dr. P. Olsthoorn, docent NLDA. - Nederlandse Officieren Vereniging

O PI N I E
Onderwijs in de
militaire ethiek
Nadat mariniers 24 Irakese burgers hadden gedood bij Haditha,
in november 2005, ontvingen alle Amerikaanse militairen in Irak
een spoedcursus militaire ethiek. Het illustreert hoe sinds de
invasie van maart 2003, en in het bijzonder na een aantal incidenten
in de maanden nadien, internationaal de aandacht voor
ethiekonderwijs voor militairen sterk is toegenomen. Het doel
van dat ethiekonderwijs is het morele besef te vergroten en de
kans op (het tolereren van) onethisch gedrag te verkleinen – het
belang daarvan wordt tegenwoordig door iedereen wel ingezien.
Dat biedt mogelijkheden om de plaats van militaire ethiek
in de curricula te versterken, maar het gevaar bestaat dat er
veel tijd en inspanning wordt geïnvesteerd in ethiekonderwijs
zonder een duidelijk idee over wat men daarmee wil bereiken
en op welke manier. Nu is er op veel academies sprake van, in
de woorden van Martin Cook (hoogleraar militaire ethiek aan
de U.S. Air Force Academy), a fundamentally incoherent and confused
welter of programs justified, if at all, by the belief that if ethics
is important, throwing lots of resources at the subject from any number
of angles and approaches must somehow be doing some good. 1)
Daarbij wordt veel geschermd met hoera-begrippen zoals integriteit
en professionaliteit; iedereen is er voor, maar wat ermee
wordt bedoeld blijft vaak onduidelijk 2) .
Welke grondslag?
De eerste vraag die moet worden beantwoord is die naar de
beste grondslag van ethiekonderwijs. Van de drie te onderscheiden
hoofdstromen in de ethiek – consequentialisme, plichtethiek
en deugdethiek – stelt de eerste dat bij morele afwegingen
de verwachte gevolgen de doorslag moeten geven. Dit
consequentialisme wordt doorgaans als onbruikbaar gezien
voor het militaire ethiekonderwijs omdat an outcome-centered
approach may lead all too easily to military expedience as the sole
guide to actions in war. 3) . Toch spelen de verwachte uitkomsten
vaak een rol bij de morele afwegingen die worden gemaakt: een
bekend voorbeeld is het besluit kernwapens in te zetten tegen
Hiroshima en Nagasaki, gebaseerd op de overweging dat het
aantal burgerdoden als gevolg daarvan kleiner zou zijn dan het
aantal verwachte slachtoffers bij het langer laten voortduren
van de oorlog. Anderen willen van dergelijke afwegingen niet
weten en stellen dat het verbod op het doden van onschuldige
burgers om een militair doel te bereiken onvoorwaar delijk is
en dat het bombardement op Hiroshima en Nagasaki om die
reden hoe dan ook immoreel was. Deze redenering komt voort
uit de plichtethiek: er zijn universele normen die ongeacht
de uitkomst moeten worden nageleefd. Om hiervan nog een
voorbeeld te geven: het verbod op martelen is absoluut, daarmee
kan niet de hand worden gelicht als dat op enig moment
voordelig lijkt. Een nadeel van de plichtethiek is dat het moeilijk
is om alles in dergelijke universele regels te vatten, zeker
als de omstandigheden regelmatig veranderen. Daar komt bij
dat de plichtethiek, doordat het de nadruk legt op het volgen
van regels, niet meer zou vragen dan het minimum – nog een
reden waarom het voor het militaire ethiekonderwijs ongeschikt
wordt geacht.
Blijft over de deugdethiek, een stroming die de laatste jaren
nogal in de belangstelling staat en een alternatief wil bieden
voor moderne ethische systemen die of de intentie, of de consequentie
voorop stellen. De nadruk ligt niet op het calculeren
van uitkomsten of het volgen van regels maar op karaktervorming
en de focus verschuift daarmee van (de gevolgen van) het
gedrag naar de persoon die het gedrag vertoont.
