel de Colen, partipe a. une dispute the'ologique 

en 1767. Hermans, I (2) 135. 

181 Le Pere Adrien Smits fut elu prieur d'Uden le 27 mai 1783. Fontaine, 

Mgr Dubois, 32 note 1. 

132 Le Pere Edmond Corneil Startz vivait encore en 1829. Hermans, II 156. 

133 Le Pere Gerardus Henricus Steerath, originaire de Wickrath, fut cure a 

Beyenburg de 1789 a 1804. Haass, 57. 

134 Le pere Antoine Streel, de Noville, emit sa profession chez les croisiers de 

Liege le 29 octobre 1781. A la suppression du couvent, il se retira a Fexhe-le-Haut- 

Clocher ou il est attache a l'eglise du lieu. II mourut a Hamoir le 30 novembre 

1835, a l'age de 80 ans. Fontaine, Les croisiers de Liege, 19, 31. 

135 Le Pere Thomas Henri Sebastien Thomas, originaire de Chaineux, emit sa 

profession le 29 October 1781. Il etait proviseur du couvent de Liege au moment 

de la suppression. Fontaine, Les croisiers de Liege, 19. •- En 1826, Henri Thomas, 

ancien croisier de Liege, ne a Chameux le 19 Janvier 1761, est renseigne dans la 

paroisse Saint-Jacques a Liege comme pretre n'exerc.ant pas de fonctions pastorales 

ni vicariales. A. Ev. L. 

136 Le Pere Lambert Theodore Tille, ne a Liege le 10 decembre 1746, fit profes 

sion au couvent de Clairlieu en 1767. Il est encore membre de la communaute en 

1796 lors de la suppression. II fit le 11 septembre 1802, devant notaire, acte 

d'adhesion au concordat. Fontaine, La fin de Clairlieu, 30. 

137 Le Pere Jacques Tilman, originaire de Huy, fit profession au couvent de 

Clairlieu en 1776. Il est encore membre de la communaute en 1796. En 1803, il 

reside a. Huy ou il fit la promesse de fidelite. Fontaine, La fin de Clairlieu, 30. *-

LES CROISIERS ORDONN^S a LIfiGE aux 17e et 18e sidles 75 

Fr Joannes Henricus VAASSEN138, conventus Julio-Bruggensis, T 18-3-1791, SD 

19-3-1791, D 2-6-1792, P 21-9-1793. 

Fr Jacobus Cornelius van (von) ACHTEN 139, domus Aquensis, T 16-12-1757, M 

16-12-1757, P 20-12-1760. 

Fr Joannes VAN BEEK140, conventus Udensis, T 21-9-1781, M 21-9-1781, SD 

22-9-1781, D 23-9-1782, P 25-5-1782. 

Fr Franciscus Arnoldus VANBRABANT141, domus Trajectensis, T 8-6-1770, M 

8-6-1770, SD 9-6-1770, D 22-12-1770, P 21-9-1771. 

Fr Michael VAN CRONSVELT142, conventus Ruremundensis, vigore dimissorialium, 

T 7-6-1743, M 7-6-1743. 

Fr Nicolaus VAN CRUCHTEN, domus Wickradiensis, T 14-6-1749. 

Fr Mathias VAN DAEL143, conventus Altinemorensis, T 15-6-1749, M 22-5-1750. 

Fr Michael VANDERBUYTEN, conventus Udensis, T 22-9-1786, M 22-9-1786, 

SD 23-9-1786, D 23-12-1786, P 2-6-1787. 

Fr Antonius VANDER HORST, conventus Mosacensis, M 28-2-1749. 

Fr Franciscus VAN DER LINDEN144, domus Udensis, T 17-12-1745, M 17-12-1745. 

Fr Henricus VANLANGENACKER (LANGENACKER) 145, domus Mariae Laudis 

vulgo Colen, T 17-9-1790, SD 18-9-1790, D 24-9-1791, P 2-6-1792. 

Fr Jacobus VANLIEMDT, conventus Udensis, T M SD dim. 15-12-1775, D 2-3- 

1776, P dim. 11-8-1776. 

Fr Antonius VANROY (VANRAY, VANRAEY) 146, conventus Mosacensis, T 21-9- 

1764, M 21-9-1764, SD 9-12-1764, D 21-12-1765, P 16-8-1767. 

Fr Henricus VAN ROOY147, conventus Udensis, T 18-9-1778, M 18-9-1778, SD 

19-9-1778, D 18-9-1779, P dim. 5-5-1780. 

II est dit ne le 16 octobre 1750, domicilie a Huy et renseigne comme pensionnaire 

ecclesiastique n'exergant aucun ministere en 1808. A. Ev. L. 

138 Le pere jean Henri Vaassen est cite pretre a Briiggen ; il est a Merzenich en 

1812. ROTTGEN, 258, 261. 

139 Le Pere Henri Corneil Van Achten, prieur, decede le 10 mai 1779, est signale 

parmi les de"funts au chapitre de 1786. Hermans, II 157. Def. 548. 

140 Le Pere Joannes Van Beek, de Veghel, fut professeur a l'ecole latine d'Uden 

de 1787 a 1810. Hermans, I (2) 175 ; II 334 ; III 627. Francino, 88. 

141 Le Pere Franciscus Van Brabant emit sa profession le 28 avril 1770. II 

ceiebra sa premiere messe en septembre 1771. II est encore cite en 1797 lors de la 

suppression du couvent. van Hasselt, 61. 

142 Le Pere Michel Consvelt fut envoye en 1742 de Venlo a Ruremonde pour 

y suivre les cours de philosophie au seminaire. Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, 

247, 249. 

143 Le Pere Van Dael est designe comme professeur de philosophie au chapitre 

de 1756. II figure parmi les defunts au chapitre de 1786 comme prieur de 

HohenBusch. Hermans, III 457. Def. 539, 548. 

144 Le Pere Franciscus vander Linden fut professeur a l'ecole latine de 1748 a sa 

mort survenue en 1763. Hermans, III 333. 

145 Le Pere Henri van Langenacker est cite comme religieux de Colen en 1792. 

En 1797, il prit part au rachat du couvent. II mourut a. Tongres le 6 juillet 1856 

a l'age de 87 ans. Daris, 412, 4l4. 

146 Le Pere Antoine Van Ray, originaire de Maaseik, mourut en 1772 a. 29 ans. 

Heere, 74. 

147 Le Pere Henricus Van Rooij, ne le 27 aout 1757, fut professeur a l'ecole 

latine de 1778 a 1829. II fut president du couvent d'Uden de 1816 a 1838. Il 

mourut le 15 decembre 1838. Hermans, I (2) 157, 187, 191, 195, 196, 198, 209, 

215 ; II 333, 334, 339 ; III 627, 635. Francino, 88-89.

76 LES CROISIERS ORDONNliS a LIfiGE aux 17e et 18e siecles 

Fr Adrianus VANSANTVOORT148, monasterii Udensis, SD 28-5-1768, D 24-9- 

1768, P 17-12-1768. 

Fr Joannes Franciscus VANSON, domus Udensis, T 8-3-1743, M 8-3-1743. 

Fr Joannes VANUTRECHT149, conventus Trajectensis, M 21-2-1766, SD 22-2-1766, 

D 14-3-1767, P (disp.) 19-12-1767. 

Fr Nicolaus VANVINKENSTYN 15°, conventus Udensis, T 30-6-1765, M 20-9- 

1765, SD 21-9-1765, D 18-5-1766, P 24-5-1766. 

Fr Joannes Quintinus VAN WINDE, conventus Mariae Laudis vulgo Colen, T 3-6- 

1735, M 3-5-1735. 

Fr Balduinus VERACHTEN, domus Huensis, SD 29-5-1779, domus Dionantensis, 

D 20-5-1780, P (disp.) 10-3-1781. 

Fr Gasparus VERVOST, domus Udensis, T 3-6-1757, M 3-6-1757. 

Fr Petrus Christianus VINCKENS, conventus Wickradiensis, M 4-8-1732. 

Fr Andreas VLASSELOIR 15\ domus Mariae Laudis vulgo Colen, T 6-4-1764, M 

6-4-1764, SD 14-4-1764, D 16-6-1764, P (disp.) 2-3-1765. 

Fr Franciscus Antonius VOGELS, domus Wickradiensis, T 23-3-1742, M 23-3-1742. 

Fr Fredericus von KLADT (KLAD), conventus Altinemorensis vulgo Hohenbusch, 

T M SD dim. 29-7-1789, D dim. 13-7-1790, P dim. 13-5-1791. 

Fr Joannes VRINDTS 152, domus Trajectensis, M 11-6-1756. 

Fr Wilhelmus VUYS (VUGS), domus Udensis, T 18-12-1778, M 19-12-1778, SD 

19-12-1778, D 17-2-1779, P 18-9-1779. 

Fr Petrus Lambertus WARNOTTE153, canoniae Huensis, SD 24-9-1774, D 10-6- 

1775, P dim. 16-9-1775. 

Fr Joannes WEERENS, domus Aquensis, SD 19-12-1789, D 27-2-1790. 

Fr Antonius WEINGARTS (WYNGART2), conventus Altinemorensis vulgo Hohen 

busch, T 19-9-1788, SD 20-9-1788, D dim. 14-10-1789, P dim. 9-4-1790. 

148 Le Pere Adrien Vansantvoort, originaire de Veghel, fut professeur a l'ecole 

latine de 1775 a 1778. II est decede le 22 mars 1789. Hermans, II 333. 

149 Le Pere Johannes van Utrecht, entre dans l'ordre des croisiers le 8 decembre 

1763, celebra sa premiere messe le 6 Janvier 1767 au couvent de Maastricht. 


iso Le Pere van Vinkenstyn est cite comme conventuel a Uden. Hermans, III 

627. Francino, 88. 

151 Le Pere Andre Vlasseloir fut elu prieur de Colen le 12 mars 1778. Daris, 412. 

152 Le Pere Petrus Caspar Vrindts, ne a Herderen, fils aine de Theodore Vrindts 

et de Catherine Lysens, fut baptise a Riempst le 15 juin 1730. Novice chez les 

croisiers, il rec.ut de sa mere, veuve, une part du patrimoine et il fit son testament 

le 10 mars 1756 en faveur de son frere Joannes Vrindts. II devint procureur du 

couvent de Maastricht le 15 avril 1762. En 1797, il occupait toujours cette charge. 

II mourut a Herderen le 19 avril 1810 comme religieux pensionne. van Hasselt, 55. 

Clair-Lieu, XVIII, I960, 90-91. 

153 Le Pere Pierre Lambert Warnotte, fils de Jean Warnotte et d'Elisabeth 

Brassine, naquit a Remicourt le 22 juin 1751. II fit profession au couvent de 

Clairlieu en 1774. II est boursier du couvent en 1785. Lors des invasions franchises 

en 1792 et 1794, il accompagna en exil le prieur general qu'il soutint contre les 

preventions du chapitre de Clairlieu. II fut charge d'aller rechercher les objets du 

couvent emportes a Duisbourg. Il est signale comme fugitif en 1798 et rentra en 

1802 au pays. Le 9 juin de cette annee, il fit la promesse de fidelite. II reside a 

Remicourt ou il meurt le 4 septembre 1804. Fontaine, La fin de Clairlieu, 31 ; 

Mgr Dubois, passim.

LES CROISIERS ORDONNSS a LIJ&GE aux 17e et 18e siedes 77 

Fr Wilhelmus Josephus WEITZ 154, canoniae Altinemorensis, T 13-6-1783, M 13-6- 

1783, SD 14-6-1783, D 27-3-1784, P 12-3-1785. 

Fr Nicolaus Theodorus WERY 155, conventus Mosacensis, M 29-8-1730. 

Fr Mathaeus Bertramus Aloysius WIEGELS, conventus Wickradiensis, SD 25-5-1782 

D 5-4-1783, P 14-6-1783. 

Fr Godefridus WILLEMS 156, domus Trajectenssis, T 11-3-1780, M 11-3-1780, SD 

11-3-1780, D 23-9-1780, P (disp.) 23-12-1780. 

Fr Fredericus Leonardus WOLTERS, domus Wickradiensis, T 14-6-1749, M 26-3- 

1751. 

Fr Jacobus 2EGUER (ZEGUERS) 157, domus Leodiensis, T 13-3-1767, M 13-3-1767, 

SD 14-3-1767, D 14-6-1767, P (disp.) 28-5-1768. 

Fr Stephanus ZELIS 158, domus Trajectensis, T 22-9-1780, M 22-9-1780, SD 23-9- 

1780. 

Andre Deblon 

154 Le Pere Weitz, de Hohenbusch, est cite parmi les defunts lors du chapitre 

de 1786. Def. 548. 

155 Le Pere Wery, de Maaseik, est decede en 1778. Heere, 74. 

156 Le pere Godefridus Willems, cite lors de la suppression du couvent de 

Maastricht, mourut a Wijk le 21 decembre 1835. van Hasselt, 61. 

157 Le Pere Jacques Zeguers e"tait prieur du couvent de Liege au moment de la 

tentative de secularisation (1775-1780). Revoque, il renonca au priorat moyennant 

une pension de 1000 florins. II est prevenu d'emigration en 1796. Fontaine, Mgr 

Dubois, 12, 15 note 6. van de Pasch, Couvent de Liege, 421. Daris, Histoire du 

diocese, I 58. 

iss i^ P£re stephanus de Zelis (ou de Selys), de Maastricht, est cit6 parmi les 

defunts au chapitre de 1786. Def. 549.

DE FAMILIE DI MARTINELLI 

EN DE KRUISHEREN TE DIEST 

De geschiedenis van de betrekkingen tussen de familie Di 

Martinelli en de kruisheren te Diest vertoont een wisselend en 

bijwijlen sterk bewogen verloop. Het spanningselement beheerst 

de laatste dertig jaren van de vorige eeuw. Grafisch voorgesteld, 

is het als een golvende lijn, met ineens een paar uitschietende 

toppen. Een woordkunstenaar zou in staat zijn er, al naar gelang 

zijn muzische bevlogenheid, een historische roman of een tragicomedie 

over te schrijven. Iemand als Honore de Balzac bijvoorbeeld 

had ex stof gevonden voor een verhaal waarin al te menselijke 

tegenstellingen hun rol spelen. De ene partij tracht zich 

daarbij te verschuilen achter kortzichtige heimelijkheden, misreke- 

ningen en uitvluchten, die ten slotte toch tot niets zullen leiden. 

Het enige dat ermee bereikt wordt is de tegenpartij de wapens in 

de handen te spelen. Deze van haar kant is intelligent genoeg om 

die onhandige manoeuvres weldra te doorzien en juridisch ook 

bekwaam om de andere tot volledig kapituleren te dwingen. 

Het hoogtepunt van de dramatische spanning ligt hier in de 

jaren 1870-1872. De ontknoping zal gelukkig een verzoenend en 

voor beiden bevredigend einde brengen. De tragiek bestaat in dit 

geval in de volkomen overbodigheid van jarenlang wantrouwen 

en ongenoegen, die mensen die eerst vrienden waren verdeeld 

hield en van elkaar vervreemdde. Bij wat ruimer begrip voor 

wederzijdse bedoelingen en belangen en wat meer openhartigheid 

en soepelheid had dit allemaal niet hoeven te gebeuren. Gelukkig 

hebben ten slotte prior Honhon en vrederechter Di Martinelli de 

wijste weg gekozen. Door openhartig en met onderlinge toegeeflijkheid 

te onderhandelen hebben zij dit conflict tot een voor beide

80 De Familie Dr MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 

partijen aanvaardbare oplossing weten te brengen en zodoende de 

vrede en vriendschap weer hersteld. 

De Di Martinelli's waren een van oorsprong italiaanse en goed 

katholieke familie, die zich rond 1695 te Diest heeft gevestigd. 

