Typografie

Bram Bekkers
Mens en Technologie - HVA 2012
DitIsBram.nl
Typografie

Inleiding
Voor het mijn specialisatie ‘Media en Technologie‘ binnen de opleiding ‘Mens en Technologie’ ga ik
mijzelf dit jaar verdiepen in een aantal onderdelen van de Grafimedia. Dit doe ik op basis van
de kennisbasis Grafimedia. Dit document gaat over het onderdeel typografie wat gebaseerd is op
hoofdstuk 3 (Grafimediatechniek “Typografie”) van de kennisbasis Grafimedia.
Inhoudsopgave
Hoofstuk Pagina
1. Wat is Typografie 3
2. Typografie 4
3. Typografische Vormgeving 8
4. Gebruik van kleur 16
5. Beeldschermtypografie 20
6. Competenties 23
7. Bronnen 24
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
2

1 | Wat is typografie
Typografie is afkomstig van het Griekse woord τύπος (tupos: slag, vorm, afdruk) en γράφειν (grafein:
schrijven). Typografie is de kunst van het vormgeven, zetten en drukken van tekst.
(Wikipedia, 2012)
Typografie is het aanbrengen van hiërarchie in tekst. Het is bedoeld om de leesbaarheid te vergroten.
Hierdoor wordt de lezer niet afgeleid door de slechte opmaak maar kan zich richten op de inhoud
van de tekst.
Typografie bestaat uit beeld en tekst elementen. Met beeldelementen wordt de kleurkeuzes en
kolomindeling bedoeld, en tekstelementen zijn de letterfamilies en lettergroottes, etc.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
3

2 | Typografie
Letter
Letters kennen we al heel lang maar hoe is het allemaal begonnen? Een rechthoekig stuk klei
met daarop allerlei symbolen gedateerd rond 3100 voor Christus is het eerste schrift (spijkerschrift)
wat bekend is. Ons hedendaagse fonetisch alfabet is afgeleid van het Griekse en romeinse schrift dat
dateerd rond 1000-500 voor Christus. Grote invloed op de uiterlijke vorm van de lettertekens hadden
de gebruikte schrijfmaterialen, het doel waarvoor men schreef en de productiesnelheid en de
heersende opvattingen over stijl en schoonheid. In de loop der tijden is de lettervorm daarom steeds
blijven veranderen en tegenwoordig zijn er vele verschillende soorten in gebruik.
Letterontwerp uit 1517
Vormen en opmaak
Determinatie is het categoriseren van de verschillende vormen lettertypes (Fonts in het engels).
Omdat er zoveel lettertypes bestaan, waarvan de meeste niet veel voorstellen, is het moeilijk ze
allemaal onder te brengen in maar een paar categorieën. Hieronder is een vereenvoudigde
classificatie, te weten: de schreeflozen, bodoni-achtige, egyptienes, romeinen en de fantasie letters.
Elk klasse letter is te onderscheiden door de opbouw van de letter. Op de afbeelding hierboven kun
je zien dat romeinen vloeiende overgangen hebben van dik naar dun, maar het verschil tussen de
overgang niet zo groot is in vergelijking tot de bodoni-achtigen. Bekende voorbeelden van
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
4

schreeflozen lettertypes zijn Arial en Helvetica. Kenmerken van schreeflozen lettertypes zijn dat ze
overal even dik zijn, geen onnodige versieringen hebben en opgebouwd met strakke rechte lijnen.
Fantasie is een grote groep nieuwe klasse lettertypes of een handgeschreven lettertype waarbij geen
vaste maatstaven woorden gehanteerd.
Wat is het beste lettertype?
Wil je goed scoren op een werkstuk? Gebruik dan vooral ’Verdana’. Uit onderzoek blijkt dat
dit lettertype het best scoort voor leesbaarheid en leesgemak. Raad jou school Times lettertype aan?
Wijs ze er dan even op dat uit onderzoek is gebleken dat dit een van de slechtste lettertypes is…
(“Verdana” best leesbaar, 2002)
Typografische maatsystemen
Bovenkast
Bovenkast of in het Engels uppercase, zijn de hoofdletters. De naam is afkomstig uit de tijd dat de
letters nog in bakken lagen waar ze één voor één uitgehaald moesten worden. De hoofdletters lagen
in de bovenste lade van de kast, vandaar de naam bovenkast.
Onderkast
Onderkast, of in het Engels lowercase, zijn de kleine letters. Deze letters lagen in de onderste lade
van de kast, vandaar de naam.
Kleinkapitalen
Dit zijn hoofdletters die dezelfde grootte hebben als de kleine letters.
Hieronder is het verschil te zien tussen kapitalen en klein kapitalen.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
5

