Spoel, werk aan het - WaterlinieKENNIS - Hollandse Waterlinie

Dirk de Groot. 

Nieuwe Hollandse Waterlinie 

Werk aan het Spoel 

Naslagwerk

VOORWOORD 

Nadat ik 4 jaar lang op het mooie fort Erfprins in den 

Helder had gediend en de nodigde wachtjes had 

geklopt op fort Oostbatterij ben ik na enkele 

omzwervingen weer in Bunnik gaan wonen. In het 

plaatselijke krantje las ik in 1989 een oproep van 

Staatsbosbeheer. Het was de bedoeling om het fort 

bij Rijnauwen te gaan openen voor bezoekers en men 

zocht daar gidsen voor. Ik heb niet lang hoeven 

nadenken en heb mij aangemeld. We zijn in eerste 

instantie gestart met meer dan 60 gidsen. We kregen 

cursussen in presentatie, fortkennis, flora en fauna. 

We moesten leren wat er wel- en vooral niet mocht 

op het fort. 

Na de winter starten we in april 1990 met de eerste rondleiding. Vanaf het 

begin is dit een groot succes en honderdduizenden hebben inmiddels kunnen 

genieten van het fort bij Rijnauwen. 

Vanaf 2010 ben ik begonnen met het schrijven van naslagwerken over de 

forten en andere objecten van de nieuwe Hollandse Waterlinie. 

Ik heb geprobeerd om alle denkbare informatie over het werk aan het Spoel te 

documenteren om deze door te kunnen geven aan belangstellenden. De 

handleiding is nog niet compleet en zal dat waarschijnlijk nooit worden. Ook 

zullen er mogelijk fouten in staan of zijn verhalen niet compleet. Ik hou mij 

dus ten alle tijde aanbevolen voor aanvullingen, verbeteringen en bijzondere 

foto’s, tekeningen documenten, correspondentie en nieuwsberichten. 

Citaten uit het register zijn geschreven in de die tijd gebruikelijke 

spelling. 

Voor overige informatie over de onderwerpen verwijs ik u naar het ABC van de 

Waterlinie. 

Dirk de Groot 

dikkieturf@kpnmail.nl 

Werk aan het spoel, versie 1, 2012 

Naslagwerk, door Dirk de Groot 

2

Algemene gegevens 

Algemeen: 

Stelling: Nieuwe Hollandse Waterlinie 

Object: Werk aan het Spoel 

Adres: Goilberdingendijk 4 a 

Postcode: 4106 LC Culemborg 

Plaats: Culemborg 

Website: www.werkaanhetspoel.nl 

Eigenaar: Gemeente Culemborg 

Object: 

Gebouwd: 1816 - 1824 

Gemoderniseerd: 1879 en 1940 

Gerestaureerd: 2011 

Afmeting: 4,8 hectare 

Toegankelijk: Het werk is vrij toegankelijk 

Satellietfoto van het werk. 



3

Waar bouwde men dit fort. 

Het werk ligt langs de Lek op een kilometer ten oosten van Fort Everdingen, vlakbij de stad 

Culemborg. 

Waarom bouwde men dit fort. 

Het fort dient: 

Het beschermen van de inlaatsluis uit de lek. Dit was een waaiersluis die in de 70 jaren van 

de vorige eeuw gesloopt is. De sluis diende, samen met de inundatievoorzieningen in de 

omgeving van fort Everdingen, het poldergebied tussen de Diefdijk en Culemborg onder water 

te zetten. 

Naamgeving 

Veel forten zijn genoemd naar de streek of een plaats waar het gebouwd is. 

De naam is: Werk aan het spoel. De oorspronkelijke benaming was Dijkpost aan het Spoel, 

later post aan het Spoel.. 



4



5

De geschiedenis 

In eerste instantie lag hier in 1759 al een redoute. Dit is afgebroken omstreeks 1785. Op 

ongeveer dezelfde plaats is later het 1816-1824 is het werk aangelegd. In 1848 is het 

aardwerk aangepast omdat het werk in de voorliggende periode last had gehad van 

overstromingen en illegale grondafgravingen. 

De Dijkpost aan het Spoel werd in 1795 in opdracht van de Fransen afgebroken. Deze situatie 

veranderde weer in 1815. Bij de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd op dezelfde 



6

plek een Batterij aangelegd die als bescherming moest dienen van de waaiersluis die op het 

zelfde moment werd gebouwd. 

In 1867 werd begonnen met de bouw van een viertal bomvrije gebouwen. In 1879 was dit 

werk gereed. De gebouwen B en C zijn gesloopt. 

In 1879 zijn werkzaamheden uitgevoerd om de inundatiemiddelen te verbeteren. Zodra het 

fort gemobiliseerd was moest de weg, die normaal door het fort heen liep worden omgelegd. 

Dat deed men door de weg binnen de dijk langs de fortgracht om te leggen. In 1865 werd de 

spoorlijn Utrecht - den Bosch aangelegd. De hoge spoordijk vormde een behoorlijke 

bedreiging voor dit deel van de waterlinie. De vijand zou achter de hoge dijk ongezien kunnen 



7

naderen terwijl deze ook een zeer goede dekking bood tegen het geschut van het werk maar 

ook van dat van fort Everdingen. 

In 1940 zijn op en rond het werk een aantal groepschuilplaatsen van het type piramide 

gebouwd. Zowel op het noordelijk als het zuidelijk deel werden voorzien van een Gietstalen 

koepelkazemat voor een zware mitrailleur. 

Waaiersluis 

Tijdens de duikverzwaring in 1978 is helaas de waaiersluis afgebroken. Een deel bestaat nog 

maar is ondergewerkt in de huidige dijk. 