Van nature bedrijvig en ondernemend, hebben zij een beduidende 

rol weten te spelen in het godsdienstig en politiek leven van hun 

tweede vaderland en in de magistratuur van Diest. Juist omdat het 

hier een kleine stad gold, was hun plaatselijke invloed en aanzien 

des te groter. Een van hen zal later de genationalizeerde augus- 

tijnerkerk van St. Barbara kopen. De Di Martinelli's hebben die 

kerk tijdens de inlijving van Belgie door de franse revolutionairen 

en ook daarna in ongeschonden toestand weten te bewaren, het 

interieur ervan behouden, en haar in 1845 tegen voordelige voor- 

waarden aan de kruisheren verkocht. Als naaste buren waren zij 

trouwe bezoekers en weldoeners van de St. Barbara en verschillen- 

den van hen waren oud-leerling van het college van het H. Kruis ; 

voldoende redenen om een goede verstandhouding te bevorderen 

en te bewaren. 

Bij wijze van proloog zal daarom een korte voorgeschiedenis 

van de Di Martinelli's sedert 1695 voorafgaan. Zij heeft de charme 

van een boeiend stukje familiegeschiedenis, maar werpt tevens enig 

licht op politieke, maatschappelijke en ook godsdienstige beleve- 

nissen, die zo heel anders zijn dan de onze. 

Zelfs wie alleen maar wil trachten de personen te identificeren 

van dit geslacht, die op een of andere wijze een rol spelen in het 

verleden van de St. Barbarakerk en van het latere kruisheren- 

klooster, voelt zich aanvankelijk als in een doolhof. En wel om 

verschillende redenen. Om te beginnen, de gezinnen van de Di 

Martinelli's waren zeer uitgebreid ; een ervan telde veertien, en 

verschillende andere tien kinderen. Vervolgens bezaten de meesten 

van hen drie voornamen, maar hadden vaak de tweede, soms de 

derde als roepnaam, die zij ook bij handtekeningen bij wijze van 

voorletter gebruikten. Wij zullen daarom telkens de roepnaam 

cursiveren. Daar komt nog bij, dat er een zekere voorliefde blijkt 

te hebben bestaan voor namen als Frederik en Leopold, die dan 

ook dikwijls werden aangewend om heel verschillende personen

De Familie DI MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 81 

aan te duiden. Dat alles maakt het onderscheid tussen personen en 

zelfs generaties in de familie niet gemakkelijker. 

Een goed uitgangspunt hierbij leverde de familiestamboom, 

vervaardigd door mevrouw M. Eeman-Mathy \ Doop- en overlijdensboeken 

van de St. Sulpitiuskerk, registers van de burgerlijke 

stand en de gegevens van de volkstellingen te Diest stellen verder 

in staat de betreffende personen historisch beter te plaatsen, de 

gezinnen te ontdekken waartoe zij behoorden en de leeftijd die zij 

op dat ogenblik hadden bereikt. Maar ook deze bronnen blijken 

dikwijls onvolledig te zijn. Bovendien wordt in de burgerlijke 

stand en in geval van volkstellingen vaak slechts een voornaam 

vermeld, die dan ook nog de roepnaam blijkt te zijn. 

Een ander probleem is de moeilijkheid om de personen te localiseren. 

Bij volkstellingen was het namelijk de gewoonte met een 

willekeurig huis in een of andere straat als nummer een te beginnen, 

en men telde dan van daaruit verder. Ook de routes die 

daarbij werden gevolgd, zijn telkens andere. Het kwam voor, dat 

eerst de huizen aan de ene zijde van de straat werden geteld en 

daarna die van de overzijde, maar ook dat dit over en weer 

gebeurde. Zodoende wisselde per volkstelling het huisnummer. 

Bovendien geven deze volkstellingen aanvankelijk zelden straatnamen 

aan. Het was dus een nogal onoverzichtelijke methode ; er 

zat weinig of geen systeem in. Alles bijeengenomen levert het 

identificeren een ingewikkelde puzzel op. Om het de lezer te 

* Mevrouw Marguerite Eeman-Mathy te Brussel is in het bezit van een omvangn,ke 

verzamehng van histonsche familiestukken der Di Martinelli's. Zij is een 

tfv'ul n-V947 ,rrHen Weduwe van dr- Louis Ma%> mevrouL M ? 

f IwSiM^r ?* WaS,deZe de °fdste dochter vrederechter mi 

L K-l • Dl,Martme.11- Tot genoemde verzameling behoren, behalve schilderijen 

meubilair, aarde- en zilverwerk, ook de vakbibliotheek en het grootste gedeelte vTri 

iikefen en "^ft ^.^ &"*»*«, in de V0 hSnSfK 

artkelen en een uitgebreide collectie historische aantekeningen en persoonliike 

correspondent* van de vrederechter. Mevrouw Eman-Mathy heeft er jarenkng 3e 

3.8 uh ea}KKn de mh0ud 2eer S°ed °P de h0°gte gesteld. Voor eer! 

ander en klemer deel berustte het archief van de vrederechter bij diens zoon RodoW 

hUrJSr^rX? Daar is het> als gevols van beschadi8ing d°°; 

Mevrouw Eeman-Mathy heeft verder verschillende voor de geschiedenis van Diest 

vJr aJ^ CeT belkanS")ke documenten afgestaan aan het stadsarchief aldaar 

Voor deze en andere benutte gegevens wordt telkens verwezen naar de volgende 

BSD ;:T 6f kT^Knkl^ter te Diest^ SAD-: stadsarchiff te 

B.S.D. registers van de burgerlijke stand te Diest; V.D. : volkstellineen 

it-; £anuhearchlef: schriftelijke nalatenschap van vrederechter F T W 

Martmelh te Borgerhout, berustend bij mevrouw M. Eeman-Mathy te Brussel!

GULIELMUS CAROLUS DI MARTINELLI X WILHELMINA VAN KAKERCKEN 

1661-1710 (11 kinderen) 1663-1728 

1) Cecila 3) Antonio 

2) Jacobo- 1687-1748 

Ludovico X 

Maria Elisa 

Mathijs 

Jean Antoine Guillaume, oudste van 10 kinderen 

1730-1818 

X 

Maria Christina de Weerdt 

14 kinderen 

1) Marie Agnes 

2) Jean Guillaume 

1757-1821 

3) Jean Leopold 

4) Anna Christina 

5) Vincent 

6) Catherine Therese 

7) Anne Elisabeth 

1) Jean Louis Guill. 

1799-1870 

2) Theodore Frederic Guill. 

3) Pierre Paul 

1801-1872 

1803-1870 

4) Marie ° 1804 

5) Fran goise-Adelaide 

Frederik 

1876-1900 

4) Jacobo Gulielmo 5) Maria 6) Joannes 7) Barbara 8) Genoveva 

X 9) Ysabella Elisa 

Elisabeth Van Es 10) Joanna Theresia 

11) Ysabella Clara 

8) Michel Joseph 

X 

Coleta Goedts 

Felix-Theod. Adrien 

X 

Anna M. Vanderveken 

Thomas 

Marguerite J. M. V. 

1878-1947 

X 

Louis Mathy 

Marguerite Eeman- 

Mathy 

9) Guillaume Antoine 

1770-1825 

X 

Anne-Marie Peeters 

7 kinderen 

6) Guillaume Leopold 

1808-1872 

X 

Catherine Wellens 

1804-1890 

Marie Pierre Fr. Leopold 

1835-1912 1840-1893 

Albert 

Rodelolf 

1889-1958 1881-1933 

X 

Mathilde Appels 

! 

Paula Berchmans- 

Di Martinelli 

Frederik Jan Willem 

1842-1903 

X 

Julie M. Jos Viet. Delvaux 

1855-1895 

10) Franchise Sophie 

1771-1847 

X 

J. F. B. Schenaerts 

11) Carlo Jos. Leop. 

12) Joseph Leop. 

13) Albert Vincent 

14) ? 

7) Anne-Marie (uit 2ehuw.) 

1811-1884 

X 

Jean Fr. Noel 

1813-1880 

Anna 

Henriette Marie Paul 

1883-1962 

X 

1885-1969 1889-1908 

Leon de Hasque 

Gabrielle de Roode 

Hasque


vergemakkelijken, geven we op de bladzijde hiernaast de gedeeltelijke 

stamboom van de Di Martinelli's. 

Bijzondere dank is verschuldigd aan mevrouw M. Eeman-Mathy, 

die steeds bereid bleek de nodige inlichtingen te verschaffen, fotocopieen 

te laten vervaardigen en een drukke correspondentie te 

voeren betreffende haar familieleden. Vervolgens ook aan de stadsarchivarissen 

G. van der Linden en E. Peeters en him medewerkers, 

en aan de hoofdambtenaar van de burgerlijke stand te Diest voor 

hun herhaalde en belangeloze medewerking. 

DE DI MARTINELLI'S IN DEN HAAG 

De eerste van de Di Martinelli's die zich in Diest zou vestigen, 

vinden wij aangeduid als Guillelmus Carolus2. Geboortig uit 

Gent, moet hij al op vrij jeugdige leeftijd naar den Haag zijn 

gekomen. Op 21-jarige leeftijd huwt hij daar met een twee jaar 

jonger meisje uit Noord-Brabant3. In de betreffende documenten 

wordt haar familienaam, evenals de zijne, op verschillende wijze 

geschreven ; bovendien verwisselt zij daarin van voornaam. 

Op 6 augustus 1682 werd dan in de huiskapel van de franse 

gezant in den Haag door de augustijnerpater Carol Limojon het 

huwelijk ingezegend tussen Guillelmus Carolus Martinely en 

Guillelmina van Kakerque4. De bruidegom staat vermeld als zoon 

van Carolus en als Gandavensis, dus in Gent geboren. De bruid is 

de dochter van de weduwe Peternella van Deyck, afkomstig uit 

2 Volgens de familieoverlevering moet een Di Martinelli, afkomstig uit Genua 

kapelmeester zijn geweest aan het Engelse hof en is het geslacht dus van Italiaanse 

oorsprong Opmerkelijk is wel, dat Guglielmo Carlo nog op een van zijn composities 

schreer : ,,Itahano per la vita", en dat hij aan zijn kinderen Italiaanse voornamen gaf 

d In het doopboek van de parochie Sint-Michiels-Zuid te Gent staat Gulielmus 

Carolus Martinel, tweede kind van Carolus Martinel en Maria De Meyer, ingeschreven 

als geboren op 12 juni 1661. Aldus de inlichting van stadsarchivaris te Gent 

J. Decavele, op 5.2.1975. Bij zijn huwelijk moet Gulielmus Carolus dus 21 jaar zijn 

geweest; waarschijnhjk zijn bij de huwelijksinschrijving bij vergissing de leeftijden 

van bruid en bruidegom met elkaar verwisseld, daar hij daar als 19-jarige zii als 

21-jarige vermeld staat. ' } 

4 Dit zal wel een van die gevallen zijn geweest, waarin de kapelaan, meestal een 

buitenlandse regulier, van een der gezantschappen van de katholieke mogendheden 

een pastoorsfunctie uitoefende ten gunste van de katholieken der stad Dit tot groot 

ongenoegen van de pastoors der staties en ondanks de herhaalde afkeuring van de 

Propaganda Fide. Zie : P. Polman, Katholiek Nederland in de 18e eeuw, Hilversuro 

1968, I, biz. 232. '

84 De Famiiie DI MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 

oppidi Scaick in regione Rauestin, dat is het dorp Schayk in het 

Land van Ravestein. 

Zelf schreef Guglielmo Carlo op een muziekblad de namen van 

zijn kinderen op, in de volgorde van hun geboorte. Als eerste geeft 

hij aan ,,Cecila" ; zij staat in de Haagse doopboeken niet vermeld. 

Bij dit kind, evenals bij drie andere, wordt door hem alleen de 

voornaam opgegeven en ontbreken verdere bijzonderheden. Bij de 

overigen geeft hij bovendien de geboortedatum aan en de kerk 

waar zij gedoopt zijn; soms tevens de namen van de peter en 

meter. In het geheel zouden het volgens dat document 10 kin 

deren zijn. Het doopboek van de St. Sulpitiuskerk te Diest bevat 

echter nog een elfde, Joanna Theresia, gedoopt op 29 december 

1697. Misschien is dit kind reeds vroeg overleden. Van de overige 

te Diest geboren kinderen worden daar echter geen namen vermeld. 

Mogelijk was Gulielmus Carolus naar een andere parochie te Diest 

of in de omtrek verhuisd. Dit lijkt aannemelijk, omdat ook de 

sterfdatum van hemzelf in 1710 en die van zijn echtgenote in 1728 

in de overlijdensboeken van de St. Sulpitius niet staan vernoemd. 

Bij wat hij noemt het tiende kind, ,,Ysabella Clara", geeft hij aan : 

,,gedoopt in de St. Jacobkerke, op 10 mei 1702" (te Leuven). 

Thans over de gegevens in de Haagse doopboeken. Op 25 juli 

1686 werd in de z.g. oud-katholieke kerk gedoopt Jacob Ludovicus, 

zoon van Gulielmus Martinelli en Willemyna. Deze kerk is de 

seculiere statie St. Augustinus aan de Juffrouw-Idastraat, waarvan 

de pastoor in de eerste helft der 18e eeuw voor de oud-katholieke 

kerk zal kiezen5. 

Op 30 augustus 1687 werd in de katholieke kerk aan de Nobel- 

straat, de statie van de jezuieten in den Haag, gedoopt Antonius, 

zoon van Guilielmus Martinelli en Wilmina van Kakercken. Op 

1 juni 1689 Jacobus Guilielmus, zoon van Guilielmus Martinelli 

en Catharina van Cakerkcen, en op 7 juni 1692 Maria, dochter van 

Carolus Martinelli en Petronella van Kakerken. Deze twee kin 

deren werden ook in de statie aan de Nobelstraat gedoopt6. 

5 Zie L. J. Rogier, Geschiedenis van het Katholicisme in Noord-Nederland in de 

16e en lie eeuw, A'dam, 1946, II, biz. 390. 

6 Inlichtingen van H. M. Mensonides, gemeente-archivaris te Den Haag, op 

2.1.1975. Dat in elk van die gevallen met de ouders steeds dezelfde personen zijn 

bedoeld blijkt wel uit het doopboek van de St. Sulpitius te Diest, waar zij op 

29 december 1697 worden genoemd als Wilhelmus Carolus Di Martinelli en


Omtrent het beroep van Gulielmus Carolus Di Martinelli in 

den Haag bezitten wij de volgende aanwijzingen. Er bestaat een 

notariele akte, verleden voor notaris Samuel Favon, bijna een jaar 

na de huwelijkssluiting van Guilielmus Carolus met Guillelmina 

van Kakerque. Hierin komt Augustin Fleury, mr. de Musique icy 

a la Haye, die van de Prins van Oranje (Willem III) toestemming 

heeft ontvangen om in zijn Theadre de la Commedie een opera 

en musique op te voeren, overeen met Sr. Charle Martinelli, aussi 

Mr. de Musique icy a la Haye, om over de gezamenlijke opvoering 

van deze opera en de financiele aspecten daarvan een overeen- 

komst aan te gaan7. 

Ook meerdere auteurs vermelden hem. ,,In 1682 zag den Haag 

een eigen opera, die reeds spoedig zelfs den steun van den Stad- 

houder kreeg. De leider was Ch. Martinelli, aanvankelijk met 

A. Fleury, die zich echter na een paar maanden terugtrok. Zij 

speelden niet altijd op het Buitenhof, maar in de tot schouwburg 

omgebouwde kaatsbaan in de Casuarisstraat. Het is echter niet 

zeker, of Martinelli het heeft kunnen bolwerken gedurende de drie 

jaren, waarvoor hij vergunning had. In 1688 was er tenminste een 

andere troep, die onder leiding van een zekere Des Bosses, van 

den Haag uit, ook voorstellingen in Amsterdam gaf" 8. En verder : 

,,De oudste notitie, die wij vonden, is uit het jaar 1682. Pastoor 

Moulart noteerde: Den 2 april an Mr. Hacquart gegeven 3 duca- 

tons. Het vermoeden is waarschijnlijk, dat deze man de organist 

was toen de zolder der oude pastorie nog als kerk dienst deed. In 

de maand October 1682 ontving de genoemde organist voor het 

laatst zijn honorarium, want de pastoor schrijft in zijn kasboek: 

en van hem afscheid genomen. Daarop laat hij volgen : Den 2 

November 1682 ben ik in accoord getreden met Mr. Martinelli 

voor 4 rijksdaalders per maand alles inbegrepen, ordinaria en extra- 

ordinaria (de gewone en de buitengewone diensten)"*. 

