Optimaal rantsoen voor merrie en veulen

praktijk
Optimaal rantsoen
voor merrie en veulen
Een goede gezondheid en conditie zijn noodzakelijk voor fokprestaties. Begeleid zowel
de merrie tijdens de dracht en lactatie als het veulen met een optimaal samengesteld rant-
soen. Juist voor snelgroeiende veulens is voeding van groot belang om OCD binnen de
perken te houden.
Tekst: Anneke Hallebeek | Foto’s: Horses in Media
Het rantsoen is niet altijd het eerste waar
aan wordt gedacht als er problemen zijn
met de voortplanting. Toch krijgen veel
merries een rantsoen waar iets aan te
verbeteren valt. Natuurlijk verdwijnen
niet alle problemen als sneeuw voor de
zon, maar het is wel een randvoorwaarde
voor goede prestaties. Veel fokkers zijn
het er over eens dat het rantsoen van
groot belang is en een invloed heeft op de
dracht, de melkproductie en het veulen
zelf. De fokker is meestal tevreden met
het eigen gevoerde rantsoen. Weinig
fokkers laten het rantsoen uitbalanceren
op basis van een ruwvoeranalyse.
Uit een onderzoek in Duitsland blijkt dat
het vrij slecht gesteld is met de voeding
van zowel merries als hun veulens.
Bijna alle paarden kregen onvoldoende
spoorelementen zoals zink, koper en
selenium. De vraag is of het in Nederland
beter gesteld is met het rantsoen van
fokpaarden. Voor de gezondheid van de
merrie, haar levensverwachting en de
gezondheid van het veulen is misschien
veel te winnen. Het optimaliseren van
het rantsoen kost geld. De kosten gaan
voor de baten uit. Maar als daarna
bijvoorbeeld de dierenartskosten minder
groot zijn en de paarden een lang en
gezond leven hebben, levert het weer
winst op.
70 H O E F S L AG nr. 10 2006
De dekking
Een duidelijke hengstigheid met een
goede ovulatie is belangrijk om het
tijdstip van insemineren of dekking te
bepalen. Goed timen vergroot de kans
op dracht. De lichamelijke conditie van
de merrie heeft invloed op de bevruchtingskansen.
Liever een iets overmatige
conditie, zonder vet te zijn, dan een
magere merrie. Voor de dekking mogen
merries die net goed in conditie zijn
een extraatje hebben. Een positieve
energiebalans is te verkiezen boven een
negatieve energiebalans. Laat merries
in dit stadium niet vermageren. Merries
hebben op basis van gewicht een
bepaalde behoefte aan voedingsstoffen.
Het rantsoen moet dit allemaal bieden.
Daarnaast bevat het rantsoen liefst veel
ruwvoer voor een goede maagdarmwerking.
Dus niet 4,5 kilo krachtvoer en 5
kilo kuil (60% droge stof gehalte), maar
Tabel 1a: Variatie in gehalten in hooi en kuil in Nederland per kilogram droge stof
bron: BLGG Oosterbeek
g Ca g P mg Cu mg Zn mg Se
Rijk hooi/kuil 7,5-9 4,5-5 10-15 55-85 100-230
Gemiddeld hooi/kuil 5,5-7 3,4-3,8 7,5-10 40-50 50-100
Arm hooi/kuil 4-5 2,7-3 5,4-6,5 25-40 18-30
Tabel 1b: Indicatieve waarden van energie (EWpa) en verteerbaar eiwit (g VREp) voor verschillende
kwaliteiten ruwvoer
droge stof (ds)
g/kg
EWpa (energie)/
kg ds
g VREp (eiwit)/kg ds
Grof hooi 839 0,55 30
Gemiddeld hooi 835 0,64 44
Fijn hooi 843 0,74 80
Grof kuilvoer 646 0,58 55
Gemiddeld kuilvoer 605 0,68 91
Fijn kuilvoer 568 0,74 114
Foto: Marc Rühl, HIM
Het veulen heeft dagelijks beweging nodig voor een goede botontwikkeling, weidegang draagt daar aan bij.
wel 2,5 kilo krachtvoer en 9,5 kilo kuil.