Waaiersluis, principe 

Bron: Wikipedia 

Een waaiersluis is een speciale sluis, die als voornaamste eigenschap heeft dat hij tegen de 

waterdruk in geopend en gesloten kan worden. Dit type sluis is uitgevonden door Jan Blanken 

(1755-1838), de zoon van een dorpstimmerman uit Bergambacht. Blanken was Inspecteur- 

Generaal bij de Waterstaat van 1808 tot 1826, ten tijde van Napoleon. De uitvinding werd 

betwist door enkele personen die claimden dat zij dit idee eerder hadden geopperd. De 



8

uitvoering hiervan heeft echter nooit eerder plaatsgevonden. Blanken heeft zijn recht met 

succes kunnen verdedigen. Van dit type sluis zijn nog maar enkele exemplaren in Nederland 

te vinden. 

Werking 

Een waaierdeur bestaat uit twee aan elkaar verbonden delen, die rond kunnen draaien in een 

komvormige inkassing. Het ene blad heeft een breedte van 5/6 van het andere blad. De delen 

vormen samen een soort waaier. De waaierdeuren kunnen naar beide zijden het water keren. 

Door de waaierkas via buizen met water te vullen verandert de druk op de deuren zodanig dat 

deze zowel tegen de stroom in als met de stroom mee open en dicht gedraaid kunnen 

worden. 



9



10

De waterstanden van de Lek waren van groot belang voor het uitvoeren van inundaties. 



11

In de omgeving van het werk waren een groot aantal inundatievoorzieningen aanwezig. Dit 

waren een inundatiekanaal, bruggen over het inundatiekanaal, schotbalksluizen. 



12



13



14



15

De bewapening. 

Na de modernisering in 1876 bestond de bewapening van het fort uit: 

6 kanons van 12 cM. Kort. 

4 kanons van 8 cM. A. 

4 Coehoornmortieren. 

Het kanon van 12 cM. KA. (kaliber van12 cM, kort, achterlaad). 

Algemene gegevens volgens het Legermuseum. 

Het wapen is 2,10 m lang en weegt 915 kg. Bekend zijn de hoge-, de lage- en de 

kazemataffuit. Het wapen verschoot buskruitgranaten en granaatkartetsen. Effectieve dracht 

3000 meter. Bediening 4 man. 

Kanon Br. Getr. van 12 cM. K.A. en vanaf 1895 Kanon van 12 cM. K. 

Bij Kanonnen van 12 cM. K. (1903) staat: 

Vestinggeschut. Grootste dracht: 3600 M. Kaliber: 12 cM. Lengte in kalibers: 17,5. Gewicht: 

915 KG. Metaal: gewoon en hardbrons. Constructie: enkelvoudig. 

Herkomst: ‘sGravenhage. Jaartal van invoering: 1873. Sluiting: platte Wigsluiting 

Ontstekingswijze: radiaal. Ontstekingsmiddel: pijpje No. 2. Affuiten van 12 cM. K. Hooge VM. 

(hooge radaffuit) (ijzer) Affuiten van 12 cM. K. Hooge BM. 



16

(hooge radaffuit) (hout) Affuiten van 12 cM. K. Kazemat- (ijzer) 

Affuiten van 12 cM. K. Uitlegger(raamaffuit) (ijzer) Affuiten van 12 cM. K. Lage 

(lage radaffuit) (ijzer) Geschutlading: 1,1 tot 0,4 KG. No. 1.projectielen: Granaat, 

Granaatkartets en Kartets. 

Het kanon van 8 cM A. (Kaliber van 8 cM Achterlaad). 

Algemene gegevens volgens het Legermuseum. 

Is zowel als St (staal) als Br (brons) bekend. Het kaliber is 8,4 cm. De staal is gemaakt bij 

Krupp. De Brons bij Oerlikon in Zwitserland. De stalen werden ingevoerd om de bronzen te 

vervangen. 

Het (achterlaad-) kanon van 8 centimeter brons werd in 1874 ingevoerd bij Koninklijk Besluit 

van 9 april. Het was het eerste achterlaadkanon met getrokken loop bij de bereden artillerie 

en kwam als opvolger van het kanon van 8 centimeter (de 4-ponder). Het was ook het eerste 

stuk met een geheel metalen affuit. De schietbuis heeft een kaliber van 84 millimeter, is 24 

kalibers lang (201 centimeter) en gaf het projectiel een aanvangssnelheid (V°) van 361 meter 

per seconde. 

De schietbuis is van brons en in Den Haag gegoten. Hij is voorzien van een horizontale platte 

wigsluiting met sluitschroef. De ontsteking geschiedde radiaal met een wrijvingspijpje Nº 2. 

Er konden kartetsen, granaatkartetsen en buskruitgranaten mee worden verschoten. In 1880 

werd het wapen al weer vervangen door het stuk van 8 cM staal. 



17

Coehoornmortier 

Algemene gegevens volgens het Legermuseum: 

Vestinggeschut (glad voorlaadgeschut) Kaliber: 13,1 cM. Lengte in kalibers: 2. 

Gewicht: 35 KG. Metaal: brons. Constructie: enkelvoudig. Ontstekingsmiddel: aanvuursel. 

Blokken tot Coehoornmortieren. Projectielen: lichtkogels. 

Zijn gladde Br. cylindervormige vuurmonden, aan de monding voorzien van een band en van 

achteren eindigend in een loodrecht op de as van de vuurmond staande plaat. De Coehoornmortier. 

(Pl. XI, Fig. 4) is met de voetplaat a uit één stuk gegoten en daarmede zoodanig op 

een houten blok bevestigd, dat de as der ziel een hoek van 45° maakt met den bovenkant 

van het blok. 

De kamer is cylindervormig en door een bolvormig segment gesloten. 

De as van het zundgat staat loodrecht op die der ziel; het zundgat is rechtstreeks in den 

vuurmond geboord. 