Wilhelmina van Kakerken. Op het reeds vernoemde muziekblad, bewaard in het 

familiearchief, vermeldt Guglielmo Carlo bij het vierde kind, Jacobo, dat deze 

muzikant is in Leuven en gehuwd met Elisabeth Van Es. Evenzo bij het zesde, 

Joannes, dat hij muzikant is in Parijs. Deze overleed in 1726 ; zijn muziekstukken 

worden in de archieven te Parijs bewaard. 

7 Den Haag : Notarieel Archief, 734, biz. 97. 

8 H. E. Van Gelder, s*Gravenhage in zeven eeuwen, A'dam, 1937, biz. 186. 

9 A. R. Heyligers, De Geschiedenis der Oud-Katholteke Gemeente van s'Gravenhage, 

1937, het hoofdstuk Het Orgel en de Organisten. W. Moulart kwam uit een 

adellijke familie geboren in Overijsel, bij Zwolle. Overleed te Den Haag 16 november

86 De Familie DI MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 

DE DI MARTINELLI'S IN DIEST 

Wanneer heeft Guilielmus Carolus Di Martinelli zich te Diest 

gevestigd ? Tot nu toe zijn er na 1692 geen verdere aantekeningen 

beschikbaar over zijn verblijf in den Haag. 

In het Resolutienboek van de stad weth en de raedt van Diest 

staat op bladzijde 147 v. het volgende : ,,Op den 8 me mey 1695 

is mr Guilielmus Carolus Di Martinelli bij pluraliteyt van voisen 

bij weth ende raedt gecosen tot rector van de scholen, om het selve 

voor den tijds van drij iaeren te bedienen, naer welcken tijds die 

van weth ende Raedts van iaer tot iaer hem opsegghen sullen 

hebben, op conditie dat den voorss. mr martinelli twee coralen sal 

leeren spelen op de violonce, ende voorts op de conditien, waer op 

die mrs van Erp en Bonckers sijn aengenomen, ende andere noch 

naerder op te stellen, ende in cas die stadts het rectorschap quame 

te separeren van het sanghmeesterschap, of eenen assistens te 

stellen, sal die gagie van het rectorschap vermindert worden ter 

somme van vijfentwintich pattacons". 

Daaruit blijkt in, ieder geval, dat Di Martinelli zich in 1695 te 

Diest moet hebben bevonden10. 

In het Poirtersboek van Diest komt evenwel de naam van 

Guilielmus Carolus Di Martinelli niet voor n. Afgezien nog van 

het feit, dat de jaren tussen 1688 en 1703 niet bij het opschrift 

van dit boek staan vermeld, behoeft dit ook voor het overige niet 

te verwonderen. Het was namelijk gewoonte, dat de stad aan 

bepaalde vooraanstaande personages, zoals dokters of apothekers, 

of aan personen die een ambacht uitoefenden, dat in de stad nog 

niet vertegenwoordigd was en in een behoefte voorzag, gratis het 

poorterrecht verleende. In zulk een geval staan zij niet in het 

poortersboek opgetekend, omdat dit boek vooral een fiscale functie 

had. Er moest namelijk een bepaalde som worden gestort ter verkrijging 

van het poorterschap en bovendien een borgtocht worden 

1686. In 1682 werd hij door de apostolische vicaris J. Van Neercassel aangesteld 

tot pastoor-missionaris te Den Haag in de Juffrouw-Idastraat. Hij was een vriend 

van Hugo Van Heussen, die hem dan ook hoog prijst om zijn ijver en arbeid, zijn 

welsprekendheid en vriendelijkheid. Hij overleed vroegtijdig na vier of vijf jaar 

pastoraat. Nieuw Ned. B'togr. Woordenb., VIII, 1184-1185. 

10 S.A.D., nr. 7, folio. 

11 Poirtersboek van Diest, 1684-1687 ; 1704-1743 ; 1743-1784 ; 1783-1790.


betaald of een waarborg worden gegeven, dat men in geval van 

ziekte niet tot last kwam van de stad. Wie gratis poorterrecht 

verkreeg, was van deze verplichtingen vrijgesteld. 

Volgens de klapper op het register Geboortens 1385-1796 van 

de St. Sulpitiuskerk te Diest staat op 29 december 1696 de geboorte 

ingeschreven van Joanna Theresia ; in het doopboek zelf staat 

echter 29 december 1697, zodat Di Martinelli minstens in 1697 

inwoner van Diest moet zijn geweest12. 

Wei staat zijn zoon Antonio in het bovengenoemde Poirtersboek 

van Diest opgetekend. ,,Antonius di Martinelli gebortich van 

s'gravenhage getraut met Maria Matthijs van Diest heeft de Eedt 

gedaen als poirter deser stad en heeft gestelt zijn woonhuys tot 

assurantien als in het schepenregister. act 14 december 1734" 13. 

Hij was op 25 augustus 1728 gehuwd met Maria Elisa Matthijs 

uit Diest. Van deze Antonio, de tweede zoon van Guilielmus 

Carolus stamt rechtstreeks de familietak af, waarvan er verschillenden 

een belangrijke rol zullen spelen in het openbare leven te 

Diest en ook in de geschiedenis van de kerk en het klooster, die in 

1845 in het bezit zouden komen van de kruisheren. Van zijn tien 

kinderen werd Jean Antoine Guillaume als oudste op 27 juli 1730 

geboren. Hij zou ruim 88 jaar oud worden en gedurende vieren- 

zestig jaar notaris te Diest zijn. Hij huwde 24 juli 1755 met de 

eenentwintigjarige Maria Christina Deweerdt, die hem veertien 

kinderen zou schenken. Dertien ervan staan vermeld in de klapper 

op het geboorteregister van de St. Sulpitius. Op Maria Agnes 

volgde 15 September 1757 Jean Guillaume ; beiden zouden ongehuwd 

blijven. Jean Guillaume was een bekwaam man en goed 

katholiek, die in bewogen tijden grote diensten zou bewijzen aan 

zijn medeburgers. Hij was een belangrijke figuur in de politiek 

12 Zoals bekend, had de Franse Revolutie door de wet van 20 September 1792 

alle bewijskracht ontzegd aan de tot dan toe door de geestelijkheid gehouden 

registers. Bovendien schreef de Code Napoleon (1804) voor, dat er openbare 

registers van de burgerlijke stand zouden worden gehouden. In 1840, dus nadat 

Belgie zich in 1839 officieel had afgescheiden van het verenigde koninkrijk der 

Nederlanden, wilde het zijn eigen registers van de burgerlijke stand opbouwen. Aan 

de pastoors werd daartoe opgedragen om klappers te vervaardigen op de oude 

kerkelijke doop-, trouw- en overlijdensregisters. Dit tijdrovende en secure werk moest 

aanvankelijk kosteloos worden verricht; zodoende bleef het gewoonlijk achterwege. 

Naderhand werd overgegaan tot het geven van een vergoeding. De klappers van de 

St. Sulpitiuskerk, de hoofdkerk van Diest, zijn omstreeks 1850 ontstaan 

13 biz. 79.


tijdens de Brabantse Omwenteling. Gedurende de inlijving van 

Belgie bij Frankrijk vertegenwoordigde hij zijn stad en zijn vaderland 

op verantwoordelijke en hoge posten. In 1777 ging hij naar 

de universiteit van Leuven, waar hij op 23 augustus 1784 de 

doctorsbul in de beide rechten behaalde. Daarna bleef hij er enkele 

jaren als repetitor werkzaam. In een brief van 21 September 1784 

schreef zijn vroegere professor in het kerkelijk recht, M. Goossens, 

dat hij van plan was aan de regering voor te stellen, dat Di 

Martinelli zijn middaglessen zou overnemen. Jean werd een van 

de voormannen der politieke beweging, die gericht was tegen het 

despotisme van keizer Jozef II, die ook de universiteit van Leuven 

naar zijn hand wou zetten. Met de meeste stemmen kwam hij in 

het bestuur van de verzetsgroep, gevormd op 2 december 1792 en 

bestaande uit vijfentwintig personen : hoogleraars, priesters en 

anderen. Toch keerde hij weldra naar Diest terug; zijn familieleden 

en zijn geboorteplaats hebben hem steeds na aan het hart 

gelegen. Ook als advocaat te Diest begaf hij zich in de politiek als 

tegenstander van de oostenrijkse regering onder Jozef II. Zijn 

staatkundige opvattingen waren die van de Vonckisten : democratisch, 

liberaal. Dit in tegenstelling tot de Nootisten of Etatisten, 

die wel hun vaderland van de oostenrijkse overheersing wilden 

bevrijden, maar als ideaal nastreefden om daarin de oude staten- 

regering te herstellen. De Vonckisten echter eisten in de staats- 

regeling een ruim aandeel van de derde stand, in overeenstemming 

met de politieke opvattingen van Montesquieu en met de begin- 

selen van vrijheid, gelijkheid en medezeggingschap die in de 

Franse Revolutie hadden gezegevierd. In politiek opzicht hebben 

zij daarom aanvankelijk de Fransen als de bevrijders van Belgie 

beschouwd. Zijn aanhang vond het Vonckisme vooral onder de 

intellectuelen : dokters, apothekers, advocaten, en onder de koop- 

lieden. Zij waren republikeinsgezind en werden ook wel volks- 

gezinden of progressisten genoemd. 

De kopstukken zowel van de Nootisten als van de Vonckisten 

weken uit naar Noord-Brabant en Zeeland en bereidden daar de 

strijd tegen Oostenrijk voor. In mei 1789 werd te Breda een 

monsterverbond gesloten tussen de Etatisten en de Democraten, 

dat door wezenlijk verschil in staatkundige opvattingen niet lang 

stand zou houden. Er werd nu een leger van vrijwilligers gevormd.

De Familie Dt MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 89 

De bekwame en ervaren beroepsmilitair Jan Andries van der 

Meersch, die als luitenant-kolonel het oostenrijkse leger verliet, 

werd tot opperbevelhebber aangesteld, met de rang van generaal- 

majoor. Eind October viel dit leger de Kempen binnen, en in een 

paar weken waren de Oostenrijkers uit Belgie gevlucht of ver- 

jaagd14. 

In juli van datzelfde jaar ontstond te Diest een zogenaamd 

,,patriottenkorps", dat bewapend en geoefend werd en eigen uni- 

formen droeg. Het doel ervan was om in die roerige tijden de 

rust en de veiligheid van de inwoners te beschermen tegen de 

,,quaetwilligen". Het bataljon was 80 man sterk. Men zou het als 

een soort burgerwacht kunnen beschouwen, welke zorgde voor de 

openbare rust en de bezittingen van de burgers beschermde. Er 

valt echter niet aan te twijfelen dat zij onder de ,,quaetwilligen" 

ook Jozef II en zijn aanhangers rekenden. Dit blijkt duidelijk 

wanneer, bij het uitbreken van de Brabantse Omwenteling, zich 

leden van dit korps aansluiten. Op 24 november 1789 veroverde 

generaal van der Meersch Diest, waar hij tot 26 november bleef. 

Zijn doel was, de bevolking van Diest aan te zetten tot de opstand 

tegen Oostenrijk. Op 2 december keerde hij in de stad terug, die 

hij op 13 december weer verliet. Twee broers van Jean Guillaume 

Di Martinelli sloten zich bij het leger van Van der Meersch aan: 

Jean Leopold en Vincent. Hun namen staan in het geboorteregister 

van de St. Sulpitius ingeschreven, respectievelijk op 19 augustus 

1759 en op 9 September 1762. In het stadsmuseum van Diest 

bevindt zich een fraai portret van Jean Leopold. Hij is ten voeten 

uit geschilderd, in het uniform van onder- of tweede luitenant der 

dragonders van Diest. Op 22 december 1789 vertrok Vincent met 

17 man naar Leuven om zich bij hun compagnie te voegen 15. Deze 

compagnie stond onder bevel van zijn latere zwager Jan Frans 

Bartel Schenaerts 16. Schenaerts was tweede kapitein geweest in het 

14 D. Dubois, Het oude Diest, Diest, 1934, biz. 230-231. Biographie nationale, 

Brussel, 1897, t. XIV, col. 590-596 : ,,Mersch (Jean Andre Van Der)". 

15 F. J. W. Di Martinelli, Diest in den Patriottentijd, Gent-Diest, 1892, biz. 

88-93, en 98. 

16 J. F. B. Schenaerts, geb. te Aarle-Rixtel 20 September 1759 is overleden te 

Diest 29 januari 1840. Van 1830-1836 was hij burgemeester van Diest. Hij was 

gehuwd met Franchise Sophie Agnes Di Martinelli, die volgens het bevolkingsregister 

te Diest 1846-1866(7) op 30 december 1847 als zijn weduwe is overleden.


Diesterse patriottenkorps en thans kapitein in het leger van ,,Bra- 

bant en de Verenigde Staten van BelgJe". 

De veldtocht verliep snel en voorspoedig, en de Verenigde Staten 

van Belgie werden uitgeroepen. Toch zou die vrijheid en onafhan- 

kelijkheid maar van korte duur zijn. Oorzaak van deze mislukking 

was op de eerste plaats de diepe onderlinge verdeeldheid tussen de 

Nootianen en de Vonckisten over de regeringsvorm van de nieuwe 

republiek. Bovendien wilden de mogendheden — Engeland, Pruisen 

en Noord-Nederland - de Zuidelijke Nederlanden veilig in oosten- 

rijkse hand zien, als een nieuwe barriere tegen een dreigend revo- 

lutionair Frankrijk en kozen daarom de partij van Oostenrijk. 

Omstreeks 7 december 1790 was dit weer volkomen meester in 

Belgie. Vijf dagen later werd er een accoord met de opstandigen 

uitgevaardigd. De oude orde, het federalisme, werd hersteld. De 

Statisten of Nootianen kregen dus hun zin. Maar de Vonckisten 

bleven zich als democraten daartegen verzetten en het volk koos 

steeds meer hun partij ; er volgden hevige relletjes in februari 

1791. 

De Di Martinelli's vallen dus als aanhangers van de democra 

tische idealen te beschouwen. Wei moet hierbij rekening worden 

gehouden met het feit, dat er onder de democraten veel verscheidenheid 

van opvattingen voorkwam. Nadat de richting van de 

Vonckisten of democraten de nederlaag had moeten lijden tegen 

die van de traditionalisten of statisten, weken verschillenden, die 

behoorden tot de radicale vleugel van de democraten, naar Frank 

rijk uit. Zij bleven ook na eind 1790 vasthouden aan hun ideaal 

van een democratische belgische republiek en werden op de duur 

voorstanders van annexatie bij Frankrijk van de Zuidelijke Neder 

landen. Het democratische revolutionaire beginsel, ongetwijfeld 

ook geradicaliseerd tijdens de emigratie, had bij hen de voorrang 

gekregen boven het nationale beginsel17. 

De Di Martinelli's hebben een dergelijke opvatting allerminst 

gedeeld. Wanneer zij de politieke ideeen van de Verlichting aan- 

hingen, dan was dit alleen in zoverre de verwezenlijking daarvan 

zou kunnen bijdragen om hun vaderland te bevrijden van het 

oostenrijkse despotisme en het tot een zelfstandige en democra- 

17 Dr. Max Lamberty, Twintig Eeuwen Vlaanderen, Hasselt, 1973, dl. IV, 

biz. 22.


tische republiek te maken. Bovendien waren zij overtuigde en 

vrome katholieken, die het antigodsdienstig optreden van de 

Franse Revolutie volstrekt afwezen. 

