WLZVL-017 v3 - Voedsel- en Waren Autoriteit

Toezicht op welzijn van hoefdieren en gekweekt wild op slachthuizen 10 april 2013 

(WLZVL-017) Versie 3 

1 DOEL EN TOEPASSINGSGEBIED 

Deze instructie beschrijft aan welke wettelijke eisen inzake het dierenwelzijn moet worden voldaan bij het aanvoeren, 

afladen, verplaatsen, onderbrengen, fixeren, bedwelmen en doden van hoefdieren en gekweekt wild op een 

slachthuis en de wijze waarop de NVWA toezicht houdt op de naleving van deze eisen. 

2 WETTELIJKE BASIS 

2.1 EU-regelgeving 

• Verordening (EG) nr. 1/2005 inzake de bescherming van dieren tijdens het vervoer 

• Verordening (EG) nr. 1099/2009 inzake de bescherming van dieren bij het doden 

• Verordening (EG) nr. 852/2004 




2.2 Nationale wetgeving 

• Gezondheid - en welzijnswet voor dieren/ 

• Wet dieren 

• (gewijzigd) Besluit doden van dieren (= tijdelijk tot inwerkingtreding Besluit houders van dieren 1 ) 

• (gewijzigd) Besluit ritueel slachten (= tijdelijk tot inwerkingtreding Besluit houders van dieren) 

• Regeling doden van dieren 2012 

• Regeling dierenvervoer 2007 

• Beleidsregels dierenwelzijn 2009 

• Regeling bestuurlijke boetes GWWD 

• Besluit handhaving en overige zaken Wet dieren 

3 DEFINITIES 

Productiedieren: dieren die gefokt of gehouden worden voor de productie van levensmiddelen, wol, 

huiden, pelzen of andere producten; 

Hoefdieren: als landbouwhuisdier gehouden runderen met inbegrip van de soorten Bubalus en Bison, 

schapen, geiten, varkens en eenhoevigen; 

Gekweekt wild: gekweekte loopvogels en ándere gekweekte landzoogdieren dan die hierboven genoemd 

zijn bij hoefdieren; 

Plaats van bestemming: plaats waar een dier uit een vervoermiddel geladen wordt en geslacht wordt; 

Slachthuis: een inrichting voor het slachten en uitslachten van dieren waarvan het vlees is bestemd 

voor menselijke consumptie; 

Doden: iedere bewust gebruikte methode die resulteert in de dood van een dier; 

… en daarmee verband 

houdende activiteiten: activiteiten zoals het behandelen, verplaatsen, onderbrengen, fixeren, bedwelmen en verbloeden 

van dieren die worden verricht in de context van het doden van dieren op de locatie 

waar de dieren worden gedood; 

Slachten: het doden van dieren bestemd voor menselijke consumptie; 

Onderbrengen: het houden van dieren in stallen, hokken, overdekte plaatsen of weiden die verbonden 

zijn aan of deel uitmaken van slachthuisfaciliteiten; 

Fixeren: het toepassen op een dier van iedere methode die erop is gericht de bewegingen van het 

dier te beperken en het tegelijk vermijdbare pijn, angst of opwinding te besparen, teneinde 

het doeltreffend bedwelmen en doden te vergemakkelijken; 

Bedwelmen: iedere bewust gebruikte methode die een dier pijnloos in een staat van bewusteloosheid 

en gevoelloosheid brengt, met inbegrip van methoden die onmiddellijk de dood tot gevolg 

hebben; 

Standaardwerkwijzen: een reeks schriftelijke instructies om uniformiteit te bewerkstelligen bij het uitvoeren van 

een specifieke functie of norm; 

“Pithing”: beschadiging van het weefsel van het centrale zenuwcentrum en het ruggenmerg met een 

lang en staafvormig in de schedelholte ingebracht instrument (na penschieten). 

1 In de loop van 2013 worden uitvoeringsvoorschriften van de Wet dieren verder uitgewerkt, w.o. Besluit houders van dieren 

Bron: NVWA, Divisie V&I, afdeling TO, team Levend vee pagina 1 van 21



4 WETTELIJKE VOORSCHRIFTEN WELZIJN 

4.1 VERVOER 

In de verordening (EG) nr. 1/2005 zijn regels neergelegd voor het vervoer van gewervelde dieren voor commerciële 

doeleinden: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2005R0001:20050125:NL:PDF 

NB: vervoer naar het slachthuis betreft in alle gevallen vervoer voor commerciële doeleinden. 

In NVWA-voorschrift WLZVL-026 (Wegvervoer van gewervelde dieren) is een uitgebreide beschrijving te vinden van 

de welzijnseisen die tijdens het vervoer gelden. 

Hieronder zijn enkele zaken uitgelicht die met name van belang zijn bij vervoer naar het slachthuis. 

4.1.1 Geschiktheid van de dieren voor de reis 

De dieren die vervoerd worden, moeten geschikt zijn voor het transport en de vervoersomstandigheden 

moeten van dien aard zijn dat de dieren geen letsel of onnodig lijden kan worden berokkend (punt 1, 

Hoofdstuk I, Bijlage I Vo1/2005). 