Uitrusting: 10 tot 20 per Coehoornmortier. Gewicht: 4,2 KG. L. 0,1777, Ml. 0,128; bestaan 

uit een uitwendig verniste Zk. buis, gevuld met lichtgevende sas; het deksel is voorzien van 

twee oogen, waardoor een draaglis is aangebracht, de bodem waarin 3 brandgaten met 

aanvuring, is verkapt met kardoespapier en hilversum; het verkapsel is zwart. 

Die nà 1899 zijn aangemaakt, zijn gemerkt met het jaartal van aanmaak; de vroeger 

aangemaakte zijn bovendien gemerkt op het deksel: Pyrot. Werkpl. Onder deze worden, met 

vermelding in de kolom Aanmerkingen van den Magazijn-Inventaris, gevoerd die van vroeger 

model met linnen zak, wegende 2,85 KG. Zijn herstelbaar als het verkapsel of de aanvuring 

beschadigd is, of de lis gebroken is; onbekwaam als de bus of de zak sterk beschadigd is. 



18

De bemanning 

Wapen Officieren Onderofficieren Korporaals 

En 

Manschappen 

Artillerie 2 3 59 

Tevens 1 waschvrouw en 1 

hoornblazer 

Infanterie 1 2 52 

Waaronder 1 tamboer 

Genie 1 10 

Waaronder 1 

hospitaalsoldaat en 1 

telegrafist 

Vesting artillerie 

Militairen van de Vestingartillerie zijn hier bezig met het lichten van een stuk geschut met 

behulp van een zogenaamde bok. Hierna kregen de affuit en het stuk afzonderlijk onderhoud. 

De bok werd ook gebruikt voor het wisselen van affuit als deze defect was om voor het 

wisselen van een vesting- naar een veldaffuit. Tijdens een artilleriegevecht moest dit zeer 

snel kunnen worden uitgevoerd. Deze exercitie werd tot uit de treuren beoefend. 

De Waschvrouw 



19

De legitimatiepenning 

Hoornblazer der onbereden Artillerie. 



De marketentster werd vervangen door de 

Waschvrouw. Om haar status te geven en 

respect af te dwingen was dit meestal een 

echtgenote van een onderofficier. In het 

geval van de waterlinie woonde zij ook op 

het fort. In diverse registers wordt 

beschreven waar zij gehuisvest waren. Het 

was een officiële niet combatante functie in 

het leger. De waschvrouw droeg een 

penning als “legitimatie” 

20

Infanterie 

Hoornblazer 



Infanterist 1906 

21

Infanteristen 1918 

Genie 



22

Gebouw A 

Registertekeningen van gebouw A. 



23



24

Vooraanzicht van gebouw A. 



25

Sculptuur van Anneke Wessels. 



26

Opschriften uit de tijd dat de EOD op het werk was gehuisvest. 



27

Sculptuur van Anneke Wessels. 

Lokaal 5 als magazijn. 



28

Lokaal 3 

Deur naar portaal 4. 



29

Om de munitiebergplaats heen is een spouwmuur aangebracht. 



30

De aanwezigheid van buskruit in de munitiebergplaatsen was erg gevaarlijk. Een groot aantal 

maatregelen en voorschriften moesten voorkomen dat dit explosieve goedje de lucht in vloog. 

Zo was al het hang en sluitwerk in de munitiebergplaats van brons, het gaaswerk van de 

tweede deur (niet meer aanwezig) was van koperdraad en ook de buskruitkisten waren van 

dit materiaal. Dit voorkwam vonkvorming als er contact was van metaal op metaal. De 

vloeren waren over het algemeen van hout om te voorkomen dat spijkertjes in de zolen van 

de soldatenschoenen zouden vonken op de stenen vloer. 

De verlichting werd geregeld met behulp van olielampen. Deze mochten nooit in de 

munitiemagazijnen komen. Ze stonden dan ook in een nis die vanuit een aangrenzende 

ruimte bereikbaar was. Het licht van de lamp scheen door een glazen plaat van 2 cm. dik de 

kruitruimte in. Door de glazen plaat kon het vuur van de lamp niet bij het kruit komen. 



31

Ventilatiekoker in lokaal 5. 

Gebouw B 



32

Registertekeningen van gebouw B. Het gebouwen B is in 1960 geslopt nadat er een explosie 

had plaatsgevonden. Ook gebouw C is verdwenen onder de slopershamer 



33

Gebouw B tijdens de sloop. 

Gebouw C 

Gebouw C is in 1974 gesloopt. In het gebouw was de keuken gevestigd. Hierin stond een 

gemetseld fornuis met ketel met 270 liter en een ijzeren fornuisketel. De meeste andere 

lokalen waren bestemd als magazijn voor levensmiddelen en munitie. 

Verder was er een artillerie- en later geniemagazijn dat uiteindelijk bestemd werd als 

logiesruimte. Lokaal 1 was een remise waarin twee vuurmonden gestld konden worden. Als 

het geschut buiten stond opgesteld kon de remise als schuilplaats gebruikt worden. 

Gebouw D 

Gebouw D is identiek aan gebouw A en maar had een iets andere functie. Het bevatte 1 

privaat, 1 remise annex schuilplaats waarvan later een logieslokaal is gemaakt, 1 logieslokaal 

en een ziekenlokaal, een munitiebergplaats met portaal dat ook als arrestantenlokaal werd 

gebruikt. 



34

Gebouw D 



35

De wachterswoning, voorheen sluiswachterswoning 



36

De wachterswoning voor en na de restauratie 

De loodsen 

Op het fort hebben verschillende loodsen gestaan. Dit waren onder andere klassieke genie en 

artillerieloodsen. Ook was er een zogenaamde Romney-loods. Bij het begin van de 

restauraties verkeerden ze in zeer verschillende saat van onderhoud. Nu is er nog een 

gerestaureerde loods over. 