DE DI MARTINELLI'S TIJDENS DE INLIJVING 

VAN BELGIE (1795-1813) 

De Nationale Conventie heeft op 1 October 1795 Belgie ingelijfd 

bij de Franse Republiek. Samen met het groothertogdom Luxem 

burg, nederlands Limburg en Zeeuws-Vlaanderen vormde het 

tegenwoordige Belgie het zogenaamde ,,veroverde land". Het om- 

vatte 9 departementen, die elk weer onderverdeeld waren in 

kantons. Diest lag in het departement van de Dijle, dat Brussel 

als hoofdstad kreeg. De gemeenten werden bestuurd door een 

municipaliteit en een agent of commissaris van het uitvoerend 

bewind. Advocaat Jean Guillaume Di Martinelli werd te Diest in 

deze laatste functie aangesteld. Als tijdgenoot heeft dokter Jans- 

sens, die toen geneesheer was te Diest, een dagboek geschreven, 

dat waardevolle inlichtingen bevatte over al wat zich ter plaatse 

in die jaren van plundering en verdrukking, vooral op godsdienstig 

gebied, heeft afgespeeld. Jammer genoeg blijkt dit dagboek, on- 

danks veelvuldige nasporingen van de vorige stadsarchivaris G. van 

der Linden, al geruime tijd spoorloos te zijn. Gelukkig heeft F. J. 

W. Di Martinelli in zijn boek Diest in den Sansculottentijd daaruit 

veel geciteerd, zodat wij ons een vrij goed beeld kunnen vormen 

van de sympathieke rol die zijn voorgeslacht gedurende die bewo- 

gen jaren in Diest heeft gespeeld. 

Al spoedig werd duidelijk, dat de franse revolutionairen in de 

veroverde landen geen rekening wilden houden met de godsdien- 

stige gevoelens van de mensen en dezelfde antigodsdienstige maat- 

regelen met dwang en geweld doorvoerden als in hun eigen land. 

Ook in Belgie werden de kerken gesloten, de religieuzen verdreven, 

de kloosters en hun bezittingen verbeurd verklaard en 

openbaar verkocht. Op straffe van deportatie werd van de priesters 

de eed op de grondwet en daarmee op de Constitution du Clerge 

gevergd. 

In Diest waren er toen, behalve de kerk op het begijnhof, drie 

parochiekerken : die van St. Sulpitius, St. Jan de Doper en O. L.


Vrouw, waarvan de twee eerste collegiaal-kerken waren. Tot het 

concordaat van 1801 zou de hoofdkerk, de St. Sulpitius, bediend 

worden door de reguliere kanunniken van Tongerloo; de St. Jan 

was aan seculiere kanunniken toevertrouwd. Verder waren er nog 

de kloosters van de Alexianen, de Augustijnen, de Begarden, de 

Minderbroeders, de Celzusters en de zusters van het begijnhof. 

De sansculotte Delander werd 6 October 1795 tot commissaris 

over de kloosters benoemd door het middenbestuur18. Zijn taak 

was de roerende goederen van de kloosters te inventariseren, colla- 

tioneren en daarna verzegelen. Daarbij werd hij terzijde gestaan 

door Pottier, eveneens een franse sansculotte, die in de herfst van 

1794 vanuit Rijsel naar Diest was gekomen en daar als magazijn- 

bediende was aangesteld. Er was hem blijkbaar alles aan gelegen 

om bi] zijn superieuren in het gevlei te komen en zo promotie te 

maken. Dat is hem door dienstklopperij, afpersing van de bevol- 

king en meedogenloos jacht maken op de insermentes dan ook 

gelukt. Vanwege de onrust en de verontwaardiging, die de maat- 

regelen tegen de kloosters te Diest veroorzaakten, durfde men pas 

in de zomer van 1796 tot de verdrijving van de kloosterlingen 

overgaan. 

Tijdens dit schrikbewind hebben de Di Martinelli's zich moedig 

gedragen. Een voorbeeld voor de zijnen was daarbij notaris Jean 

Antoine Guillaume (1730-1818). Ofschoon reeds een man op 

jaren, nam hij het voor zichzelf en zijn gezin niet geringe risico om 

twee norbertijnen, die aan de St. Sulpitius verbonden waren, in zijn 

huis verborgen te houden, zodat zij in het geheim hun dienstwerk 

konden uitoefenen. Zijn neef Pieter Dominicus Alen, kanunnik 

van het St. Janskapittel te Diest, die geweigerd had de gevorderde 

eed af te leggen, heeft hij door zijn tussenkomst voor deportatie 

weten te behoeden w. Pottier, die te Diest de drijfjacht organiseer- 

de tegen priesters die de eed afwezen, schrijft aan N. Rouppe, zijn 

superieur bij het middenbestuur: ,,Op 19 juni (1796) heb ik mij, 

vergezeld van gendarmen, begeven naar het woonhuis van ge- 

noemde Dominicus Alen, gewezen kanunnik der parochie van 

18 Onder de door de Fransen ingevoerde bestuursvormen was het middenbestuur 

de instantie, die stond boven het kantonaal beheer. Het zetelde in de hoofdplaats 

van het departement van de Dijle (= Brabant). 

19 F. J. W. Di Martinelli, Diest in den Sansculottentijd, Gent-Diest, 1900, 

biz. 251-252.


St. Jan, onbeedigd priester, waar ik wist dat hij zich gewoonlijk 

bevond. Wij hebben hem inderdaad ontdekt in zijn kamer, op het 

St. Jansveld. Zijn neef burger Di Martinelli is mij komen betogen, 

dat die man zeer ziek was en daarenboven volkomen onbekwaam 

door een gezwollen been om naar Brussel vervoerd te worden". 

Deze bemiddeling heeft Pottier hem zeker niet in dank afgenomen. 

De belangrijkste figuur onder de Di Martinelli's is wel de reeds 

eerder genoemde Jean Guillaume, oudste zoon van de notaris. In 

november 1794 werd hij benoemd tot lid van het arrondissementsbestuur 

van Brabant te Brussel. Maar hij aanvaardde dit voorname 

ambt niet; hij gaf er de voorkeur aan om in zijn vaderstad te 

blijven. Na de annexatie van Belgie door Frankrijk werd hij tot 

commissaris van het uitvoerend directorium bij de municipaliteit 

van Diest benoemd en was als zodanig de voornaamste vertegenwoordiger 

in de stad van het nieuwe gouvernement. Dit stelde 

hem in staat zijn medeburgers goede diensten te bewijzen en, voor 

zover dat tenminste nog in zijn vermogen lag, hen tegen de franse 

willekeur te beschermen. Volgens de volkstelling van 1796 bedroeg 

het aantal inwoners van Diest toen 5653. 

Diest was een oud vestingstadje met een lang en interessant 

verleden. Vanaf de lie eeuw had het een eigen dynastie, het ,,Huis 

van Diest", nauw verbonden met de opkomst van de stad, waarvan 

het wapen thans nog het stadswapen is. In de tweede helft van de 

15e eeuw kwam de Baronie van Diest, Stad en Landen in het bezit 

van het Huis van Nassau en bleef dat tot aan de Franse Revolutie. 

Hendrik VIII van Nassau was, als kapitein-generaal, de bijzondere 

ambassadeur en de vertrouweling van keizer Karel V. Hij bouwde 

te Diest een nieuwe burcht, waarvan nog een derde is bewaard 

gebleven. In de 15e eeuw was Diest een bedrijvig stadje en wedijverde 

het met Leuven in de lakenhandel. Daaraan herinnert de 

schone Lakenhal, in gothische stijl, en enkele grote, I6e-eeuwse 

huizen in vakwerkbouw. Door de concurrentie van Engeland in de 

lakenhandel en door de godsdienstige troebelen in de I6e eeuw 

volgde een periode van economische achteruitgang en verval. Op 

27 mei 1602 werd Filips Willem, oudste zoon van Willem de 

Zwijger, feestelijk als Heer van Diest ingehaald. Hij nam zijn 

intrek in de ,,Burcht" of het ,,Hof van Nassau", aan de ingang


van de Warande. Niet alleen op godsdienstig, maar ook op sociaal 

en economisch gebied heeft Filips Willem veel gedaan voor de 

heropbloei van Diest20. Van die hernieuwde welvaart getuigen nog 

de vele oude en fraaie gevels die, relatief gesproken, te Diest het 

talrijkst zijn van heel Belgie. Ook tijdens het oostenrijks bewind 

bloeide handel en nijverheid in Diest weer op. Verschillende 

18e-eeuwse gevels van herenhuizen en brouwerijen herinneren 

daaraan21. 

Geen wonder, dat de Di Martinelli's £ier waren op het verleden 

van hun vaderstad, waarvan zij als mensen van ontwikkeling en 

smaak op de hoogte waren en genoten. Ofschoon ambtsbezigheden 

weldra zijn verblijf te Parijs en te Brussel noodzakelijk maakten, 

toch bleef Jean Guillaume di Martinelli zijn eigen huis en tuin te 

Diest in stand houden. Telkens, wanneer zijn bezigheden dit maar 

enigszins toelieten, keerde hij weer graag terug. Ook in den 

vreemde onderhield hij voortdurend contact met Diest, liet zich 

inlichten over de plaatselijke gebeurtenissen en behartigde de 

belangen van de inwoners. 

Op 13 april 1798 schreef Nicolas Jean Rouppe, commissaris van 

de uitvoerende macht bij de municipaliteit van Brussel, aan zijn 

ambtgenoot te Diest, advocaat Jean Guillaume Di Martinelli: 

,,Met waar genoegen herinner ik u onze vriendschap door u aan 

te kondigen, dat de kiesvergadering van dit departement (de Dijle) 

u zo even met een overgrote meerderheid, vertegenwoordiger van 

het volk bij de Raad van Vijfhonderd heeft benoemd,... in de 

hoop dat ge mij te Brussel zult komen bezoeken alvorens naar 

Parijs te gaan, geef ik u de kus der republikeinse broederlijk- 

heid" 22. 

Het officiele bericht van zijn benoeming ontving hij van het 

middenbestuur op 30 april 1798. De 4e mei, toen hij zijn post 

20 G. Van der Linden, Diest Oranjestadje, Diest, 1972. 

21 Voor fotomateriaal en vakkundige beschrijvingen van deze gevels en gebouwen, 

zie Bouwen door de eeuwen been, Inventaris van het cultuurbezit in Vlaanderen. 

Architectuur, dl. 1, Provincie Brabant - Arrondissement Leuven, Luik, 1971, biz. 

56-99- 

22 De Franse grondwet heeft in 1795 aan alle Franse burgers een uitgebreid 

kiesrecht toegekend : zij mochten volgens het censuskiesrecht niet alleen hun vertegenwoordigers 

kiezen in de wetgevende macht, bestaande uit twee Kamers : de 

Raad der Ouden (250 leden) en de Raad der 500, maar ook hun ambtenaren en 

rechters. - Dat recht kregen de inwoners van Belgie eindelijk in januari 1797. Zij 

mochten voor de eerste maal kiezen op 21 maart 1797 (Gesch. van Vlaanderen, 

dl. VI, biz. 31).


moest gaan bekleden te Parijs, vergaderde de municipaliteit van 

Diest in buitengewone zitting. Op de dag van zijn vertrek werd hem 

met een dertiental rijtuigen uitgeleide gedaan tot Leuven. Tevoren 

had men te Diest drie dagen achtereen te zijner ere een bal gehou- 

den, de eerste keer voor rekening van de municipaliteit. Pektonnen 

werden ontstoken, en de Toeterstoren23 stond vol pekfakkels. Het 

bal, waartoe alleen bijzondere persoonlijkheden waxen uitgenodigd, 

werd voorafgegaan door een concert. Aldus dokter Janssen in zijn 

Dagboek24. 

Voor een katholieke stad als Diest betekende het vertrek van 

advocaat Di Martinelli een groot verlies. Onmiddellijk daarna 

begaf Pottier zich naar Brussel en verzocht als diens opvolger tot 

commissaris van het uitvoerend bewind der municipaliteit van 

Diest te worden benoemd. Op 22 mei kon hij zijn benoemingsbrief 

als zodanig te Diest aanbieden. Deze sansculotte zou van dan af 

ongestraft zijn afpersingen bedrijven en met veel animo de op- 

drachten uitvoeren van de godsdienstvervolgers die zijn superieuren 

waren. 

De staatsgreep van 18 Brumaire jaar VIII (9 november 1799) 

was oorzaak van een ontijdig einde aan de wetgevende loopbaan 

van Jean Guillaume. Als voorzitter van de Raad van Vijfhonderd 

redde Lucien Bonaparte de staatsgreep van zijn broer door de 

vergadering van de Raad te St. Cloud, die de vogelvrijverklaring 

van Napoleon eiste, met militair geweld uiteen te jagen. In december 

werd Napoleon eerste consul en daarmee praktisch dictator. In 

zijn brieven schrijft Jean Guillaume enkel, dat de wet van 19 Bru 

maire, waardoor de Raad werd ontbonden, hem ten onrechte treft. 

De beweegreden hiertoe was immers, dat velen van zijn collega's 

zich schuldig zouden hebben gemaakt aan buitensporigheden en 

aanslagen in de zitting van de vorige dag. Maar zelf bevond Jean 

Guillaume zich toen te Diest. Naar Parijs teruggekeerd, verbleef 

hij er nog tot mei of juni 1800. Zoals hij schrijft, gaf hij er de 

23 In de l4e eeuw werd Diest omringd door bolwerken. Het waren aarden wallen 

met acht poorten en dertig schutstorens. De grootste en sterkste daarvan was de 

Toeterstoren, gebouwd in 1356. Hij stond op de Kakenberg, tussen de Leuvense en 

de Allerheiligenpoort. Bij de aanleg van de citadel in november 1843 moest de 

toren met buskruit worden ondermijnd, eer hij instortte. D. Dubois, Het oude Diest, 

biz. 26 ; F. Di Martinelli, Diest in den Patriottentijd, biz. 12. 

24 F. Di Martinelli, Diest in den Sansculottentijd, biz. 117-120.


voorkeur aan Parijs te verlaten, ondanks het vooruitzicht op een 

gunstiger benoeming die hij er zou kunnen krijgen, en bij zijn 

familie te Diest terug te keren. 

Op 6 juli 1800 werd hij tot rechter benoemd bij het hof van 

appel van de Dijle te Brussel; in het begin van de jaren 1800 tot 

lid der algemene raad van het departement de Dijle en van de 

bestuursraad der bijzondere rechtsschool te Brussel. Vervolgens 

ontving hij 30 april 1811 zijn aanstelling tot raadsheer bij het 

heringerichte keizerlijk gerechtshof, waar hij 20 mei voor de 

eerste maal zetelde. Hij weigerde het ambt van procureur-generaal 

bij het keizerlijk hof te Den Haag, waartoe hij 18 October 1811 

vanuit Parijs in een zeer vertrouwelijk en geheim schrijven was 

uitgenodigd door Beyts, de eerste voorzitter van het keizerlijk hof 

te Brussel. Na de val van Napoleon was hij raadsheer bij de Hoge 

Raad te Brussel en lid van de commissie tot wetsherziening. Uit 

dit alles blijkt duidelijk, hoe zeer zijn juridische bekwaamheid, ook 

door de franse regering, werd op prijs gesteld. 

In tegenstelling tot vele anderen heeft hij zijn katholieke beginselen 

nooit aan zijn carriere opgeofferd. Hij heeft gedaan wat in 

zijn vermogen lag om de godsdienstige belangen van zijn geloofsgenoten 

te behartigen ; geen wonder, dat hij onder de priesters 

vele vrienden telde. Zijn ambtsbezigheden noodzaakten hem te 

Brussel te blijven wonen. Maar zijn vacantie bracht hij steeds te 

Diest door. Hij genoot er van zijn fraaie huis, van de prachtige 

tuin met uitheemse gewassen, bomen en bloemen die hij er had 

aangelegd en van zijn kwekerijen in Webbecom en Gestel-Lummen. 