Gewonde, zwakke en zieke dieren worden niet in staat geacht te worden vervoerd, met name in de volgende 

gevallen (punt 2 idem): 

• a. wanneer de dieren niet in staat zijn op eigen kracht pijnloos te bewegen of zonder hulp te lopen; 

• b. wanneer zij ernstige open wonden of een prolaps vertonen; 

• c. wanneer het drachtige dieren betreft waarvan de draagtijd reeds voor 90% of meer gevorderd is, of 

dieren die in de week ervoor geworpen hebben; 

• d. pasgeboren zoogdieren waarvan de navel nog niet volledig geheeld is; 

• e. wanneer het varkens van minder dan drie weken, lammeren van minder dan een week of kalveren2 

van minder dan tien dagen betreft, tenzij zij over minder dan 100 km worden vervoerd; 

• g. herten met een bastgewei 

Licht gewonde of zieke dieren kunnen echter in staat worden geacht te worden vervoerd in de volgende 

gevallen (punt 3 idem): wanneer het licht gewonde of zieke dieren betreft waarvoor het vervoer geen extra 

lijden veroorzaakt; bij twijfel wordt het advies van de dierenarts ingewonnen (punt 3a, idem). 

Voor punten b t/m d: zie Vo 1/2005. 

Zogende koeien, ooien en geiten die niet vergezeld worden door hun jongen moeten minimaal om de 12 

uur gemolken worden (punt 6 idem). 

Wanneer dieren tijdens het vervoer ziek geworden zijn of gewond geraakt zijn, moeten zij van de andere 

dieren worden gescheiden en zo spoedig mogelijk eerste hulp krijgen. Zij moeten een passende diergeneeskundige 

behandeling ondergaan of gedood op een wijze die geen onnodig leed veroorzaakt (punt 4, 

idem). 

4.1.2 Planning van het vervoer 

Bij de planning van het vervoer zorgen de organisatoren ervoor dat van elk transport het welzijn van de 

dieren niet in het gedrang komt door onvoldoende coördinatie van de verschillende onderdelen van het 

transport en dat tevens rekening gehouden wordt met de weersomstandigheden (artikel 5 a. Vo EG nr. 

1/2005) bijv. door de reis zo te plannen dat bij aankomst geen lange wachttijd bij het slachthuis ontstaat, de 

belading aan te passen aan weersomstandigheden, voor voldoende ventilatie te zorgen, en bij strenge vorst 

of bij een hittegolf reizen sterk te verkorten of uit te stellen of gebruik te maken van geconditioneerd vervoer. 

4.1.3 Vervoermiddel 

Het vervoermiddel is zodanig ontworpen en geconstrueerd en wordt op zodanige wijze onderhouden en 

gebruikt dat de dieren letsel en lijden bespaard blijven en dat hun veiligheid is gegarandeerd (artikel 3c Vo 

1/2005). 

Daarnaast moet het vervoermiddel gemakkelijk gereinigd en ontsmet kunnen worden. Alle vervoermiddelen 

die worden gebruikt voor transporten van meer dan 8 uren moeten een certificaat van goedkeuring 

hebben. De vervoerder moet het certificaat kunnen tonen. 

De laad- en losvoorzieningen van het vervoermiddel zijn zodanig ontworpen en geconstrueerd en worden 

op zodanige wijze onderhouden en gebruikt dat de dieren letsel en lijden bespaard blijven en dat hun veiligheid 

is gegarandeerd (artikel 3d, idem): 

• vloeren mogen niet glad zijn en moeten aan de zijkant voorzien zijn van zijwanden of relingen die 

verhinderen dat dieren eraf vallen.(punt 1.3 a. hoofdstuk III Bijlage I, Vo 1/2005); 

• de hellingshoek van laadbruggen mogen voor varkens, kalveren en paarden niet groter zijn dan 20° en 

voor schapen en runderen (kalveren uitgezonderd) niet groter dan 26°; 

• wanneer de hellingsgraad groter dan 10° is, moet de laadbrug voorzien zijn van een systeem, bijv. 

dwarslatten, waardoor de dieren gemakkelijk en zonder risico of problemen het voertuig in en uit kunnen 

lopen. (punt 1.4 a, idem); 

• hefplatforms en verdiepingen moeten voorzien zijn van veiligheidshekken die voorkomen dat dieren er 

tijdens het laden of lossen afvallen of ontsnappen. (punt 1.4 b, idem) 

2 nota bene: bij lange transporten gelden andere eisen, bijv. kalveren moeten ouder zijn dan 14 dagen, biggen moeten meer dan 

10 kg zwaar zijn, als landbouwhuisdier gehouden eenhoevigen moeten ouder zijn dan 4 maanden, zie aanvullende bepalingen 

voor lange transporten Verordening EG nr.1/2005, bijlage I, hoofdstuk VI. 




4.1.4 Vervoerder 

Artikel 6 Vo EG nr. 1/2005 beschrijft de eisen aan degene die de dieren vervoert (vergunning, dieren vervoeren 

in overeenstemming met de technische voorschriften in bijlage I, opgeleid personeel e.d.). 

Het personeel dat met de dieren omgaat, heeft daarvoor de benodigde opleiding en voert zijn werkzaamheden 

uit zonder gebruikmaking van geweld of een methode die de dieren onnodig angstig maakt of onnodig 

letsel of leed toebrengt (artikel 3e Vo EG nr. 1/2005). 

4.1.5 Belading 

De dieren moeten, gelet op hun grootte en het voorgenomen transport, over voldoende vloeroppervlak en 

stahoogte beschikken (artikel 3 g van Vo EG nr.1/2005). Zie voor invulling ruimtenorm per diersoort: Hoofdstuk 

VII, Bijlage I, Vo EG nr. 1/2005. 