In de wintermaanden bevat het rantsoen
doorgaans relatief weinig caroteen.
Dit is een voorloper van het essentiële
vitamine A, maar het is op zichzelf geen
noodzakelijk nutriënt. Toch worden aan
caroteen bepaalde eigenschappen toegekend
die de bevruchting zouden kunnen
bevorderen. Vandaar dat in de winter
en het vroege voorjaar caroteenrijke
producten als winterwortelen als goede
aanvulling kunnen dienen. Voorkom
na de dekking zoveel mogelijk stress of
(voer)veranderingen. Ook dit kan leiden tot
geen bevruchting of verlies van de vrucht.
De vroege dracht (maand 1-7)
Alhoewel de merrie in de eerste zeven
maanden van de dracht geen extra hoge
behoefte aan voedingsstoffen heeft, is het
noodzakelijk dat het rantsoen alle essentiële
voedingsstoffen bevat. De merrie mag
niet op een karig hooirantsoen worden
gezet. Bij een rantsoen zonder veel krachtvoer
kan een supplement nodig zijn. Bij
de uitslag van de analyse van het ruwvoer
kun je beoordelen of het om rijk, gemiddeld
of arm ruwvoer is (zie tabel 1a+b).
Bij een rantsoen van enkel hooi geeft
alleen rijk ruwvoer voldoende van alle
voedingsstoffen. Bij minder rijk ruwvoer
moet in ieder geval een supplement
gegeven worden of krachtvoer. Een
gemiddelde kwaliteit hooi kan aangevuld
worden met één kilo krachtvoer.
Het selenium kan toch laag blijven.
Voor ruwvoer met lage gehalten is meer
nodig: meer krachtvoer en minder
ruwvoer (om in energiebalans te blijven)
of een extra supplement, vooral voor de
aanvulling van koper, zink en selenium.
De laatste maanden (maand 8-11)
Het veulen groeit enorm gedurende
de laatste maanden van de dracht. Het
veulen weegt vóór zeven maanden
slechts twintig procent van het geboortegewicht.
Vandaar dat de merrie vanaf
acht maanden extra voeding nodig heeft.
De merrie kan deze voedingsstoffen
deels uit haar eigen lichaam onttrekken
als ze niet voldoende krijgt aangeboden.
De vraag is echter of dit een gezonde
situatie is voor de langere termijn.
Het rantsoen moet dus aangepast
worden, zowel in energie en eiwit als
in overige voedingsstoffen (zie tabel
2a+b). Voor paardenrassen met snelgroeiende
veulens (bijvoorbeeld KWPN)
die gevoelig zijn voor afwijkingen in
de botontwikkeling, kan extra koper
het veulen beter beschermen. Een
hoge kopernorm kan eigenlijk alleen
als supplement gegeven worden. Extra
koper geeft geen garantie voor OCDvrije
opfok – een kopertekort is zelfs
geen oorzaak van OCD – maar met
voldoende koper kunnen vroege, kleine
beschadigingen aan het kraakbeen
herstellen. Aangezien de melk weinig
koper bevat, moet het veulen dit tijdens
de dracht aangereikt krijgen.
Van dracht naar melkproductie
• Vermijd voerovergangen: laat de
praktijk
H O E F S L AG nr. 10 2006 71

praktijk
Foto: Marc Rühl, HIM
maand 1-7 maand 8-11
Ca (g) 4-5 7-8,5
P (g) 3 5-5,5
Mg (g) 1-2 2
Cu (mg) 13-16 16-18 (40) 1
Tabel 2a: Behoefte van de merrie voor een aantal essentiële voedingsstoffen tijdens verschillende
fasen van de dracht. Per 100 kg LG (combinatie van Amerikaanse (NRC) en Duitse gegevens (DLG))
Zn (mg) 5-6 6-9
Se (mg) 0,15-0,2 0,2-0,3
Vit A (IE) 32-75 47-125
Vit E (IE) 1-1,5 1,3-1,5
1 aanbeveling voor snelgroeiende paarden die OCD-gevoelig zijn.
