Hermes - Centrale Instellings-Login

Hermes
Mededelingenblad van de onderzoeksgroepen
van het departement toegepaste taalkunde
Er beweegt wat in het landschap. Al was het
maar omdat er de laatste maanden op het vlak
van onderzoek nogal wat heen en weer wordt
gereisd tussen Brussel, Antwerpen en Leuven. Pendelaars
met boekentassen vol academische verzuchtingen en
frustraties, ergens onderweg tussen droom en
werkelijkheid. Het terrein is voor velen onder hen nieuw,
de reis op de tast, schoorvoetend. In het land van Hermes
moeten de kaarten misschien wel worden hertekend, de
grenzen verruimd.
De leesgroep
Vertaaldidactiek & vertaalevaluatie
Vlekho 6 januari 2004
De leesgroep kwam op 6 januari voor een tweede keer
samen en kon rekenen op een grote en levendige
belangstelling. Het hierna volgende verslag vloeide uit de
pen van Danny Masschelein, die eveneens de bespreking
van de tekst in goede, heldere banen leidde. Het werk
van de leesgroep zal dit jaar worden afgesloten met een
laatste lectuur rond vertaalevaluatie. Dit keer wordt het
allicht een stukje van Christiane Nord. De derde
bijeenkomst van de leesgroep zal worden aangekondigd
via e-mail en de onderzoekspagina.
“Translation Quality Assessment:
Linguistic Description versus
Social Evaluation”
Juliane House
House (2001, 247) definieert een vertaling als
‘the recontextualization of a text in L1 by a
semantically and pragmatically equivalent text in L2’.
Deze semantische en pragmatische equivalentie
Woord vooraf
• Blikvanger
Hermes 1/2 – februari 2004
En zie, nauwelijks aan zijn tweede aflevering toe en
reeds dringt zich voor het mededelingenblad een correctieve
ingreep op: Hermes is niet langer het exclusieve blad van
de onderzoeksgroep vertaal- en tolkwetenschap, maar
wordt vanaf dit nummer opengetrokken naar alle
onderzoeksgroepen die in het academiseringsproject
voorzien zijn.
Laten we nog maar even doorgaan op dit elan. Misschien
groeien er wel heel kleine vleugeltjes aan onze voeten, ooit.
WV
kan pas worden bereikt als de vertaling dezelfde
functie vervult als het origineel. De auteur
probeert het begrip ‘functie’ op een operationele
manier in te vullen (de adepten van de door haar
zo vermaledijde Skopos-theorie slagen daar niet
in, meent ze).
De functie heeft te maken met
de inbedding en ‘werking’ van
een tekst in een bepaalde
context of situatie. Deze context
kan worden beschreven aan de hand van de
begrippen ‘field’ (thematiek), ‘tenor’ (instanties die
deelnemen aan de communicatie; verhouding
tussen die participanten; stijl) en ‘mode’ (types
communicatiekanalen), die naar verschillende
dimensies van het ‘register’ verwijzen. De auteur
probeert haar analyse toe te spitsen op het
tekstmateriaal zelf, want de situatie zit volgens
haar a.h.w. in de tekst ingekapseld. Ze wijst de
tekst ook toe aan een bepaald ‘genre’.
House (1977, 98-113) ontleedt b.v. een
vulgariserend artikel van een Amerikaanse
antropoloog. De tekst wordt gekenmerkt door
13

een asymmetrische relatie tussen de schrijver
(een vakspecialist) en de beoogde lezers (een
lekenpubliek). De toon is bijwijlen nogal neerbuigend:
de schrijver neemt zijn lezers bij het
handje en wijst hen op de lacunes in hun kennis.
De stijl is eerder informeel, de zinsbouw is
eenvoudig en de woordenschat is simpel gehouden
(zoals in deze zin). House vindt in het
artikel een ‘complexe modus’ terug: het is wel
een geschreven tekst, maar de bedoeling is dat je
hem leest alsof je ernaar luisterde. Dat blijkt uit
de talrijke elementen die je eerder met een
mondelinge communicatie associeert: de anakoloeten
en ellipsen, de frequentie van pronomina
van de eerste en de tweede persoon, enz.
De Duitse vertaling van de tekst vertoont weinig
‘overtly erroneous errors’ (aperte fouten: taal- en
interpretatiefouten). De overtredingen behoren
eerder tot de klasse van de ‘covertly erroneous errors’:
occulte of onopvallende fouten, waarbij de
vertaler de functionele bal misslaat. Zo is de
Duitse versie een stuk onpersoonlijker, droger,
minder onderhoudend dan het origineel en de
modus is eenduidiger. De terminologie is
preciezer en er zijn minder anakoloeten, en dat
ziet House als een tekortkoming. In 1977 is ze
immers nog van oordeel dat er geen opvallende
verschillen bestaan tussen de culturele normen
van Duitssprekende en Engelstalige landen.
Haar verdict is dan ook dat hier onterecht een
‘culturele filter’ is toegepast. De Duitse tekst is
geen vertaling, maar een gecamoufleerde
bewerking (‘covert version’). Twintig jaar later
herziet de auteur dit strenge oordeel (House
1997). Uit haar eigen empirisch onderzoek is
immers gebleken dat de verwachtingspatronen
van een Duits publiek wel degelijk afwijken van
die van Engelstalige lezers (er kunnen natuurlijk
ook culturele verschillen zijn binnen één
taalgebied). Al verwacht ze dat dit wel eens zou
kunnen veranderen: door de toenemende
globalisering ontwikkelen er zich misschien
zogenaamd universele (maar eigenlijk Angelsaksische)
conventies (House 2001, 253-254).
Lang voor de discussie over de
(on)zichtbaarheid van vertalingen in alle
hevigheid losbarstte, wees House (1977) al op
het onderscheid tussen ‘overt translations’ en ‘covert
translations’. Openlijke vertalingen zijn teksten
die uitdrukkelijk als vertalingen worden
gepresenteerd, b.v. doordat de vertaler zijn
versie becommentarieert (via noten of een in- of
uitleiding), of de vertaling naast het origineel
plaatst (tweetalige dichtbundels), of het
Hermes 1/2 – februari 2004
eindproduct via een geijkte formule als beëdigde
vertaling voorstelt, enz. Heimelijke vertalingen
zijn niet onmiddellijk als vertalingen herkenbaar;
de argeloze lezer kan ze als originele teksten
lezen.
Ongemaskerde vertalers confronteren het
doelpubliek met vreemde, exotische elementen
(House had hiervoor de term ‘foreignization’
kunnen bedenken). Bij heimelijke vertalingen
moet het origineel eerst een inburgeringstraject
doorlopen en via een culturele filter van volksvreemde
kenmerken gezuiverd worden: geen
migratie zonder assimilatie en domesticatie.
De keuze voor een van de
vertaaltypes hangt gedeeltelijk
af van het statuut
van het origineel. Bij
sacrosancte teksten of
literaire meesterwerken,
die weliswaar in een specifieke cultuur zijn
ontstaan maar die toch een universele waarde
hebben verworven, wordt meestal voor een
openlijke vertaling gekozen. Dit is ook het geval
bij teksten die onlosmakelijk met een specifieke
situatie of cultuur verbonden zijn, zoals een
beroemde toespraak van een Engelse premier,
maar ook andere factoren kunnen een rol spelen.
Eenzelfde originele tekst kan in principe zowel
als verhulde of als onverhulde vertaling in de
doelcultuur binnendringen.
Bij een heimelijke vertaling is de functie van
origineel en vertaling equivalent op een eerste
niveau. Een tweede niveau is er niet, want de
doeltekst wordt niet als een vertaling, maar als
een originele tekst gepresenteerd. Een heimelijke
vertaling is een eendimensionaal product, terwijl
een openlijke vertaling tweeslachtig is. Hier
bestaat er geen functionele equivalentie op het
eerste niveau: de doeltekst functioneert namelijk
uitdrukkelijk als vertaling (een metatekst), en dat
is bij het origineel natuurlijk niet het geval. De
equivalentie situeert zich op een tweede niveau:
dankzij de nieuwe versie kan de lezer zijn oor te
luisteren leggen bij een vreemde cultuur. De
vertaling is een apparaat waarmee we het
gesprek tussen de lezer en de (schrijver van de)
originele tekst kunnen afluisteren. Het is een vrhelm
waarmee we virtueel in de huid van de
brontekstlezer kunnen kruipen.
De verdienste van House (2001) bestaat erin dat
ze een duidelijke scheidslijn trekt tussen de
linguïstische beschrijving (een intersubjectieve
14