Corps
Corps is een maateenheid en wordt gebruikt in de typografie. Met corps wordt aangegeven hoe
groot een letter is. De maat wordt berekend vanaf de bovenkant van een stokletter tot aan de
onderkant van een staartletter.
Naast de eenheid corps, zijn er nog andere maten. Hieronder een tabel met de verschillende maten
die in de typografie gebruikt worden.
Stok
De stok is het gedeelte van de letter dat boven de x-hoogte ligt. Enkele voorbeelden van stokletters
zijn: b, d, f, h, k, l en t.
X-hoogte
De x-hoogte is de hoogte van een onderkast letter, maar dan zonder de stok of staart. Zoals de “x”,
waarna deze hoogte dan ook genoemd is. De hoogte is ook bepalend voor de klein kapitalen,
aangezien die geen stok of staart hebben. Dat zijn de hoofdletters, maar dan in onderkast. Verderop
lees je meer over klein kapitalen.
Staart
De staart is het gedeelte van de letter dat onder de x-hoogte ligt. Enkele voorbeelden van stokletters
zijn: q, y, p, en j.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
6

Lettertypes en classificatie
Letterfamilies zijn alle soorten waarin een lettertype kan veranderen. Bijvoorbeeld het lettertype
Helvetica heeft verschillende varianten, zoals schuinsgedrukt (italic) dikgedrukt (bold) en vele
anderen. Hieronder zie je een afbeelding waarin enkele varianten van het lettertype Gill Sans MT
afgebeeld staan.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
7

3 | Typografische Vormgeving
Vormen van pagina’s
Een papierformaat beschrijft de afmetingen van een vel papier. Er zijn verschillende standaarden
voor de formaten van papier. De A-standaard, ”B, C, D” , ISO 216, Ruwe papierformaten en vele
variaties daarop komen we in Nederland tegen. Het buitenland kent vaak weer hele andere
standaarden dan die we in Nederland gebruiken. Ondanks de verscheidenheid van papierformaten in
Nederland blijkt de A-standaard het meest gebruikt te zijn.
De A-serie van papierformaten is een serie van vellen waarbij het eerstvolgende vel steeds een
tweemaal zo grote (of kleine) oppervlakteheeft. De verhouding tussen de lange en de korte zijde is
zo, dat wanneer het vel over de lange zijde in tweeën wordt gesneden (dus de oppervlakte
gehalveerd), een vel ontstaat met precies dezelfde verhouding. Dus als k de korte zijde en l de lange
zijde van een A-serie-vel is, geldt:
Meest gedrukte papier!
Octavo is een papierformaat van gedrukte boeken en documenten. De boekdrukker drukt
zestien pagina’s op één vel, dat vervolgens achtmaal op de helft gevouwen wordt; het
gevouwen vel van acht bladen wordt een katern van zestien bladzijden. De boekbinder voegt
de verschillende katernen samen tot een boekblok dat hij kan innaaien of binden. Octavo is
sinds de zestiende eeuw het meest gebruikte formaat voor leesboeken. Een boek in
octavoformaat, ook wel aangeduid als 8vo of 8°, is gewoonlijk zo’n 17-24 cm hoog.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
8