Zie ook voorschrift WLZVL-017a Voorschrift uniformering toezicht op belading van varkens bij aanvoer op 

een slachthuis. 

4.1.6 Aanvoeren gekweekt wild 

Gekweekt wild dat gewend is aan “handling” door mensen en aan verblijf in een beperkte ruimte, kan 

levend vervoerd worden naar een slachthuis. 

Gekweekt wild dat niet levend vervoerd kan worden, kan onder bepaalde voorwaarden op het bedrijf van 

herkomst worden gedood/bedwelmd en verbloed na een AM-keuring door een officiële dierenarts. Zie Vo 

853/2004, Bijlage III, sectie III. 

De dierenarts die de AM-keuring heeft uitgevoerd geeft een certificaat af volgens het model in Hoofdstuk X 

deel B van Vo 854/2004, bijlage I, sectie IV. In dit certificaat staat ook een verklaring over het correct uitvoeren 

van “slachting en bloeding”. Dit houdt dus in dat de AM- dierenarts toezicht houdt op het doden. 

Als de AM-dierenarts niet aanwezig is bij het doden kan, na de AM-keuring een certificaat volgens model 

deel C (idem), i.p.v. deel B, worden afgegeven. In dit certificaat ontbreekt de verklaring over slachting en 

bloeding (de exploitant van het herkomstbedrijf moet dan zelf op schrift verklaren dat het correct is uitgevoerd) 

Nota bene, afgeven van deel C, i.p.v. deel B kan onder de volgende voorwaarden: 

• de officiële dierenarts regelmatig voert controles uit op de prestaties van de persoon die het slachten 

en verbloeden uitvoert (Vo 854/2004, bijlage I, sectie IV, hoofdstuk VII, punt 5); 

• de exploitant van het herkomstbedrijf kan een getuigschrift van vakbekwaamheid overeenkomstig artikel 

7 lid 2 van de Vo 1099/2009 overleggen (Vo 853/2004, bijlage III, sectie III, punt 3 bis onder b). 

Nota bene: hoofdstuk II (en daarom ook Bijlage I) van de Vo 1099/2009 is geheel van toepassing op het doden 

van productiedieren BUITEN het slachthuis. Zie ook verderop in dit voorschrift. 

Zie bovendien voorschrift RA-91 AM-keuring op een slachthuis en bedrijf van herkomst (5.2.2.1). 

4.1.7 Aanvoerprocedure welzijn gebaseerd op HACCP 

Exploitanten van slachthuizen moeten beschikken over een procedure, gebaseerd op HACCP, die garandeert 

dat het welzijn van de dieren bij aankomst bevredigend is. Zie Vo 853/2004, bijlage II, sectie II, punt 1, 2f & 3 

In deze procedure moeten de risico’s m.b.t. dierenwelzijn zijn benoemd en moet beschreven zijn hoe deze 

risico’s worden beheerst; met name: 

• de controles die worden uitgevoerd bij aankomst; 

• de normen die daarbij worden aangehouden; 

• de maatregelen die genomen worden als normen zijn overtreden (waaronder maatregelen om herhaling 

te voorkomen); 

• hoe regelmatig wordt nagegaan of uitvoering van de procedure leidt tot het gewenste effect en 

• hoe resultaten van controles en genomen corrigerende maatregelen worden geregistreerd. 

Ook Vo 1099/2009 verplicht tot een systematische beoordeling van elke zending dieren bij aankomst, met 

name om te bepalen welke dieren specifieke welzijnsbehoeften hebben; zie bijlage III, punt 1.1. 

Dit betekent dat er geen dieren gelost kunnen worden als er geen medewerker aanwezig is die deze beoordeling 

kan uitvoeren. 

4.2 DODEN EN DAARMEE VERBAND HOUDENDE ACTIVITEITEN 

Met ingang van 1 januari 2013 is de Verordening (EG) 1099/2009 in werking getreden. In deze verordening zijn regels 

neergelegd voor het doden van productiedieren en daarmee verbandhoudende activiteiten: 

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2009:303:0001:0030:NL:PDF 

Het “kernartikel” van deze Verordening is artikel 3 en lid 1 daarvan luidt: 

Bij het doden van dieren en daarmee verbandhoudende activiteiten wordt ervoor gezorgd dat de dieren elke vermijdbare 

vorm van pijn, spanning of lijden wordt bespaard. 

De aanhef van lid 2 luidt: Voor de toepassing van lid 1 nemen bedrijfsexploitanten met name de noodzakelijke 

maatregelen die waarborgen dat (…); 

en lid 3: Voorzieningen voor het doden van dieren (…) worden zodanig ontworpen, gebouwd, onderhouden en 

gebruikt, dat de naleving van de verplichtingen in de leden 1 en 2 overeenkomstig het verwachte activiteitenniveau 

het hele jaar door gewaarborgd is. 