37



38



39

De kringenwet 

Rondom de forten fungeerde de kringenwet. Door deze wet werd bepaald dat er in een 

aantal kringen rond een fort niet, of met beperkingen gebouwd mag worden. 

Opvallend is dat je tijdens rondleidingen op forten altijd gesproken wordt over kringen 

van 300, 600 en 1000 meter. Dit terwijl in de wet expliciet wordt gesproken over 

ellen. 

Dit wordt verklaard door het volgende: Bij de invoering van het Nederlands metriek 

stelsel in 1820 werd de el gelijk gesteld aan een meter. Met de Wet van 7 april 1869 

(Staatsblad nr. 57) werden oude benamingen, waaronder ook de el, afgeschaft en 

vervangen door de tegenwoordig gebruikelijke aanduidingen. In de periode 1820-1870 

was een el gelijk aan 10 palmen (decimeter) of 100 duimen (centimeter) of 1000 

strepen (millimeter). 

STAATSBLAD VAN HET KONINGRIJK DER NEDERLANDEN. 

(N°. 128.) WET van den 21sten December 1853, houdende bepalingen betrekkelijk 

het bouwen, planten en het maken van andere werken binnen zekeren afstand van 

Vestingwerken van den Staat. 

WIJ WILLEM III, BIJ DE GRATIE GODS, KONING DER NEDERLANDEN, PRINS 

VAN ORANJE-NASSAU, GROOT-HERTOG VAN LUXEMBURG, ENZ., ENZ., ENZ. 

Allen, die deze zullen zien of hooren lezen, salut ! doen te weten: 



40

Art. 6. 

Om elk vestingwerk der eerste, tweede of derde klasse zijn drie verboden 

kringen: 

een op den afstand van drie honderd el, genaamd de kleine; 

een op den afstand van zes honderd el, genaamd de middelbare; 

een op den afstand van duizend el, genaamd de groote. 

De el is als lengte gebaseerd op de lengte van een onderarm en bedroeg (althans in 

Nederland) circa 69,4 cm. De maat werd lokaal, in ieder belangrijk handelscentrum, 

vastgesteld waardoor er verschillen optraden. In verband met de heffing van accijns 

werd de Haagse el in 1725 de nationale standaard. 



41

Mobilisatie 1870 

Bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog worden de forten van de Nieuwe Hollandse 

Waterlinie gemobiliseerd. Een aantal forten waaronder Pannerden, Vechten, Rijnauwen en het 

Hemeltje waren toen nog niet klaar. Nederland raakte niet betrokken bij deze oorlog en men 

ging gewoon verder met de bouw. Tijdens de mobilisatie van de andere forten van de 

waterlinie kwam men er wel achter dat er op die forten enorme tekortkomingen waren. Vooral 

bomvrije ruimten voor logies en opslag van buskruit en projectielen waren er veel te weinig. 

Dit leidde ertoe dat in de periode daarna veel forten ingrijpend gemoderniseerd zijn. 

Ook het werk aan het Spoel werd gemobiliseerd. De soldaten waren voornamelijk 

militieleden. Dit waren soldaten die nog door middel van loting opgeroepen werden voor 

dienst. Dit verliep allemaal volgens de Wet omtrent de inrigting der Nationale Militie uit 1817. 

Deze wet is tussentijds wel een aantal malen gewijzigd. In deze wet werden onder andere het 

uitloten, plaatsvervanging door nummer-verwisseling, vrijstelling, diensttijd, en 

beroepmogelijkheden vastgelegd. 

WET van den 8sten Januari 1817, 

omtrent de inrigting der Nationale Militie. 

Wij WILLEM, bij de gratie GODS, KONING der Nederlanden, Prins van Oranje- 

Nassau, Groot Hertog van Luxemburg, enz. enz., enz. 

Allen die deze zullen zien of hooren lezen; salut! 

doen te weten: 

Alzoo Wij in overweging genomen hebben de bepalingen ten opzigte der nationale 

militie, bij de navolgende artikelen der grondwet van het Koningrijk der Nederlanden, 

gemaakt. 

,, Art. 206. Behalve de vaste zee- en landmagt, is er steeds eene nationale militie, 

waarvan, in vredestijd, jaarlijks een vijfde gedeelte wordt ontslagen." 

,, 207. De militie wordt, zoo veel mogelijk genomen uit vrijwilligers, op de wijze 

als bij de wet bepaald wordt." 

,,Bij gebrek van genoegzame vrijwilligers, wordt de militie voltallig gemaakt bij 

loting uit ingezetenen, die op den eersten Januarij van elk jaar ongehuwd zijn, hun 

negentiende jaar ingetreden zijn, en hun drie-en-twintigste jaar nog niet hebben 

volbragt; zij die hun ontslag bekomen hebben, kunnen, onder geen voorwendsel, tot 

eenigen anderen dienst, dan de hierna te melden schutterijen, worden opgeroepen." 

,, 208. De militie komt, in gewone tijden, jaarlijks eenmaal te zamen, om, 

gedurende eene maand of daaromtrent, in den wapenhandel te worden geoefend; 

blijvende het nogtans aan den Koning voorbehouden, om, wanneer Hij zulks voor 's 

Rijks belangen mogt geraden oordeelen, een vierde van het geheele getal te doen 

zamen blijven." 

,, 209. Indien het bij dreigend oorlogs-gevaar, of andere buitengewone 

omstandigheden, noodig mogt zijn, de geheele militie bijeen te roepen en te doen te 

zamen blijven, zal zulks, indien de Staten-Generaal niet vergaderd zijn, gepaard 

gaan met eene buitengewone bijeenroeping van dezelve, ten einde van het verrigtte 

opening te geven en de verdere daartoe betrekkelijke maatregelen met de 

vergadering te beramen." 



