Heiligenverering en pelgrimeren in de Middeleeuwen - Senioren ...
Heiligenverering en pelgrimeren in de Middeleeuwen - Senioren ...
Heiligenverering en pelgrimeren in de Middeleeuwen - Senioren ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Apocalyps <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
HOVO Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
Zomer 2012<br />
Saskia van Lier
Apocalyps<br />
• 21/23 <strong>de</strong>cember 2012 (<strong>in</strong>mid<strong>de</strong>ls niet meer)<br />
• Christelijke apocalyps: <strong>in</strong> Bijbel<br />
• Apocalyps = op<strong>en</strong>bar<strong>in</strong>g: bijbelboek Op<strong>en</strong>bar<strong>in</strong>g<br />
• Op<strong>en</strong>bar<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> laatste gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>/ell<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
voor het Laatste Oor<strong>de</strong>el
Engelse m<strong>in</strong>iatuur, ca. 1250, Pierpont Morgan Library, New York<br />
Op 1:10, 11 Op <strong>de</strong> dag van <strong>de</strong> Heer raakte ik <strong>in</strong> vervoer<strong>in</strong>g. Ik hoor<strong>de</strong> achter me e<strong>en</strong><br />
lui<strong>de</strong> stem, die klonk als e<strong>en</strong> bazu<strong>in</strong> <strong>en</strong> die teg<strong>en</strong> me zei: ‘Schrijf alles wat je ziet <strong>in</strong> e<strong>en</strong><br />
boek <strong>en</strong> stuur dat naar <strong>de</strong> zev<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
Op<strong>en</strong>bar<strong>in</strong>g<br />
• Engel toont Johannes wat er gebeurt<br />
• Johannes schrijft het op: boek<br />
• Plaats<strong>en</strong> <strong>in</strong> tijd:<br />
- Johannes op strafkolonie Patmos, verbann<strong>en</strong><br />
christ<strong>en</strong> (ca. 95 n.Chr.)<br />
- brief aan christelijke geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
heikele tijd<br />
- k<strong>en</strong>nis van joodse e<strong>in</strong>dtijdvisio<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
- k<strong>en</strong>nis van evangeli<strong>en</strong>
Hans Meml<strong>in</strong>g, Johannes op Patmos,<br />
1479, Meml<strong>in</strong>gmuseum, St.-<br />
Janshospitaal, Brugge
Interpretatie<br />
• In context Joodse op<strong>en</strong>bar<strong>in</strong>gsliteratuur: vb Daniel,<br />
vgl ook ‘synoptische apocalyps’ (Mt 24,25)<br />
• Plaats<strong>en</strong> <strong>in</strong> tijd christ<strong>en</strong>vervolg<strong>in</strong>g, Domitianus<br />
(666 = Keizer Nero?)<br />
• Beeld van <strong>de</strong> (nabije) toekomst<br />
• E<strong>in</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>r tijd<strong>en</strong> bleef/blijft uit: an<strong>de</strong>re<br />
heilshistorische <strong>in</strong>terpretatie noodzakelijk
Noordbroek, ca 1488<br />
west-oost:<br />
heilshistorische <strong>in</strong>terpretatie<br />
van het Laatste Oor<strong>de</strong>el<br />
(ook <strong>in</strong> Mid<strong>de</strong>lstum)
Op. 20:1,2<br />
1000-jarig vre<strong>de</strong>rijk<br />
Ik zag e<strong>en</strong> <strong>en</strong>gel uit <strong>de</strong> hemel neerdal<strong>en</strong> met <strong>de</strong><br />
sleutel van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>raardse diepte <strong>en</strong> zware<br />
ket<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> zijn hand. Hij greep <strong>de</strong> draak, <strong>de</strong><br />
slang van weleer, die ook duivel of Satan wordt<br />
g<strong>en</strong>oemd, <strong>en</strong> ket<strong>en</strong><strong>de</strong> hem voor duiz<strong>en</strong>d jar<strong>en</strong>.<br />