Daarbij vormt het vertrekpunt voor veel hedendaagse deugdethici
Aristo teles’ Ethica, waarin een deugd wordt omschreven
als een waardevolle karaktereigenschap die door oefening
kan worden verworven. Deugden krijg je door ze in de praktijk
te brengen, het zijn geen aangeboren eigenschappen die
deel uitmaken van een door God of de natuur gegeven persoonlijkheid.
Deugden zijn nurture, niet nature. Moreel gedrag
bestaat daarom niet zozeer uit het overwinnen van ‘slechte’
neigingen, een nogal calvinistische opvatting, maar uit het handelen
vanuit een ‘juiste’ neiging, die is gevormd door het ontwikkelen
van deugden zoals moed, rechtvaardigheid en praktische
wijsheid.
Dr. Peter OLSTHOORN
Docent sociologie aan de
Nederlandse DefensieAcademie
Carré 4 - 2009 pagina 25

Carré 4 - 2009 pagina 26
Welke deugden?
Het voordeel van Aristoteles deugdethiek is duidelijk: je kunt
je deugden eigen maken, je bent geen willoos slachtoffer van je
aangeboren neigingen. Een ander voordeel van de deugdethiek
is dat het een ideaal stelt en daarmee aanzet tot het goede,
terwijl een ethiek gebaseerd op plichten of regels zoals gezegd
vooral een minimum aangeeft en je vooral weerhoudt van het
slechte. Deze twee eigenschappen maken dat deze deugdethiek
volgens sommigen zeer geschikt is als basis voor het ethiekonderwijs
aan militairen. De meeste krijgsmachten en militaire
academies baseren het ethiekonderwijs er dan ook op, waaronder
de Nederlandse Defensie Academie (NLDA).
Dat neemt niet weg dat de consensus dat de deugdethiek de
beste grondslag vormt voor het ethiekonderwijs wat voorbarig
lijkt. Er zijn een aantal belangrijke vragen waar gemakshalve
nogal eens aan wordt voorbijgegaan. De belangrijkste: welke
deugden moeten worden onderwezen? In de meeste deugdenlijstjes
van de verschillende krijgsmachten staan deugden
centraal die de militaire effectiviteit vergroten, zoals moed,
discipline, loyaliteit en gehoorzaamheid. Het zijn ‘functionele
deugden’ die gericht zijn op het vergroten van de militaire effectiviteit
en die militairen daarom graag bij elkaar zien. De vraag is
of vandaag de dag nog steeds vooral deze traditionele deugden
nodig zijn, of dat er tegenwoordig ook behoefte is aan andere
deugden die minder intern gericht zijn 4) .
Gesteld nu dat duidelijk is welke deugden moeten worden
onderricht, dan dient zich een volgende, veel praktischer vraag
aan: in hoeverre zijn deugden opleidbaar en zo ja, hoe dat zou
moeten gebeuren? Iedereen verwijst naar Aristoteles als het
gaat om het onderwijzen van deugden, maar die beweerde nu
juist dat louter kennis van een deugd niet leidt tot het bezit van
die deugd. Een deugd ontwikkel je zoals gezegd door te doen
en daarvoor is een academisch curriculum natuurlijk minder
geschikt. Regels zijn wel bij te brengen in een klaslokaal, maar
hoe daar deugden aan te leren? Het risico is dat ethiekonderwijs
gestoeld op de deugdethiek neerkomt op onderwijs over
deugden en deugdethiek. Dat is iets anders dan het onderwijzen
van deugden. Met het bestuderen van casus en dilemmatraining
valt ongetwijfeld wel iets te bereiken, maar hoeveel is
ongewis. Mogelijk levert het huidige ethiekonderwijs vooral een
bijdrage aan het leren reflecteren op moraal – ook een belangrijke
doelstelling overigens – en dat roept de vraag op hoe doeltreffend
alle inspanningen op dit gebied eigenlijk zijn.