Tabel 2b: Extra merriebrok (g) nodig gedurende de laatste 4 maanden van de dracht 1 voor merries
van 200, 400 en 600 kg. De hoeveelheid per maand wordt toegevoegd aan het voorgaande rantsoen.
8 9 10 11
200 150-200 2 200 150-200 275
400 300-350 275 250-350 300-500
600 400-475 350 350-475 500-700
1 De aanvulling van merriebrok aan het rantsoen garandeert niet dat alle overige voedingsstoffen
compleet zijn.
2 De aanvulling van extra energie uit merriebrok geeft niet voldoende extra eiwit. De hoge
aanbeveling is om het eiwitniveau op een goed niveau te krijgen (bij een eiwitrijk ruwvoer is dit
niet nodig).
Biest bevat noodzakelijke antistoffen.
72 H O E F S L AG nr. 10 2006
merrie tijdens de dracht al wennen
aan speciaal merrievoer.
• Geef tijdens de laatste weken minder
grofstengelig ruwvoer. Een zachte,
goede kwaliteit ruwvoer is nodig voor
de voedingsstoffen én vertering. Door
de groei van het veulen is er minder
ruimte voor een volle dikke darm.
Een rantsoen van circa zeven kilo goed
hooi plus twee kilo merriebrok
kan een merrie van zeshonderd kilo
voldoende voedingsstoffen leveren
(uitgezonderd de verhoogde behoefte
aan koper).
• Let bij gebruik van kuilvoer extra
goed op de kwaliteit. Bedorven voer
kan niet alleen koliek en diarree
veroorzaken, maar ook abortus.
• Verminder kort voor de verwachte
geboorte het ruwvoer tot ongeveer de
helft, zodat het maagdarmkanaal niet
overvol is.
• Na het veulenen heeft de merrie water
nodig en eventueel een slobber van
gekookte lijnzaad, zemelen en zout, ter
stimulatie van de darmwerking.
Melkproductie
De melkproductie stijgt in de eerst
drie maanden naar het maximum om
daarna weer geleidelijk af te nemen.
Veel energie en eiwit is nodig om twee
tot drie procent van het gewicht van de
merrie in melk te kunnen produceren.
De voergift hoeft dus niet meteen na het
veulenen maximaal te zijn, verhoog het
in enkele weken. Het is verstandig de
merrie geleidelijk over te schakelen van
hooi naar gras en dus per dag telkens een
paar uur langer buiten te laten. Als de
merrie gewend is, mogen moeder en kind
vrij snel volledig de wei in. Weidegang is
zowel voor de merrie als het veulen de
meest ideale situatie. Het voer is goed, er
is frisse lucht en mogelijkheid tot beweging.
In een grasrijke wei kan de merrie
voldoende energie en eiwit opnemen
bij 24 uur weidegang. De opname van
mineralen en spoorelementen zijn niet
volledig gegarandeerd bij enkel gras, een
supplement kan uitkomst bieden. Voer
op stal onbeperkt ruwvoer van goede
kwaliteit en merriebrok. De hoeveelheid
brok is afhankelijk van eventuele grasopname.
Een stalrantsoen kan bestaan uit
onbeperkt goed hooi met ongeveer vijf
kilo merriebrok. Bedenk dat het veulen
dagelijks beweging nodig heeft voor een
goede botontwikkeling.
Veulen
Het veulen moet binnen vier uur voor
het eerst drinken. Binnen acht uur moet
hij minimaal één liter biest gedronken
hebben. Biest is anders van samenstelling
dan melk tijdens de latere melkproductie.
Voor een goede gezondheid
en bescherming tegen ziekten is de
opname van biest noodzakelijk. Alleen
de eerste 24 uur kan het veulen de antistoffen
die deze melk bevat in het bloed
opnemen door de darmwand. Antistoffen
beschermen het veulen tegen infecties
en zijn heel stalspecifiek. Antistoffen
beschermen tegen infecties uit de omgeving
van de merrie en tegen infecties
waar de merrie voor geënt is.
Biest heeft een hoge voedingswaarde.