Systeemtypografie
Wat is het?
Systeemtypografie? Heb je daar zelf wel eens mee te maken? Waarschijnlijk meer dan je zelf denkt.
Leg maar eens een paar voorpagina’s van verschillende kranten voor je neer en kijk door je
oogharen, zonder te lezen. Je herkent gemakkelijk je eigen krant. Dat komt omdat die krant elke dag
wordt gemaakt volgens hetzelfde stramien. Elke dag zijn de kolommen in je krant even breed, de
verschillende koppen hebben altijd dezelfde grootte en het lettertype is altijd hetzelfde.Dat noemen
we systeemtypografie. Door de sterk toegenomen vraag naar actuele informatie wil men snel,
efficiënt en kwalitatief goed werk leveren. Systeemtypografie is hiervoor een prima hulpmiddel.
Stramienen en grids
Een stramien is een hulpmiddel, een onderliggend lijnpatroon waar de illustraties en de tekst
ingepast moeten worden. Op een stramien zie je horizontale lijnen die de bovenmarge, de
ondermarge en de regelafstanden aangeven. De verticale lijnen geven de zijmarges aan en de
kolomverdeling.Er is ook te zien hoe de illustraties geplaatst kunnen worden. De plaats van
kopregels, noten, paginacijfers en bijschriften is eveneens aangegeven. Een stramien is dus een
basislay-out.Vaak worden de woorden stramien en grid door elkaar gebruikt. Maar dat is niet juist.
Een grid is een regelmatig opgebouwd maatschema. Millimeterpapier is een voorbeeld van een grid.
Een stramien wordt vaak op een grid gemaakt.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
9

Vormgevingselementen
Contrast
Contrast is een tegenstelling die opvalt. Het geeft aan drukwerk een zekere spanning, het daagt uit
tot lezen. Contrast kan onder andere worden verkregen door schriftverschillen toe te passen.Dat kan
op veel manieren, zoals door:
Verschillende fonts (mager en vet)
Corpsverschillen (groot en klein)
Witverdeling (veel of weinig ruimte tussen regels of tekstgroepen)
Diapositieve of op een gerasterde ondergrond geplaatste teksten
Dunne en dikke lijnen
Kleur en tintverschillen
Afwisseling in KAPITAAL en onderkast
Verschillende lettertypen (schreefloos en fantasie)
Balans
Een pagina drukwerk bestaat vaak uit tekst, witruimte en afbeeldingen. Als je van een afstand of
door je oogharen naar een pagina kijkt, zie je vooral grijs en wit. Niet één tint grijs, maar
verschillende gradaties. Ook de afbeeldingen hebben op die manier bekeken een bepaalde grijstint.
Balans betekent nu dat de pagina wat betreft zwart, wit en grijs in evenwicht, in balans is.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
10

Kleurgebruik
Bij het tegenwoordige drukwerk is kleur niet meer weg te denken. Kleur laat het drukwerk meer
opvallen en maakt het aantrekkelijker. Kleuren hebben ook een psychologische werking, zij
beinvloeden de stemming van mensen. De voorliefde voor een bepaalde kleur heeft ook met de
leeftijd te maken.Kinderen houden van bonte kleuren, ouderen vinden dat schreewerig en kiezen
liever wat rustiger aandoende kleuren. Met kleur kan men iets uitdrukken, een boodschap
overbrengen. Kleuren hebben de volgende functies met betrekking tot typografie en
leesbaarheid.Tekst in kleur is vaak slecht leesbaar, omdat het contrast met de ondergrond minder
groot is dan bij zwarte tekst. Daarom is het zinvol de kleur niet te licht te kiezen. Voor een betere
leesbaarheid kan gekleurde tekst vetter of uit een groter corps gezet worden.Kleuren hebben:
Een psychologische functie: invloed op stemming en gevoel. Warme kleuren (rood, oranje)
prikkelen, jagen je op, en koude kleuren (blauw, grijs) kalmeren je
Een esthetische functie: kleur kan verfraaien
Een accentuerende functie: met kleuren kunnen we dingen laten opvallen, onderscheiden
Smaak-mode-cultuur
Smaak is afhankelijk van de mode. Als wijde pijpen ‘in’ zijn, vinden de meeste mensen wijde pijpen
mooi, zijn strakke truitjes in de mode, dan vinden ze die leuk. Zo is het ook in de typografie. In de
jaren zestig kwam de schreefloze letter op. Na een poosje vonden de meesten deze letter ook
mooier en duidelijker. Nu is de schreefloze op z’n retour en zien we weer meer lettertypen met
schreef. Een vormgever moet dus trendgevoelig zijn.Typografie is ook afhankelijk van cultuur. Zo is
de kleur rood bij ons symbool van vuur, bloed, socialisme, liefde. De Chinezen beschouwen rood als
de kleur van het geluk. Voor ons is geel de kleur van de zon, wantrouwen en haat. Bij de Chinezen is
geel de kleur van de keizer, de heilige kleur die niemand anders mag dragen.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
11