Uit volgende artikelen blijkt dat exploitanten van slachthuizen feitelijk worden geacht een procesbeheersplan m.b.t. 

dierenwelzijn op te zetten en uit te voeren, dat tot op zekere hoogte is te vergelijken met een HACCP-plan (m.b.t. 

voedselveiligheid) zoals voorgeschreven in de hygiëneverordeningen: 




• zo verplicht artikel 6 tot het vooraf plannen van de dodingactiviteiten en het vastleggen van deze plannen in 

zgn. standaardwerkwijzen (SWW’s) ; met het opstellen en uitvoeren van deze SWW’s moet gewaarborgd worden 

dat het doden en de daarmee verband houdende activiteiten overeenkomstig art 3, lid 1 plaatsvinden; 

• volgens artikel 5 moeten periodieke/stelselmatige controles worden uitgevoerd op afwezigheid van tekenen 

van bewustzijn of gevoeligheid en afwezigheid van tekenen van leven; 

• in artikel 16 staat dat voor de toepassing van artikel 5 monitoringsprocedures ingevoerd en toegepast moeten 

worden; 

• en volgens artikel 17 lid 3 moet de functionaris voor het dierenwelzijn (zie verder) een register bijhouden met 

de maatregelen ter verbetering van het dierenwelzijn zijn genomen. 

Voor het opstellen van SWW’s en de monitoringsprocedures mag de exploitant gebruik maken van de in artikel 13 

bedoelde Gidsen voor goede praktijken. Deze gidsen moeten beoordeeld zijn door de bevoegde autoriteit (= EZ 

i.o.m. NVWA). Op dit moment (januari 2013) zijn brancheorganisaties bezig met het schrijven hiervan; er zijn nog 

geen beoordeelde/goedgekeurde Gidsen beschikbaar. 

De eisen waar SWW’s, monitoringsprocedures en gidsen voor goede praktijken aan moeten voldoen zijn nader uitgewerkt 

onder 4.2.1 (onder “Overige “voorzieningen”). 

In de onderstaande paragrafen worden de voornaamste wettelijke eisen opgesomd en kort toegelicht. 

Zie Bijlage 4 voor een wegwijzer in de EU-dierenwelzijnswetgeving. 

4.2.1 Indeling, bouw, apparatuur en voorzieningen 

Volgens artikel 14 lid 1 van de Vo 1099/2009 moeten slachthuizen voldoen aan de eisen gesteld in bijlage II. 

Echter, deze eisen zijn tot 8 december 2019 uitsluitend van toepassing op nieuwe slachthuizen, dan wel op 

elke nieuwe indeling, bouw of apparatuur van na 1-1-2013. Zie artikel 29 van de Vo 1099/2009 (Overgangsbepalingen). 

Voor reeds bestaande slachthuizen, bestaande indelingen en bestaande apparatuur blijven tot 

die tijd een aantal bepalingen van Richtlijn 93/119 van kracht (zie artikel 28 van de Vo). 

Deze “oude” eisen zijn hieronder genoemd; daarnaast is, waar van toepassing, de opsomming aangevuld 

met nieuwe (specifieke) eisen die wél meteen m.i.v. 1-1-2013 van kracht zijn en bovendien de eisen die gelden 

voor nieuwe slachthuizen, nieuwe indelingen en apparatuur geplaatst na 1-1-2013 (en per 8-12-2019 

dus voor alle slachthuizen). 

NB: artikel 3 van de Vo 1099/2009, met algemene eisen die aan voorzieningen worden gesteld (zie hierboven 

onder 4.2,) is uiteraard ook per 1-1-2013 onverkort van kracht. 

Uitrusting/voorzieningen lossen 

Op het slachthuis moet aanwezig zijn: 

• passende verlichting tijdens het lossen. Volgens de verlichtingsnormen NEN-EN 1264-1 en NEN 3087 is 

minimaal 200 lux nodig om visuele taken te kunnen verrichten. Een verlichtingssterkte van 10 tot 200 

lux wordt gerekend tot de zgn. oriëntatieverlichting; 200 lux of meer tot de werkverlichting; 

• passende voorzieningen en installaties voor het uitladen van de dieren uit de vervoermiddelen; 

• deze voorzieningen moeten een stroef loopvlak hebben en zo nodig een bescherming aan de zijkanten. 

Bruggen, loopplanken en vlonders moeten zo weinig mogelijk helling hebben en voorzien zijn van zijwanden 

of relingen die verhinderen dat de dieren eraf vallen (zie verder onder 4.1.2). 

Bouw, inrichting, uitrusting onderbrengen 

De onderbrengvoorzieningen dienen te voldoen aan de algemene eisen die staan in artikel 3; 

in lid2 staat dat bedrijfsexploitanten met name de noodzakelijk maatregelen nemen om te waarborgen dat: 

• fysiek comfort en fysieke bescherming wordt geboden, doordat zij schoon worden gehouden, in een 

omgeving met adequate thermische omstandigheden die ook bescherming biedt tegen vallen of uitglijden; 

• beschermd zijn tegen letsel;; 

• (behandeld en) gehuisvest worden in overeenstemming met hun normale gedrag 

Meer specifieke eisen zijn: 

• Het slachthuis beschikt over adequate en hygiënische stallen, of voorzover weer het toelaat, over omheinde 

terreinen die gemakkelijk kunnen worden schoongemaakt en ontsmet (Vo 853/2004 B3 §1 H2- 

1a); 

• De stallen zijn ruim genoeg om welzijn van dieren te garanderen [Vo 853/2004 B3 §1 H2-1c] Dit houdt 

in dat elk dier beschikt over voldoende ruimte om te kunnen staan, te gaan liggen en, m.u.v. afzonderlijk 

gehouden vee, rond te draaien en de drinkwatervoorziening te bereiken (Vo 1099/2009, art 15.1 

