levend erfgoed 1 2010 - Nederlands Centrum voor Volkscultuur

Levend
Erfgoed
01 2010
4
Rieks Smeets
voormalig leider van de UNESCO sectie
voor immaterieel erfgoed in Parijs
Twee nieuwe
UNESCO
erfgoedlijsten
Sinds de inwerkingtreding van het unesco
Verdrag ter Bescherming van het Immateriële
Erfgoed van de Mensheid, in 2006, heeft unesco
er twee lijsten bij: de Representatieve Lijst van het
Immateriële Culturele Erfgoed van de Mensheid en de
Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed dat Dringend
Bescherming Behoeft, oftewel de Representatieve Lijst
en de Urgentielijst. Deze twee lijsten zijn operationeel
sinds juni 2008, toen Operationele Richtlijnen voor de
uitvoering van het Verdrag zijn aangenomen.
De uitvoering van het Verdrag ligt in handen van het
Intergouvernementele Comité voor de Bescherming
van het Immateriële Culturele Erfgoed (IE) dat verantwoording
afl egt aan de Algemene Assemblee van Lidstaten,
het opperste orgaan van het Verdrag dat bestaat
uit alle landen die zijn toegetreden.
Deze bijdrage gaat in op de voor- en ontstaansgeschiedenis
van deze lijsten, op hun plaats in het unesco
Verdrag, op de procedures die zijn uitgewerkt in de
Operationele Richtlijnen voor de indiening, beoordeling
en inschrijving van ‘elementen’ en op de nog prille
praktijk van een en ander.
Immaterieel erfgoed wint terrein
Sinds zijn oprichting heeft unesco programma’s gekend
die zich richtten op de bestudering en documen-
De Conventie van het
immaterieel erfgoed
Lijsten en registers zijn praktische en handige hulpmiddelen om aandacht te vragen ook voor
immaterieel erfgoed. UNESCO heeft twee lijsten ingesteld: een representatieve lijst en een
lijst van immaterieel erfgoed dat dringend bescherming behoeft. Hoe is UNESCO tot dit
systeem gekomen? En waarom zijn de lijsten vooral populair in Azië en Europa en veel
minder in Afrika? Verslag van een insider.
tatie van verschijnselen die uiteindelijk samengenomen
zouden worden onder het begrip ‘immaterieel (cultureel)
erfgoed’, of ook wel ‘levend erfgoed’. Voorbeelden
zijn het programma Study of Cultures, dat Afrika als
zwaartepunt had en dat in de jaren zestig hoogtij vierde,
en de destijds baanbrekende collectie ‘Traditionele muziek
van de wereld’. Toen unesco rond 2004 stopte met
die collectie waren er in totaal zo’n 130 titels verschenen.
Ook zijn er door de hele geschiedenis van unesco
heen programma’s geweest die zich richtten op het behoud
en gebruik van inheemse talen. De daarbij opgedane
ervaringen en inzichten hebben nooit geleid tot
een internationale juridische tekst. Daarvoor is het aantal
landen dat alleen lippendienst bewijst aan talige diversiteit
te groot.
Direct na 1972, het jaar van de aanvaarding van het
Werelderfgoedverdrag, begon binnen unesco de discussie
over de erkenning en de mogelijke bescherming
van andere, minder tastbare vormen van erfgoed, die
doorgaans bedreigd zijn in hun voortbestaan. Het eerste
voorstel om ook voor levend erfgoed richtinggevende
uitspraken te doen kwam van Bolivia en langzaamaan
sloten steeds meer landen – vooral uit de niet-westerse
hoek – zich bij het Boliviaanse standpunt aan. In
2003, uiteindelijk, keurde de Algemene Conferentie van
unesco het IE Verdrag goed. De laatste etappes van de
voorbereiding daarvan werden getrokken en gefi nan-
cierd door Japan – Japan en Korea hebben vanaf de
vroege vijftiger jaren veel aandacht besteed aan hun immateriële
erfgoed, zowel in de vorm van programma’s
als wetgeving. unesco had van 2001 tot 2009 een
Japanse Directeur-generaal en de IEsectie van unesco
had tot 2003 een Japanse directeur.
Mondiacult, een wereldconferentie over culturele politiek
die in 1982 in Mexico gehouden werd, ruimde in
zijn gedachtenwisselingen over cultuur en erfgoed een
stevige plaats in voor het immateriële. In de defi nitie
van ‘cultuur’ die toen is uitgewerkt, wordt ook melding
gemaakt van leefvormen, waardesystemen, tradities en
overtuigingen. Toen er binnen unesco gedacht werd
aan de bescherming van wat later immaterieel erfgoed
zou heten, werd er aanvankelijk vooral aandacht geschonken
aan juridische bescherming. Jarenlang hebben
unesco en wipo (de World Intellectual Property
Organisation) samen de mogelijkheden bestudeerd,
maar hun samenwerking heeft geen bindende tekst gebaard.
In 1989 aanvaardden de lidstaten van unesco
een Aanbeveling omtrent de bescherming van traditionele
cultuur en folklore, een internationale juridische tekst die
weinig eff ect heeft gehad. Een aanbeveling heeft geen
dwingend karakter maar erger was dat de tekst achter
liep bij zijn tijd: hij ging meer over documenteren en archiveren
dan over beschermen. Verder werden de dragers
van de praktijken en tradities die beschermd zou-
Immaterieel erfgoed
is vaak ritueel in
actie, ogenschijnlijk
vluchtig, altijd
dynamisch. Drakenbootfestival
in China.
Foto: Wu Zhijian,
UNESCO fotobank
den kunnen worden, niet als serieus te nemen partners
voorgesteld. Het was een ouderwetse tekst, geïnspireerd
door onderzoekers en geschreven voor onderzoekers.
Het zou nog even duren voor de lidstaten van
unesco besloten dat de tijd rijp was voor een nieuwe
normstellende internationale tekst, liefst met een bindend
karakter. Dat had meer dan één oorzaak. Veel landen,
vooral uit het Noorden, zagen de noodzaak van
een nieuwe en meer bindende tekst niet in. Het merendeel
van de erfgoedspecialisten in de wereld, en dus ook
in unesco delegaties, had moeite te accepteren dat erfgoedpolitiek
en planning ook andere vormen van erfgoed
dan materiële of natuurlijke zouden kunnen of
moeten omvatten. Lobbies en adviesorganisaties rond
het Wereld erfgoed centrum, dat functioneert als het secretariaat
van het Werelderfgoedverdrag, meenden dat
er geen apart verdrag voor immaterieel erfgoed nodig
was, en maakten zich sterk voor die mening. Het is
dienstig hier te vermelden dat tijdens de voorbereiding
van de tekst van het IE verdrag vooral landen uit het
zuiden veel kritiek uitten op het werelderfgoedsysteem.
Levende Schatten en – vooral –
Meesterwerken
unesco zelf, ondersteund door Oost-Azië, zat ondertussen
niet stil. In 1992 werd een sectie opgericht die
zich speciaal ging bezighouden met immaterieel erfgoed,
dat vanaf 1984 – binnen unesco – eerst onder de
Levend
Erfgoed
01 2010
5