activiteit) en de (door allerlei subjectieve
factoren beïnvloede) evaluatie van een tekst. Ze
probeert de terreinen van de vertaalwetenschap
en de vertaalkritiek zorgvuldig af te bakenen en
waarschuwt terecht voor een branchevervaging.
Het zwakke punt van House (2001) is dat haar
vlag de lading niet dekt. Het luik over sociale
evaluatie valt nogal mager uit. De didacticus die
op zoek is naar een onmiddellijk toepasbaar
evaluatiemodel blijft op zijn honger. In haar
casestudy’s buigt de auteur zich overigens
uitsluitend over professionele, gepubliceerde
vertalingen, en niet over versies die in een
didactische context ontstaan zijn. Hulst (1998,
134) merkt terecht op dat het een illusie is te
denken dat aperte fouten in het vertaalonderwijs
niet aan bod hoeven te komen.
De leesgroupies (m/v) vinden de terminologie
van House niet altijd even helder. Volgens WV
wijst de term ‘covert translation’ (net als het door
DM voorgestelde ‘heimelijke vertaling’) op een
intentionele ingreep van de vertaler, terwijl deze
de tekst vaak onbewust aan de normen en
conventies van de doelcultuur aanpast. JV merkt
op dat de term ‘heimelijke vertaling’ wel degelijk
de goedkeuring van Venuti zou wegdragen
(mocht deze denker de taal van Gezelle machtig
zijn). JC verkiest de door Nord gehanteerde
etiketten ‘instrumentele vertaling’ en
‘documentaire vertaling’.
DM heeft het moeilijk met de begrippen ‘language
mention’ (bij een openlijke vertaling) en ‘language
use’ (bij een heimelijke vertaling). House (1977,
158-168) oordeelt b.v. dat de 20 ste-eeuwse
vertaler van een Duitse moraliserende tekst uit
het begin van de 19 de eeuw voor een archaïsche
taalvariant van het Engels had moeten kiezen,
wat een aanvaardbare openlijke vertaling zou
hebben opgeleverd. Kan je in een dergelijk geval
nog wel van ‘language mention’ spreken? De
vertaler zou toch de taal moeten ‘gebruiken’ om
het archaïsche karakter van de tekst te
weerspiegelen? WV oppert dat ‘language mention’
hier wellicht met een ruimere betekenis wordt
gebruikt: door ouderwetse taalelementen te
selecteren levert de vertaler impliciet commentaar
op de originele tekst.
MR worstelt net als vele andere lezers met de
‘second-level functional equivalence’. In House (1977,
191) stipt de auteur aan dat de vertaling van de
19 de-eeuwse moraliserende tekst niet dezelfde
functie kan hebben als het origineel. Er moet
Hermes 1/2 – februari 2004
wel worden gestreefd naar equivalentie op het
tweede niveau: de 20 ste-eeuwse versie moet in de
doelcultuur dezelfde functie vervullen als in het
20 ste-eeuwse Duitsland (waar de tekst ook als
archaïsch wordt ervaren, terwijl hij dat voor het
originele doelpubliek niet was). Het is
onduidelijk waarin de tweedegraadsequivalentie
dan bestaat als in de vertaling elementen worden
binnengesmokkeld die exotisch zijn voor het
doelpubliek, maar niet voor het contemporaine
publiek van de broncultuur. Volgens House
(2001) ontstaat een functionele equivalentie van
het tweede niveau als de vertaling een brug slaat
tussen bron- en doelcultuur, m.a.w. als de lezer
van de vertaling zicht krijgt op de manier
waarop de tekst binnen de broncultuur
functioneert; er is geen sprake meer van een
diachronische verschuiving van de tekstfunctie
binnen de broncultuur.
Niet besproken tijdens
de vergadering: House
(2001, 248) gaat er prat
op dat ze het concept
‘functie’ operationeel
heeft gemaakt door het
begrip ‘situatie’ uit te
splitsen in een aantal hanteerbare dimensies
(‘veld’, ‘modus’, ‘teneur’). Welnu, hoe kan je
zeggen dat een heimelijke vertaling dezelfde
functie vervult als het origineel (of toch een
‘equivalente’ functie) terwijl er op het niveau van
de contextdimensies geen equivalentie wordt
vereist? House poneert dat deze dimensies
anders worden ingevuld naargelang van de
cultuur, en dat eenzelfde functie in diverse
culturen op uiteenlopende manieren wordt
waargemaakt (zie ook Nord 2001, 70). Maar is
het dan nog wel dezelfde (of een equivalente)
functie? De functie wordt immers toch
gedefinieerd op basis van de concrete
contextdimensies?
Evenmin besproken: het onderscheid tussen
vertalingen en bewerkingen (‘versions’). Blijkbaar
spreekt House van een bewerking zodra een
tekst niet meer dezelfde functie heeft als het
origineel. Anderzijds ontstaat een heimelijke
bewerking volgens haar ‘whenever the translator––in
order to preserve the function of the source text— has
applied a cultural filter randomly manipulating the
original’ (House 2001, 252). Dus toch een
bewerking met behoud van de tekstfunctie?
Volgens JC en DJ wordt door de strikte
toepassing van een culturele filter alle creativiteit
15