Communicatieve eigenschappen
Boeken, kranten, tijdschriften en ander drukwerk zijn bedoeld om een boodschap over te brengen
aan de lezers. De taak van de typografie is om te zorgen dat die boodschap zo duidelijk mogelijk
overkomt. De vormgever kiest het bouwmateriaal zoals bijvoorbeeld lettertype en zetwijze. Die
bouwmaterialen kunnen we de grafische variabelen noemen. Grafische vormgeving is dan het zo
effectief mogelijk toepassen van grafische variabelen met de bedoeling inhoudelijke verschillen in de
tekst zichtbaar te maken. De eerste en voornaamste opdracht van de vormgever blijft echter om
ervoor te zorgen dat de tekst goed, dus makkelijk leesbaar is.
Leesbaarheid
Een tekst is goed leesbaar als hij uitnodigt tot lezen. De leesbaarheid hangt af van drie factoren. Een
tekst is leesbaar als:
De tekens duidelijk zijn (stelling, corpsgrootte en reprografische kwaliteit van de letter)
De inhoud van de tekst begrijpelijk is
Het taalgebruik en de stijl juist gekozen zijn
Feiten
De verschillende onderzoekingen naar leesbaarheid hebben een aantal feiten opgeleverd:
Tekst in kapitalen gezet is minder goed leesbaar dan in onderkast
Romein en vet zijn beter leesbaar dan cursief
Ruim aangespatieerde tekst in onderkast is niet goed leesbaar
Zwarte letters op wit papier zijn beter leesbaar dan witte letters op een zwarte ondergrond
Letters vanaf corps 9 tot 12 didotpunten zijn het gemakkelijkst te lezen
De lengte van de regel is afhankelijk van de grootte van de letter. 10 tot 12 woorden of 60 tot
70 letters voldoet het beste
Bij te lange regels kan een grotere regelafstand verbetering van de leesbaarheid geven
Grote hoeveelheden tekst kunnen beter niet diapositief gezet worden
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
12

Plaats op de pagina
Een bladzijde wordt van links naar rechts en van boven naar onder gelezen. Links is belangrijker dan
rechts, en boven is belangrijker dan beneden. De mate van hoek naar de belangrijkheid loopt dus af
van de linkerbovenhoek naar de rechterbenedenhoek.
Ook verschillen in belangrijkheid moeten in een tekst duidelijk zijn. De bouwstenen die de vormgever
ter beschikking staan om de belangrijkheid te benadrukken, zijn:
plaats in het grafisch product
plaats op de pagina
groote
contrast
witverdeling
Grootte
Een van de duidelijkste manieren om verschil in belangrijkheid te laten zien, is de grootte van de
gedrukte tekst. Grote letters zijn voor ons gevoel belangrijker dan kleine letters. Het is wel nodig dat
de verschillen in grootte goed te zien zijn, vooral als ze niet op dezelfde bladzijde staan en dus niet
gemakkelijk vergeleken kunnen worden.Het verschil is duidelijk als elke volgende stap ten minste een
derde groter is. Bijvoorbeeld voor een tekst met als corps 9 didotpunten, moeten de corpsen
oplopen van 12, 16, 21 naar 28 didotpunten. Een kleiner opvolgend verschil kan wel, maar dat moet
dan gecombineerd worden met een ander middel om te onderscheiden, bijvoorbeeld contrast.
Contrast
Binnen een zelfde lettergrootte kan een verschil in belangrijkheid worden aangegeven met een
magerder of vettere letter. Als je het verschil in kleur aangeeft, kan dat de leesbaarheid verstoren.
Bovendien wordt het contrast met de ondergrond kleiner, waardoor de lijndikte aangepast zou
moeten worden.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
13

Witverdeling
Het varieren van de regelafstand, maar ook het aanbregen van verticale witruimtes geeft verschil in
belangrijkheid van teksten aan. Hoe is de tekst in het wit geplaatst?
Productgerichte vormgeving
We hebben het tot nu toe over de makers van het gedrukte product gehad en over de lezer, de
eindgebruiker. Maar ook wat de opdrachtgever voor ogen staat is belangrijk. Een vormgever zal vaak
met de opdrachtgever in goed overleg een eindprodukt moeten maken. Immers heb je
opdrachtgevers nodig om producten te maken. Wat moet er gedrukt worden? Is het produkt een
geboortekaartje, een computerformulier of handelsdrukwerk? Al die verschillende soorten drukwerk
streven ook een verschillend doel na. Voor verschillende soorten drukwerk zijn verschillende regels
waaraan de makers van drukwerk zich moeten houden.
Een boek, een tijdschrift, een krant, een formulier en een reclamefolder kunnen niet hetzelfde
worden behandeld qua vormgeving. Ze stellen allemaal andere eisen aan bladspiegel, zetspiegel,
opmaak en stramien.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
14