Op 8 October 1821 zou hij op vierenzestigjarige leeftijd te Brussel 

overlijden. 

DE DI MARTINELLI'S EN DE KERK VAN ST. BARBARA 

TE DIEST 

Evenals alle andere kerken en kloosters te Diest, werd ook die 

van de augustijnen in 1796 ,,genationaliseerd". Het procesverbaal 

daarvan is gedateerd op 1 Vendemiaire jaar V der republiek (22 

September 1796). Kort daarna werden zowel de kerk als het klooster 

publiek verkocht. Wegens de uitgestrektheid van het geheel


werd dit in verschillende percelen verdeeld, die afzonderlijk in 

veiling werden gebracht25. De publieke verkoper was M. Delander, 

commissans van de franse republiek. Het klooster werd verkocht 

aan J. J. Beu te Brussel voor 7500 francs ; de grote tuin en de 

aangrenzende gebouwen van de, augustijnen voor 6750 francs aan 

een zekere Incolle te Brussel, die ook het refugiehuis van de 

abdij van Averbode te Diest had gekocht26. Ofschoon de municipahteit 

van plan was om de kerk als decadaire tempel te gebruiken 

werd zij toch door het middenbestuur te koop aangeboden Delan 

der zelf heeft van deze kans gebruik willen maken ; voor welk 

bedrag is met bekend. In ieder geval blijkt hij er zich aan te hebben 

vergaapt; op de gestelde tijd was hij niet in staat de koopsom te 

betalen. Volgens de wet van 17 november 1798 verloor hij zodoende 

het eigendomsrecht. De kerk werd opnieuw geveild en aangekocht 

door advocaat Th. Di Martinelli27. Volgens inlichtingen 

van mevrouw M. Eeman-Mathy zou deze advocaat Felix Theodore 

heten en de zoon zijn van een jongere broer van Jean Guillaume 

In diens opdracht zou hij de kerk hebben gekocht28. Aangezien 

Jean Guillaume 8 november 1821 is overleden, zou de kerk dus 

voor die datum moeten zijn gekocht. Dat dit door een Di Martinelli 

gebeurde, was een gelukkige omstandigheid. Immers, gewoonlijk 

lieten de kopers zulk een kerk ofwel afbreken, ofwel er een 

paardenstal of pakhuis van maken, en het kerkmeubilair verwijderen, 

verkopen of vernielen. Aan de Di Martinelli's is het te 

, .2S.Het Plan routier de la ville de Diest, 1786, een getekende en met de hand 

bijgekleurde kaart, geeft duidelijk de toenmalige begrenzingen aan ân het Lrdn 

delijk de toenmalige begrenzingen aan ân het Lrdn 

SH^T1^11 ^T !?ebehoorde- Deze kaa« kaa« bevindt bevindt zich in het het stadsarchitf 

stadsarchitf 

van fenh^ ft**' 7£",**, °PPervlakte **» *" booster 214 roeden 

^Tra! ! h 114 roeden De kerk was 1155 voet lang en 50 voet breed. 

BntfSflTffi S^lttT^ tT^ °P °P he' V°°rmdi V°°rmdig A'^l Au^'y"^l^r te te Diest, 

J?A hT 'fT** U35 S«kere bescneede aengaende die kapelle van Sint Barbara nu 

zynde de kerke van de Paters Augustynen", gedateerd in 1699, staat te leze^ ' d"e 

va^1Sr^nt!n?erannenth(>ek va^1Sr^t!n?rnt def ^teIstraet' ^' eerti*ds *ds Ysêrkt Ysêrkt S^ S^ endi endi 

wJndeTc*ZfrA- JZf reIlenstfet eIltt tt0,e lS*"le, ll en wederom tot op der. hoek vande 

Warande tot over die Coremerkt, ende so voorts tot aen de Vuylbeek in weder zyde" 

F. J. Raymaekers, a.w., biz. 15. De Vuylbeek is gedempt bit de aanlee van de 

meuwe vestingwerken in de veertiger jaren van de vorige eeuw S 

2b F. Di Martinelli, Diest in den Sansculottentijd, biz 134 

1945 biz 192 ERS"°" VAN DER LlNDEN> De Kruish^ren te Diest 1845-1945, Diest, 

DerLÂlT de kCrk vo/mde" de t^n en ook het huis aan de Koestraat een 

IT wj" mevrouw Eeman-Mathy in haar correspondentie van 29.3.1974 en


danken, dat deze fraaie Barokkerk ook inwendig geen schade leed. 

Bovendien heeft advocaat Di Martinelli, daarmee ongetwijfeld 

handelend in de geest van zijn oom, de kerk weer opengesteld 

voor de katholieke eredienst Enkele jaren later werd zij echter 

opnieuw gesloten. Bij gelegenheid van het eeuwfeest der kerkwijding 

werd ze op 8 augustus 1825 door de erfgenamen van 

Di Martinelli geopend. Al werd er geen kerkelijke dienst gehouden, 

toch is zij die dag door de Diestenaren druk bezocht. 's Avonds 

werden er zelfs in de wijk vreugdevuren ontstoken2*. 

Op 26 februari 1845 werd bij notariele akte de kerk met grond 

en toebehoren aan de kruisheren verkocht en overgedragen voor de 

som van 12000 francs. Dit geschiedde door een kleinzoon van notaris 

Jean Antoine Guillaume Di Martinelli. Deze heette Theodore 

Frederic Guillaume (1801-1872), maar ondertekende als F. G. Di 

Martinelli. Blijkens de akte behoorde de kerk hem toe en was aan 

hem in deling toegevallen op 21 augustus 1839 30. Uit deze akte 

wordt ook duidelijk, dat de kerk toen nog volledig gemeubileerd 

was. Er is namelijk sprake van drie altaren, een communiebank, zes 

biechtstoelen, preekstoel, knielbanken, kerkstoelen, doxaal, orgel- 

kast, orgel, koorbanken, kasten, nog twee biechtstoelen, een troon, 

beelden, schilderijen, vergulde tafel met marmeren blad en verdere 

ornamenten van kerk en altaar31. 

Van hun kant verplichtten de kruisheren zich tot het houden van 

jaarlijks dertien plechtige jaargetijden voor de afgestorvenen van 

de familie Di Martinelli. 

Daags tevoren, 25 februari 1845, hadden de kruisheren reeds het 

oud-augustijnenklooster voor 17000 francs gekocht. Dit behoorde 

niet toe aan de Di Martinelli's, maar aan Theresia Maes, echtgenote 

van Nicolaas Rogge te Diest. Volgens de notariele akte van 

die datum verkocht zij aan de kruisheren ,,zekere gebouwen met 

den gronde op welke dezelve zijn getimmert, gestaen en gelegen 

binnen Diest, en paelende aan de voormalige kerk der Augustijnen 

of erfgenaemen Di Martinelli, aen de heer Franciscus Maes-repre- 

sentanten, aen Laurentius Coninckx, en aen de erfgenaemen Di 

Martinelli voornoemd ten Westen, aen Di Martinelli ten Noorden, 

29 F. Di Martinelli, a.w., biz. 110 ; 281. 

30 F. Di Martinelli, a.w., biz. 90-100. 

31 Voor een gei'llustreerde beschrijving van de St. Barbarakerk en haar thans 

nog aanwezige kunstschatten, zie De Kruisheeren te Diest 1845-1945, biz. 183-229.

De Familie DT MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 99 

aen de kattestraat en aen de nieuwe Graenmerkt ten Zuyden, 

en aen de Vrouwe comparante met haere behoudene Gebouwen en 

erven ten Oosten" 32. Het klooster lag dus van alle kanten ingesloten, 

en gebiedsuitbreiding was uitgesloten; wanneer dit wenselijk 

of nodig werd, zou het in een onvoordelige positie verkeren. 

Juist in verband hiermee zou het feit, dat het grondgebied van de 

Di Martinelli's ten westen en ten oosten grensde aan dat van het 

klooster, moeilijkheden veroorzaken, zoals wij nog zullen zien. De 

tuin en het huis grensende aan de Koestraat bleven in het bezit van 

de Di Martinelli's. 

DE KWESTIE OVER HUIS EN TUIN 

DER DI MARTINELLI'S IN DE JAREN 1870-1872 

Bij wijze van voorafgaande algemene opmerking dient er op 

gewezen, dat in die tijd de erfenissen onverdeeld bleven in de 

familie Di Martinelli33. Dit hield dus in, dat wat zij aan onroerend 

goed door erfenis verkregen, het bezit van hen alien tesamen was, 

tenzij bij notariele akte tot deling werd overgegaan. Dit kan 

hetgeen thans volgt beter verklaren. Het zal een voorname rol 

spelen in het geschil tussen de Di Martinelli's en de kruisheren, 

dat in 1870 ontstond en eerst dertig jaren later op een voor beide 

partijen bevredigende manier werd opgelost. 

Zoals steeds bij bezitsconflicten, had ook deze kwestie haar 

voorgeschiedenis. Guillaume Antoine Di Martinelli, in 1770 geboren, 

was het negende kind van notaris Jean Antoine Guillaume. 

Negenentwintig jaar oud, huwde hij op 29 april 1799 met Anne 

Marie Peeters, die bij de volkstelling van 1810 als reeds overleden 

wordt vermeld. De kinderen uit dit gezin, die bij deze gelegenheid 

worden opgenoemd, zijn : Frederic, 9 jaar ; Paul, 7 jaar ; Leopold, 

2 jaar ; Marie, 6 jaar. Het oudste kind, Jean Louis Guillaume, dat 

16 mei 1820 zou overlijden, ontbreekt hier ; misschien verbleef het 

toen elders. In de familiestamboom staat verder een Frangoise 

Adelaide als dochter van Guillaume Antoine, zonder nadere gegevens 

over de datums van geboorte en overlijden. Ten slotte komt 

32 A.K.D., 06.1. : 28. De Kruisheeren te Diest 1845-1943, biz. 80-87. 

33 Brief van mevrouw Eeman-Mathy, gedateerd op 12.4.1974.

100 De Familie Dl MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 

in die stamboom nog een Anne Marie voor, die geboren is op 

25 maart 1811. Wij weten, dat Guillaume Antoine hertrouwd is ; 

het moet dus het eerste kind uit zijn tweede huwelijk zijn. Anne 

Marie trouwde met Jean Francois Noel34. Als diens weduwe zal 

zij 16 februari 1884 te Diest overlijden. 

De kinderen van Guillaume Antoine, die zo vroeg hun moeder 

moesten missen, werden door zijn ongehuwde zuster Anne Elisa 

beth (1766-1850) opgevoed in het huis aan de Koestraat. Ook als 

volwassene zal Frederik daar voor zijn huwelijk blijven wonen. 

Huis en tuin waren een erfenis van advocaat Jean Guillaume, die 

zoals reeds gezegd 8 november 1821 ongehuwd te Brussel is 

gestorven. In dit huis, toen bewoond door twee van zijn ongehuw 

de zusters, werden de kinderen opgenomen. Bij de volkstelling van 

1 januari 1841 staan, als wonende in een huis, opgegeven : de twee 

tantes Anne Christine (79 jaar) en Anne Elisabeth (74) ; en 

verder: Frederic Guillaume, 39 jaar en candidaat-notaris ; Pierre 

Paul, 36 jaar en schrijnwerker; Guillaume Leopold, 31 jaar en 

zonder beroep. Dit laatste klinkt wel merkwaardig, aangezien 

Guillaume Leopold gehuwd was met Catherina Wellens en in 1840 

reeds twee kinderen had. Bij de volkstelling van 1846 staat als zijn 

beroep aangegeven dat van landbouwer ; ook dat hij gehuwd is 

met Catharina Wellens en drie kinderen heeft: Marie, 11 jaar ; 

Pierre Leopold, 6 jaar, en Frederic, 4 jaar oud. 

In 1870 zal er een geschil ontstaan tussen de Di Martinelli's en 

de prior van de kruisheren, Herman van Giersbergen. De oorzaak 

daarvan was als volgt. Theodore Frederic Guillaume, Pierre Paul en 

Anne Marie Noel-Di Martinelli waren gezamenlijk eigenaars van 

het huis en de tuin. Tante Anne Elisabeth had, voor haar overlijden 

in 1850, het huis en de tuin aan hen geschonken als legaat. Buiten 

medeweten en instemming van de anderen heeft Theodore Frederic 

Guillaume nu op 20 mei 1870 huis en tuin verkocht aan Herman 

van Giersbergen, derde prior van de kruisheren te Diest (1869- 

1886). Volgens de akte van verkoop moest daarvoor de som van 

17000 francs worden betaald en namen de kruisheren de verplichting 

op zich tot het houden van vier jaargetijden voor de familie- 

34 Jean Francois Noel, geboren te St. Denis, 18.2.1813 ; overleden te Diest, 

20.9.1880. Lakenhandelaar.


leden en voor dokter Bollekens, een vriend, van de familie, tegen 

een bedrag van 500 francs kapitaal35. 

Jammer genoeg is er een hiaat in, de kloosterkroniek van Diest 

van 1858 tot 1923. Het zou namelijk interessant zijn te weten, 

welke lezing prior van Giersbergen eventueel van dit geval heeft 

gegeven. Ook andere aanwijzingen daaromtrent ontbreken in het 

archief van Diest. In ieder geval is het zeker, dat de kruisheren 

van Diest grote geldzorgen hadden en dat de Orde weinig of niets 

kon doen om deze te verlichten. Van de drie priesters, die in 1845 

de nieuwe stichting waren begonnen, was in 1870 het aantal bewo- 

ners van het klooster uitgegroeid tot ongeveer twintig : 15 priesters 

en 4 broeders, nog niet meegerekend degenen, die wegens assistentie 

buitenshuis vertoefden. Er was niet alleen gebrek aan geld, 

maar ook aan ,,Lebensraum". Wegens primitieve behuizing van 

het bestaande college van het H. Kruis en het steeds groeiend 

aantal leerlingen moest noodzakelijk nieuw gebouwd worden, 

hetgeen dan ook al in 1871 zou geschieden. Een deel van de aangekochte 

tuin werd daarbij als ruimte voor de uitbreiding van de 

gebouwen gebruikt. 

Wij kunnen ons voorstellen met welke gevoelens van opluchting 

en vreugde magister-generaal Van den Wijmelenberg deze gun- 

stige oplossing begroette. Vanuit Rome, waar hij als generaal van 

een exempte orde het eerste Vaticaansi concilie bijwoonde, gaf hij 

bij herhaling daarvan blijk. Het was het mooiste geschenk dat 

hem, bij het zilveren bestaansfeest van het klooster, als stichter 

ervan kon worden aangeboden. 

In het archief van het klooster bevindt zich een exemplaar van 

een afzonderlijke overeenkomst, die eveneens op 20 mei 1870 

gesloten werd tussen prior Van Giersbergen en candidaat-notaris 

Frederic Di Martinelli36. Zij betreft de verkoop van de tuin door 

Frederic Di Martinelli aan prior Van Giersbergen. Deze zal met 

ingang van 1 januari 1872 in het bezit komen hiervan, aan 300 

35 A.K.D., 06.25.3. : 12. 

36 A.K.D., 06.17. : 3. De tuin zou per 1 januari 1872 in het bezit van de 

kruisheren komen. De verkoper zal echter zijn leven lang ongestoord het gebruik 

ervan mogen behouden. Volgens L. Honhon was de tuin tevoren het eigendom 

geweest van F. Di Martinelli, maar had deze de kruisheren toegestaan er gebruik 

van te maken.

102 De Famiiie DI MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 

francs per jaar. De verkoper zal echter zijn leven lang ongestoord 

het gebruik van de tuin mogen behouden37. 