Dus rond 1000 (Rodulfus Glaber) <strong>en</strong> 2000 extra<br />
aandacht
Bamberger apocalyps, ca.<br />
1000, Klooster Reich<strong>en</strong>au,<br />
Staatsbibliothek Bamberg
• Geloof <strong>in</strong> 1000-jarig rijk<br />
Mill<strong>en</strong>niarisme<br />
• Afzett<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrupte, foute<br />
wereld / het wereldse / <strong>de</strong><br />
macht / het geld /<br />
machthebbers<br />
• Kwaad zal vernietigd word<strong>en</strong><br />
met geweld / van bov<strong>en</strong> / met<br />
veel dramatisch vertoon
Doperse beweg<strong>in</strong>g(<strong>en</strong>)<br />
• Straatsburg, 1533, Melchior Hoffman,<br />
start 1000-jarig rijk<br />
• Munster 1533, Nieuw Jeruzalem, Jan van Leid<strong>en</strong><br />
(kon<strong>in</strong>g), Jan Matthijs (profeet)<br />
• Oudtestam<strong>en</strong>tische wett<strong>en</strong>: 10 gebod<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
polygamie<br />
• Zuivere geme<strong>en</strong>schap <strong>in</strong> afwacht<strong>in</strong>g van e<strong>in</strong><strong>de</strong>
Franz Bähr, Jan van Leid<strong>en</strong> doopt e<strong>en</strong> meisje, 1840, Westfälisches<br />
Lan<strong>de</strong>smuseum für Kunst und Kulturgeschichte Münster
He<strong>in</strong>rich Al<strong>de</strong>grever, 1536: Jan van<br />
Leid<strong>en</strong>, kon<strong>in</strong>g <strong>de</strong>r we<strong>de</strong>rdopers<br />
‘Gods macht is mijn kracht’<br />
-doorboor<strong>de</strong> rijksappel<br />
-alfabet<br />
-scepter<br />
-r<strong>in</strong>g<strong>en</strong>
Terechtstell<strong>in</strong>g<br />
dopers<strong>en</strong> te Münster,<br />
1607
Evangelicals, fundam<strong>en</strong>talisme<br />
• Jehova’s getuig<strong>en</strong>: 1914: beg<strong>in</strong><br />
Tijd van het e<strong>in</strong><strong>de</strong><br />
• Adv<strong>en</strong>tist<strong>en</strong>: 22-10-1844:<br />
we<strong>de</strong>rkomst<br />
• Maar d<strong>en</strong>k ook aan y2k<br />
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_va<br />
n_voorspell<strong>in</strong>g<strong>en</strong>_van_het_e<strong>in</strong><strong>de</strong>_<br />
van_<strong>de</strong>_wereld
Adv<strong>en</strong>tistische ‘kal<strong>en</strong><strong>de</strong>r’,<br />
1863
Grote brand Lond<strong>en</strong>, 1666, volg<strong>de</strong> e<strong>en</strong> pestjaar op, bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> 1000 jaar na het<br />
getal/jaar van het Beest 666
Komeet Hale-Bopp, 28 maart 1997, bov<strong>en</strong> Stoneh<strong>en</strong>ge<br />
39 sekteled<strong>en</strong> van Heav<strong>en</strong>’s Gate geloofd<strong>en</strong> dat ze door e<strong>en</strong> ufo opgehaald zoud<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>, gered van <strong>de</strong>ze slechte wereld. Ze pleegd<strong>en</strong> zelfmoord om <strong>de</strong> ufo te hal<strong>en</strong>
En Joodse visio<strong>en</strong><strong>en</strong>?<br />
• Babylonische ball<strong>in</strong>gschap, 586-539 vC<br />
• Daniel (‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>zoon’) <strong>en</strong> Ezechiel (vier wez<strong>en</strong>s)<br />
spel<strong>en</strong> zich hier af<br />
• Daniel geschrev<strong>en</strong> <strong>in</strong> Hell. tijd, 2e eeuw vC:<br />
teg<strong>en</strong> werelds karakter van Hell<strong>en</strong>isme
Hoogte- / Dieptepunt<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong>:<br />
• Op<strong>en</strong><strong>in</strong>gsvisio<strong>en</strong>: <strong>de</strong> verschijn<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Heer<br />