42

,, 210. De militie mag nimmer en in geen geval naar de kolonien worden 

gezonden." 

,, 211. De militie kan nimmer, zonder bijzondere toestemming der Staten- 

Generaal, buiten de grenzen van het Rijk worden gezonden, ten zij in een 

oogenblikkelijk dringend gevaar, of ook wanneer bij garnizoens-veranderingen de 

kortste marsch-route over vreemden bodem loopt. In beide deze gevallen geeft de 

Koning van de door Hem deswege gestelde orders, zoodra mogelijk, kennis aan de 

Staten-Generaal." 

,, 214. De bepalingen welke door den Koning, zoo omtrent het getal en de 

inrigting der militie, als opzigtelijk het geen de schutterijen en den landstorm betreft, 

noodig geoordeeld worden, zijn het voorwerp eener door Hem voor te dragen wet." 

Zoo is het dat Wij, den Raad van State gehoord, en met gemeen overleg van de 

Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en 

verstaan bij deze: 

Van de Nationale Militie in het algemeen. 

Art. 1. 

Behalve de zee- en landmagt zal er in het Koningrijk der Nederlanden, ingevolge 

artikel 206 van de grondwet, bestaan het korps nationale militie, waar van de sterkte 

altijd zal staan in evenredigheid van één man voor iedere honderd zielen der geheele 

bevolking van het Rijk; 

Dit korps zal zijn zamengesteld uit infanterie, artillerie, kavallerie en trein. 

Keuring 

Uiteraard werden deze militairen gekeurd. De keuringseisen stonden in de Militieregisters – 

Keuringseisen van 1862. Deze zijn opgetekend in het staatsblad 34 van 25 maart 1862. 

(N°. 34.) BESLUIT van den 25sten Maart 1862, houdende vaststelling van 

een nieuw reglement op het geneeskundig onderzoek omtrent de 

geschiktheid voor de krijgsdienst te land en te water.. 

Wij WILLEM III, bij de gratie Gods, Koning der Nederlanden, Prins van Oranje 

Nassau, Groot Hertog van Luxemburg, enz. enz. enz. 

Op de gemeenschappelijke voordragt van de Departementen van Binnenlandsche 

Zaken en Oorlog, van den 19/24 Februarij 1862, N° 45B / lit. E, 4de afd.; 

Overwegende dat er, gelet op de vorderingen der wetenschap en de verandering 

in de bewapening en uitrusting der troepen, en wel inzonderheid ook ten gevolge van 

de veranderde wetgeving op het stuk der nationale militie, nooodzakelijkheid bestaat 

tot wijziging van de bestaande reglementaire voorschriften op het geneeskundig 

onderzoek der manschappen, ter beoordeeling van hunne geschiktheid voor de 

krijgsdienst. 

Den Raad van State gehoord, (advies van 4 Maart 1862, n°. 2). 

Gezien het nader gemeenschappelijk rapport van Onze Ministers van Oorlog, van 

Binnenlandsche Zaken en van Marine, van den 22sten Maart 1862, n°. 40 B, 23 

Maart 1862, lit. A, en den 24sten Maart 1862, n°. 54. 

Hebben goedgevonden en verstaan: 

Enz, enz enz. Hieronder een aantal keuringseisen. Deze zijn nu nog steeds van toepassing 

maar de beschrijving is wel anders geworden: 



43

N°. 1. * Geheel of gedeeltelijk gemis van hoofdhaar in zoodanigen graad, dat het 

hoofd niet genoegzaam is beschut, of het dragen van het hoofdtooisel bemoeijelijkt 

wordt. 

N°. 2. Te groote lichaamsomvang door vetvorming gepaard met stoornis in de 

verrigtingen. 

N°. 3. * Algemene of plaatselijke vermagering, gepaard met lichaamszwakte. 

N°. 4. * Hoornuitwassen. 

N°. 5. * Hoofdzeer (tinea) 

N°. 6. Poolsche vlecht (pica) 

N°. 7. * Verouderde en hardnekkige huidziekten, bijv. baardvin (mentarga), 

schrub-uitslag (psoriasis), visch-schub-uitslag in den hoornachtichen vorm 

(ichthyosis cornea) en de zoogenaamde yaws. 

N°. 8. * verouderde en hardnekkige venerische huidziekte (syphilides, 

condylomata). 

N°. 9. Melaatsheid (lepra). 

N°. 10. * Hardnekkige drooge kloven (rhagedes). 

N°. 11. * Kwaadaardige nagelzweer. 

N°. 12. Splijting, misvorming en ontaarding der nagels, met pijn of belemmering 

in de bewegingen. 

N°. 13. Gemis van alle of de meeste nagels aan handen of voeten. 

N°. 14. * Verouderde hardnekkige zweren aan het been of andere 

ligchaamsdelen. 

N°. 15. Uitgebreide versterving. 

N°. 16. Likteekens gepaard met stoornis in de verrigtingen, of met neiging tot 

weder openbreken. 

N°. 17. * Uitgebreide verouderde verharding of verdikking van de huid of het 

onderhuids-bindweefsel. 

N°. 18. Belangrijke of veelvuldige vet- of beursgezwellen. 

N°. 19. Koude en verzakkings-ettergezwellen. 

N°. 20. Huidkanker (epitheliomata) en andere kwaadaardige woekeringen, zoo als 

het vezel- of zoogenaamde vleesch-gezwel, het spek-gezwel, merg- en bloedsponsgezwel. 

N°. 21. * Zeer stinkend algemeen of plaatselijk zweet, voorall aan de voetzool, 

vergezeld van een roosachtigen toestand. 

N°. 22. * Algemeene zuchtige zwelling (huidwaterzucht) en plaatselijke zuchtige 

zwelling in belangrijken graad. 