Logo
Een logo kan een woordmerk zijn, een beeldmerk of een combinatie van deze twee. Een woordmerk
is een speciale, herkenbare manier om de naam van het bedrijf te schrijven. Een beeldmerk is een
afbeelding, meestal wordt deze aan het woordmerk toegevoegd.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
15

4 | Gebruik van kleur
Kleurgebruik
Bij schilderijen, tijdschriften, kleurenfoto’s en kleurentelevisie streeft men ernaar de kleuren zo goed
mogelijk na te bootsen. Dat betekent dat men een bepaalde kleur ziet die niet te onderscheiden is
van de kleur van een voorwerp dat men in de hand heeft. De samenstelling van golflengten hoeft
echter niet precies dezelfde te zijn: men profiteert bij het mengen van kleuren van het feit dat de
perceptie door het menselijke oog gebrekkig is. Een televisiescherm, foto of schilderij is in staat drie
kleuren weer te geven. Nu kan men de drie kleuren zo doseren dat de drie soorten kegeltjes in
het netvlies precies in de gewenste verhouding reageren. Hierbij rekent men erop dat de
gevoeligheidscurven van de kegeltjes bij iedereen gelijk is. Is dat niet zo, dan zal de ene persoon een
nagebootste kleur goed vinden, terwijl de ander vindt dat het een slechte nabootsing is.
Op een computer- of televisiescherm wordt gewerkt met de drie kleuren rood, groen en blauw. De
menging is additief. Bij een gedrukte afbeelding zijn de basiskleuren cyaan, magenta en geel. Dit is
subtractieve menging.
CMY en RGB:
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
16

Kleurcontrast
Kleurcontrast is een term uit de beeldende kunst, die aangeeft dat kleuren elkaar kunnen versterken
of verzwakken door de invloed die zij door de menselijk waarneming op elkaar hebben.
Licht – donker contrast
Dit wordt ook wel aangeduid als het “gewone contrast”. Het licht-donker contrast kan ontstaan
tussen twee kleuren, bijvoorbeeld geel en paars, maar ook tussen verschillende nuances (of tonen)
van één kleur. (De grijze plaatjes)
Warm – koud contrast
Het warm koud contrast wordt veroorzaakt doordat sommige kleuren, vooral in de kleurencirkel
rond de kleur rood gelegen, een warme indruk maken. Andere kleuren, rondom de kleur blauw,
maken een koude indruk. De warmte van een kleur in een schilderij kan door het warm-koud
contrast versterkt worden door er een koelere kleur naast te zetten. In het voorbeeld hieronder geeft
de middelste kleur midden in het warme rode vlak een koele indruk. Als dezelfde kleur omringd
wordt door een koude blauwe kleur, is de indruk veel warmer. (De rode/blauwe plaatjes)
Complementair contrast
Het sterkste kleurcontrast bestaat tussen de complementaire kleuren; volgens Itten was dat tussen
rood en groen, geel en paars, blauw en oranje.
De gele kleur in het midden van het rood steekt minder fel af dan de groene kleur. Geprobeerd is de
toonwaarde (helderheid) van het groen en het geel gelijk te houden, zoals blijkt uit het onderste
blokje. Dat het groen sterker afsteekt, komt doordat het de complementaire kleur is van rood. (De
rode/gele plaatje)
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
17