Natuurlijk werd de magister-generaal H. Van den Wijmelenberg 

aanstonds op de hoogte gesteld van dit heugelijk nieuws. Er was 

een resultaat bereikt, waarover reeds maandenlang onderhandeld 

was. Uit zijn brief van 5 maart 1870 blijkt immers, dat; Van den 

Wijmelenberg reeds voor zijn vertrek naar Rome de prior van 

Diest en de heer Di Martinelli te St. Agatha had verwacht; hij 

hoopt na zijn terugkomst nog die eer te hebben38. 

Op 12 juni 1870 schrijft hij aan prior van Giersbergen als volgt: 

,,Dank zij UHE. voor de mededeeling en bemerking van het groote 

Diestersche Kruisheeren-nieuws, van den aankoop van het groote 

huis, klein huis, schuren, stallen, achterstal, bakkerij, waschhuis, 

poort en geheel den hof, alsook van de quitancie van 25 jaren 

- huur van den hof ~ Dank zij ook aan Mijn Heer F. Dimartinelli 

voor diens schoonen en zekeren act, die en voor hem en voor ons 

geruststellend en voordeelig is ; ik heb reeds op de graven der 

Apostelen gebeden en zal het nog doen, vooral op den 3 July, op 

den feestdag van het H. Bloed van onzen Zaligmaker, opdat de 

kracht van dat allerheiligst bloed de kracht zijns levens vermeer- 

dere en zegene ; ik geef hierom ook volgaarne toe aan de commu- 

niteit om op dien dag in zijn huis iets op zijne gezondheid te 

gebruiken op voorwaarde dat de confraters op dien dag hem in 

hunne gebeden gedachtig zijn en hem voorop in mijnen naam 

feliciteren; feliciteer hem ook over de goede gesteldheid zijns 

broeders P. Dimartinelli, die reeds een begin van zegen heeft aan- 

gebragt en zeg hem dat wij zullen bidden dat deze meer en meer 

moge toenemen ; herinner hem nog eens aan de exter, die hij voor 

25 jaren in den boom van den tuin had zien zitten, met haren 

staart buigdew (sic) en hem door haar geluid scheen toe te spre- 

ken: 'Hier op deze plaats moeten Heeren komen in het wit en 

zwart gekleed, zorg daarvoor', en nu wordt dit alles zoo schoon 

en sprekend bewezen !"OT. 

Een brief van Van den Wijmelenberg van 19 juli 1870, waarin 

hij zijn plannen voor de terugkeer naar St. Agatha meldt, eindigt 

37 Idem. 

38 A.K.D., 06.25.3. : 9/. 

39 A.K.D., 06.25.3. : 13.

De Familie Dt MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 103 

aldus: ,,Bid goed voor ons op onze reis, groet alle confraters en 

vooral den Heer F. Dimartinelli, en zeg hem dat ik op den 3 July 

eenen gezondheids-schok gevoeld heb en dat ik hen alien bij de 

graven der H.H. Apostelen zal indachtig zijn" *°. 

Toch zou de vreugde maar van korte duur zijn. Advocaat en 

candidaat-notaris te Diest Frederik Jan Willem Di Martinelli 

(1842-1903) kwam namelijk ruim een half jaar later door toeval 

tot de ontdekking van hetgeen zich op 20 mei had afgespeeld41. 

Tijdens een onderhoud, dat Frederik op het registratiebureau te 

Diest had met ontvanger Henry, bracht de laatste het gesprek op 

oom Frederic. Zonder iets kwaads te vermoeden vertelde hij, dat 

hij de oom sinds lang niet meer had gezien, inzonderheid sinds hij 

de minuut der koopakte van het huis ter registratie had gebracht. 

Hoe dit gesprek zich verder ontwikkelde, geeft Frederik als volgt 

weer: ,,Van welk huis ?", vroeg ik. ,,Van het huis waar hij 

woont", antwoordde mijnheer Henry, ,,weet ge niet, dat hij het 

aan de kruisheeren heeft verkocht ?." ,,Ik moet u bekennen, dat ik 

er geen steek van weet", was mijn antwoord. ,,Welnu", hernam 

de ontvanger, ,,omdat mijn loslippigheid bijna volledig is, wil ik 

haar voltooien. Kijk", voegde hij er aan toe, terwijl hij een register 

opende, ,,ziehier het verslag van de registrering ; het huis met zijn 

tuin en alle verdere ap-en dependenties is verkocht aan Mijnheer 

van Giersbergen, prior van de Kruisheeren, tegen de som van 

zeventienduizend francs, contant betaald, en vier jaargetijden voor 

familieleden en dokter Bollekens getaxeerd op 500 francs kapitaal, 

volgens een akte die 20 mei 1870 gepasseerd is voor mijnheer 

Julien Verreydt, notaris te Diest". 

Dit interessante citaat uit een ongedateerd, door Frederik op- 

gesteld memorandum in het frans, dat maar liefst twaalf folio- 

bladzijden telt, vormt er het begin van42. Behalve deze onaange- 

name ontdekking, beschrijft het ook de onverkwikkelijkheden, die 

er op volgden. 

40 A.K.D., 06.25.3. : 14. 

41 Hij was een voorstander van de Vlaamse beweging en schreef daarom zijn 

voornamen, evenals later die van zijn kinderen, in het Nederlands, en niet in het 

Frans. 

42 Zie hiervoor de fotocopie van het ongedateerde eerste memorandum van 

F. J. W. Di Martinelli. - Het origineel berust in het familiearchief.


De jonge Di Martinelli was verbijsterd, want noch zijn oom, 

noch de kruisheren waarvan hij een oud-leerling was en waannee 

hij goede betrekkingen onderhield, hadden hem er ooit een woord 

van gezegd. Hij vraagt zich dan af, wanneer de verkoop had plaats 

gehad. Zou dat niet de 20e mei geweest zijn, toen de prior zijn 

oom Paul, die doodziek was, was komen biechthoren ? De oom, 

Pierre Paul (1803-1870) was intussen op 13 juni 1870 overleden. 

Frederik vermoedt, dat de vroegere gouvernante, die een grote 

afkeer van de kinderen Di Martinelli had, en bij wie zijn oom 

Frederic onder de plak zit, hem dit geleverd heeft. Onze advocaat 

zet deze oom nu de duimschroeven aan, die hij steeds vaster aandraait. 

Oom houdt zich eerst, alsof hij van niets weet, maar valt 

ten slotte toch door de mand. Hij zegt dan, dat hij gehandeld 

heeft volgens de wil van de tantes. 

Oom Frederic zou zelf op 7 mei 1872 overlijden. Reeds voor 

diens begrafenis zeide de gouvernante tot Frederik, dat zij niet 

geloofde, dat er een testament bestond. Frederik schrijft daarover : 

,,Het niet bestaan van een testament moest ten nadele zijn van ons, 

omdat wij drieen, mijn broer43, mijn zuster44 en ik, evenveel zouden 

krijgen als ons achternichtje alleen, een kind dat toch al rijk 

was. Toen hij tegenover de gouvernante er zijn verbazing over 

uitsprak, dat zij hem niet eerder gewaarschuwd had, antwoordde 

zij, dat hij haar nooit daarover ondervraagd had. Ook prior Van 

Giersbergen zeide dat, voor zover hij er persoonlijk iets van wist, 

hij niet geloofde aan het bestaan van een testament. Ook dat was 

na het overlijden van de oom. 

Toen, bij het verbreken van de zegels, de papieren onderzocht 

werden, werd, onder andere, het ontwerp van de bewuste koopakte 

van 20 mei 1870 ontdekt. Het wekte de voorstelling, alsof de 

17000 francs contant betaald waren. Maar darna kwam een geheime 

akte voor de dag, die aan oom Frederic het recht toekende 

om gedurende zijn leven het huis te bewonen zonder huur te 

betalen, maar op voorwaarde van bijdragen. En ten slotte verscheen 

nog het origineel van een geheime akte, gedateerd op 28 mei 1870, 

waarin prior Van Giersbergen erkende op 20 mei, de dag van de 

verkoop, van oom Frederic een lening te hebben ontvangen van 

43 Pieter Frans Leopold, geboren 9.7.1840. 

44 Marie, geboren 3 September 1835.

t)e Familie DT MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 105 

17000 francs, zonder interest. Deze lening zou op het eerste verzoek 

tien jaren na de dag der verkoping aan de oom of, na zijn 

overlijden, aan de erfgenamen moeten worden terugbetaald 45. Deze 

akte beschouwt Frederik als klaarblijkelijk een gesimuleerde geheime 

akte. 

Op 12 mei 1872, dus enkele dagen na de dood van zijn oom op 

7 mei, had Frederik een onderhoud met prior Van Giersbergen. 

Hij vroeg deze wat hij van plan was te doen met het bewuste huis 

en de erbij behorende schuur. De prior antwoordde, dat de bedoeling 

was er vier woningen van te maken. Frederik informeerde 

vervolgens, of hij dus niet het plan had om het te gebruiken ten 

behoeve van het college. ,,Neen, had de prior geantwoord, het 

nieuwe gebouw dat wij hebben opgetrokken, is geheel en al voldoende 

voor ons". Frederik voegt er nog terloops aan toe, dat dit 

nieuwe gebouw zich voor de helft bevindt op een deel van het 

terrein dat kort tevoren van zijn oom is gekocht en dat, niettegenstaande 

deze laatste onbescheidenheid van de troffel, de prior zich 

niet heeft verwaardigd om ook maar een woord over de verkoop 

te zeggen. Wei vroeg hij Frederik, of hij soms zin had het huis 

van de oom te kopen. ,Ja", had deze geantwoord, ,,evengoed als 

de schuur en het deel van de tuin dat niet langs uw eigendom 

loopt". ,,Dat is dan een andere zaak", zeide de prior, ,,gij zijt de 

neef van de overledene, wij zouden elkaar daarover kunnen verstaan". 

Hij beloofde dit verlangen aan de magister-generaal mee 

te delen en voegde er aan toe, dat hij zelf veel, zo niet alles in 

deze zaak vermocht. Van Giersbergen herhaalde, dat hij reeds voor 

de dood van de oom geloofde aan het niet bestaan van een testa 

ment en voegde er aan toe, dat hij er met deze persoonlijk nooit 

over gesproken had: ,,Hij had de zaken vergeten ... van de 

anderen". Vervolgens bedoelt het memorandum inzicht te geven 

in de lange reeks van onderhandeiingen, uitvluchten, gemarchandeer 

over de prijs en over de omvang van het af te stane gedeelte. 

Ten slotte liet de prior een brief van Van den Wijmelenberg 

bezorgen, gedateerd op 9 October 1872. Dit gebeurde door broeder 

Jan Maes ; klaarblijkelijk bleef de prior zelf liever buiten schot, 

al had hij dan het adres van Frederik op de envelop geschreven. 

45 A.K.D., 06.25.3. : 12.


In die brief werd meegedeeld, dat volgens het eenparig gevoelen 

van het definitorium niet tot verkoop aan de door Frederik opgegeven 

prijs mocht worden overgegaan. Het daarbij gehanteerde 

argument, dat zij volgens de kerkelijke wetten verplicht waren ,,de 

goederen der orde tot derzelver voordeel te besturen" zal Di 

Martinelli allerminst overtuigend in de oren hebben geklonken. 

De brief eindigde met de kennisgeving, dat zij het huis waarschijnlijk 

publiek zouden verkopen. Bovendien beschuldigt Frederik 

supprior Kuypers, dat deze als biechtvader betreffende deze zaak 

gewetensdruk heeft uitgeoefend op zijn oude en zieke vader. Deze 

zou 14 december van datzelfde jaar overlijden. 

De zaak liep nu hoog op. Frederik verklaarde aan de prior, dat 

de familie zich met alle wettelijke middelen zou verzetten tegen 

diens speculaties. Op verzoek van Frederik begaf de vrederechter 

zich naar Van Giersbergen om aan te dringen op een minnelijke 

schikking, maar tevergeefs. Toen wendde Frederik zich tot advo- 

caat Jacobs, met het verzoek om schriftelijk aan de prior heel de 

ernst van de zaak uiteen te zetten. Wat hem bijzonder stak was, 

dat Van Giersbergen in de verkoopakte uitdrukkelijk had beweerd, 

dat het bezit van huis en tuin onontbeerlijk was voor het klooster. 

Zonder dat, schrijft Frederik, had men waarschijnlijk na veel 

inspanningen het gedeelte van de tuin kunnen verwerven dat aan 

het klooster grenst. Maar nooit, nooit in der eeuwigheid zouden 

de kruisheren eigenaar geworden zijn van het gedeelte dat zij zich 

voorstellen publiek te verkopen en dat helemaal niet onontbeerlijk 

voor hen is. In de onderhandelingen over dit niet onontbeerlijk 

gedeelte hebben zij hun toevlucht genomen tot een weinig open- 

hartige, weinig eerlijke handelwijze, welke de rede en het hart 

afkeuren. En hij besluit: ,,Samenvattend, ons belang en ons gewe- 

ten protesteren tegen de kwalijke handelwijzen van de Prior en 

zijn bondgenoten, tegen een systeem van manoeuvres die voor alien 

hatelijk zijn, maar vooral noodlottig voor religieuzen die jegens 

mij gebruik maken van en hun toevlucht nemen tot een echte daad 

van verraad" 46. 

Alles bij elkaar genomen is dit een vrij onverkwikkelijke historie, 

ook al zijn we niet in staat om, bij gebrek aan bewijsmateriaal, ook 

de andere partij te horen. Wei blijft het natuurlijk mogelijk, dat


prior Van Giersbergen, bij het sluiten van de koop op 20 mei 1870, 

gemeend heeft, dat Frederic als gemachtigde handelde van de 

overige Di Martinelli's die mede-eigenaars waren. Maar zelfs afgezien 

daarvan, maakt het spel dat daarna met Frederik gespeeld 

werd, een weinig sympathieke en elegante indruk. 

Di Martinelli was intussen niet van plan om 20 maar over zich 

heen te laten lopen. Hij vorderde in ieder geval de 17000 francs 

terug, het bedrag van de koopsom, die de prior van Frederic bleek 

geleend te hebben. Van Giersbergen schijnt eieren voor zijn geld 

gekozen te hebben. Dit wordt duidelijk uit een tweetal documenten 

in het kloosterarchief. Het ene is op 22 november 1872 geschreven 

door Frederik Di Martinelli, als bewijs dat hij van de prior de som 

van 8500 francs heeft ontvangen, de helft van het geleende geld. 

Dit geld moet, volgens overeenkomst, dadelijk betaald worden op 

eerste verzoek van zijn vader. Frederik tekent als volgt: ,,Als 

lasthebber mijns vaders, F. Di Martinelli, Griffier" 47. Het tweede 

briefje, eveneens geschreven door Frederik en gedateerd op 22 

September 1872, behelst een verklaring van Van Giersbergen, dat 

hij zich bij deze verplicht om aan de heer Noel-Di Martinelli, 

koopman in lakens te Diest (dus de zwager van Frederik) op 

diens eerste verzoek de som van 8500 francs uit te betalen, de 

helft van de som die hij op 28 mei 1870 te leen had ontvangen. 

Alleen de handtekening is in het handschrift van Van Giersber 

gen48. 

Ten slotte heeft Frederik Di Martinelli op 22 november 1872 

huis en tuin teruggekocht van prior Van Giersbergen49. In een 

brief aan prior L. Honhon zal hij later op 16 januari 1899 schrijven, 

dat de toeeigening van het huis hem destijds zeker rond de 

10.000 francs heeft gekost. In een gezamenlijke verklaring op 

12 december 1875, ondertekend door de heer Frederik Di Marti 

nelli, vrederechter te Diest, en prior H. Van Giersbergen, worden 

zeer gedetailleerd de juiste begrenzingen vastgesteld van hun 

respectievelijke eigendommen 50. Een begrijpelijke en verstandige 

maatregel, na al wat er was voorgevallen. 

46 A.K.D., 06.25.3. : 10. 

47 A.K.D., 06.25.3. : 21. 

4* A.K.D., 06.25.3. : 22. 