(Bierum, Wold<strong>en</strong>dorp)<br />
• Lam Gods / offerlam (Bierum, Leerm<strong>en</strong>s,<br />
Loppersum, ‘t Zandt, <strong>en</strong>z.)<br />
• Apocalyptische vrouw / Maria met k<strong>in</strong>d<br />
• Laatste Oor<strong>de</strong>el, Mt 24, 25 (Huiz<strong>in</strong>ge,<br />
Noordbroek, Mid<strong>de</strong>lstum)
Er stond e<strong>en</strong> troon <strong>in</strong> <strong>de</strong> hemel <strong>en</strong> daarop zat<br />
iemand. Deg<strong>en</strong>e die daar zat had e<strong>en</strong> uiterlijk<br />
als van jaspis <strong>en</strong> sar<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> rond <strong>de</strong> troon<br />
was e<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>boog die eruitzag als<br />
smaragd. Om <strong>de</strong> troon he<strong>en</strong> stond<strong>en</strong><br />
vier<strong>en</strong>tw<strong>in</strong>tig an<strong>de</strong>re tron<strong>en</strong>, waarop<br />
vier<strong>en</strong>tw<strong>in</strong>tig oudst<strong>en</strong> zat<strong>en</strong>. Ze droeg<strong>en</strong> witte<br />
kler<strong>en</strong> <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goud<strong>en</strong> krans op hun<br />
hoofd. (…) Midd<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> troon <strong>en</strong><br />
eromhe<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vier wez<strong>en</strong>s, die van vor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> van achter<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong> al oog war<strong>en</strong>. Het<br />
eerste wez<strong>en</strong> zag eruit als e<strong>en</strong> leeuw <strong>en</strong> het<br />
twee<strong>de</strong> als e<strong>en</strong> jonge stier; het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> had<br />
e<strong>en</strong> gezicht als e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> het vier<strong>de</strong> leek<br />
e<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong><strong>de</strong> a<strong>de</strong>laar.<br />
Op 4:2-7<br />
Hans Meml<strong>in</strong>g, Johannes op Patmos, 1479,<br />
Meml<strong>in</strong>gmuseum, St.-Janshospitaal, Brugge
Sa<strong>in</strong>t-Pierre, Moissac, zuidportaal, 1110-1115
Sa<strong>in</strong>t-Pierre,<br />
Moissac,<br />
zuidportaal,<br />
1110-1115
‘Ik b<strong>en</strong> <strong>de</strong> alfa <strong>en</strong> <strong>de</strong> omega,’ zegt God, <strong>de</strong><br />
Heer, ‘ik b<strong>en</strong> het die is, die was <strong>en</strong> die<br />
komt, <strong>de</strong> Almachtige.’ (Op 1:8)<br />
‘Wees niet bang. Ik b<strong>en</strong> <strong>de</strong> eerste <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
laatste. Ik b<strong>en</strong> <strong>de</strong>g<strong>en</strong>e die leeft; ik was<br />
dood, maar ik leef, nu <strong>en</strong> tot <strong>in</strong> eeuwigheid.<br />
(Op 1:17,18)<br />
God verschijnt aan Maria Magdal<strong>en</strong>a <strong>en</strong><br />
Cathar<strong>in</strong>a van Si<strong>en</strong>a, 1509, P<strong>in</strong>acoteca<br />
Civica, Lucca
In het midd<strong>en</strong> van het vuur zag ik iets<br />
dat leek op e<strong>en</strong> viertal wez<strong>en</strong>s. (…)<br />
Hun gezicht<strong>en</strong> lek<strong>en</strong> van vor<strong>en</strong> op het<br />
gezicht van e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> van rechts op<br />
<strong>de</strong> muil van e<strong>en</strong> leeuw, van l<strong>in</strong>ks op <strong>de</strong><br />