§ II. Ziekten en gebreken van de watervaten en watervaatsklieren, 

van de mam- en schildklier. 

N°. 23. Sterk uitgedrukte klierziekige ligchaamsgesteldheid. 

N°. 24. * Hardnekkige klierzwelling, verharding of verzwering aan den hals, in de 

oksels, in de liezen, enz. 

N°. 25. Kanker der watervaatsklieren. 

N°. 26. Buitengewone ontwikkeling der borsten, waardoor het dragen van de 

uniform bemoeijelijkt wordt. 

N°. 27. Kanker van de mamklier. 

N°. 28. Kropgezwel (struma). 

N°. 29. Kanker van de schildklier. 

N°. 30. * Tegennatuurlijke verwijding van de watervaten (lymphangiectasia) en 

watervaats-pijpzweer (fistula lymphatica). 

§ III. Ziekte en gebreken van de spieren, banden, beenderen 

en andere werktuigen tot beweging. 



44

N°. 31. Te groote gestalte met eene zwakke ligchaamsgesteldheid (het 

zoogenaamd uit de krachten gegroeid zijn). 

N°. 32. Te kleine (dwergvormige) ligchaamsgestalte. 

N°. 33. * Vergroeijing van den eerste halswervel met den tweeden, of met het 

achterhoofdsbeen (onbewegelijkheid van het hoofd). 

N°. 34. * Aanmerkelijk verdraaide of scheeve stand van het hoofd 

(halsverkromming) (caput obstipum). 

N°. 35. * Onwillekeurige beweging van het hoofd (zoogenaamd waggelhoofd). 

N°. 36. * Verstijving van wervelgewrichten (anchylosis spinae). 

N°. 37. Aanmerkelijk misvormde ligchaamsgestalte, ten gevolge van Engelsche 

ziekte of beenverweeking. 

N°. 38. * Belangrijke misstand van den schouder of van de heup (zoogenaamde 

hooge schouder of hooge heup). 

N°. 39. Buitengewone zijdelingsche kromming van de ruggegraat (scoliosis), 

buitengewoon hooge rug, (cyphosis), buitengewoon ingevallen rug (lordosis). 

N°. 40. Zeer platte of zeer ingevallen borst; zeer ingedrukt borstbeen 

(sternentupoma): buitengewone welving van de borst; zeer uitpuilend borstbeen 

(zoogenaamde kippenborst); buitengewone afplating van de zijden der borstkas. 

N°. 41. Belangrijke misvorming van het sleutelbeen of van het schouderblad. 

N°. 42. * Algemeen of plaatselijk rheumatismus in belangrijken graad. 

N°. 43. Verouderde jicht en jichtknobbels. 

N°. 44. * Verslapping van spieren en banden met herhaalde (zoogenaamde 

atonische) onvwrichting. 

N°. 45. Belangrijke vermagering van één der bovenste of onderste ledematen, 

bijv. de progressieve spier-atrophie. 

Deze lijst gaat verder tot punt No 357. 



45



46

Mobilisatie 1914 

Nederland was in de Eerste Wereldoorlog neutraal. Er was een algemene mobilisatie 

gedurende de periode 1914 – 1918 om deze neutraliteit te behouden. Veel linies en forten, 

waren in verhoogde staat van paraatheid gebracht. Van krijgshandelingen was geen sprake. 

Door de bewapeningswedloop waren door de vijand ook wapens ontwikkeld waartegen deze 

forten nauwelijks bestand waren. Van de mobilisatie op het werk aan het Spoel is zeer weinig 

bekend. Er zijn gedurende 4 jaar militairen paraat geweest. Zij hielden zich in eerste instantie 

voornamelijk bezig met het in staat van paraatheid brengen van het fort. Dit ging conform de 

memorie van verdediging waarin exact stond vastgesteld wie er welke werkzaamheden moest 

uitvoeren, met welke middelen en met welke prioriteit. In die periode zijn is veel van de 

beplanting van het fort verdwenen in verband met het vrije zicht en schootsveld. 

Het 

mobilisatiekrui 



47



48

Tijdens de mobilisatie kwamen er regelmatig fotograven land de forten. Zij mochten foto’s 

maken van de soldaten. Meestal waren dit geposeerde groepsfoto,s van soldaten die aan het 

aardappel schillen waren. Op een schoolbordje stond dan een passende tekst. De fotograaf 

moet er voor zorgen dat de locatie niet herkenbaar in beeld kwamen. Ook de aardewerk 

industrie wilde een centje meepakken. Er is van een aantal forten herinnerings aardewerk 

gemaakt. 

Het interbellum 

Na de tweede wereldoorlog werd er niet veel aandacht meer besteed aan defensie. Deze 

oorlog had immers geleerd hoe fout en rampzalig oorlog was. Dit zou nooit meer gebeuren. 

Maar Duitsland roerde zich opnieuw. Internationale spanningen liepen op. In 1939 riep de 

regering een algemene mobilisatie uit. Troepen kwamen in beweging, men reisde naar zijn 

mobilisatie bestemming. De mannen werden geregistreerd en gingen bij de foerier hun 

uitrusting ophalen. Daarna moest men naar de plek waar hun legeronderdeel moest zorgen 

voor de verdediging van het vaderland. Als dat een fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie 

was begon alles met een desillusie. De forten waren verwaarloost stelling moesten gebouwd 

worden, schoots- en zichtvelden geruimd. Wel was men in 1939 begonnen met het bouwen 

van gewapend betonnen groepschuilplaatsen en gietstalen koepelkazematten. De 

verbindingsloopgraven moesten nog wel even met handkracht aangelegd worden. 

Bouw van een koepelkazemat waarvan 

de restanten van twee stuks op het werk 

te vinden zijn. 



Bouw van een groepschuilplaats 

49

De gietstalen koepel 

Versperringen werden aangelegd. 