Het veulen heeft behoefte aan energie
en vocht. De gehalten aan melksuiker
(lactose), vet en eiwitten in biest zijn
anders dan in de vervolgmelk, biest
bevat meer energie per liter. Tenslotte
bevat biest een aantal factoren die
bijdragen aan de ontwikkeling van het
maagdarmkanaal. Biest helpt de eerste
mest af te drijven, het activeert het
afweersysteem en bevat veel noodzakelijk
vitamine A. Kortom, biest zorgt voor
een goede start van het leven! Al vrij
snel eet het veulen mest van de merrie.
Dit is heel natuurlijk en noodzakelijk
voor de opbouw van een darmflora. Het
veulen drinkt de hele dag door kleine
beetjes melk. Door de groei van het
veulen te volgen, kun je een idee krijgen
of er voldoende melk geproduceerd
wordt. De groei in de eerste maanden
gaat enorm snel. KWPN­veulens groeien
meer dan een kilo per dag! Binnen een
jaar is zestig procent van het volwassen
gewicht bereikt en binnen twee jaar
tachtig procent! Wegen van veulens is
niet eenvoudig. Verschillende methoden
zijn ontwikkeld om met bepaalde
metingen aan het veulen een inschat­
Foto: Lothar lenz, HIM
Tabel 3: Groei in g/dag van veulens met een verschillend verwacht volwassen gewicht van 3-36
maanden.
Volwassen gewicht 3 mnd 6 mnd 12 mnd 24 mnd 36 mnd
200 420 315 175 55 15
400 765 595 360 135 50
600 1045 840 545 225 95
praktijk
Goede kwaliteit hooi1 Krachtvoer2 6-8 maanden onbeperkt 1 kg
9-12 maanden 8 kg (4 - 5 plakken) 1 kg
Matige kwaliteit hooi3 Krachtvoer2 Wortel4 Tabel 4: Voorbeeld van een voerschema voor een veulen met een geschat volwassen gewicht van
600 kg
6 maanden Onbeperkt 2 kg 0.5 kg
7-9 maanden Onbeperkt 1 kg 0.5 kg
10-12 maanden 9 kg (4,5 – 6 plakken) 1 kg 0.5 kg
1 Mineralen en spoorelementen kunnen variëren. Minimaal nodig: 4,5 g calcium, 8 mg koper,
45 mg zink en 50 mg selenium/kg droge stof hooi.
2 Gehalten in krachtvoer variëren, hier is aangehouden: 8 g calcium, 40 mg koper, 150 mg zink
en 0.5 mg selenium/kg krachtvoer.
3 Gehalte verteerbaar eiwit (gram VREp) kan in weinig bemest land te laag worden, met name
voor jonge veulens (6-8 mnd). Voer hooi met minimaal 55 g VREp/kg droge stof.
4 Hooi met een gele kleur bevat minder caroteen dan groen hooi. Wortelen zijn geschikt om
caroteen (en dus vitamine A) aan te vullen.
H O E F S L AG nr. 10 2006 73

praktijk
ting te maken van het gewicht. Als dit
elke twee tot vier weken wordt herhaald,
kan een groeicurve gemaakt worden.
Bij vergelijkingsmateriaal – bijvoorbeeld
een groeicurve van het ras – krijg
je een indruk van de groeisnelheid.
De groeisnelheid is afhankelijk van
het uiteindelijk te bereiken volwassen
gewicht (tabel 3). Naast het bepalen
van het gewicht en de maten van het
veulen, is ook het uitvoeren van een
conditiescore bij veulens mogelijk. Het
veulen zet in principe weinig vet af en
groeit in bot en spieren. Als een groeiend
paard echter een rantsoen krijgt met
veel energie en relatief weinig eiwit, zal
er sprake zijn van gewichtstoename,
maar meer in vetreserves dan in spieren.
Bij de conditiecontrole beoordeel je de
vetafzetting en kun je bijhouden of dit
verandert. Voorkom groeispurts, omdat
juist in die periodes de botontwikkeling
ontspoort. Ga bij een groeiachterstand
dus niet opeens het rantsoen snel
opvoeren. De uiteindelijke grootte en
gewicht wordt wel gehaald, al kan dat
iets later zijn dan gemiddeld. Uiteraard
is dit voor de verkoop of de keuring
natuurlijk wel een nadeel.