kop van e<strong>en</strong> stier <strong>en</strong> van achter<strong>en</strong> op<br />
<strong>de</strong> bek van e<strong>en</strong> a<strong>de</strong>laar. Dat war<strong>en</strong><br />
hun gezicht<strong>en</strong>. (Ez. 1:5-11)<br />
Maiestas Dom<strong>in</strong>i, Bierum, 14B, absis,<br />
koorsluit<strong>in</strong>g
4 wez<strong>en</strong>s of evangelist<strong>en</strong>?<br />
L<strong>in</strong>k gelegd door Hieronymus, uitgewerkt door Rhabanus<br />
Maurus (ca. 800):<br />
<strong>en</strong>gel Matteus m<strong>en</strong>sword<strong>in</strong>g m<strong>en</strong>selijke<br />
verloss<strong>in</strong>g<br />
leeuw Marcus Christus kon<strong>in</strong>g moed is weg<br />
naar verloss<strong>in</strong>g<br />
os Lucas offer offer nodig voor<br />
verloss<strong>in</strong>g<br />
a<strong>de</strong>laar Johannes God<strong>de</strong>lijke<br />
Christus<br />
eeuwige<br />
verloss<strong>in</strong>g
Jan van Eyck, De aanbidd<strong>in</strong>g van het Lam Gods (midd<strong>en</strong>paneel), 1432, Baafskathedraal, G<strong>en</strong>t<br />
Op 5:6-7 Midd<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> troon, tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> vier wez<strong>en</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong> oudst<strong>en</strong>, zag ik e<strong>en</strong> lam staan. Het<br />
zag eruit alsof het geslacht was (…) Op hetzelf<strong>de</strong> mom<strong>en</strong>t wierp<strong>en</strong> <strong>de</strong> vier wez<strong>en</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
vier<strong>en</strong>tw<strong>in</strong>tig oudst<strong>en</strong> zich voor het lam neer.
‘U verdi<strong>en</strong>t het om <strong>de</strong> boekrol te ontvang<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn zegels te verbrek<strong>en</strong>. Want u b<strong>en</strong>t<br />
geslacht <strong>en</strong> met uw bloed hebt u voor God m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gekocht uit alle land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>, van<br />
elke stam <strong>en</strong> taal.’ (Op 5:9)
Matthias Grünewald, ca. 1515, Musée<br />
d'Unterl<strong>in</strong>d<strong>en</strong>, Colmar<br />
Joh 3:30 Hij moet groter word<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik kle<strong>in</strong>er
Ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccatum<br />
mundi (Joh 1:29)<br />
Jan van Eyck, altaarstuk Bavokathedraal<br />
G<strong>en</strong>t, ca. 1432
Lam Gods, Leerm<strong>en</strong>s, ca. 1250<br />
koor, bov<strong>en</strong> altaar
Vier wez<strong>en</strong>s, Leerm<strong>en</strong>s, ca. 1250
Lam Gods, Loppersum, ca. 1500<br />
‘Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis’, uitgesprok<strong>en</strong> bij consecratie
Op. 12:1-5<br />
Er versche<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> hemel e<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong>drukwekk<strong>en</strong>d tek<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> vrouw,<br />
bekleed met <strong>de</strong> zon, met <strong>de</strong> maan<br />
on<strong>de</strong>r haar voet<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> krans van<br />
twaalf sterr<strong>en</strong> op haar hoofd. Ze was<br />
zwanger <strong>en</strong> schreeuw<strong>de</strong> het uit <strong>in</strong><br />
haar weeën <strong>en</strong> haar bar<strong>en</strong>snood. Er<br />
versche<strong>en</strong> e<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> tek<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
hemel: e<strong>en</strong> grote, vuurro<strong>de</strong> draak,<br />