Simultaancontrast
Met het simultaancontrast wordt bedoeld, dat als een bepaalde kleur sterk aanwezig is, de
complementaire kleur ervan als een nabeeld altijd naar voren komt. In de voorbeelden hieronder
heeft het grijs binnen het rode blok een groene gloed, terwijl het grijs in het paarse blok juist een
geelachtige gloed vertoont. Het is van belang bij het bekijken van deze blokken de andere kleuren op
deze pagina zo veel mogelijk af te dekken, en lang naar het midden van het grijze vlakken in de
blokken te staren.
Kwaliteitscontrast
Het kwaliteitscontrast is het contrast tussen heldere, verzadigde kleuren, en matte, troebele kleuren.
Hieronder een voorbeeld van een blok zuiver magenta in het midden en minder fel, grijsachtig
magenta eromheen.
Kwantiteitscontrast
Het kwantiteitscontrast betekent dat er een sterk en als spannend ervaren contrastverschil kan
ontstaan door de kleuren in zeer verschillende hoeveelheden te gebruiken. Bijvoorbeeld door twee
kleine vlakjes blauw in een groot oranje veld toe te passen, zoals hieronder.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
18

Invloedsfactoren en toepassingen
De ene kleur is niet bij voorbaat belangrijker dan de andere. Blauw is bijvoorbeeld niet belangrijker
dan groen. Daarom is kleur heel geschikt om dingen van elkaar te onderscheiden zonder een
ordening te geven. Wel moet je er rekening mee houden dat sommige kleuren iets kunnen
suggereren.Groen is een milieuvriendelijke, veilige kleur. Rood duidt gevaar aan. Door tintverschillen
van dezelfde kleur kun je wel weer een rangorde aangeven. Van donkergeel naar lichtgeel
bijvoorbeeld, waarbij de donkere tint dan het belangrijkste is.
Kleur Enkele hedendaagse associaties Associaties volgens Leonardo da Vinci
Blauw Waarheid, helderheid, waardigheid, status en
macht
Oneindigheid, de hemel, ruimte, reizen,
geestelijke liefde, meditatie en eeuwigheid
Bruin Mannelijkheid, stabiliteit en gewichtigheid Soliditeit, materie, geborgenheid, ondergang,
naderend einde en herfst
Geel Energie, vreugde, geestkracht, luchtigheid en
lichtheid van het bestaan
Tijd, zon, maan en sterren, zomer, rijpe oogst,
goud, gewin en verstand
Geelgroen Nieuw leven, voorjaar en groeikracht Verdorvenheid, verloren zuiverheid, valsheid,
haat, afgunst, ziekte, afzondering en verraad
Grijs Saai, vervelendheid, grauwheid en massa Armoede, ontmoediging, ouderdom en theorie
Groen Vruchtbaarheid, vrede en natuur Kracht van ontkiemend zaad, lente, jeugdigheid,
onervarenheid, macht, vrede, welvaart, hoop,
vredige rust en autonomie
Oranje Feest en overvloed Gezelligheid, gretigheid, weelde en feest
Paars Leden van het koninklijk huis, rijkdom en
verfijning; rouw, ingehouden emotie
Rood Liefde, passie, warmte en vlammen Onrust, oorlog, revolutie, twist, ruzie, bloed,
hartstocht, offer, ego, energie en beweging
Violet Helderziendheid, wijsheid, spiritualiteit, succes,
spirituele groei, kracht, genezing,
onafhankelijkheid en bescherming
Waaierigheid, gezag, rouw, tweeslachtigheid,
geheim, conflict en labiliteit
Roze Liefde, humor, vriendschap en trouw Vrouwelijkheid, schoonheid en vrede
Wit Licht, zuiverheid, netheid en leegte Ongereptheid, volmaaktheid, (goddelijke)
reinheid, onschuld, licht van geest, vrede en
leegte
Zwart Dood, rebellie, duisternis, ellende, einde,
elegantie, mysterie, wraak en ondergang
Macht van duisternis, dood, rouw, verderf en
vernietiging, oorlog
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
19