in de kiem gesmoord. Vertalers kreunen onder
de dwingelandij van de statistiek; al te vaak
moeten ze zich ertoe beperken om bestaande
taaluitingen (b.v. parallelteksten in hun doeltaal)
te recycleren. (Even testen: hebt u zich geërgerd
aan mijn functionele bal?) JV onderschrijft deze
kritiek, maar maakt onmiddellijk een onderscheid
tussen literaire en pr-teksten (waar
vertalers vrij zijn de normen te verleggen) en
meer ‘technische’ teksttypes (het is wellicht
gevaarlijk om een student zijn stilistische
inspiratie te laten botvieren wanneer hij een
toelichting bij een resultatenrekening vertaalt).
JV meent dat het interessant zou zijn om de
tekstconventies van diverse culturen via een
empirische studie in kaart te brengen. Misschien
kan worden nagegaan in welke mate de maximes
van Grice cultuur(on)afhankelijk zijn. DJ twijfelt
aan de haalbaarheid van een dergelijk
onderzoek.
Tijdens de presentatie noemt DM ondertiteling
als een exponent van de openlijke vertaling, en
nasynchronisatie als een voorbeeld van een
heimelijke vertaling. MR tekent hiertegen
bezwaar aan: in de vertaling van de ondertitels
wordt toch vaak een culturele filter toegepast.
Wellicht bestaat er een gradueel onderscheid
tussen de twee types vertaling. Dat geldt
overigens ook voor het verschil tussen een
vertaling en een bewerking, zoals Desmidt (s.a.)
suggereert.
Het linguïstische reductionisme van House heeft
kwaad bloed gezet bij WV. Ze maakt het
inderdaad wel bont wanneer ze het volgende
poneert: ‘any consideration of social factors— if it is
divorced from textual analysis— must be of secondary
relevance in a scientific discipline such as translation
studies’ (House 2001, 255). Het kan juist
interessant zijn de sociale factoren te bestuderen
die aan de basis liggen van de keuze voor openlijke
of heimelijke vertalingen of bewerkingen
(zonder dat de wetenschapper zelf zijn voorkeur
voor een van deze types uitspreekt). House lijkt
hier de formulering van subjectieve waardeoordelen
te verwarren met de wetenschappelijke
studie van de normen en conventies die tot
dergelijke waardeoordelen leiden.
House overdrijft in haar schroomvallige houding
t.o.v. buitentekstuele elementen. Ze lijkt er ook
van uit te gaan dat betekenis inherent is aan een
tekst, en dat de functie van een uiting afdoende
kan worden beschreven aan de hand van de
merktekens die de context of situatie in de tekst
Hermes 1/2 – februari 2004
achterlaat. Ze komt nogal gemakkelijk tot het
besluit dat een solide receptieonderzoek
onmogelijk is. Uit haar eigen analyse (House
1977) blijkt dat de functie niet in de tekst zit
ingebakken: ze schrijft immers zelf dat een 19 deeeuwse
tekst niet op dezelfde manier
functioneert voor het originele publiek en voor
een 20 ste-eeuwse lezer.
Waddington (1999, 160) verbaast er zich over
dat House (1997) bij haar wapenschouwing van
de vertaaltheorie de bijdrage van Christiane
Nord over het hoofd ziet. Ook in de bibliografie
van House (2001) ontbreekt elke verwijzing naar
Nord. Dat is des te vreemder omdat deze auteur
een poging heeft ondernomen om de Skopostheorie
met een linguïstische tekstanalyse te
verzoenen. Daarenboven probeert ze haar
inzichten te vertalen in een concreet
evaluatiemodel dat ook in een didactische
situatie toepasbaar is. Kortom: het wordt hoog
tijd dat de leesgroep een publicatie van Nord
onder de loep neemt.
Een voorsmaakje: Nord (2001, 29) bespreekt
een wijdverbreid misverstand over de Skoposgroep.
Wat blijkt? De leden van deze beweging
zijn geen fanatieke pleitbezorgers van een
aanpassing aan de normen van de doelcultuur.
Het woord ‘doeltekstgerichtheid’ is misschien
verkeerd gekozen. Soms bestaat de
vertaalopdracht er net in een tekst te genereren
die samenvalt met wat House een openlijke
vertaling noemt.
Of hoe de leesgroeplezers zich misschien ooit
zullen kunnen losmaken uit de omknelling van
de terminologische jungle om zich te laven aan
de verkwikkende bron van een onvermoede
conceptuele helderheid.
Desmidt, I. (s.a.), Een wonderbare reis op de vleugels van de
taal – Selma Lagerlöfs Nils Holgersson in Duitse en
Nederlandse vertaling/bewerking,
http://allserv.rug.ac.be/~idesmidt/onderzoek_
ndl.htm, 16 januari 2004, On line.
House, J. (1977), A Model for Translation Quality
Assessment, Tübingen, Narr
House, J. (1997), Translation Quality Assessment: a
Model Revisited, Tübingen, Narr
House, J. (2001), Translation Quality Assessment:
Linguistic Description versus Social Evaluation,
Meta, XLVI, 2.
Hulst, J. (1998), Het product centraal: criteria en
methoden voor de evaluatie van vertalingen, in:
Bloemen, H. & Hulst, J. (eds.), De kracht van
16

vertaling, Utrecht, Platform Vertalen en
Vertaalwetenschap, pp. 130-143.
Nord, C. (2001), Translating as a Purposeful Activity.
Functional Approaches Explained, Manchester, St.
Jerome Publishing.
Waddington, C. (1999), Estudio comparativo de diferentes
métodos de evaluación de traducción general (Inglés-
Vertaling als erfgoed
Bibliografie van in het Nederlands
vertaalde literatuur
Den Haag, 12 januari 2004
Op uitnodiging van het Steunpunt
Literair Vertalen vond op 12 januari in
de vergaderzaal van de Nederlandse
Taalunie (Den Haag) een eerste verkennende
bijeenkomst plaats die tot doel had de bestaande
bibliografische informatie i.v.m. in het
Nederlands
coördineren.
vertaalde literatuur beter te
De bijeenkomst werd bijgewoond door een
brede groep van belanghebbenden en belangstellenden,
bestaande uit bibliothecarissen,
bibliografen, vertalers, uitgevers, literatuurwetenschappers,
vertaaldocenten, verzamelaars en
uiteraard de vertegenwoordigers van het
Steunpunt Literair Vertalen en de Nederlandse
Taalunie. Voorzitter was Laurens van Krevelen,
oud-directeur van Meulenhoff en thans
bibliothecaris van de Koninklijke Stichting voor
het Boekenvak.
Vertrekpunt van de studienamiddag was de
vaststelling dat bibliografische informatie i.v.m.
vertalingen niet altijd makkelijk te vinden is; zo
je ze al vindt, blijkt die informatie bovendien
niet altijd makkelijk toegankelijk. Nochtans is
die bibliografische informatie bijzonder
belangrijk om verschillende redenen,
bijvoorbeeld voor (aspirant-)vertalers die willen
weten of een tekst die zij van plan zijn te
vertalen al eens vertaald is; voor uitgevers die
interesse hebben in een buitenlandse titel; voor
onderzoekers die een goed beeld willen krijgen
van het literaire bestel in een bepaalde periode;
voor vertaalhistorici en vertaalonderzoekers die
Berichten van elders
Hermes 1/2 – februari 2004
Español), Publicaciones de la Universidad
Pontificia Comillas, Madrid.
DJ: Dany Jaspers, DM: Danny Masschelein, JC: Jan
Ceuppens, JV: Jeroen Vandaele, MR: Mia Ratinckx, WV:
Walter Verschueren.
DM
de geschiedenis van het vertalen in het
Nederlands willen schrijven; voor docenten in
de vertaalopleiding die bestaande vertalingen
willen gebruiken als didactisch materiaal, enz.
De studienamiddag was georganiseerd rond vier
kernvragen. De eerste vraag betrof de
“behoefteverkenning”: waarvoor is
bibliografische informatie van in het Nederlands
vertaalde literatuur zoal belangrijk en nodig
vanuit gebruikersperspectief? Deze vraag werd
ingeleid door Theo Hermans (University College
London) met een kort referaat over de relatie
tussen vertaalbibliografie en vertaalhistorie. Hermans
pleitte er meteen voor om het begrip
vertaalhistorie uit te breiden tot cultuurhistorie.
Daarmee legde hij de feitelijke grondslag tot de
latere conclusie van de bijeenkomst dat vertalingen
deel moeten uitmaken van het algemene
cultuurerfgoed en in die zin ook de nodige
waardering en “zichtbaarheid” verdienen.
Het tweede thema betrof de
“zoekwegen”: hoe gaat de
gebruiker te werk die voor
enig doel bibliografische
informatie over in het
Nederlands vertaalde literatuur
nodig heeft? Deze
vraag werd ingeleid door een kort referaat van
Tanja Holzey, assistente aan de Universiteit van
Amsterdam, die zelf onderzoek heeft verricht
rond zeventiende-eeuwse literaire vertalingen in
het Nederlands. De conclusie was dat, vooral
wat het oudere werk betreft, heel wat van dat
onderzoek helaas alsnog moet gebeuren op basis
van nattevingerwerk – een conclusie die ik
vanuit mijn eigen prille inventarisatiewerk in het
kader van het Centrum voor Engelstalige
Literatuur in Nederlandse vertaling enkel kan
bijtreden.
Het derde luik betrof het reeds bestaande
“bibliografisch onderzoek en de bestaande
17