met zev<strong>en</strong> kopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> ti<strong>en</strong> hor<strong>en</strong>s, <strong>en</strong><br />
op elke kop e<strong>en</strong> kroon. (…) Maar to<strong>en</strong><br />
ze het k<strong>in</strong>d gebaard had – e<strong>en</strong> zoon,<br />
die alle volk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ijzer<strong>en</strong><br />
her<strong>de</strong>rsstaf zal hoed<strong>en</strong> –, werd het<br />
da<strong>de</strong>lijk weggevoerd naar God <strong>en</strong> zijn<br />
troon.<br />
Bamberger apocalyps, rond 1000,<br />
Klooster Reich<strong>en</strong>au, Staatsbibliothek<br />
Bamberg
Maria met k<strong>in</strong>d, ca. 1500, App<strong>in</strong>gedam
Matteus 25:31-34<br />
Wanneer <strong>de</strong> M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>zoon komt, omstraald door luister <strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> gezelschap van alle <strong>en</strong>gel<strong>en</strong>, zal hij plaatsnem<strong>en</strong> op<br />
zijn glorierijke troon. Dan zull<strong>en</strong> alle volk<strong>en</strong> voor hem<br />
word<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gebracht <strong>en</strong> zal hij <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van elkaar<br />
scheid<strong>en</strong> zoals e<strong>en</strong> her<strong>de</strong>r <strong>de</strong> schap<strong>en</strong> van <strong>de</strong> bokk<strong>en</strong><br />
scheidt; <strong>de</strong> schap<strong>en</strong> zal hij rechts van zich plaats<strong>en</strong>, <strong>de</strong><br />
bokk<strong>en</strong> l<strong>in</strong>ks. Dan zal <strong>de</strong> kon<strong>in</strong>g teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> groep rechts<br />
van zich zegg<strong>en</strong>: “Jullie zijn door mijn Va<strong>de</strong>r gezeg<strong>en</strong>d,<br />
kom <strong>en</strong> neem <strong>de</strong>el aan het kon<strong>in</strong>krijk dat al s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong><br />
grondvest<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> wereld voor jullie bestemd is.
Laatste Oor<strong>de</strong>el, Huiz<strong>in</strong>ge, ca. 1490<br />
2e travee, oostzij<strong>de</strong>
Laatste Oor<strong>de</strong>el, Mid<strong>de</strong>lstum, ca. 1535<br />
4e travee, noord- zuid- <strong>en</strong> oostkant
Noordbroek, laatste oor<strong>de</strong>el, ca. 1488
Jesaja 66:1 De hemel is mijn troon, <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> mijn voet<strong>en</strong>bank.<br />
Zwaard <strong>en</strong> lelie: <strong>in</strong>vestituur<br />
Noordbroek, ca. 1488
Maria <strong>en</strong> Johannes <strong>in</strong> <strong>de</strong>esis-groep: voorbe<strong>de</strong><br />
Noordbroek, ca. 1488
Op 11:15 To<strong>en</strong> blies <strong>de</strong> zev<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>gel op<br />
zijn bazu<strong>in</strong>. In <strong>de</strong> hemel klonk<strong>en</strong> lui<strong>de</strong><br />
stemm<strong>en</strong>, die zeid<strong>en</strong>: ‘Nu beg<strong>in</strong>t <strong>de</strong><br />
heerschappij van onze Heer over <strong>de</strong> wereld,<br />
<strong>en</strong> die van zijn messias.<br />
1 Thess 4:16,17 Wanneer het signaal<br />
gegev<strong>en</strong> wordt, <strong>de</strong> aarts<strong>en</strong>gel zijn stem<br />
verheft <strong>en</strong> <strong>de</strong> bazu<strong>in</strong> van God weerkl<strong>in</strong>kt, zal<br />
<strong>de</strong> Heer zelf uit <strong>de</strong> hemel neerdal<strong>en</strong>. Dan<br />