5 | Beeldschermtypografie
Om eerst maar even vast testellen wat beeldschermtypografie nu echt inhoudt gaan we het eerst
even hebben over typografie. Typografie is het vormgeven van tekst. Bij het vormgeven wordt er
nagedacht over de leesbaarheid, leesrichting (route) en het aantrekkelijk maken van een stuk tekst.
Typografie is al een zeer lang bestaand beroep en hoeft tegenwoordig nog maar door één persoon
uitgevoerd te worden. Vroeger was dat wel anders. Met het zetten van loden letters in het begin van
de typografie was er een heel team nodig om een boek te produceren. Later toen het fotozetsel de
loden letters overnam om stukken tekst mee op te maken werd het wat gemakkelijker voor de
typograaf om aan zijn lay-out te werken. Nu met het introduceren van de personal computer kan al
deze werkzaam heden door één iemand uitgevoerd worden.
Verschil tussen beeldscherm/papier
Aspect ratio of Beeldverhouding is in de audiovisuele techniek de verhouding tussen breedte en
hoogte van een film- of televisiebeeld.
Een traditioneel televisiebeeld heeft een aspect ratio van 4:3. Een beeldscherm van 40 cm breed is
dan 30 cm hoog. Breedbeeldtelevisies hebben een aspect ratio van 16:9.
Ook op pixelniveau kan sprake zijn van een afwijkende aspect ratio. Volgens de Europese standaard
is een televisiebeeld 720 pixels breed en 576 pixels hoog. Wanneer men zo’n beeld weergeeft lijkt
het beeld vertekend. Een cirkel zal een ei-vorm hebben. Om een beeld natuurgetrouw weer te geven
moet het op een breedte van 768 pixels worden getoond.
Contrast in relatie tot kwaliteit
Een contrast is het verschil tussen tegenstellingen. Bijvoorbeeld tussen licht en donker of tussen
twee kleuren, tussen personen. Een hoog contrast duidt op en groot verschil, zwart en wit, dag en
nacht. Een laag contrast duidt op weinig verschil: grijs-tinten onderling bijvoorbeeld.
Het contrast tussen letters en de achtergrond is bijvoorbeeld bepalend voor de leesbaarheid. Als er
weinig of geen verschil in helderheid is, maar alleen verschil in kleur, dan kan dit voor
een kleurenblinde te weinig contrast opleveren.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
20

Resolutie dpi
DPI is een verwarrend begrip. Het betekent DOTS PER INCH als het gaat over het inkten van prints.
Maar het wordt ook gebruikt voor PIXELS PER INCH, eigenlijk moet je dan spreken over PPI. Maar om
het lekker verwarrend te maken wordt voor PIXELS PER INCH (PPI) ook DPI gebruikt, helaas. Een
betere schrijfwijze voor PIXELS PER INCH zou zijn: px/inch.
Een fotobestand in een camera of (opgeslagen op) de computer heeft geen afmeting in centimeters
of inches. En dus ook geen pixels per centimeter (of inch), dus geen ppi (of dpi). Zo’n bestand heeft
alleen een onderverdeling, een resolutie, in pixels. Pas als je gaat afdrukken, is er sprake van een
bepaalde afmeting, uitgedrukt in inches of centimeters. Dus dan kun je ook pas spreken van pixels
per inch (ppi, helaas meestal dpi genoemd).
Je kunt het ook zo zeggen:
Heeft een digitale foto Pixels? Ja.
Heeft een digitale foto Inches (of Centimeters)? Nee
Dus ook geen Pixels per Inch.
Voorbeeldje:
De resolutie van een foto is 4500 x 3000 px. Deze gaan we afdrukken op 15 x 10 inch. De resolutie
van de afdruk wordt dan 300 ppi (4500:15=300 en 3000:10=300). De afdrukresolutie is in de
breedterichting en in de lengte/hoogterichting altijd gelijk, en daarom hoeven we deze maar een
keer te noemen, dus de resolutie van deze afdruk is 300 ppi (Als de foto de verhouding 3:2 heeft in
pixels, kan de foto ook alleen maar op 3:2 worden afgedrukt, of er moet een stukje worden
afgesneden)
Een paar voorbeelen:
• Een muis (computer) heeft vaak een resolutie van 600 dpi
• Een scanner kan een resolutie hebben van 2400 dpi
• Een beeldscherm: resolutie van 72 tot over 200 dpi
• Een laserprinter heeft een resolutie van 300, 600 of 1200 of meer dpi
• Een faxpagina heeft een resolutie van 200 dpi
Breed of smal?
Een eerste leidraad voor een ontwerper van een website zou de inhoud van de informatie moeten
zijn. En aangezien veel teksten voor internet geschreven zijn vanuit de veronderstelling dat de
meeste mensen geen lange stukken van het beeldscherm lezen, betekent dit dat je voor een niet al
te grote kolombreedte moet kiezen.
Over het algemeen is de kolombreedte te groot. De (te) brede kolommen zijn waarschijnlijk het
gevolg van de liggende vorm van het beeldscherm – in tegenstelling tot de meestal staande formaten
van drukwerk. Maar juist het toepassen van een smalle tekstkolom kan dwingen tot een ontwerp dat
én leesbaar is én dat zich onderscheidt. Je kunt dat bijvoorbeeld doen door meerdere
tekstkolommen toe te passen of het restant van het venster op een andere manier te gebruiken.
Voor de eigenlijke tekst zou je je als ontwerper in de meeste situaties – binnen de al beperkte
mogelijkheden – verder moeten beperken tot de enkele lettertypes waarvan de bitmap-uitvoering
geschikt is voor langere teksten. Schreven (zoals de Times) lenen zich hier over het algemeen niet
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
21