De fortcommandant, reservekapitein G. 

Jansen. 

De kanonnen werden in stelling 

gebracht. 

50

Vechtwagen versperringen kwamen op 

de toegangswegen. 

De wapens werden geïnspecteerd. 



Even tijd voor een groepsfoto. 

De sluizen gingen open. 

51

Inundaties werden zichtbaar. 

De keukenploeg kookte. 



Verbinding werden tot stand gebracht. 

52



En de soldaten aten en dronken. Het zal 

zeker niet altijd zo geweest zijn als de 

onderstaande menukaart laat denken. 

53

Overzicht van de rond 1939 - 1940 gebouwde groepschuilplaatsen en G - kazematten 



54

Restanten van de G - kazemat 



55

Groepschuilplaats P in het amfitheater. De uitstulping bovenop is de doorvoer voor een 

periscoop, deze zijn vanwege de hoge kosten nooit geplaatst. 

Tweede Wereldoorlog 

Het onderstaande gevechtsverslag uit de omgeving van het werk geeft maar een heel klein 

beeld van wat er allemaal gebeurd is in de meidagen van 1940. 

In het kort samengevat schrijft de reserve Kapitein P. Verheijen hoe hij zich voorbereidt had 

op de strijd op en in de omgeving van het werk aan het Spoel. Tijdens de dienst is bij 

vergissing een soldaat beschoten door zijn eigen commandant. Het schot kwam terecht in de 

patroontas van de man die daar op ontplofte. De soldaat is aan zijn verwondingen bezweken. 

Vervolgens is er een verslag van de verplaatsing van zijn groep naar Rotterdam. 

Van enige strijd op het werk is weinig bekend behalve dat het onder vuur heeft gelegen 

tijdens een artilleriebeschieting met 15 cm granaten 



56



57



58

De Duitse schietbaan 

Zoals zo veel forten en werk van de waterlinie is het werk tijdens de bezetting gebruikt door 

het Duitse leger. Even ten zuiden van het werk is in het weiland een vreemde muur te zien. 

Het is een overblijfsel van een schietbaan die daar door de Duitsers is gebouwd. Deze 

bestond uit Schietpoorten en een kogelvanger. De schietpoorten moesten eventuele 

afzwaaiers opvangen. De kogelvanger stond aan het eind van de schietbaan net achter de 

schietschijven. Op deze schijven werd geschoten vanaf de schietstand. Hier moest men 

staand, liggend en geknield series schoten afgeven op de schijven. 

Het werk na de tweede wereldoorlog. 

In eerste instantie werd het werk rond 1951 in gebruik genomen door de genie. Zij vestigden 

hier hun vaar- en duikschool. Met een grote rivier in de directe nabijheid was dit een logische 

keus. Dit duurde tot 1957. Toen kwam de Explosieven Opruiming Dienst (EOD) op het werk. 

Het was de afdeling Munitie School Technische Dienst. Men gebruikte de voormalige 

wachterswoning als kantoor. Vanaf 1962 kwam ook het fort Everdingen in handen van de 

EOD. Tijden het leegbranden van patronen in 1960 is er een ernstig ongeval gebeurd. De 

groepschuilplaats waarin de verbranding plaats vond explodeerde. Bij dit ongeval vielen 3 

gewonden waarvan er een aan de gevolgen is overleden. 



59



Vaarschool der Genie 

Bijzondere gebeurtenissen werden op passende wijze gevierd. Hieronder een foto genomen 

tijdens het afscheid van korporaal van Oostrum in 1992. 

Het embleem van de 

EOD. 

60

Omdat de rivierdijk verzwaard moest worden is in 1978 de waaiersluis voor een deel 

afgebroken. Voor een deel is de sluis ondergewerkt in de dijk. 

Na dat het werk door defensie definitief verlaten is wordt het werk ingenomen door een groep 

krakers uit de omgeving van Tiel. Dit duurde ongeveer een jaar waarna het terrein, dat 

inmiddels eigendom was van de dienst Domeinen, werd ontruimt. Vrijwel direct daarna werd 

het werk opnieuw gekraakt. Er kwam onder andere een garage voor “Lelijke eenden”. 

Uiteindelijk zijn de krakers, na overleg met de gemeente, in 2009 vertrokken. 

De gemeente Culemborg nam het fort over van de dienst de Domeinen. Zij wilden er een 

publieke functie aan geven. Rietveld Landscape maakte een nieuw ontwerp voor het werk en 

MONIKA architecten ontwierpen het Forthuis. In 2011 en 2012 was het fort gereed. 

Werk aan het Spoel 

Chronologisch 

Jaar Gebeurtenis 

1759 Bouw van een redoute 

1785 Afbraak van het redoute 

1795 Afbraak van het aardwerk door de Fransen 

1816 Start van de bouw van het werk 

1848 Aanpassing van het aardwerk 

1870 Mobilisatie Frans – Duitse oorlog 

1876 Vaststellen van de bewapeningsstaat 

1879 Modernisering van het werk 

1879 Verbetering van de inundatiemiddelen 

1914 Mobilisatie 1 e wereldoorlog 

1939 Mobilisatie 2 e wereldoorlog 

1940 Bouw van groepschuilplaatsen en G – kazematten 

1951 De vaar en duikschool van de Genie komt op het werk 

1957 De EOD komt op het werk 

1960 Ongeval bij het leegbranden van patroonhulzen 

1974 Sloop van gebouw B 

1978 Afbraak waaiersluis i.v.m. de dijkverzwaring 

1993 De EOD verlaat het werk, het werk wordt gekraakt 

2001 De gemeente Culemborg koop het werk van de dienst der 

Domeinen. 