De effectiviteit van het ethiekonderwijs
In tegenstelling tot de meeste militaire academies, heeft de
Britse militaire academie in Sandhurst geen plaats ingeruimd
voor formeel ethiekonderwijs. De achterliggende gedachte is
dat de aspirant-officieren die zich bij Sandhurst melden dat niet
nodig hebben. Dat klinkt aanmatigend, maar daar voert men
ter verdediging aan dat Britse officieren op ethisch gebied geen
slechtere staat van dienst hebben dan die uit andere landen.
Bewijs dat de Britten zich vergissen is er niet en dat brengt ons
bij de vraag naar de effectiviteit van het ethiekonderwijs. Op
dit moment figureren in de curricula van verschillende landen
telkens dezelfde canonieke voorbeelden, zoals dat van helikopterpiloot
Hugh Thompson die in 1968 in My Lai de slachting
van Vietnamese burgers door Amerikaanse militairen stopte,
maar zonder idee of het moreel gedrag waartoe dat moet inspireren
überhaupt is aan te leren.
Om in die leemte te voorzien is het recent opgerichte Military
Ethics Education Network, een samenwerkingsverband tussen
de militaire academies van onder andere de Verenigde Staten,
het Verenigd Koninkrijk, Israël, Frankrijk, Australië en Nederland,
van plan nog dit jaar aan gezamenlijk een internationaal
vergelijkend survey onderzoek te beginnen naar wat werkt –
en wat niet. Hoewel het duidelijk is dat een dergelijk onderzoek
nodig is, zal het even duidelijk zijn dat de uitvoerbaarheid
nogal wat haken en ogen kent, al is het maar omdat niet
iedere instelling toestemming zal geven. Maar vooral lastig is
de vraag wat en hoe te meten. In feite zijn er twee opties. De
eerste mogelijkheid is meten of ethiekonderwijs aan militairen
hun morele bewustzijn vergroot. Hoewel dat op zichzelf
al lastig genoeg is, is deze variant nog wel uitvoerbaar 5) . Het
nadeel van een dergelijk onderzoek is echter dat het geen uitsluitsel
geeft over wat je eigenlijk wilt weten. De relatie tussen
moreel bewustzijn en moreel gedrag is zeker niet een op een
en iemand met hoogstaande waarden en normen kan onder
bepaalde omstandigheden tot de verschrikkelijkste dingen in
staat zijn 6) . Of ethiekonderwijs ook het gedrag beïnvloed weet
je daarom nog steeds niet.
De oplossing voor dat probleem brengt ons bij de tweede optie:
meten of ethiekonderwijs zoals dat in verschillende landen op
verschillende wijzen wordt verzorgd invloed heeft op het gedrag
van, met name uitgezonden, militairen. Het zal duidelijk zijn wat
hier het probleem is: tot nu toe is er niet het begin van een
antwoord gevonden op de vraag hoe dat kan worden onderzocht,
zeker niet als dat een internationaal vergelijkend onderzoek
moet zijn. Maar zolang dat antwoord er niet is, is strikt
genomen de vraag het ethiekonderwijs daadwerkelijk doet wat
het moet doen niet met zekerheid te beantwoorden.