49 A.K.D., 011.2. : 8. 

50 A.K.D., 06.25.3. : 26. Exemplaar van een in duplo geschreven stuk, in het 

handschrift van Frederik Di Martinelli.


VERDERE LEVENSLOOP EN ACTIVITEIT VAN F. J. W. DI 

MARTINELLI ALS BURGER TE DIEST (TOT EIND 1887) 

Uit hetgeen hier volgt zal blijken, dat Frederik Jan Willem niet 

alleen een hoogstaand en godsdienstig, maar ook een bekwaam, 

veelzijdig en bedrijvig man was. 

Een heel belangrijke datum in zijn leven was wel die van zijn 

gelukkig huwelijk met Julie Marie Josephine Victoire Delvaux, op 

28 October 1875. Op het menu van hun bruiloftsmaal staan, in een 

cirkeltje van de rechterbovenhoek de namen ,,Frederik en Victoria" 

gedrukt51. Het lijkt daarom aannemelijk, dat haar vierde voornaam 

als roepnaam werd gebruikt. Zij was van waalse afkomst en 13 mei 

1855 te Bergen (Mons) geboren uit het huwelijk van Edmon 

Delvaux en Victoire Dubois. Haar moeder stierf 12 januari 1856 ; 

het kind was toen nog slechts acht maanden oud en werd opgevoed 

door een zuster van haar moeder, Henriette, die gehuwd was met 

haar voile neef, Armand Alestienne, kapitein in het leger, met als 

garnizoensplaats Diest. Hij woonde eveneens in de Koestraat, 

ook nog na zijn pensionering. Vanuit het huis van haar tante is 

Victoire gehuwd met Frederik Di Martinelli. Zij leerde zelf 

vlaams, voedde haar kinderen daarin op en droeg de vlaamse zaak 

een warm hart toe. Vijf van hun zeven kinderen zijn te Diest 

geboren52. Volgens het bevolkingsregister van Diest 1866-1880 

woonde Frederik voor zijn verhuizing naar Borgerhout in October 

1887 op Veemarkt nr. 7. 

Zoals gezegd, zijn de Di Martinelli's in de 18e en 19e eeuw 

een vooraanstaande katholieke familie geweest, die een belangrijke 

en vaak leidende rol heeft gespeeld in het openbaar en godsdien 

stig leven van Diest. Zij hielden van hun stad, woonden er graag, 

leefden mee met haar wel en wee en toonden zich bereid zich als 

burgers ervoor in te zetten. Velen van hen behoorden als advocaat 

en notaris tot de magistratuur. Van notaris Jean Antoine Guillaume 

51 S.A.D. : farde met opschrift ,,Frederik Di Martinelli". 

52 Deze kinderen waren : Frederik Maria Henri : 25.7.1876 - 10.4.1900 ; Margue 

rite Jeanne Marie Victoire : 22.1.1878 - 19.2.1947. Zij huwde op 2.1.1900 met dr. 

L. Mathy en was de moeder van mevrouw M. Eeman-Mathy; Albert Leopold : 

7.11.1879 - 30.6.1958 ; Rodolf Marie Theodoor: 1.5.1881 - 30.10.1933 ; Anna 

Louise Jeanne Marie: 25.4.1883 - 30.6.1962; Henriette Marie: 29-3.1885 - 

12.2.1969 ; Paul : 8.4.1889 - 23.1.1908.


was reeds sprake. Diens zoon Vincent (1762-1833) werd, evenals 

zijn vader, in 1801 notaris benoemd en op 18 maart 1808 tot 

adjunct-maire van de stad. Volgens een overlevering in de familie 

had hij in 1813 de moed om zich, met zijn ambtsjerp om, naar het 

stadhuis te begeven en er, na een gesprek in het latijn met een 

officier van de kozakken, de boeken van de burgerlijke stand en 

andere archieven te redden. Hij was dezelfde die zich in december 

1789 had aangesloten bij het leger van generaal Van der Meersch. 

Zijn notariaat heeft hij overgedaan aan zijn oomzegger Felix 

Theodore Di Martinelli, die het in 1862 zou overbrengen naar 

Leuven. 

Zoals ook uit zijn boeken over Diest blijkt, leefde Frederik Jan 

Willem sterk vanuit de traditie van zijn voorgeslacht. Hij was een 

markante figuur, die advocaat, candidaat-notaris, en later ook 

griffier en vrederechter te Diest was. Zeven jaar nadat hij de stad 

reeds had verlaten sclireef men over hem : ,,Ruim 25 jaren hanteerde 

hij de zweep tegen alles wat in taal en zeden, bestuur of 

wat ook naar verfransing zweemde. Zeventien jaar zetelde hij in 

het gerecht van Diest" 53. 

In de Gazet van Diest schreef hij regelmatig onder verschillende 

schuilnamen : Burger Jan, XXX, of abonne. Hij was niet gewoon 

een blad voor de mond te nemen en was een levendig polemist. 

Ook Pieter Frans Leopold (1840-1893), de ongehuwde, twee 

jaar oudere broer van Frederik, maakte zich zeer verdienstelijk voor 

het kerkelijk en maatschappelijk leven van Diest. Zijn beroep was 

dat van landmeter. Hij fungeerde als secretaris-penningmeester 

van de kerkfabriek van St Sulpitius, penningmeester van de Katholieke 

Kring, secretaris van de fanfare St Cecilia, bestuurslid van de 

Werkmansbond, lid van het comite der katholieke scholen, van de 

Katholieke Associatie, de oud-studentenbond van het kruisherencollege, 

van het Davidsfonds, van St Vincentius a Paulo, het 

Lyrische Zanggenootschap en de Cleynaertskring34. In het openbare 

leven trad hij minder op de voorgrond dan Frederik ; hij was 

een van die weinig opvallende, maar sociaal voelende mensen, die 

altijd klaar staan voor anderen en elke goede zaak willen steunen. 

53 Vlaamsch en Vrij, jg. 3, nr. 43, zondag 3 november 1895. 

54 S.A.D. : farde ,,Frederik Di Martinelli", doodsprentje van P. F. L. Di 

Martinelli.

110 De Familie DT MARTINELLI en de KRUISHEREN te DIEST 

F. DI MARTINELLI TE BORGERHOUT (1887-1903) EN ZIJN 

CONTACTEN MET DE KRUISHEREN 

Volgens de officiele gegevens zijn Frederik en zijn gezin op 

22 October 1887 verhuisd naar Borgerhout, de voornaamste voor- 

stad van Antwerpen, waar hij vrederechter werd in het pas opge- 

richte kanton. Hij zal er zich goed op zijn plaats hebben gevoeld, 

want het had een vlaamse vierschaar en een vlaamse rechter. 

Daar werd hij zwaar beproefd in wat hem het dierbaarst was. Op 

8 augustus 1895 verloor hij onverwachts zijn echtgenote, die twintig 

jaar lang met zoveel opgewektheid, genegenheid en toewijding 

lief en leed met hem had gedeeld. Zij stierf al te vroeg, nog pas 

veertig jaar oud. Van hun zeven kinderen was het oudste toen 19, 

het jongste 6 jaar. De omstandigheden waaronder zij overleed, 

maakten dit verlies des te tragischer. Zij was reeds geruime tijd 

ziekelijk en voelde zich afwisselend nu eens wat beter, dan weer 

minder goed, zonder dat haar toestand gevaarlijk leek. Die dag 

had zij het bed moeten houden. Frederik en zijn oudste zoon 

bevonden zich te Diest, op bezoek bij zijn zuster Marie. De oudste 

dochter was in retraite op haar kostschool te Gent. Alleen de vier 

jongste kinderen waren thuis. De twee dochtertjes, Anna (12 j.) 

en Henriette (10 j.), die haar na het avondeten gezelschap hadden 

gehouden en waarmee zij opgewekt had gepraat, had zij naar hun 

kamer laten gaan om hun nachtgoed aan te trekken. Toen zij terug- 

kwamen om haar goede nacht te wensen, troffen zij haar levenloos 

op bed aan. De opgewektheid was van toen af verdwenen uit het 

prachtige huis, dat Frederik had laten bouwen in hun nieuwe 

woonplaats. Er bestaat een groepsfoto van het gezin, met in hun 

midden een groot portret van de gestorven echtgenote en moeder, 

versierd met een zijden lint. Het verzinnebeeldt, hoe zij in hun 

gedachten en genegenheid blijvend aanwezig was 55. 

55 Dit portret bevindt zich in het familiearchief. Zijn boek Diest in de lie en 

18e eeuwen, Gent-Diest, 1897, draagt hij aan haar nagedachtenis op. Op de eerste 

bladzijde staat een portretje van haar in ovaalvorm. Daaronder een doodskruisje. Dan 

volgt deze tekst: 

U, LleVe EChtgenoote 

Victoria JULIa Marie Josepha DeLVaUX 

zoo goed als Vrouw en Moeder 

die ons aloude Diest liefhad 

en,


Een zware slag trof Frederik eveneens, toen zijn oudste zoon 

Frederik op 10 april 1900 na een langdurige ziekte overleed, nog 

geen 24 jaar oud. Veel zorg baarden hem de grilligheden van zijn 

zoon Rodolf, die vaak onaangenaamheden in de huiselijke kring 

veroorzaakten. Diens huwelijk in november 1901 met een meisje 

ver beneden zijn stand, leidde er ten) slotte toe, dat Frederik hem 

de toegang tot zijn huis weigerde. Al hield Frederik veel van zijn 

kinderen, hij probeerde steeds meer afleiding te zoeken in drukke 

werkzaamheden, om zo het gevoel van leegte en eenzaamheid te 

verzetten dat hem vervulde. De kinderen zagen hem door de dag 

zelden ; een groot deel van zijn vrije tijd bracht hij door op zijn bureel, 

bezig met de voorstudie en het schrijven van zijn boeken. Diest 

lag hem nog na aan het hart; hij keerde er dikwijls terug en onderhield 

een levendig contact met oude bekenden daar. De geschiedenis 

van Diest had zijn grote belangstelling. Daaraan danken wij 

de drie historische werken over zijn vaderstad 56. Daarnaast leverde 

hij ook nog bijdragen aan tijdschriften en kranten ; hij was van 

nature een publicist. Ook was hij een actief lid van verschillende 

verenigingen. Hij behoorde tot het hoofdbestuur van het Davidsfonds, 

was lid van de Zuidnederlandse Maatschappij van Letterkunde, 

stichter van de plaatselijke afdeling van het Davidsfonds 

en lid van de Cleynaertskring te Diest. Om zijn velerlei verdiensten 

werd hij in 1901 tot ridder in de Leopoldsorde verheven. Ook 

werd hij vereerd met de medalje eerste klasse Pro Ecclesia et 

Pontifice. 

Op een van zijn visitekaartjes staat een kort, maar hartelijk 

briefje, gedateerd 7 november 1896. Het is gericht aan een van 

in *t Walenland geboren, 

onze Vlaamsche taal 

van jongs af leerdet lezen en spreken, 

worden deze bladzijden 

Als de innigste hulde des herten, 

tot zalig aandenken 

opgedragen. 

De eerste twee regels vormen een chronicon van het jaar, waarin het boek werd 

uitgegeven : 1897. 

56 Diest in de zeveniiende en achttiende eeuwen. Geschiedkundige bijdrage, Gent- 

Diest, 1897, 398 biz. ; Diest in den Patriotten tijd. Geschiedkundige bijdrage, Gent- 

Diest, 1892, 252 biz. ; Diest in den Sansculottentijd. Geschiedkundige bijdrage, 

Gent-Diest, 1900, 384 biz. In het familiearchief bevindt zich verder een niet uit 

gegeven handschrift, getiteld Keizer Karel. Het bestaat uit vier schrijfboeken, samen 

263 biz. en is gedateerd 18 januari 1902,


zijn dochters, die op pensionaat is en daar maar moeilijk kan wen- 

nen. Typerend is dit briefje, hoe haastig en kort ook, zowel voor 

zijn vaderlijke belangstelling en genegenheid, als voor de herinne- 

ring aan Diest, die in deze familiekring bewaard bleef. Frederik 

belooft, haar nog voor de helft van de maand te komen bezoeken ; 

in het begin van de week zullen zij haar een en ander sturen. Dan 

vertelt hij haar de laatste nieuwtjes over Diest, waar hij van 

maandag- tot donderdagavond is geweest; onder andere, dat de 

straten er thans verlicht zijn door ,,lichtmaaikens" 57. Hij' eindigt : 

,,Bid goed voor maman" 58. 

In 1898 schreef hij een tweede memorandum over de aangelegenheid, 

die zich in de jaren 1870-1872 afspeelde tussen de familie 

Di Martinelli en de kruisheren 59. Ditmaal telt het vier bladzijden, 

formaat 21 X 12 cm. Het is gedateerd op 24 april en eveneens in 

het frans geschreven. Hij heeft het eerste er nog eens op nagelezen. 

De indruk, die hem van die lectuur is bijgebleven is, dat de kruis 

heren op zijn minst met de grootste onhandigheid zijn opgetreden. 

Als zij er de voorkeur aan hadden gegeven om... discreet te 

handelen tijdens het leven van zijn oom, na diens dood, en vooral 

nadat Frederik het verlangen had te kennen gegeven om te kopen, 

dan hadden zij hem openhartig moeten verwittigen. 

De geheime akte, dus die van 28 mei 1870, maakte een onmiddellijke 

verklaring noodzakelijk. Waarom moesten immers de 

17000 francs pas tien jaar na de dood van oom Frederic betaald 

worden, en zonder interest ? Hij noteert daarbij, dat in het ontwerp 

van erkenning, opgemaakt door advocaat Versluyser, met 

geen woord gekikt wordt over de verplichting tot het opdragen 

van de missen. 

Uit dit memorandum valt op te maken, dat tien jaar nadien, dus 

in 1880, Frederik Di Martinelli, zijn advocaat mr. Jacobs en prior 

57 De nieuwe straatverlichting door middel van gas ; gloeikousjes. 

58 Op de eerste bladzijde van zijn boek Diest in den Patriottentijd staat de 

volgende opdracht afgedrukt: 

Onze Kinderen : 

Frederik, Marguerite, Albert, Rodolf, 

Anna, Henriette, Paul 

ter aanwakkering 

om immer houwe en trouwe Christenen en Burgers te zijn, 

Vaderlijk Opgedragen. 

59 Familiearchief.


Van Giersbergen zijn samengekomen ten huize van mr. Smolders, 

de advocaat van de kruisheren, als een laatste poging tot verzoe- 

ning. Bij die gelegenheid haalde prior Van Giersbergen een papier- 

tje te voorschijn, waarop in zijn handschrift stond : ,,Eene dagelijksche 

lezende mis tot intentie van de gever (f. 2.00) gedurende 

negen achtereenvolgende jaren : te beginnen den 7 Mei 1800 drie 

en zeventig". Frederik vindt dit maar benepen en vraagt zich bovendien 

af, waarom dit nooit aan de erfgenamen is meegedeeld, noch 

door de oom, noch door de kruisheren. Toch zou dit juist geschikt 

zijn geweest om de gemoederen tot bedaren te brengen. 

Naar zijn mening moeten de kruisheren de fout voelen die zij 

hebben begaan. Die fout verschafte Frederik het wapen van artikel 

911 van de Code Civil60. Welnu, die incapable was de orde van de 

kruisheren. Onbetwistbaar is, dat zij het alleen aan hem te danken 

hebben als zij heden nog eigenaars zijn van hun tuin en van de 

gebouwen aan de achterkant bij de uitgang aan de zijde van de 

Veemarkt. Vervolgens zou hij willen weten, of de missen die aan 

zijn oom zijn beloofd, ook werkelijk gelezen zijn, op welke voorwaarden 

en tegen welk stipendium. Hij gaat er van uit, dat een 

godsdienstig man als zijn oom, behalve de vier bedongen jaargetijden, 

het celebreren van die missen moet, of minstens kan gewild 

hebben. Dit is voldoende reden om een accoord te sluiten met het 

oog op de uitvoering van die laatste wil. Frederik is hiertoe 

bereid61. 