zull<strong>en</strong> eerst <strong>de</strong> dod<strong>en</strong> die Christus<br />
toebehor<strong>en</strong> opstaan, <strong>en</strong> daarna zull<strong>en</strong> wij,<br />
die nog <strong>in</strong> lev<strong>en</strong> zijn, sam<strong>en</strong> met h<strong>en</strong> op <strong>de</strong><br />
wolk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> weggevoerd<br />
Noordbroek, ca. 1488
Dan 12:1<br />
In die tijd zal Michaël opstaan, <strong>de</strong> grote<br />
vorst, die <strong>de</strong> k<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>en</strong> van je volk terzij<strong>de</strong><br />
staat.<br />
Op 12:7<br />
Michaël <strong>en</strong> zijn <strong>en</strong>gel<strong>en</strong> bond<strong>en</strong> <strong>de</strong> strijd<br />
aan met <strong>de</strong> draak.<br />
Laatste Oor<strong>de</strong>el, Huiz<strong>in</strong>ge, ca. 1490<br />
2e travee, oostzij<strong>de</strong>
Dan 12:2<br />
Vel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> die slap<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> aar<strong>de</strong>, <strong>in</strong> het stof, zull<strong>en</strong> ontwak<strong>en</strong>, sommig<strong>en</strong> om<br />
eeuwig te lev<strong>en</strong>, an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> om voor eeuwig te word<strong>en</strong> veracht <strong>en</strong> verafschuwd.<br />
Noordbroek, ca. 1488
Mt. 16:19<br />
Ik zal je <strong>de</strong> sleutels van het kon<strong>in</strong>krijk<br />
van <strong>de</strong> hemel gev<strong>en</strong><br />
Noordbroek, hemel, ca. 1488
Hel, Noordbroek,<br />
ca. 1488<br />
Job 41:11-13, Leviatan / krokodil:<br />
Brand<strong>en</strong><strong>de</strong> fakkels kom<strong>en</strong> uit zijn bek,<br />
vonk<strong>en</strong>reg<strong>en</strong>s vlieg<strong>en</strong> door <strong>de</strong> lucht.<br />
Zijn neusgat<strong>en</strong> walm<strong>en</strong>,<br />
als e<strong>en</strong> kok<strong>en</strong><strong>de</strong> ketel of rok<strong>en</strong>d riet.<br />
Zijn a<strong>de</strong>m laat kol<strong>en</strong> ontbrand<strong>en</strong>,<br />
uit zijn bek slaat e<strong>en</strong> vlam.
Moraal<br />
Vanaf ca. 1250 Laatste Oor<strong>de</strong>el als moralistische<br />
scène:<br />
- verantwoord<strong>in</strong>g aflegg<strong>en</strong><br />
- ged<strong>en</strong>k te sterv<strong>en</strong>, ij<strong>de</strong>lheid<br />
Sir. 7:36<br />
D<strong>en</strong>k bij alles wat je zegt aan het e<strong>in</strong><strong>de</strong>,<br />
dan zul je je lev<strong>en</strong> lang niet zondig<strong>en</strong>
In afwacht<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
e<strong>in</strong>dtijd:<br />
moraal <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
Vanitas- <strong>en</strong><br />
eeuwigheidssymboliek op:<br />
- zerk<strong>en</strong>, epitaf<strong>en</strong>, rouwbord<strong>en</strong>,<br />
etc.<br />
- kansels<br />
Godl<strong>in</strong>ze, grafzerk Wernerus Alberti, 1541
Grafzerk Aepko Onsta (†1564)<br />
<strong>en</strong> Gela van Ewsum (†1574),<br />
Wets<strong>in</strong>ge, nu Gron<strong>in</strong>ger<br />
Museum
Epitaaf Oosterwijtwerd, Gijsbert<br />
Herman Ripperda, † 1695
Hellum, rouwbord voor Anna van Ittersum (†1630)
Bierum, rouwbord voor Warmolt<br />
van Maneil (†1765)
Bolsward Mart<strong>in</strong>ikerk, c<strong>en</strong>traal<br />
kanselpaneel, 1661-2
Stedum, kansel met wap<strong>en</strong> Clant, 1671
Har<strong>en</strong> (l),<br />
Nieuwolda (r), 1718
Uithuiz<strong>en</strong>, 1713<br />
rijksappel houdt stand, Habsburgse<br />
kroon verzakt