Het ethiekonderwijs aan de Nederlandse
Defensie Academie
Bovenstaande algemene kantekeningen doen niets af aan het
feit dat het militaire ethiekonderwijs binnen de Nederlandse
officiersopleidingen er goed voorstaat. Dat binnen de Nederlandse
krijgsmacht de aandacht voor ethiekonderwijs al langer
teruggaat, betaalt zich hier uit. Zo hebben bachelorstudenten
aan de NLDA een duidelijk beroepsperspectief waarop
het ethiekonderwijs is toegesneden. Het ethiekonderwijs aan
bijvoorbeeld de universitaire bestuurs- en bedrijfskundeopleidingen
is soms minder uitgebreid, maar altijd veel algemener
dan dat aan de NLDA. Dat verschil uit zich onder andere in de
nadrukkelijke koppeling tussen ethiek en leiderschap in de cursus
Militair Leiderschap en Ethiek en de inbedding in vakken als
Human Resource Management. Het NLDA-curriculum doet het
daarnaast goed in vergelijking met andere militaire academies;
opvallend is dat ethiekonderwijs aan andere academies vaak in
handen is van docenten zonder academische achtergrond in
ethiek of filosofie, terwijl ethiek hier goeddeels wordt gegeven
door docenten die wel een dergelijke achtergrond hebben
en ook onderzoek op dat gebied verrichten.
Toch zijn er ook nog zaken die beter kunnen. Zo geldt het
bovenstaande alleen voor cadetten en adelborsten binnen de
afstudeerrichtingen Militaire Bedrijfswetenschappen of Krijgswetenschappen;
voor hen die een andere richting volgen (het
merendeel van de adelborsten) is het ethiekonderwijs veel minder
uitgebreid. Verder is er aan de NLDA nauwelijks sprake
van een relatie tussen het ethiekonderwijs en de juridische vakken.
Een dergelijke koppeling ligt wel voor de hand,en wordt
aan andere academies dan ook gemaakt.
Daarnaast zou in ethiekonderwijs, duidelijker dan nu het geval
is, een onderscheid kunnen worden gemaakt tussen ethiek richting
collega’s en ethiek die de omgang met de lokale bevolking
betreft. Het maken van dat onderscheid voorkomt dat ongemerkt
de nadruk teveel op een van beide komt te liggen. Zo
staat in het ethiekonderwijs in de initiële opleidingen vooral correct
gedrag naar collega’s centraal, terwijl de eerdergenoemde
cursus Militair Leiderschap en Ethiek zich meer richt op het
omgaan met militairen van de tegenpartij en de lokale bevolking
(de omgang met collega’s komt overigens ruim aan bod in de
cursus Human Resource Management). Daarmee lijkt er, naast
het grote verschil in het aantal uren dat aan ethiekonderwijs
wordt besteed, ook inhoudelijk een kloof te ontstaan tussen
het ethiekonderwijs voor hen die aan de NLDA een bacheloropleiding
Militaire Bedrijfswetenschappen of Krijgswetenschappen
volgen, en het overig militaire personeel.
Nu is die gerichtheid op de ethiek op de werkvloer in de initiële
opleidingen er altijd al geweest, maar de nieuwe gedragscode
die momenteel als basis dient voor dat onderwijs versterkt
dat nog eens. Een aantal zaken dat past bij de aanpak die
Nederland voorstaat en die nadrukkelijk werden genoemd in de
oude gedragscode uit 1996, ontbreken namelijk in de nieuwe.
Te denken valt aan respect voor andermans cultuur, terughoudendheid
in het gebruik van geweld en het eerbiedigen van de
(internationale) rechtsregels.
De in 2007 van kracht geworden gedragscode is veel minder
uitgesproken over wat van militairen op uitzending mag worden
verwacht: die code moet vooral ongewenst gedrag tussen
collega’s voorkomen. Zelfs het ‘ik ben integer en behandel
iedereen met respect’ slaat, afgaande op de toelichting, toch
vooral op collega’s die gevrijwaard moeten blijven van pesterijen,
discriminatie en seksuele intimidatie. Het doel van de
code is, afgaande op de Borging Gedragscode ‘een veiliger en
prettiger werkomgeving voor het defensiepersoneel.’ Met de
nieuwe gedragscode heeft Defensie gehoor gegeven de eerste
aanbeveling uit het ‘Rapport ongewenst gedrag binnen de
krijgsmacht’ van de commissie Staal. Dat rapport is er gekomen
naar aanleiding van incidenten binnen de krijgsmacht, terwijl
de toegenomen aandacht voor militaire ethiek internationaal
nu juist een gevolg is van incidenten met uitgezonden militairen;
in de vorig jaar verschenen bundel Ethics Education in the
Military, dat een goed overzicht biedt van wat er elders op dit
gebied gebeurt, wordt van ethiekonderwijs gericht op goed
gedrag naar collega’s zelfs niet gesproken – dat is dan weer
het andere uiterste 7) .