2009 De krakers verlaten het werk 

2011 Restauratie van het werk 

Werk aan het spoel in het nieuws 



61

1861, aanbesteding onderhoud 

1882, verkoop directiekeet 





62

1895, schipbreuk 

1923, verdrinking 



1889, oefeningen 

1895, schipbreuk 


63

1926, ongeval 




64

1960, explosie 



65



1960, explosie 

66

Bronnen, bijdragen en literatuur 

Literatuur Auteur Uitgever 

Geniebestekken Genie Ministerie van Oorlog 

Genieregisters Genie Ministerie van Oorlog 

Memorie van verdediging Genie Ministerie van Oorlog 

Van artilleriesteunpunt Dick Leegwater Stichting Menno van 

tot infanteriesteunpunt 

Coehoorn 

Fort bij Rijnauwen, de 

Parel van de Hollandse 

Waterlinie 

Arie van der Gaag Henk Reinders 

Fort Pannerden Gert Huting Stokerkade 

Fort Pannerden H.E. Wanting Stichting fort Pannerden 

Handleiding tot de 

Tot nut van ‘t algemeen 

Burgelijke Bouwkunst 

Nederlands geschut sinds 

1677 

J. Albarda en F.L. Kroesen. 

Nederlandse 

van drs. B.J. Martens en 

Vuurwapens, Landmacht, drs. G. de Vries 

Marine en koloniale 

troepen 1866-1895, 

Arnhem 2000. 

Nieuwersluis 

Douwe Koen Phoenix Publishers. 

Van Starreschans tot 

starfbastion. 

Registers Genie Defensie 

Terminologie 

Een herziene en uitgebreide Stichting Menno van 

Verdedigingswerken bewerking van Coehoorn 

Vestingbouwkundige termen Met dank aan de stichting 

van A.H. Mohr. 

voor het beschikbaar stellen 

van dit werk. 

Vestingbouw-kundige A.H. Mohr Stichting Menno van 

termen 

Coehoorn 

Bronnen Website Materiaal 

Beeldbank Ministerie van http://nimh- 

Foto’s 

Defensie 

beeldbank.defensie.nl/ 

Bibliotheek Hollandse http://www.hollandsewaterli Kaarten en tekeningen 


nie.nl/ 

De Gelderlander http://www.gelderlander.nl/ Krantenknipsels 

De 

Bibliotheek 

Koninklijke http://kranten.kb.nl/results Krantenknipsels 

Ergens in Nederland http://www.ergensinnederla 

nd1939-1945.nl/home 

Foto’s 

Gemeente Utrecht http://www.utrecht.nl/ Foto’s en tekeningen. 



67

Het Artilleriemuseum http://www.nederlandsartill 

eriemuseum.nl/ 

Foto’s 

Het Geniemuseum Foto’s 

Het legermuseum http://www.legermuseum 

.nl/get?site=legermuseu 

m.nl 

Foto’s en definities 

Het Utrechts Archief http://www.hetutrechtsar 

chief.nl/ 

Foto’s 

Landmachtstaf 

Gravenhage 

s’ 

Tekeningen 

Leger 1939 – 1940 Website Beheerder onbekend 

NIMH Foto’s 

Provincie Utrecht Foto’s en tekeningen. 

Rene Ros http://www.forten.info Foto’s, wetgeving 

Stichting de Greb http://www.grebbeberg.n 

l/index.php?page=stichtin 

g-de-greb-introductie 

Foto en tekst: Vickers 

Technische dienst Luchtvaart Luchtfoto’s 

Website Stichting fort http://www.fortaandeklop Foto’s en tekeningen. 

aan den Klop. 

.nl 

Wikipedia De vrije encyclopedie 

Met dank aan Betrokken bij Materiaal 

Andries van Barneveld Fort bij Rijnauwen Foto’s en informatie 

Bart Bondam Fortificatieforum Foto’s, tekeningen kaarten 

enz. 

Bert van Dijk Fort bij Tienhoven Informatie 

Chris Will Projectbureau NHW Foto’s 

Daniëlle Snellenberg Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen 

Douwe Koen Het Utrechts Archief Foto’s en archiefmateriaal 

Douwe Tijsma Fort aan den Verhalen 

Familie van K. Kapitein 

Brouwer 

Ruigenhoekschedijk 

Fort bij Vechten Foto’s 

Familie van Luitenant 

J.J. Koerts 

Fort bij Vechten Foto’s 

Frank Sidler Fort bij Rijnauwen Foto’s en Voorschriften 

Genealogie 

Keulen-Polman 

van Chris van Keulen 

omtrent de verpleging 

Eigen web-site 

Harry Koppelrath Verdedigingswerk 

Vreeswijk 

te Verhalen 

Het geheugen van 

Foto’s en kaarten 

Nederland 

J. Spanjaard Fort te Jutphaas 

Website 



Friese verzetstrijders – 

bevrijders en andere 

betrokkenen 

Jan Wullink Fortificatieforum Versperringen in de 

68

Jos Rams Collega auteur, Genie, 

uniformen, uitrusting, 

enz! 




Foto’s, interviews, 

inlichtingen 

archiefstukken. 

Kees Reehost Fort Honswijk Foto’s 

lbert Polman Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen 

Rinus Verweij Fort Asperen “de Grenadier” 

Ruud Mosk Collega auteur Foto’s/beschrijvingen 

Sander van den Berg Fortificatieforum Model 6 cm kanon 

Stichting Herstellingen Fort Nieuwersluis Foto 

Truus Kleijn-Willemse Fort bij Vechten 

Foto’s en verhalen 

Lunetten aan de 

Veron, vereniging van 

Zendamateurs 

Houtense vlakte 

Fort aan de Gagel Foto’s 

Willemijn Simon van 

Leeuwen 

Fort aan de Nieuwe Steeg Register en foto’s 

69

Spoel, werk aan het - WaterlinieKENNIS - Hollandse Waterlinie

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?