(deel)bibliografieën”. Hier was de spreker
Frans Denissen, die het had over zijn recente
bibliografie van vertalingen in het Nederlands
van de Italiaanse literatuur (Denissens nieuwe
bibliografie is een aanvulling en gedeeltelijke
herwerking van een reeds bestaande bibliografie
en zal weldra te raadplegen zijn op de website
van de DBNL). Ook uit zijn relaas bleek dat de
zoektocht steeds bijzonder fragmentarisch
verloopt en dat bovendien de gevonden titels
niet altijd makkelijk te lokaliseren zijn.
Tenslotte kwam in een
vierde luik het thema aan
bod van de “beschikbaarheid
van bibliografische
gegevens”. Hoe kunnen (deel)bibliografieën
en catalogi op het terrein van de
in het Nederlands vertaalde literatuur het beste
aan gebruikers beschikbaar gesteld worden?
Nogal wat hoop was hier gesteld op het
prestigieuze project van de Digitale Bibliotheek
Nederlandse Letteren, maar – helaas – René
Stipriaan (van de DBNL) liet in zijn inleidend
referaat duidelijk aanvoelen dat de DBNLwebsite
plaats kan bieden voor een aantal
deelbibliografieën, maar (om allerlei
technologische redenen) niet voor een
alomvattend bibliografisch project.
De bijeenkomst werd afgerond met een moedige
maar ondankbare poging tot samenvatting door
Ton Naaijkens, directeur van het Steunpunt
Literair Vertalen. De conclusie was dat deze
IATE Terminologiebank
2de Nederlandstalige Terminologiecongres
Vlaams Parlement
13-14 november 2003
De terminologiebank IATE van de Europese Unie
& andere recente ontwikkelingen.
Voordracht gehouden op 14 november 2003
door Hubert Paesmans,
adviseur van de Europese Commissie
Vele docenten en studenten hebben tijdens hun
lessen vertaling te maken met databanken als
Eurodicautom, Euterpe en vele andere. Voor al
deze mensen is er fantastisch nieuws: er komt
een nieuwe, globale terminologiebank, met als
naam: IATE (Inter Agency Technology Exchange).
Hermes 1/2 – februari 2004
boeiende en heel noodzakelijke discussie in de
toekomst moet worden voortgezet in kleinere
werkgroepen. Concreet werd afgesproken dat
het Steunpunt en de Taalunie in een eerste stap
de respectieve overheden in Nederland en
Vlaanderen zouden aanschrijven om hen te
wijzen op het belang van de vertaalde literatuur
als onderdeel van het eigen cultuurpatrimonium.
Een betere coördinatie van de reeds bestaande
bibliografieën, het verder bevorderen van
bibliografisch onderzoek en het toegankelijker
maken van het materiaal vergt een zware
infrastructuur en dus ook een hoop geld (dat er
voorlopig niet is).
Nog enkele interessante links:
DBNL (Digitale Bibliotheek Nederlandse
Letteren); STCN (Short Title Catalogue
Netherlands); Boekbalie; BIZON (Bibliografisch
Zoekprogramma Nederlandse Letterkunde);
DutchESS (Dutch Electronic Subject
Service)
WV
Deze terminologiebank zal alle gegevens bevatten
van Eurodicautom, Euterpe, van TIS (de
databank van de Raad), van de VN en van vele
andere organisaties. Hiervoor zal gebruik
gemaakt worden van de metazoekmachine
QUEST. Met deze zoekmachine kan elke
vertaler simultaan zoeken in alle grote
terminologiedatabanken verspreid over de hele
wereld. De gegevens zullen in één venster
worden weergegeven in volgorde van
afnemende pertinentie. Bovendien kan men niet
alleen termen opzoeken, men kan ook termen
invoeren en communiceren.
Deze fantastische zoekmachine
wordt eind 2003
(maar heel waarschijnlijk
pas begin 2004)
werkelijkheid.
18

Een Nederlandse congres-gangster vroeg of
deze machine gratis toegankelijk zou zijn. En
inderdaad, vrij en gratis toegankelijk voor
iedereen, aldus de voorzitter. Dus collega’s, nog
een paar maanden geduld en IATE wordt uw
beste hulpmiddel tijdens uw vertaallessen.
Quality in Interpreting
Studiedag Mercator Hogeschool Gent
14 november 2003
Miriam Schlesinger
Bar-Ilan University, Tel Aviv
“Applying Corpus-Based Methods to
Interpretation Quality Assessment.”
Inleiding: “Over het gebruik van corpora voor
onderzoek”. Methoden gebaseerd op corpora
worden sinds ongeveer tien jaar gebruikt in
vertaalstudies. Deze methoden kunnen patronen,
onderliggend aan vertalingen, blootleggen.
Normaal bestaat 90% van de corpora uit
geschreven taal. Slechts 10% bestaat uit
gesproken taal. Er zijn steeds meer tweetalige
corpussen.
In de Vertaalstudies worden corpora gebruikt
voor het zoeken naar universalia, individuele
en/of groepskenmerken, voor chronologische
studies, enz. Het voordeel is dat men beschikt
over meer data om tot conclusies te komen.
Voor tolkstudies zijn weinig data voorhanden.
Transcriberen is tijdrovend en brengt problemen
met zich mee. De transcripties storen de
semiotische en communicatiekenmerken van de
orale tekst. Een aantal problemen is te wijten
aan het verwerken met de computer (het niet
herkennen van bepaalde morfologische markers).
Een ander probleem, specifiek voor het
Hebreeuws, is dat van rechts naar links wordt
geschreven, en dat bemoeilijkt de machinale
vergelijking met talen die van links naar rechts
geschreven worden.
Vragen. Hoe stapt men over van kwantiteit
(mogelijk met computer) naar kwaliteit? Hoe
beschrijft men impliciete informatie? Hoe
beschrijft men een intersociale/communicatieve
situatie?
Hermes 1/2 – februari 2004
Dit was de meest interessante nieuwigheid op
het Tweede Nederlandstalig Terminologiecongres
in het Vlaamse Parlement, een overigens
uitstekend georganiseerd congres in een al even
uitstekend decor. Om het met een boutade te
zeggen: de afwezigen hadden ongelijk.
LM
Miriam Schlesinger werkt met verschillende
parallelle corpora, origineel plus getolkte tekst,
of getolkte plus vertaalde tekst. Verscheidene
parameters worden daarbij in acht genomen,
zoals publiek, de vertaalrichting, A- of B-taal,
enz.
Schlesinger verwijst eveneens naar Mona
Baker, die via corpora-studie interferentie
aantoonde in vertalingen. Een verhoogd gebruik
van “that” in vertaald Engels geeft b.v. een
“vertaalgeurtje” aan de tekst. Schlesinger veronderstelt
dat dat ook zo moet zijn in tolkwerk,
en dat ze dat via corpora kan aantonen.
Daarvoor toont ze een studie waarbij ze een
vergelijking maakt tussen “type” (= het aantal
verschillende woorden) en “token” (= het absolute
aantal woorden).
Haar conclusie is dat de type-token ratio hoger
is in geschreven dan in orale tekst. Oraal worden
dus meer gelijke woorden gebruikt. Dan
onderzoekt ze de invloed hiervan op de kwaliteit
van de teksten. De type-token ratio verandert
ook afhankelijk van het thema. Voor bepaalde
thema’s is de ratio omgekeerd tussen geschreven
en orale teksten, wat bewijst dat sommige
woorden de voorkeur genieten bij geschreven
teksten, andere dan weer bij orale teksten.
Verder verwijst ze nog naar Mercer-Moser die
spreekt over “interdependence” van kwaliteit
(tolkwerk als product, als service, … ) en naar
Vulokosky met haar studie over weglatingen en
hun belangrijkheid aan de hand van een corpus
van 120 EU-toespraken (60 sprekers).
Besluit: “Quality is in the ear of the beholder”.
Maurizio Viezzi
SSLMIT Trieste
“Interpretation Quality Assessment:
A Model for Quality Assessment Based on
Four Macro-Criteria.”
19