Bijlage III, punt 1.6 en 2.1); 

• De maximale capaciteit van elke onderbrengvoorziening is vastgelegd door de exploitant (Vo 

1099/2009, art 14 lid 2; 

• Op ieder hok is zichtbaar vermeld het aantal dieren dat het maximaal kan bevatten, behalve in geval 

van afzonderlijk gehouden vee; bovendien is datum en tijdstip van aankomst op ieder hok vermeld (Vo 

1099/2009 art 15.1 Bijlage III, punt 2.3); 

• De stallen zijn zo ontworpen dat AM-keuringen, inclusief identificatie van dieren gemakkelijk kunnen 

plaatsvinden [Vo 853/2004 B3 §1 H2-1c]. Dit houdt onder meer in dat er voldoende licht is (minimaal 

200 lux) en dieren lopend beoordeeld kunnen worden; 

• Omheinde terreinen hebben óf natuurlijke bescherming/schaduw, óf voorzieningen die bescherming 

bieden tegen slechte weersomstandigheden; 




• Ondergebrachte dieren kunnen steeds via adequate voorzieningen over voldoende drinkwater beschikken. 

Adequaat houdt in dat ze geschikt zijn voor de diersoort en schoon drinkwater leveren; 

• Vloeren leveren zo min mogelijk gevaar voor uitglijden op en veroorzaken geen verwondingen bij contact; 

• Drijfgangen zijn zo geconstrueerd dat het gevaar voor verwonding van de dieren zo klein mogelijk is, 

en zijn zo aangelegd dat gebruik gemaakt kan worden van het kudde-instinct; als de drijfgangen of 

looppaden ná 1-1-2013 zijn of worden gebouwd, kunnen dieren zich middels hun normale loopgedrag 

en zonder afleiding vrij in de gewenste richting bewegen en kunnen varkens of schapen naast elkaar 

lopen, met uitzondering van looppaden die naar de fixatieuitrusting leiden; 

• Er is een adequate ventilatie, ook bij voorzienbare extreme omstandigheden qua temperatuur en vochtigheidsgraad; 

als ventilatieapparatuur noodzakelijk is, is er ook een noodvoorziening die bij storingen 

onmiddellijk kan worden ingezet; Voor ventilatieapparatuur geplaatst ná 1-1-2013 geldt dat er ook een 

waarschuwingssysteem aan verbonden is; 

• Er is kunstlicht dat voldoende intens is om de dieren te allen tijde te kunnen keuren. Volgens de verlichtingsnormen 

NEN-EN 1264-1 en NEN 3087 is minimaal 200 lux nodig om visuele taken te kunnen verrichten. 

Een verlichtingssterkte van 10 tot 200 lux wordt gerekend tot de zgn. oriëntatieverlichting; 200 lux 

of meer tot de werkverlichting; 

• Voor dieren die overnachten /> 12 uur verblijven is er 

- een voedervoorziening 

- strooisel of gelijksoortig materiaal 

Dit materiaal moet doeltreffend afvoer garanderen of ervoor zorgen dat urine en uitwerpselen op 

adequate wijze worden geabsorbeerd (Vo 1099/2009, art 15.1 Bijlage III, punt 1.2) 

• Als dieren zijn aangebonden, is voldaan aan de volgende eisen: touwen of andere middelen zijn zo sterk 

dat ze niet breken en zo lang dat dieren kunnen gaan liggen, eten en drinken en zijn zo ontworpen dat risico 

van wurging of verwonding is uitgesloten en dat dieren snel kunnen worden losgemaakt 

(Vo 1099/2009, art 15.1 Bijlage III, punt 1.10) 

Apparatuur/voorzieningen fixeren 

Voor voorzieningen voor het fixeren bij onbedwelmde rituele slacht zie onder 4.2.6 ( Bijlage 2 en 3). 

Fixatievoorzieningen moeten voldoen aan de algemene eisen gesteld in artikel 3 van de Vo 1099/2009. 

De volgende fixatiemethoden zijn uitdrukkelijk verboden (art 15 Vo 1099/2009): 

• dieren (m.u.v. pluimvee) mogen niet bij bewustzijn worden opgehangen of opgetakeld; 

• de poten mogen niet mechanisch vastgeklemd of samengebonden worden; 

• het ruggenmerg mag niet met bijvoorbeeld priem of dolk worden doorgesneden; 

• er mag geen elektrische stroom worden gebruikt om dier te immobiliseren 

Onder de eerder genoemde overgangsbepalingen valt de eis dat fixatieboxen voor runderen die in combinatie 

met een pneumatisch penschiettoestel worden gebruikt, moeten zijn voorzien van een systeem dat 

zowel de laterale als de verticale beweging van de kop van het dier beperkt (punt 3.2, bijlage II van de Vo). 

Bij iedere fixatieapparaat moet een gebruiksinstructie en een onderhoudsinstructie van de producent 

(van het apparaat) aanwezig zijn (art 8 van de Vo); en bovendien moet een onderhoudsregister worden bijgehouden 

(art 9 idem). 

In de instructies moeten met name de volgende aspecten zijn gespecificeerd: soorten, categorieën, aantallen 

en/of gewichtsklassen van de dieren waarvoor de apparatuur is bedoeld. 

