levend erfgoed 1 2010 - Nederlands Centrum voor Volkscultuur

Levend
Erfgoed
01 2010
24
De centrale rol van ‘communities’
in de Immaterieel Erfgoed Conventie
Betrokkenheid
organiseren
van onderop
De centrale rol die unesco toekent aan de ‘communities’
komt het meest expliciet naar voren in
artikel 15 van de conventietekst, waarin gesteld
wordt dat ‘Binnen het kader van zijn beschermingsactiviteiten
van het immaterieel cultureel erfgoed iedere
lidstaat de breedst mogelijke participatie probeert te
ver zekeren van gemeenschappen, groepen en, als dat
wenselijk is, individuen, die dat erfgoed creëren, in
stand houden en doorgeven.’ 1
Deze communities of gemeenschappen krijgen zelfs een
actieve rol toegemeten in het ‘managen’ van het eigen
erfgoed. Communities dienen immers betrokken te worden
‘bij het beheer ervan’.
In de context van een internationaal verdrag over cultureel
erfgoed is de toespitsing op de rol van ‘communities’
heel bijzonder. In dit soort internationale verdragen
wordt de leidende rol meestal toegekend aan de staten
zelf, die over het algemeen helemaal niet happig zijn om
de eigen bevoegdheden en verantwoordelijkheden uit
handen te geven aan een andere partij. unesco heeft er
een speciale bedoeling mee. Door de nadruk op communities
wil unesco ruimte scheppen voor een benadering
van onderop en de verantwoordelijkheid leggen bij de
Albert van der Zeijden
consulent Nederlands Centrum voor Volkscultuur
In publicaties over de UNESCO conventie over het immaterieel erfgoed ligt de nadruk meestal
op de lijsten. Dit verbaast niet: de lijsten zijn de belangrijkste blikvangers van de conventie en
fungeren in zekere zin als haar visitekaartje. Een beetje jammer is het wel. Zij halen namelijk
de aandacht weg van iets dat eigenlijk veel interessanter is, namelijk de centrale rol die
UNESCO toekent aan de ‘communities’. Door de inbreng van de plaatselijke gemeenschappen
centraal te stellen, kiest UNESCO voor een benadering van onderop, met een ondersteunende
rol voor speciaal daarvoor aangewezen erfgoedinstellingen.
‘owners’ of ‘practioners’ van het betreff ende immaterieel
erfgoed. 2 Het wil de verantwoordelijkheid voor de zorg
en het ‘safeguarden’ van het immaterieel erfgoed leggen
bij de mensen of gemeenschappen die dit immaterieel
erfgoed zelf praktiseren of vorm geven. Het sluit aan bij
het grote belang dat unesco toekent aan culturele diversiteit,
niet alleen wereldwijd maar ook binnen de staten
zelf, tussen de verschillende groepen en regio’s. 3
Het begrip community
Het woord community of communitas als begrip gaat terug
tot in de Late Middeleeuwen. 4 In de Italiaanse
stadsstaten kreeg het zijn huidige connotatie van een
groep of gemeenschap van mensen die op een bepaalde
plek (dorp of stad) samen werken en wonen en daar een
gezamenlijke identiteit aan ontlenen. Uitgangspunt
daar bij is dat identiteiten altijd worden geproduceerd
én gereproduceerd in een ruimtelijke context. Identiteit
is kortom verbonden met de plek waar je woont.
Opmerkelijk in de huidige discussie is dat het begrip
community een revival beleeft. 5 Door processen van globalisering
zoeken mensen naar een plek waar zij zich
(weer) thuis kunnen voelen. Om met Zygmunt Bauman
te spreken: de roep om community heeft alles te maken
met een zoektocht naar veiligheid in een onzekere wereld.
6 Oude gemeenschapsbanden lijken verloren te zijn
gegaan, een proces dat al in de negentiende eeuw begon
en samenhing met het proces van modernisering. Ten
tijde van de Romantiek werd de kille, rationele staat, die
stond voor vooruitgang en modernisering, geplaatst tegenover
de plaatselijke gemeenschap, met zijn warme
sociale verbanden. In onze tijd is de etnische diversiteit
een van de grote politieke vraagstukken. De huidige
aandacht voor gemeenschap en voor gemeenschapszin
is vanuit deze visie een zoektocht naar nieuwe sociale
verbanden, naar nieuwe netwerken, die zin en betekenis
geven aan ons leven. Het is een roep om een nieuwe civil
society, waarin gezocht wordt naar nieuwe vormen van
sociale cohesie en van cultureel burgerschap. 7 Erfgoed
wordt daarbij naar voren geschoven als een belangrijke
gemeenschapsvormende kracht, zoals in de projectnota
Belvedere, over cultuurhistorie en ruimtelijke ontwikkeling,
waarin sense of place werd verbonden met een
sense of continuity. 8 Het blijkt ook uit de debatten rondom
de historische canon in het onderwijs en uit het initiatief
om een Nationaal Historisch Museum op te
richten. 9
Bij de Sint Jansprocessie
in Laren zijn
verschillende
‘stakeholders’
betrokken: niet
alleen de kerk maar
ook de organisatoren,
de deelnemers
en het publiek, dat
altijd in grote getale
op de processie
afkomt.
Foto: Peter Jan Margry
Community binnen de UNESCO conventie
Het begrip ‘community’ wordt in de conventietekst niet
verder uitgewerkt. De samenhang en het verband waarin
de term gebruikt wordt, geeft echter wel een indicatie.
In de tekst is namelijk enkele keren sprake van ‘indigenous
communities’ en van ‘local communities’.
unesco denkt blijkbaar in eerste instantie aan relatief
ongerepte ‘inheemse’ en ‘lokale’ gemeenschappen in de
traditionele zin van het woord.
Binnen unesco werkt men hard aan een concretere invulling
maar ook aan: hoe kun je community involvement
in de praktijk handen en voeten geven? In 2006
wijdde unesco er een expertmeeting aan, in Tokyo. 10
Tijdens de bijeenkomst in Tokyo werd, zoals dat gaat
met experts met een wetenschappelijke achtergrond,
veel aandacht besteed aan defi nities. De conventietekst
spreekt over communities, groepen en soms zelfs individuen
die bij het safeguarding proces dienen te worden
betrokken. Voor de experts was community het meest
centrale begrip, dat door hen op een actieve manier
gedefi nieerd werd als een ‘netwerk’ van mensen ‘whose
sense of identity or connectedness emerges from a
Levend
Erfgoed
01 2010
25