Inleiding. Zoektocht naar een definitie van
“Quality in interpretation” aan de hand van citaten
van verscheidene onderzoekers.
Volgens de spreker beoogt tolkwerk vier
doelstellingen:
1. “Equivalence” tussen bron- en doeltekst. Voor
vertalingen wordt deze ‘equivalence’ vaak
verworpen, onder meer door de Skopos-groep,
maar tolken verschilt uiteraard van vertalen. De
communicatieve situatie van bron- en doeltekst
is immers dezelfde. Zie Schnell-Hornby:
equivalence is niet gelijk aan identity. De
equivalentie is functie van de communicatieve
functie (informeren, overtuigen, uitleggen,
entertainen) en van de algemene betekenis en
effect.
2. “Accuracy”: in functie van de informatieve
inhoud.
3. “Appropiateness: functie van de culturele
barrières, van de normen en verwachtingen (b.v.
rekening houden met de talenkennis van
klanten, die misschien geen moedertaalsprekers
Engels zijn maar toch de Engelse versie
beluisteren), context, register, enz.
4. “Usability” ( fruibilità): rekening houdend met
coherence-cohesie, met snelheid, prosodie, zie
Stenzl 1983 en Grice 1975.
Alessandra Ricardi
SSLMIT Trieste
“Quality in Interpreting: Evaluation Criteria
in Relay and Retour Interpreting”
Aller-woorden:
Colloquium Mercator Hogeschool Gent
18 december 2003
Cees Nooteboom in
gesprek met zijn
vertalers
Dit colloquium was op de
eerste plaats interessant door
de aanwezigheid van Cees
Nooteboom in hoogsteigen
persoon (die net zijn
zeventigste verjaardag had gevierd en de PC
Hermes 1/2 – februari 2004
Inleiding. Zoektocht naar criteria voor het
bepalen van kwaliteit van het tolkwerk, criteria
bij professionele tolken (geïnternaliseerde
normen) en bij docenten tolkwerk (“clarity,
fidelity, quality linguistic output, enz”). Kort
overzicht van betreffende literatuur (Déjéan,
Moser-Mercer, Gile, Bühler).
Ricardi brengt ook verslag uit van haar eigen
onderzoek naar de kwaliteit van het tolken van
teksten die door docenten uitgesproken worden.
Ze doet dat aan de hand van een evaluatieformulier
dat in Trieste gebruikt wordt, met een
lange serie criteria (zie haar publicaties). Verder
wordt uitgeweid over de specifieke kenmerken
waaraan de cabine, die als basis voor de relay
dient, moet beantwoorden. Ook voor de retour
worden specifieke kenmerken onderzocht. Als
resultaat van het onderzoek wordt gewezen op
het feit dat kwaliteit in tolkwerk de som is van al
deze kenmerken.
Erik Hertog
Lessius Antwerpen
“From Aequitas to Aequalitas:
Recent Developments in Legal Interpreting in the EU”
In deze lezing werd heel summier een stand van
zaken gegeven over de samenwerking van
Lessius Antwerpen met de EU voor wat de
Grotiusprojecten betreft: gelijke toegang tot
rechtsbijstand voor allen. Voor meer informatie,
zie
http://www.legalinttrans.info/Aequalitas.pdf
MD
Hooftprijs 2004 had gekregen) en op de tweede
plaats door de aanwezigheid van zijn vertalers,
voornamelijk vertaalsters, Duits, Russisch,
Engels, Frans en Spaans, die met leuke
anekdotes kwamen aandraven over hun
vertaalwerk.
Dit boeiende gesprek werd voorafgegaan door
een voordracht van Dr. Diederik Grit over het
vertalen van cultuurgebonden begrippen, de
zogenaamde “realia”, in literaire teksten. De titel
van de voordracht luidde: “Beschuit met muisjes
– Biscuit with little mice”.
20

Dr. Grit gaf zeven mogelijke vertaalstrategieën
op voor het vertalen van deze realia:
1. Het handhaven van het begrip. Dit is
belangrijk voor de couleur locale. Als voorbeelden
gaf hij op: ‘Sinterklaas’, ‘vlaai’ en namen van
kranten zoals de Volkskrant.
2. Leenvertaling. Alleen mogelijk bij samenstellingen
waarvan de leden afzonderlijk een
vertaling in de doeltaal kennen. Voorbeelden:
States-General (Staten-Generaal), Delta works
(Delta-werken) en alleen bruikbaar als ze
volledig doorzichtig is. Voorbeeld: Kingdom of the
Netherlands (Koninkrijk der Nederlanden).
3. Benadering. Bestaande min of meer overeenkomende
doeltaaluitdrukking als vertaling
gebruikt. Voorbeeld : Jan Klaassen & Katrijn /
Punch & Judy. Alleen te gebruiken in algemene
teksten, waar de precieze semantische inhoud
minder relevant is dan de situatietekening.
4. Omschrijving. Veel gehanteerde strategie
in alle tekstsoorten. Voorbeelden: Elfstedentocht
/ long-distance skating race in Friesland; hutspot /
mashed carrot, onion and potato pot with sliced beef.
5. Kernvertaling. Slechts de kern van de
denotatie wordt weergegeven, meestal door een
hoger begrip. Voorbeelden: havo / secondary
school; VARA / broadcasting company.
6. Adaptatie. Vertaling van connotatie
belangrijker dan vertaling van denotatie.
Voorbeelden: LPF / National Front; HEMA /
Woolworth. Deze vorm van vertaling roept
gemakkelijk irritatie op bij een doelgroep met
voorkennis.
7. Weglating. Precieze denotatie is voor
doelgroep irrelevant. Voorbeeld: een delegatie
van Tweede-Kamerleden van de VVD, PvdA en
D’66 / a delegation of Dutch M.P.’s.
Een combinatie van verschillende vertaalstrategieën
is ook mogelijk. Voorbeeld: Handhaving
+ benadering: oliebol / ‘oliebol’, the
Dutch doughnut; handhaving + omschrijving: De
Telegraaf / the conservative daily paper ‘De Telegraaf’.
Tijdens het debat met Cees Nooteboom gingen
de vertalers in op hun omgang met het vertalen
van realia uit diens roman Allerzielen. De roman
gaat over Arthur Daane, die bij een vliegtuig-
Hermes 1/2 – februari 2004
ongeluk zijn vrouw en zoon verloren heeft en
nu door de wereld trekt met zijn filmcamera.
Het boek speelt zich af in Berlijn.
Een voorbeeld van cultuurgebonden begrippen
is terug te vinden op p. 92 van het boek met een
bezoek aan de Weinstube van een zekere Hein
Schultze. In de Franse vertaling lezen we: “Ils
s’étaient donné rendez-vous à la Weinstube, la “taverne”
d’un certain Heinz Schultze… ” (p. 75).
De discussie concentreerde zich vooral op het
vertalen van culinaire realia. ‘Arno nam Saumagen,
Victor een Maultaschensuppe, Arthur de frische Blut-
und Leberwurst.’ Er werd ook gesproken over
Schweinshaxe en Wellfleisch.
Elk van de aanwezige vertalers hanteerde hierbij
een andere vertaalstrategie. De Duitse vertaalster
had het het makkelijkst en nam de termen
gewoon over. Andere vertalers namen het begrip
over en omschreven deze Duitse delicatessen of
beperkten zich tot een benadering in de eigen
taal. De Russische vertaalster ging hierbij het
verst. Zij trok met haar hele gezin naar de
Weinstube van de heer Schultze in Berlijn,
waarbij elk gezinslid een andere delicatesse
bestelde. Aldus konden zij met eigen ogen en
vooral eigen mond genieten van de Saumagen,
de Maultaschensuppe en de Schweinshaxe en
een juiste benadering vinden voor de vertaling
van deze begrippen. Waarschijnlijk bleef er dan
ook weinig over van haar honorarium. De vraag
die zich hier opdringt is of je deze uitstapjes als
beroepsonkosten bij de fiscus kunt indienen,
maar over geld werd er niet gesproken.
De meeste andere vertalers hadden zich
beholpen met uitgebreide plattegronden en dito
reisgidsen. Er werden een aantal voorbeelden
gegeven uit de Franse vertaling van Philippe
Noble, die beweerde zich beholpen te hebben
met plattegronden en reisgidsen en die het
principe had gehanteerd van de handhaving van
het begrip met een omschrijving. Wat door de
vertaler werd toegevoegd wordt hieronder vetjes
gedrukt. Bij een tweede gebruik van het begrip,
vervalt de term of de omschrijving.
NL: “Nu werd er van hem verwacht dat hij aan een
gesprek over worst zou deelnemen. Voorlopige worst was
volgens Arno wat bij Herr Schultze frische Blut- und
Leberwurst heette, aan twee kanten gesloten
condooms… ” (p. 85)
FR: “La saucisse provisoire, d’après Arno, c’était
ce qui, dans la terminologie de Herr Schultze,
21