Apparatuur/voorzieningen bedwelmen/doden 

Artikel 4, lid 1 van de Vo verwijst naar Bijlage I, waarin onder meer overzichten met bedwelmingsmethoden 

zijn te vinden. Nota bene: als een methode niet is beschreven in Bijlage I mag hij niet gebruikt worden. 

Voor het slachten van hoefdieren en gekweekt wild zijn de volgende methoden toegestaan: 

*Mechanisch 

• Penetrerend penschiettoestel 

• Niet-penetrerend penschiettoestel (alléén herkauwers < 10 kg!) 

• Vuurwapen met vrij projectiel (mits toegepast met schot door hersenen) 

• Percuterende slag op de kop (alléén biggen, lammetjes en geitjes < 5 kg!; niet routinematig en alléén 

als back-upmethode en maximaal 70 dieren per dag) 

*Elektrisch 

• Elektrische bedwelming - uitsluitend kop 

• Elektrische bedwelming - kop tot lichaam 

*Gas 

• Koolstofdioxide in hoge dosering (alléén varkens) 

• Koolstofdioxide vermengd met inerte gassen (alléén varkens) 

• Inerte gassen (alléén varkens) 

Voor de mechanische bedwelmingapparatuur geldt dat deze passend moet zijn voor de te slachten dieren. 

Van penschiettoestellen moeten bijvoorbeeld snelheid, lengte en diameter van de pen adequaat zijn en gerelateerd 

aan grootte van het dier en de diersoort. Ook de slagkracht van het patroon moet voldoende zijn. 




Voor elektrische bedwelmingsapparatuur die geplaatst is vóór 1-1-2013 geldt een overgangsbepaling tot 8- 

12-2019; wat inhoudt dat minimaal voldaan moet worden aan de “oude” eisen van Richtlijn 93/119, d.w.z.: 

• Het apparaat staat in verbinding met een toestel waarmee voltage en stroomsterkte bij belasting worden 

aangegeven en dit toestel is zo geplaatst dat deze gegevens voor de bedwelmer duidelijk zichtbaar 

zijn; 

• Bij slachten > 30 GVE/week: het apparaat heeft een systeem om impedantie van belasting te meten en 

dat de apparatuur blokkeert wanneer de minimaal vereiste stroomsterkte niet wordt gehaald; 

• Bij slachten > 30 GVE/week: het apparaat is voorzien van een systeem waarmee op zichtbare of hoorbare 

wijze wordt aangegeven hoelang het contact maakt met het dier. 

Elektrische apparatuur die is geplaatst ná 1-1-2013 moet onverkort voldoen aan de eisen genoemd in Bijlage 

II, onder punt 4, van de V0: 

• Het apparaat is voorzien van een systeem dat voor elk bedwelmd dier de gegevens van de cruciale elektrische 

parameters toont en registreert. Dit gaat om onder meer de stroomsterkte (A of mA), spanning 

(V), frequentie (Hz) en tijdsduur blootstelling, zie Vo, Bijlage I, tabel 2. 

& de geregistreerde gegevens worden tenminste 1 jaar bewaard; 

• Dit systeem is duidelijk zichtbaar voor het personeel; 

• Dit systeem geeft een duidelijk zichtbaar en hoorbaar signaal indien de duur van de blootstelling zakt 

onder het vereiste niveau; 

• Automatische apparatuur die verbonden is aan een fixatievoorziening levert een constante stroom. 

Ook voor gas-bedwelmingsinstallaties gelden overgangsbepalingen tot 8-12-2019.. 

Apparatuur geplaatst vóór 1-1-2013 moet minimaal aan volgende “oude” eisen van Richtlijn 93/119 voldoen: 

• De ruimte waarin varkens aan het gas worden blootgesteld, en de apparatuur om de varkens door deze 

ruimte te transporteren, zijn zo ontworpen, gebouwd en onderhouden dat wordt voorkomen dat de 

varkens verwondingen oplopen en dat de borstkas van de dieren wordt ingedrukt; 

• Voorts kunnen de varkens overeind blijven staan tot zij het bewustzijn verliezen; 

• De aanvoervoorzieningen en bedwelmingsruimte zijn adequaat verlicht, zodat de varkens elkaar of hun 

omgeving kunnen zien; 

• De bedwelmingsruimte is voorzien van apparaten waarmee de concentratie CO2 kan worden gemeten 

op de plaats van maximale expositie aan het gas; 

• Deze apparaten geven een duidelijk zichtbaar en hoorbaar waarschuwingssignaal wanneer de concentratie 

CO2 onder het vereiste niveau daalt. 

Apparatuur geplaatst ná 1-1-2013 moet onverkort voldoen aan de eisen genoemd in Bijlage II onder punt 6: 

• De installatie, inclusief transportbanden, is zodanig ontworpen en gebouwd dat: 

• de methoden voor het bedwelmen optimaal kunnen worden toegepast; 

• letsel of kneuzingen bij de dieren worden voorkomen, en 

• eventuele worstelingen om los te komen en het uitbrengen van geluiden tijdens het fixeren van de 

dieren zoveel mogelijk wordt beperkt; 

• De installatie is voorzien van faciliteiten om de gasconcentratie en de blootstellingsduur voortdurend 

te meten, weer te geven en te registreren 

& de geregistreerde gegevens worden tenminste 1 jaar bewaard; 

• De installatie geeft een duidelijk zichtbaar en hoorbaar waarschuwingssignaal wanneer de gasconcentratie 

onder het vereiste niveau daalt; 

• Het systeem is duidelijk zichtbaar voor het personeel; 

• De installatie is zodanig ontworpen dat de dieren zelfs bij de maximale toegestane verwerkingscapaciteit 

nog kunnen gaan liggen zonder dat zij over elkaar heen komen te liggen. 