ONDERHANDELINGEN OVER DE TERUGKOOP DOOR 

DE KRUISHEREN VAN HET HUIS AAN DE KOESTRAAT 

(1899-1901) 

In het kloosterarchief te Diest bevindt zich een uitvoerige 

correspondentie tussen prior L. Honhon, die in 1893 prior te Diest 

60 ,,Toute disposition au profit d'un incapable sera nulle, soit qu'on la deguise 

sous la forme d'un contrat onereux, soit qu'on la fasse sous le nom de personnes 

interposees". 

61 Al eerder had Di Martinelli een verzoenend gebaar gemaakt. In 1892 stuurde 

hij een exemplaar van zijn pas uitgekomen boek, Diest in den Patriottentijd aan de 

kruisheren van Diest. Op de bianco pagina die aan het titelblad voorafgaat, heeft 

hij de volgende woorden geschreven : 

Aan 7 Klooster der W.E. Kruisheeren. 

Hulde des schrijvers F. Di Martinelli.


was geworden, en vrederechter Frederik Di Martinelli te Borger- 

hout. Uiteraard zijn de meeste ervan door de laatste geschreven ; 

copieen van hun brieven werden er destijds door de kruisheren 

maar zelden gemaakt, wel concepten wanneer dat van belang werd 

geacht. Het resultaat van die onderhandelingen zou worden, dat 

althans het woonhuis opnieuw in het bezit van de kruisheren kwam. 

Het verzoek om het huis aan hen te verkopen is waarschijnlijk van 

prior L. Honhon uitgegaan. In een brief van 11 januari 1899 aan 

de prior schrijft Frederik : ,,Ik heb u de redenen opgegeven waarom 

ik tot de bedoelde verkooping zou kunnen besluiten. Deze zou 

evenwel moeten gebeuren op zulke wijze, dat ik, tegenover mijne 

kinderen, op eenen voldoenden prijs zou kunnen wijzen ; boven- 

dien, dat mijne zuster, als bewoonster, vrede zou hebben met de 

overeenkomst" 62. De prior schijnt nogal bezwaar te hebben tegen 

de gevraagde prijs. Frederik wijst er dan op, dat hij, behalve de 

koopprijs in 1872, rond de 10.000 francs besteed heeft aan onder- 

houd en herstel van het huis63. 

Uit een brief van de vrederechter, gedateerd op 16 januari 1899, 

blijkt, dat hij het huis indertijd heeft teruggekocht en dat de 

toeeigening alleen al 10.000 francs heeft gekost; hij vraagt er nu 

15.000 francs voor. De prior schijnt nogal een zwaar hoofd te 

hebben gehad in het rendement van goede burgerwoningen te 

Diest. Die vermoedens lijken Di Martinelli al te somber. Het huis 

is een goed en geriefelijk renteniershuis waarmee hij te Borgerhout 

volkomen tevreden zou zijn. Het ligt op een gunstig punt en een 

dergelijke woning wordt te Diest nog zeer gemakkelijk verhuurd. 

Vooral interessant is het slot van deze brief : ,,Mijn schrijven 

strekte om ons wat nader bij elkander te brengen, en werd een 

mondelingsch onderhoud verlangd, dan zou ik trachten dezer 

dagen naar Diest te gaan". Hieruit wordt al duidelijk, dat Frederik 

oprecht verlangt de goede relaties van weleer met de kruisheren 

van Diest te herstellen ; hij had het huis evengoed aan anderen 

62 Marie Di Martinelli is 3 September 1835 te Diest geboren als eerste kind van 

Guillaume Leopold Di Martinelli en Catharina Wellens. Zij bleef ongehuwd. In het 

bevolkingsregister 1846-1866 staat bij haar naam vermeld, dat zij op 19 december 

1859 naar Doornik was verhuisd. Naderhand is zij weer naar Diest teruggekeerd ; 

in 1872 woonde zij in ieder geval in het huis aan de Koestraat aldaar. Zij was een 

zeer vrome dame die, weer of geen weer, elke morgen al om zes uur voor de 

kruisherenkerk stond te wachten, tot de koster de deur openmaakte. 

63 A.K.D., 011.2. : 11.


kunnen verkopen. Hoezeer hem dit ernst was, zal in het vervolg 

steeds meer blijken64. 

Op 22 januari 1900 vangt hij zijn brief aldus aan : ,,Zeer vertrouwelijk 

wil ik U.E. schrijven waarover ik een onderhoud verlangde. 

Het huis met aanhoorigheden door mijne zuster bewoond, 

is thans haar eigendom. Daarom heb ik evenwel niet afgezien van 

't ontwerp waar wij eens over gesproken hebben : een middel te 

vinden om dat huis weer bij het klooster te voegen. Desaangaande 

heb ik mijne zuster gepolst, en ik verneem verstaan te hebben, dat 

wij in grondbegin eens zijn". Zijn zuster heeft het huis overgenomen 

tegen 14.000 francs. Hij stelt dan voor, dat de prior het voor 

hetzelfde bedrag overneemt, maar 10.000 francs daarvan zouden 

dan betaald worden in goede werken ; tegen de jaarlijkse interest 

zouden er dan, ten eeuwigen dage, een aantal missen tot intentie 

van de familie Di Martinelli worden gelezen. Zijn zuster, die 

69 jaar is geworden, zou het huis dan tot haar dood mogen blijven 

bewonen en alleen de grondlasten hoeven te betalen... Het innigste 

verlangen naar eene overeenkomst bezielt mij" 65. 

In een schrijven van 24 januari 1900 laat magister generaal 

H. Hollmann aan Honhon de beslissing over tot het al of niet 

aankopen van het huis, maar onder beding van zijn goedkeuring66. 

Het kloosterarchief bevat ook het ongedateerde concept van wat 

Honhon aan Di Martinelli heeft teruggeschreven. De prior is van 

mening dat, door elkander een weinig tegemoet te komen, zij wel 

tot een accoord zullen geraken. Als hij het goed begrepen heeft, 

behoeven er slechts 4000 francs betaald te worden. Wel heeft hij 

bezwaren tegen de wijze waarop Frederik hem voorstelt de betaling 

van de overige 10.000 francs aan de kruisheren kwijt te schelden. 

Op deze manier immers schijnt deze dit bedrag als eeuwigdurend 

servituut op het huis te willen leggen, om namelijk voor de interesten 

missen te lezen. Dit zou in een andere vorm gedaan moeten 

worden. Anders komt de eigendom nooit vrij en kan door niemand 

naar verkiezing gebruikt worden. De prior stelt voor, dat Di 

Martinelli een fundatie maakt, bij voorbeeld voor zichzelf en zijn 

nakomelingen. Dan konden de kruisheren de verplichting op zich 

64 A.K.D., 011.2. : 17. 

65 A.K.D., 011.2. : 10. 

66 A.K.D., 011.2. : 16.


nemen om een deel van de som te beleggen in een binnenlands 

fonds. Tegen de percenten daarvan zouden de missen gelezen 

kunnen worden op gestelde dagen. Di Martinelli zou dan zelf het 

stuk kunnen kiezen. Het risico zou dan komen te liggen op het 

stuk, en niet bij de kruisheren. In dat geval zou die kwestie een 

afzonderlijk contract vormen buiten het koopcontract om en wor 

den afgedaan door een eenvoudige kwitantie, zoals dat altijd 

gebeurt. Voor Di Martinelli zou dat hetzelfde zijn en voor de 

prior niet zo lastig. Tegen het vrij wonen van mejuffrouw Marie 

zal weinig bezwaar zijn, mits het huis goed wordt onderhouden. 

Graag zou de prior nog wat uitstel hebben, om te kunnen overleg- 

gen met procurator F. De Bie, die wegens familieomstandigheden 

afwezig is. De voornaamste reden die de prior beweegt om een 

bod te doen op het huis, is de vrees dat bij vertrek van mejuffrouw 

Marie er soms een familie of zaak in komt, die1 voor het klooster 

lastig of ontstichtend zou zijn. Hij biedt aan naar Antwerpen te 

komen om alles mondeling te bespreken. Ook troost hij de vrede- 

rechter bij het verlies van diens oudste zoon Frederik, die kort 

te voren was overleden. De brief moet dus kort na 10 april 1900 

zijn geschreven. Hij eindigt met de wens : ,,God geve dat wij 

beiden Zijn Wil mogen volbrengen, tot beider blijdschap en tevre- 

denheid" 67. 

Uit alles blijkt, dat de verhouding tussen beide partijen een 

volkomen openhartige en zelfs vriendschappelijke was geworden. 

Per brief van 27 September 1901 ontvangt de prior het ontwerp 

van een zogenaamde contre-lettre68, dat Di Martinelli, zoals hij 

schrijft, stante pede et currente calamo heeft gemaakt. Hij verzoekt 

Honhon het na te kijken en met zijn opmerkingen terug te sturen, 

en tekent dan met de meeste achting. Wat deze geheime akte 

inhield, wordt duidelijk uit een stuk, geschreven door de vrede- 

rechter zelf, waarin Lambert Honhon, prior van 't klooster der 

kruisheren te Diest, en Frans De Bie, kruisheer te Diest, verklaren : 

,,dat zij bij deze uit handen van den Heer Frederik Di Martinelli, 

Vrederechter te Borgerhout, ontvangen hebben de som van veer- 

tienduizend frank, zijnde de koopprijs van het huis in de Koestraat, 

67 A.K.D., 011.2. : 15. 

68 Een geheime akte, waardoor men afwijkt van datgene wat bedongen is in een 

openlijk contract.


te Diest, waarvan de koopacte overlegd is geworden voor meester 

Paul Deckers, notaris te Borgerhout, op heden vierentwintig Octo 

ber negentienhonderd en een" e9. Verder behoudt dan Marie Di 

Martinelli tijdens haar leven het vruchtgebruik van het huis. De 

twee bovengenoemde ondergetekenden verplichten zich van hun 

kant om, bij het overlijden van Maria Di Martinelli of wanneer 

zij het bedoelde huis niet meer zou bewonen, aan Frederik Di 

Martinelli of zijn rechthebbenden 4000 francs te betalen, waarmee 

zij de voile beschikking over het huis hebben. Van zijn kant 

verbindt de vrederechter zich het enkel te laten bewonen door zijn 

zuster en het aan niemand anders te verhuren. Dan volgen de 

bepalingen omtrent het geschonken bedrag van 10.000 francs om 

missen voor te lezen ". Volgens de akte van verkoop was het huis 

met de erbij behorende gebouwen 4 aren en 80 centiaren groot71. 

Door openhartig overleg en wederzijdse inschikkelijkheid en 

begnp, die zowel prior Honhon als vrederechter Di Martinelli 

eer aandoen, kwam er zodoende een glukkig einde aan de jarenlange 

verwijdering en onenigheid ". Het is de niet geringe verdienste 

van prior Honhon, die het toch wel wat gewaagde initiatief 

heeft willen nemen tot het opheffen van deze wantoestand, een 

gebaar ovengens, dat de vrederechter van harte en met een grote 

edelmoedigheid heeft beantwoord. Beiden waren even gelukkie 

met het bereikte resultaat en het klooster heeft daar wel bij gevaren 

Dit bewogen drama vond dus een blij eindigende ontknopine 

dank zij de voortreffelijke tegenspelers, die graag van vijanden 

vnenden werden. 

De kruisheren van Diest hebben zich zo spoedig mogelijk van 

hun geldehjke verplichting aan mejuffrouw Maria Di Martinelli 

gekweten. Een gezegelde verklaring, gedateerd te Diest 11 juli 

1904 en ondertekend door Maria Di Martinelli, prior L Honhon 

en procurator F. De Bie, toont aan, dat van de 4000 francs die deze 

twee kruisheren zich verplicht hadden na haar dood te storten op 

28 October 1901 drieduizend francs en op 25 juni 1902 duizend 

francs waren betaald. En verder, dat onmiddellijk na haar over- 

69 A.K.D., 011.2.: 6. 

70 Familiearchief. 

71 A.K.D., 011.2. : 8.


lijden er 500 missen tot haar intentie zouden worden gelezen73. 

Toen zij op 27 februari 1912 stierf, kwamen de kruisheren dus in 

het volledig bezit van het huis en hadden zij aan de financiele 

voorwaarden daartoe reeds lang voldaan. 

Frederik Jan Willem Di Martinelli was intussen reeds op 10 augustus 

1903 te Borgerhout overleden. Op de rouwcirculaire staat, 

onder de namen van zijn kinderen en hun echtgenoten, ook die 

van mevrouw Armand Alestienne. Dit getuigt van de blijvende 

vriendschap en dankbaarheid voor de tante, in wier huis zijn 

echtgenote van kindsbeen a£ was opgevoed en tot haar huwelijks- 

dag mocht verblijven. 

Er zijn nog drie kleindochters van vrederechter Frederik Jan 

Willem Di Martinelli in leven ; madame Marguerite Eeman-Mathy, 

kind van zijn oudste dochter Marguerite ; madame Gabrielle De 

Roo-De Hasque te Leuven, kind van zijn tweede dochter Anna ; 

madame Paula Berchmans-Di Martinelli te Diest, kind van zijn 

derde zoon Rodolf. 

Hiermee is de schets beproefd van een conflict, dat gedurende 

enkele tientallen jaren zijn invloed heeft uitgeoefend op het gedragspatroon 

van de Diesterse kruisheren. Het is een niet altijd 

even stichtelijk, maar wel een heel menselijk verhaal. En als 

zodanig staat het niet alleen. Wie historisch verantwoord wil 

schrijven, is nu eenmaal aangewezen op de bestaande bronnen. De 

raadpleging ervan kan soms wel wat teleurstellende ervaringen 

opleveren, waar we het anders zouden wensen en ook verwachten. 

In feite zullen dergelijke documenten ons nooit in staat stellen het 

verleden volledig te herscheppen en het gebeurde alzijdig te belichten. 

Toch vormen zij de enige waarborg om de waarheid daaromtrent, 

zo goed als tenminste menselijkerwijze mogelijk is, te 

achterhalen. En daarom gaat het in de geschiedschrijving. Ook 

hierin kennen wij slechts ten dele en blijft dit weten vatbaar voor 

nieuwere inzichten en ontdekkingen. 

J. SCHEERDER, O.S.C 

73 A.K.D., 011.2.: 5. Toen na de tweede wereldoorlog vele van de bestaande 

fundaties bij de kruisheren vanwege te geringe opbrengst werden gereduceerd (dit 

met verlof van Rome en na overleg met de overlevende familieleden), bleven de 

17 jaargetijden van de familie Di Martinelli, uit dankbaarheid, onaangeroerd (zie 

boek der fundaties van het klooster).

DRUK N.V. VONKSTEEN 

MARKTPLEIN 33 

8920 LANGEMARK


Tijdsfhrift gswijd geschiedenh van de Kni'isheren 

r.icbijiii r op sngei . • blad 

in eenmadl op 

/ tils dubbele faafsctng op minslei wndefd bla 

Artikels ■ .■ elingen cum de redakl'te, gel/eve wen ie zenden aan .' 

s.c, Sint-OdiliaLiew 30, B-3581 Athel (Belgie), 

V')': I E : 

Voor NEDERLAND : 

ADRESSEN VAN DE MliDKWERKERS : 

Kr/ttg ,,Cla'trlieu" 

loosf, • Achel. 

ckemalaan 10, NL 

. lairlieu, Achel. 

Adminislmteur Clahiieu, Amenjoort. 

P. VAN DEN BOSCH, Kreuzherrenklpstet St Odilia, Kreugherren- 

gtrasse 55, DL-53 Bonn-Beucl 1. 

A. VAN DE PASCH, Kluosterla.in 26, I r 

A. B Archives de J'Evti. I ['Evsche 

J. SCHEERDER, Kniiulierenhioosler, Da; inalaan 10, NL -

CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?