s’appelait frische Blut- und Leberwurst, boudin frais
et saucisse au foie, sortes de capotes fermées
aux deux extremités… ” (p.83)
NL: “’Heeft u vanavond Saumagen’? – Saumagen, had
Victor een keer opgemerkt, was het lievelingsgerecht van
de bondskanselier.” (p. 87)
FR: “ ‘Est-ce que vous avez du Saumagen, ce
soir?” – Le Saumagen ou panse de truie farcie
était le plat preféré du chancelier Kohl, … ’
(p.84)
NL: “Hij wist dat zij van zijn nummer hielden en
dikte het daarom extra aan om de zwaarte van de
gerechten met zijn ironie te verlichten, tot Eisbein en
Wellfleisch en Schweinshaxe eerder aankondigingen van
een ballet leken dan op gebraden en gestoofde dierlijke
resten waarmee de Germanen zich, leek het, sinds Varus
hadden gevoed in hun duistere wouden… ” (p. 92)
FR: “Sachant que l’on appréciait son numéro, il
exagérait celui-ci pour alléger de son ironie la
lourdeur des plats, au point que les Eisbein,
jambonneau, Wellfleisch, petit salé, et autres
pieds de cochon, Schweinshaxe, semblaient
plutôt annoncer les mouvements d’un ballet que
désigner les dépouilles animales rôties ou
bouillies dont les Germains n’avaient
apparemment jamais cessé de se nourrir depuis
Varus au fond de leurs ténébreuses forêts..” (p.
89)
In het kader van de
samenwerking met de
Lessius Hogeschool, onze
partnerinstelling binnen de
associatie, vonden in de loop
van de afgelopen weken en
maanden een aantal gemeenschappelijke
vergaderingen
plaats op het vlak van
onderzoek. In een eerste fase werden belangstellenden
van Vlekho uitgenodigd om de
vergaderingen van de departementale
onderzoeksgroepen (DOG) van Lessius bij te
wonen. Die eerste kennismakingsronde was een
onverhoopt succes. Weliswaar zijn er nog weinig
of geen concrete initiatieven uit deze
bijeenkomsten voortgevloeid, maar dat was ook
niet te verwachten. Zeker is dat de collega’s die
(actieve en passieve) belangstelling hebben voor
onderzoek, elkaar hebben leren kennen en dat er
Going to the DOGs
Hermes 1/2 – februari 2004
NL: “Arno nam Saumagen, Victor een
Maultaschensuppe, Arthur de frische Blut- und
Leberwurst.” (p.92)
FR: “Arno prit le Saumagen, Victor une soupe
de raviolis, Maultaschensuppe, et Arthur le
boudin frais et sa saucisse au foie.” (p. 89)
Ik laat het over aan de collega’s Russisch om te
oordelen of het empirisch onderzoek van de
Russische vertaalster met haar familie in de
Weinstube van Herrn Schultze al dan niet heeft
bijgedragen tot een betere vertaling.
LM
Hand-out. Colloquium Aller-woorden: Cees Nooteboom in
gesprek met zijn vertalers.
Nooteboom C., Allerzielen. Atlas. 1998.
Nooteboom C., Le Jour des Morts. Vertaling van
Philippe Noble. Actes Sud. 2001.
welgemeende afspraken zijn gemaakt om in de
toekomst verder contact te houden.
De DOG Vertaalwetenschap was de eerste in
het rijtje en had plaats op 15 december (Vlekho:
Walter Verschueren). Op 29 januari volgde de
DOG Vertaaldidactiek (Vlekho: Dany Jaspers en
Danny Masschelein); op 25 januari de DOG
Tolken (Vlekho: Erik Uytterhoeven, Fred Van
Besien, Katrien Lannoy en Ingrid Bollaerts) en
op 3 februari de DOG Taal & Computer
(Vlekho: Danny Masschelein, Joël Rooms en
Dirk Geens). Op 17 februari is er nog een DOG
Cultuur gepland (Vlekho: Mieke Delahaye,
Martine Van Goubergen en Colette Storms).
Alle officiële verslagen van deze vergaderingen
zullen op de onderzoekspagina van het
departement (intranet) worden geplaatst.
WV
22

Zomercursussen
in het Verenigd Koninkrijk
Spanje & Italië
Voor wie in de loop van deze zomer meer zou willen te
weten komen over de state of the art van de vertaalwetenschap,
bieden zich drie interessante mogelijkheden
aan. Voor elk van deze zomercursussen stelt het
departement een financiële tussenkomst voor.
Edinburgh (VK)
Translation Research Summer School
21 juni – 2 juli
De Translation Research Summer
School is een gezamenlijk
initiatief van de Universiteit van
Manchester, het University
College London en de
Universiteit van Edinburgh. De bedoeling van
dit twee weken durende en heel intensieve
programma is de deelnemers te informeren over
de allerlaatste ontwikkelingen inzake onderzoeksmodellen,
methodologieën en technieken
in het domein van de vertaalkunde. Bijzondere
aandacht gaat naar (de kritische reflectie over) de
relatie vertaalkunde/ interculturele studies. Een
heel belangrijk aspect van de Summer School
bestaat erin dat jonge vertaalwetenschappers ter
plekke projecten kunnen voorstellen onder
begeleiding van enkele grote namen uit het veld.
Het bijwonen van deze summer course is niet echt
goedkoop, maar daar staat tegenover dat het
programma buitengewoon interessant is, met
enkele grote namen: onder de lesgevers noteren
we de namen van o.a. Mona Baker, Theo
Hermans en Peter Fawcett.
Tarragona (Spanje)
Training Seminar for Translation Teachers
19-23 juli
• Navorming
Hermes 1/2 – februari 2004
Dit training seminar is een initiatief van de
Intercultural Studies Group van de Universitat Rovira
I Virgili, met als grote bezieler Anthony Pym.
Het seminarie wil vooral de dialoog tussen
professionele vertalers en vertaaldocenten bevorderen.
Het programma loopt over vijf dagen. De eerste
dag gaat de aandacht vooral naar “institutional
frameworks” en de integratie van e-learning. De
tweede dag is gewijd aan vier stappen in het
vertaalproces: pretranslation (het opstellen van
contracten, bestekken, werkplanning); pretransfer
(tekstanalyse); transfer (het eigenlijke vertaalproces);
post-transfer (revisie); en tot slot posttranslation
(follow ups). Onder de lesgevers noteren
we Daniel Gouadec, Don Kiraly, Frank
Austermühl en Anthony Pym.
Misano (Italië)
CETRA Summer Course
6 – 18 september
Ook dit jaar heeft de Summer Course van CETRA
weer plaats in de Scuola Superiore Traduttori
Interpreti ‘San Pellegrino’ in Misano Adriatico van 6
tot 18 september.
Tot de thema’s die dit jaar in verschillende
sessies aan bod zullen komen behoren: hoe zet
je een onderzoeksproject op; vertaling als een
cultureel goed; vertaalnormen; metataal van de
vertaling; vertalen voor de media; vertaalde
literatuur versus literaire vertaling; internationalisering,
wereldliteratuur; vertaalgeschiedenis;
websites als vertaling. Zoals steeds
zijn de sessies in de eerste plaatst bedoeld om
jonge onderzoekers op het vlak van de
vertaalwetenschap verder op weg te helpen.
CETRA Professor voor dit jaar is Michael
Cronin van Dublin City University. Zullen ook
aanwezig zijn: Andrew Chesterman, Daniel Gile,
Yves Gambier, Theo Hermans, Anthony Pym,
Christina Schäffner, Gideon Toury, alsook
(dichter bij huis) Dirk Delabastita, Lieven
23