Bijvoeren
Bij een goede melkproductie en goede
groei van het veulen is in principe geen
aanvullend voer nodig. Op een leeftijd
van drie maanden drinkt het veulen circa
twintig liter melk per dag. Hiermee krijgt
hij voldoende energie en eiwit. Voor
veulens van snelgroeiende rassen kan een
extra supplement verstandig zijn voor de
aanvulling van onder andere koper. Melk
bevat weinig koper, de reserves van het
veulen kunnen laag worden.
Het veulen gaat zelf mee­eten met de
merrie en in de wei. Met de opname van
mest voor de microflora en de opname
Voer een zogende merrie op stal onbeperkt ruwvoer van goede kwaliteit en merriebok
van hooi of gras ontwikkelt de blinde­
en dikke darm zich verder. Door het
veulen te laten wennen aan zelfstandige
voeropname, bereid je hem voor op het
spenen van de melk.
Een veulen heeft voor de groei meer
lysine nodig in vergelijking met volwassen
paarden. Lysine is een aminozuur voor
de opbouw van bijvoorbeeld spierweefsel.
In veulenbrok is het lysinegehalte hoger
dan in onderhoudsbrok. Bevat de veulenbrok
0,9% lysine, dan kan het rantsoen
volstaan met één kilo brok naast onbeperkt
een goede kwaliteit hooi.
Op de speenleeftijd (5­6 maanden) moet
een KWPN­veulen één kilo krachtvoer
per dag kunnen opeten plus ruwvoer
natuurlijk. Dan heeft hij al zo’n grote
opname van voedingsstoffen anders
dan melk dat de overgang naar een
ander rantsoen gemakkelijk verloopt.
Ook gunstig voor de merrie, want de
melkproductie daalt als het veulen
minder komt drinken. Bij een minder
goede overgang van melk naar hard voer
ontstaat er na het spenen een groeiach­
Wees bewust van het Belang Van
VOeDing
74 H O E F S L AG nr. 10 2006
Foto: Marc Rühl, HIM
voor zowel de
drachtige merrie als het veulen
terstand bij het veulen. Onnodig veel
bijvoeding en een groeispurt vergroot
het risico op OCD.
In de natuurlijke situatie eet het veulen
de hele dag door kleine beetjes. Er is een
continue stroom van voedsel door het
maagdarmkanaal. Veulens die een minder
natuurlijk voedingspatroon krijgen
– zoals op stal gebeurt bij tweemaal daags
een krachtvoerrijke maaltijd – hebben
een hoger risico op verstoring van de
botontwikkeling indien het rantsoen veel
zetmeel en suikers bevat (krachtvoer).
Uit onderzoek blijkt dat tweemaal
daags zetmeelrijk krachtvoer een sterke
verandering geeft van de hormoonspiegels
die invloed hebben op de botgroei.
En dus zou hierdoor de botontwikkeling
verstoord kunnen raken. Bij gebruik van
voeders met andere energiebronnen,
zoals vet en vezels, waren deze veranderingen
veel minder duidelijk.
Tenslotte
• Wees bewust van het belang van
voeding voor zowel de drachtige
merrie als het veulen.
• Wees kritisch op het rantsoen en over
tuig jezelf dat het echt optimaal is.
• Pas het rantsoen aan gedurende de
dracht aan de veranderende behoefte
van de merrie.
• Laat een analyse van het ruwvoer
doen (bijvoorbeeld bij BedrijfsLaboratorium
voor Grond­ en Gewasonder
zoek te Oosterbeek). Vergeet niet bij
de aanvraag ook de mineralen en
spoorelementen te vermelden.
• Voor een goede interpretatie van de
uitslag van het ruwvoer kan hulp
gezocht worden bij voerdeskundigen.
• Het rantsoen voor veulens moet
passend zijn in energie en bijbehorende
voedingsstoffen. Krijgt een jong
groeiend paard veel energie? Pas dan
de gehalten aan eiwit, mineralen,
spoorelementen en vitaminen aan om
de snelle groei goed te laten verlopen. |