goed voor, omdat geprobeerd is met de beschikbare pixels de schreef weer te geven. Dit leidt over
het algemeen tot een onrustig tekstbeeld. Schreeflozen (zoals de Verdana) lenen zich in de meeste
situaties op het beeldscherm beter voor de weergave van langere teksten.
Speciale toepassingsmogelijkheden
Epaper
Een van de laatste technieken op het gebied van beeldschermen is het elektronischpapier. Er zijn
verschillende manieren om elektronisch papier te ontwikkelen. Bij de bekendste technologie is het
elektronisch papier gemaakt van een geleidend plastic. Dit plastic bevat vele kleine bollen die
reageren op een elektrische lading. Hierdoor kan een pagina veranderd worden zoals we dat kennen
met pixels op een beeldscherm. Andere gebruikte technologieën zijn onder andere een aangepaste
vorm van LCD-schermen en elektrochromische beeldschermen.
Ebooks
Digitale boeken zijn er in veel bestandsformaten die op uiteenlopende apparatuur gelezen kunnen
worden. Aanvankelijk werden e-books gelezen op computers pocket pc en tegenwoordig ook op
mobiele telefoons zoals de iphone. Een nieuwe ontwikkeling zijn de gespecialiseerde ebookreaders
op basis van epaper.
Ondanks de kleine afmetingen van het scherm bij pocket pc’s hebben de voordelen van het gebruik
van e-books toch doen toenemen. De voordelen van deze apparaten zijn: licht in gewicht, de
mogelijkheid om haast een onbeperkt aantal boeken mee te kunnen nemen, lezen in het donker, zelf
bepalen van de achtergrondkleur en het kunnen instellen van lettertype en lettergrote. Om e-books
te kunnen lezen op een mobiel apparaat of een PC is speciale software nodig. Met het woord reader
kan de apparatuur worden bedoeld, maar ook deze software. Er zijn tal van ebookreader software
programma’s in omloop. Allemaal gebruiken ze hun eigen formaat. De bekendste readers en
formaten zijn: Acrobat PDF (wordt op mobiele apparaten steeds minder gebruikt), Microsoft Reader,
Mobipocket, ePub en het in de volksmond genoemde “pdb” formaat. Op dit moment is Mobipocket
een van de grootste spelers op de markt. Veel internationale uitgevers publiceren in dit formaat hun
e-books.
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
22

6 | Competenties
De competenties, waaraan ik heb gewerkt, zijn:
3. Vakinhoudelijk en didactisch
6. Samenwerken met de omgeving van de school
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
23

7 | Bronnen
Mediatechweb. Geraadpleegd op 08-11-2012. http://www.mediatechweb.nl
Leeromgeving Multimedia Onderwijs. Geraadpleegd op 08-11-2012. http://elmo.eloweb.nl
Wikipedia. Geraadpleegd op 13-11-2012. http://nl.wikipedia.org
“Verdana” best leesbaar (2002). Geraadpleegd op 09-11-
2012 http://www.2c.nl/nl/over_2c/nieuwsbrief/2002-02/web/item6.php
BeelschermTypografie. Geraadpleegd op 14-11-2012. http://www.nielsberk.com/
Grafisch Ontwerpen waar is het goed voor? Alice Twemlow (2007). Amsterdam: BIS Publishers.
Misverstanden over dpi. Geraadpleegd op 20-11-2012. http://www.dpiphoto.eu
Typografie op internet. Geraadpleegd op 20-11-2012. http://naarvoren.nl
Bram Bekkers HvA – Mens en Technolgie
24