D’hulst en José Lambert, die de hele summer
course coördineert.
Recensie van Bert Esselink
A Practical Guide to Localization
John Benjamins, 2000 – herziene uitgave
‘Lokalisatie’ is een begrip
dat sinds 1990 steeds
vaker opduikt in de
vertaalwereld en dat
ondertussen is uitgegroeid
tot een belangrijke
industrietak. De term verwijst
naar de volledige
aanpassing van een
‘product’ aan de lokale
markt. Meestal gaat het
om software of om websites die ontworpen zijn
voor een globale markt maar waarvan de inhoud
moet aangepast worden aan de lokale
omstandigheden en talen. Niet alleen de sofware
of de website zelf moeten vertaald worden, ook
de technische handleidingen en instructies, de
helpfuncties en de documentatie moeten
‘gelokaliseerd’ worden.
In de lokalisatie-industrie is in feite op fascinerende
wijze een synthese of zelfs een synergie
tot stand gekomen tussen de vertaalwereld en de
software-ontwikkelaars. Bovendien is de markt
nog in volle ontwikkeling en het lijkt onvermijdelijk
dat de nieuwe, globale economie een
steeds grotere impact zal hebben op het vertalen
en op de vertaaltechnologie. Die technologie is
trouwens zelf in volle evolutie en opent nieuwe,
soms heel onverwachte perspectieven voor onze
jonge, afgestudeerde vertalers.
Wie graag een grondig en quasi volledig
overzicht wil krijgen van alles wat bij lokalisatie
komt kijken, moet zeker en vast A Practical Guide
to Localization van Bert Esselink een keer doornemen.
Het boek, of de handleiding, behandelt
op systematische wijze elke stap die in het
lokalisatieproces voorkomt, van de vertaling en
Recensies
Hermes 1/2 – februari 2004
WV
de engineering van de software zelf tot en met
de vertaling en de page layout van de online help en
documentatie. Esselink besteedt daarnaast ook
heel wat aandacht aan het belang van de
vertaaltechnologie en terminologie, en aan het
overkoepelende ‘project management’ dat het
geheel in goede banen moet leiden.
Lokalisatie behelst diverse en uiteenlopende
aspecten, maar het zwaartepunt lijkt toch te
liggen bij CAT, computer assisted translation, en
TM, terminology management. Beide aspecten zijn
cruciaal in een industrie die het vooral moet
hebben van de snelheid waarmee de aanpassingen
in een bepaald product (software of
website) moeten doorgevoerd worden in alle
gelokaliseerde versies. Database-driven vertaling
wordt meer en meer een vanzelfsprekendheid.
Het gevaar dat schuilt bij een boek zoals dat van
Esselink is dat de technologie die beschreven
wordt, snel achterhaald kan zijn. Om aan dit
euvel tegemoet te komen, wordt de publicatie
aangevuld en ondersteund met een website. De
informatie en de updates op deze website zijn
voorlopig echter nog zeer beperkt. Wie meer wil
weten over lokalisatie of een idee wil krijgen van
de state-of-the-art van de huidige vertaalwereld kan
terecht op verschillende websites, zoals die van
Eurologos bijvoorbeeld. De moeite van een
bezoekje waard zijn ook de websites van
Taalwerk, Eulogia, Kern Talendiensten en SDL
International..
Dicht bij ons in de buurt en zeker het vermelden
waard is het Localisation Training Centre van de
Erasmushogeschool Brussel, actief sinds 2000
en met een mooi palmares van cursussen en
activiteiten.
LT
24

Phillips, D. & van Loon, J. (eds.) (2003)
Economische terminologie en lexicografie
Antwerpen-Apeldoorn, Garant
In Economische terminologie en lexicografie zijn de
referaten gebundeld die in 2002 op een
symposium van de faculteit TEW van de
Universiteit Antwerpen werden gehouden.
Guy A.J. Tops (o.a. bekend van het Groot
Woordenboek Engels-Nederlands van Van Dale)
serveert een losse babbel over de sores en
satisfacties van het lexicografenbestaan.
Ann Bertels, Jean Binon en Serge Verlinden
prijzen hun Dictionnaire d’Apprentissage du Français
des Affaires (DAFA) aan: een nieuw type
zelfstudieleerwoordenboek, semi-meertalig en
gericht op taalreceptie- en productie, dat ook via
het internet kan worden geraadpleegd (gratis nog
wel).
Hubert Paesmans licht het terminologiebeheer
binnen de Europese Commissie toe. Hij
bespreekt niet alleen de producten die ook voor
de buitenwereld toegankelijk zijn (het immer
overbelaste EURODICAUTOM en het misschien
wel interessantere EURLEX), maar ook
de meta-zoekmotor ONE-STOP SHOP waarmee
werknemers van de Europese Commissie
22 terminologie- en documentatiedatabanken in
één keer kunnen exploreren.
Diana Phillips stelt vast dat in gespecialiseerde
Nederlandstalige publicaties veel meer Engelse
beurstermen worden getolereerd dan in
Franstalige teksten, terwijl Duitse publicaties een
tussenpositie innemen. Ze demonstreert ook hoe
de Engelse woorden in een Nederlandstalige
tekst worden ingebed en in welke mate ze
worden aangepast.
Frieda Steurs bespreekt het terminologiebeleid
en de ‘workflow’ binnen een aantal financiële
instellingen en onthult ook de elektronische
leeromgeving die in onze associatiezuster
Was baust Du? Ich will einen Gang graben. Es muß ein
Fortschritt geschehn. Zu hoch oben ist mein Standort.
Wir graben den Schacht von Babel.
Kafka
Hermes 1/2 – februari 2004
Lessius voor de vertaling van beursteksten is
ontworpen.
Rita Temmerman formuleert een interessante
kritiek op de principes en methodes van de
Weense School (het uitgangspunt is het begrip;
een begrip kan worden gesitueerd in een
logische of ontologische structuur; de ideale
definitie is intentioneel; polysemie, synonymie en
figuurlijk taalgebruik moeten zoveel mogelijk
worden gebannen; een term wordt bij voorkeur
permanent toegewezen aan een begrip). Ze
houdt een pleidooi voor een sociocognitieve
terminografie (het uitgangspunt is de term; er
zijn meerdere soorten intra- en intercategoriële
verbanden, niet alleen logische of ontologische;
definities variëren o.a. afhankelijk van het
doelpubliek; polysemie en synonymie worden
niet ‘verboden’ maar beschreven; de evolutie van
termen wordt geduid binnen cognitieve
modellen).
Lieve Vangehuchten heeft via de kwantitatieve
analyse van een veelgebruikt handboek onderzocht
hoe de woordenschat voor het onderwijs
van bedrijfseconomisch Spaans moet worden
geselecteerd. De verdeling van de woordenschat
over de verschillende lexicale categorieën heeft
geen verrassingen opgeleverd: de grammaticale
items en de algemene woordenschat leveren het
leeuwendeel van de woorden, en ze hebben ook
de hoogste gemiddelde frequentie (het totaal
aantal vormen gedeeld door het aantal lemma’s).
Daarna komen de economische termen (die
volgens de auteur toch zeer belangrijk zijn, want
ze bevatten de kernboodschap van de tekst) en
dan de zogenaamde ‘hulptermen’ (uit disciplines
als wiskunde en statistiek). De onderzoekster
heeft de gecorrigeerde frequentie (de bekende
formule van Rosengren, waarin frequentie en
spreiding worden gecombineerd) van de
economische woorden berekend en stelt zo een
ranglijst op. Volgens haar is het didactisch wel
niet verantwoord om de termen gewoon in
volgorde van (gecorrigeerde) frequentie aan te
bieden; ze moeten eerder volgens een
25