Conclusie
Amerikaanse mariniers volgen tegenwoordig ter voorbereiding
op hun operations other than war een programma (het Marine
Corps Martial Arts Program) dat voor het merendeel bestaat uit
gevechtsporten en het oefenen van verwurgingen – de vrees
is dat zij anders het contact verliezen met hun warrior spirit.
Het valt niet uit te sluiten dat dit de effecten van hun bovengenoemde
spoedcursus ethiek gedeeltelijk weer teniet doet.
Het ligt wel in lijn met de ook buiten de Verenigde Staten om
zich heen grijpende warrior cultus, waarbij juist sterk wordt
teruggegrepen op de traditionele militaire deugden. Het lijkt
een reactie te zijn op het steeds vaker inzetten van militairen
voor taken anders dan reguliere oorlogsvoering, maar gaat er
wel aan voorbij dat dit nu eenmaal de werkelijkheid is. Dat de
Nederlandse krijgsmacht nog geen in beton gegoten lijst van
deugden heeft, biedt de mogelijkheid na te denken over een
eigentijdse set waarin ook andere deugden dan de geijkte een
plaats vinden en die als basis kan dienen voor het ethiekonderwijs
8) .
Noten
1) Cook, M. (2008) Ethics Education, Ethics Training, and Character Development:
Who “Owns” Ethics in the US Air Force Academy? In: Robinson, P., De Lee, N., &
Carrick, D. (2008). Ethics education in the military. Aldershot, England: Ashgate
Pub. Company.
2) Integriteit, bijvoorbeeld, wordt vaak gebruikt als synoniem met ‘ethisch,’ terwijl
iedereen die zijn werk goed doet professioneel wordt genoemd.
3) Bonadonna, R. R. (1994) Above and Beyond: Marines and Virtue Ethics,
Marine Corps Gazette 78(1), p. 18
4) Een aanverwante vraag is of het ethiekonderwijs erop gericht moet zijn
professionelere en effectievere militairen dan wel betere mensen te vormen.
Die laatste optie klinkt pretentieus maar past bij de nadruk op deugden en
karaktervorming, en krijgt dan ook steeds meer aanhang. Waarschijnlijk niet in
de laatste plaats omdat militairen tegenwoordig vaak hun werk doen te midden
van de lokale bevolking, wat eisen stelt die doorgaans veel diverser zijn dan wat
van oudsher werd gevraagd. Achter bovenstaande vragen gaan overigens nog
weer andere grote vragen schuil, zoals de vraag of een militair in eerste plaats
de eigen overheid dient, of eerder de lokale bevolking in uitzendgebieden.
5) Zie bijvoorbeeld Verweij, D., K. Hofhuis en J. Soeters (2007), Moral Judgement
within the Armed Forces, Journal of Military Ethics (6:1) pp. 19 - 40.
6) Bandura, A. (1999), Moral Disengagement in the Perpetration of Inhumanities,
Personality and Social Psychology Review (3:3) pp. 193-209.
7) Robinson, P., De Lee, N., & Carrick, D. (2008), Ethics education in the military.
Aldershot, England: Ashgate Pub. Company.
8) Wel onderscheidt Defensie een aantal kernwaarden (strijdbaar en
prestatiegericht; professioneel en loyaal; betrokken en betrouwbaar), maar een
grote rol in het ethiekonderwijs lijkt daarvoor niet weggelegd.
Carré 4 - 2009 pagina 27