Bij iedere bedwelmingsapparaat of –installatie moet een gebruiksinstructie en een onderhoudsinstructie 

van de producent (van het apparaat/installatie) aanwezig zijn (art 8 van de Vo); en bovendien moet een onderhoudsregister 

worden bijgehouden (art 9 idem). Deze instructies moeten worden gebruikt bij het opstellen 

van de zgn. standaardwerkwijzen (zie verderop onder Overige “voorzieningen”). 

In de instructies moeten met name de volgende aspecten zijn gespecificeerd: 

- soorten, categorieën, aantallen en/of gewichtsklassen van de dieren waarvoor de apparatuur is 

bedoeld; 

- de aanbevolen parameters die horen bij de verschillende gebruiksomstandigheden, inclusief de 

cruciale parameters zoals omschreven in bijlage I, hoofdstuk I; 

- een methode om de efficiëntie van de apparatuur te kunnen monitoren met het oog op de naleving 

van de voorschriften van de verordening; 

- de aanbevelingen inzake onderhoud en, zo nodig, de kalibratie van de apparatuur. In ieder geval is 

kalibratie van elektrische bedwelmingsapparatuur nodig; want (zie Bijlage I, hoofdstuk I, tabel 2) 

de kalibratiefrequentie is een cruciale parameter. 

Tijdens bedwelmingsactiviteiten moet er altijd onmiddellijk en ter plekke adequate back-upapparatuur beschikbaar 

zijn (Vo art 9). 




Overige “voorzieningen”: 

o Standaardwerkwijzen (SWW’s) 

SWW’s worden opgesteld en uitgevoerd om te waarborgen dat het doden en alle daarmee verband 

houdende activiteiten zo worden uitgevoerd dat de dieren elke vermijdbare vorm van pijn, 

spanning of lijden wordt bespaard. (Vo 1099/2009 art 6). 

Een SWW is feitelijk een werkinstructie waarin gedetailleerd is vastgelegd hoe er gewerkt moet 

worden. Er moet een SWW zijn voor elke processtap van afladen tot en met verbloeden. 

In de SWW Bedwelmen moet in ieder geval voor elke gebruikte methode vastgelegd zijn welke 

cruciale parameters bedoeld in Bijlage I, hoofdstuk I van de Vo, een doeltreffende bedwelming garanderen; 

dit moet gebeuren op basis van beschikbare wetenschappelijke bewijzen én de aanbevelingen 

van de producent van de bedwelmingsapparatuur. Deze aanbevelingen moeten zijn opgenomen 

in de hierboven genoemde gebruiks- en onderhoudsinstructie van de apparatuur. Zie aldaar. 

Daarnaast moet in deze SWW zijn vastgelegd welke maatregelen moeten worden genomen als uit 

controles (verplicht volgens art 5, zie verder, onder monitoringsprocedures) blijkt dat: 

- een dier niet adequaat is bedwelmd, of 

- dat een dier dat onbedwelmd ritueel is geslacht nog tekenen van leven vertoont. 

in de SWW’s moet ook een beschrijving van de verantwoordelijkheden van de Functionaris voor 

het dierenwelzijn zijn opgenomen (Vo art 17, lid 3) Zie verder. 

De bedrijfsexploitant mag voor het opstellen van SWW’s gebruikmaken van Gidsen voor goede 

praktijken. Zie verder. 

SWW’s zijn ook vereist als productiedieren, bijvoorbeeld gekweekt wild, buiten het slachthuis worden 

gedood. 

o Monitoringsprocedures 

Voor de toepassing van artikel 5 voeren de exploitanten van slachthuizen passende monitoringsprocedures 

in en passen die ook toe (art 16, lid 1 van de Vo). 

Dit artikel 5 gaat over de controles op bedwelming én over de controles op onbedwelmd ritueel 

slachten: 

Lid 1 periodieke controles om te waarborgen dat dieren geen tekenen van bewustzijn of gevoeligheid 

vertonen in de periode tussen eind van bedwelmingsproces en dood. De controles worden 

op een representatieve steekproef van dieren uitgevoerd; de controlefrequentie wordt bepaald a/d 

hand van resultaten eerdere controles en alle andere factoren die bedwelmingsproces kunnen beinvloeden; 

Lid 2 stelselmatige controles om zich ervan te verzekeren dat dieren die onbedwelmd ritueel 

worden geslacht geen tekenen van bewustzijn of gevoeligheid vertonen voordat zij uit de fixatie 

worden losgemaakt, noch enig teken van leven voordat verder wordt geslacht (of gebroeid). 