onomasiologisch patroon worden gestructureerd.
Ook moet nog worden onderzocht
welke algemene woordenschat typisch is voor
het bedrijfseconomisch discours.
De meeste van de
hierboven besproken
artikels zijn beslist
lezenswaard, maar
ondergetekende werd pas
echt van zijn paard
gebliksemd toen hij het
referaat van Frank Boers
en Murielle Demecheleer
doornam. De auteurs koppelen inzichten uit de
cognitieve semantiek aan empirisch onderzoek
in een poging om het belang van metaforisch
taalgebruik in economische teksten aan te tonen.
In een van hun experimenten kregen twee
groepen handels-ingenieurs in spe een fictief
bedrijfsprobleem voorgeschoteld. In de eerste
groep werd de case beschreven m.b.v.
gezondheidsmetaforen, in de tweede versie
Carl, M. & Way, A. (eds.) (2003)
Recent Advances in Example-Based Machine
Translation
Dordrecht-Boston-London, Kluwer
Academic Publishers
Wie zijn weg zoekt in het acroniemenbos van de
automatische vertaling, en zo nodig op speurtocht
wil gaan naar het onderscheid tussen
RBMT, CBMT, EBMT, SMT en TM, vindt in
een recente opstellenbundel over de ‘Example-
Based Machine Translation’ (EBMT) ongetwijfeld
zijn gading. De meeste papers die Carl en Way
hebben verzameld werden voorgesteld tijdens
een workshop in Santiago de Compostela
(2001). Voor de leken onder ons zijn de
bijdragen uit de eerste afdeling nog het meest
toegankelijk: hier wordt immers uitgelegd wat
EBMT precies is. De titels van de volgende drie
afdelingen – ‘Run-Time Approaches to EBMT’,
‘Template-Driven EBMT’ en ‘EBMT and Derivation
Trees’ – laten aan (on)duidelijkheid niets te
wensen over: niet-ingewijden gelieven zich te
onthouden.
EBMT en SMT (‘Statistical Machine Translation’)
zijn twee takken binnen de CBMT (‘Corpus-Based
Machine Translation’). Typisch voor deze benadering
is dat tweetalige parallelcorpora (meestal
een databank met teksten en hun vertalingen)
Hermes 1/2 – februari 2004
werden oorlogsmetaforen gebezigd. Welnu, de
studenten uit de tweede groep braken in hun
paper een lans voor een agressieve oplossing,
terwijl de studenten uit de eerste groep in hun
schulp kropen en voorstelden om de verziekte
afdelingen van het bedrijf te amputeren. Boers
en Demecheleer wijzen erop dat
metafoorgebruik gedeeltelijk taal- en
cultuurafhankelijk is. Zo komen metaforen uit
de wereld van de scheepvaart en de tuinderij
veel meer voor in het Engels dan in
Nederlandstalige teksten uit Vlaanderen. Uit een
experiment blijkt dat studenten die een korte
inleiding over conceptuele metaforen hebben
gekregen er in hun vertaalarbeid naar streven om
het metaforisch taalgebruik van de brontekst
zoveel mogelijk over te nemen; studenten die
niet over de metaforische dimensie zijn gebrieft
leveren doorgaans een vlakkere tekst af.
DM
worden gebruikt bij het vertaalproces. Bij de
‘klassieke’ regelgestuurde vertaling (RBMT staat
voor ‘Rule-Based Machine Translation’) distilleren
linguïsten hun (al dan niet contrastieve) regels
niet uit een tweetalig corpus, maar vertrekken ze
van hun eigen intuïtie). In de zuiver statistische
benadering wordt een vertaling gegenereerd op
basis van waarschijn-lijkheidsmodellen, zonder
dat er een beroep wordt gedaan op strikt
linguïstische kennis. De EBMT situeert zich
ergens tussen de RBMT en de SMT in: er wordt
gewerkt met corpora, maar uit deze corpora
wordt linguïstische kennis gepuurd, ofwel
tijdens het vertaalproces zelf (bij de ‘run-time
approach’), ofwel vóór dat proces (uit een aantal
soortgelijke voorbeelden wordt dan een
abstracte ‘template’ afgeleid, ofwel wordt gewerkt
met transferregels in de vorm van
boomstructuren).
EBMT mag volgens sommige auteurs niet
worden verward met het gebruik van vertaalgeheugens
(TM staat voor ‘Translation Memory’;
de ‘Translator’s Workbench’ van Trados maakt
gebruik van deze methode). Beide benaderingen
zijn wel ongeveer in dezelfde periode bedacht
(rond 1980), en in de twee gevallen wordt van
een corpus met reeds vertaalde teksten gebruikgemaakt
en is de vertaaleenheid niet het woord,
maar de zin. Bij EBMT is er evenwel echt sprake
van een automatische vertaling, terwijl bij TM de
26

menselijke vertaler het vertaalproces volledig
controleert (hij beslist of een uit het vertaalgeheugen
opgediepte oplossing bruikbaar is of
niet, hij beslist wat er in het geheugen wordt
opgeslagen, enz.). TM ressorteert dan ook eerder
onder de hoofding ‘computerondersteunde
vertaling’ (CAT).
Doordat de vertaaleenheid
binnen de TMaanpak
nogal groot is
(nl. een volledige zin),
komt het eerder zelden
voor dat een volledig
identieke eenheid in het
geheugen beschikbaar is (vandaar het concept
‘fuzzy matching’: de gebruiker geeft zelf aan met
welk equivalentiepercentage hij tevreden is, en
vult manueel de gaten in de voorgestelde
vertaling op). Het zou interessanter zijn om met
een kleinere vertaaleenheid te werken, en op
basis van de parallelteksten een ‘Phrasal Lexicon’
aan te leggen, zodat er vaker een ‘exact match’
kan worden gevonden. Dit zou wel inhouden
Hermes 1/2 – februari 2004
dat het systeem moet kunnen terugvallen op een
zekere kennis van de doeltaal (wat nu bij TM
niet het geval is), zodat het probleem van de
‘boundary friction’ kan worden opgelost (d.w.z. de
moeilijkheid die zich voordoet wanneer de
verschillende puzzelstukken in de doeltaal
opnieuw in elkaar gepast moeten worden).
De verschillen tussen de hierboven beschreven
modellen zijn vaak gradueel. EBMT wordt niet
zelden ingeschakeld in een vertaalomgeving
waarbinnen ook andere systemen worden
gebruikt (b.v. regelgestuurde vertaling).
De lectuur van dit boek wordt bemoeilijkt
doordat de meeste voorbeelden op de
talencombinatie Japans-Engels betrekking
hebben. De grondlegger van het paradigma was
een Japanner (Makoto Nagao), en veel research
wordt in Japan verricht.
Aan dit nummer werkten mee:
Mieke Delahaye, Danny Masschelein,
Liesbeth Merckx, Ludo Teeuwen & Walter Verschueren (eindredactie)
Hermes 1.3 zal verschijnen eind mei;
alle ideeën, kritische reacties en bijdragen zijn welkom op
wverschu@vlekho.wenk.be
(laten we dan ook maar
met een acroniem eindigen) DM
27