In de monitoringprocedures moet zijn beschreven hoe deze controles uitgevoerd moeten worden 

en omvatten in ieder geval (art 16, lid 2 van de Vo): 

- namen van personen die verantwoordelijk zijn voor de procedure; 

- indicatoren die opgesteld zijn om tekenen van bewustzijn/gevoeligheid te detecteren; 

- indicatoren die opgesteld zijn om afwezigheid van tekenen van leven te detecteren bij dieren die 

onbedwelmd ritueel zijn geslacht; 

- criteria om vast te stellen of resultaten van deze indicatoren bevredigend zijn; 

- omstandigheden en/of tijdstip waarop de monitoring dient plaats te vinden; 

- het aantal dieren in elke steekproef waarop de monitoring betrekking heeft; 

- adequate procedures om te waarborgen dat, wanneer niet wordt voldaan aan bovengenoemde 

criteria, de bedwelmings- of dodingsactiviteiten nader worden bezien om de oorzaken in kaart te 

brengen en noodzakelijke veranderingen in die activiteiten aan te brengen. 

Er moet voor elke slachtlijn een specifieke monitoringsprocedure ingesteld worden (art 16, lid 3) 

Bij het vaststellen van de frequentie van de van de controles dient rekening gehouden te worden 

met de belangrijkste risicofactoren zoals veranderingen in het soort of grootte van dieren of in 

werkpatronen van het personeel; de frequentie dient zodanig te zijn dat een hoog betrouwbaarheidsniveau 

wordt gewaarborgd (art 16, lid 4). 

Voor het opstellen van monitoringsprodedures mag de bedrijfsexploitant gebruikmaken van Gidsen 

voor goede praktijken (zie hieronder) en communautaire richtsnoeren (deze zijn momenteel 

nog niet beschikbaar). 

o Gidsen voor goede praktijken 

Om de toepassing van de Vo 1099/2009 te vergemakkelijken, moedigen de lidstaten het opstellen 

van Gidsen voor goede praktijken aan (art 13, lid 1 van de Vo). 

Deze Gidsen worden in principe opgesteld en verspreid door organisaties van bedrijfsexploitanten 

in overleg met onder meer de bevoegde autoriteit en rekeninghoudend met wetenschappelijke 

adviezen en worden vervolgens beoordeeld door de bevoegde autoriteit (art 13, lid 2 idem). 

Nota bene: 

> Er zijn momenteel (april 2013) nog géén beoordeelde/goedgekeurde Gidsen beschikbaar; 

> Een Gids voor goede praktijken is niet bedoeld om bedrijfseigen SWW’s en monitoringsprocedures 

te vervangen, maar kan dienen als een basisdocument dat aangevuld moet worden met bedrijfseigen 

gegevens. 




o Getuigschriften van vakbekwaamheid 

Het doden van dieren, en alle daarmee verband houdende activiteiten (gespecificeerd in art 7, lid 2 

van de Vo) mogen uitsluitend worden uitgevoerd door personeel dat beschikt over: 

- het passende vakbekwaamheidsniveau om dit te kunnen doen zonder enige vermijdbare vorm 

van pijn spanning of lijden bij de dieren te veroorzaken, en bovendien 

- een getuigschrift van vakbekwaamheid 

Bedrijfsexploitanten moeten hier op toezien (Vo 1099/2009, art 7). Zie ook artikel 21 en Bijlage IV. 

Zoals eerder vermeld onder 4.1.6, geldt deze eis ook voor doden van gekweekt wild buiten het 

slachthuis. 

Nota bene: een eenmaal afgegeven Getuigschrift van bekwaamheid kan worden geschorst of ingetrokken 

als een persoon blijk geeft van onvoldoende vaardigheden, kennis of besef met betrekking 

tot de taken waarvoor het getuigschrift is afgegeven (art 22, lid 1c van de Vo). Zie hoofdstuk 5. 

o Functionaris dierenwelzijn 

In hoefdierslachthuizen die 1000 GVE of meer per jaar slachten, moet een functionaris voor het 

dierenwelzijn benoemd worden (Vo 1099/2009, art 17, lid 1). Deze functionaris (lid 2 t/m 5): 

- staat onder rechtstreeks gezag van, en rapporteert rechtstreeks aan de bedrijfsexploitant over zaken 

die verband houden met het welzijn van dieren; 

- heeft de bevoegdheid om van het personeel te eisen dat noodzakelijke corrigerende maatregelen 

worden genomen om naleving van de voorschriften van de Vo te waarborgen; 

- bezit een getuigschrift van vakbekwaamheid dat ALLE activiteiten (die verband houden met doden) 

bestrijkt in het slachthuis waarvoor hij verantwoordelijk is; 

- houdt een register bij van maatregelen die zijn genomen ter verbetering van het dierenwelzijn. 

De verantwoordelijkheden van de functionaris moeten zijn beschreven in de SWW’s van het 

slachthuis en op effectieve wijze onder de aandacht van het personeel worden gebracht. 

Eén van de taken van de functionaris dierenwelzijn is het systematisch beoordelen van de welzijnsomstandigheden 

van ELKE zending dieren bij aankomst en daarbij bepalen welke dieren specifieke 

welzijnbehoeften hebben en welke maatregelen genomen moeten worden om in die behoeften 

te voorzien. Deze taak mag ook worden uitgevoerd door een persoon die rechtstreeks aan 

hem/haar rapporteert (Bijlage III, punt 1.1 van de Vo) 

4.2.2 Werkwijze afladen, verplaatsen en onderbrengen 

Slachten zonder onnodige vertraging 

Als de dieren in het slachthuis zijn aangekomen mag het slachten niet onnodig worden uitgesteld. Wanneer 

dat om welzijnredenen vereist is, moeten de dieren evenwel kunnen rusten voordat ze worden geslacht. 

Dieren die in het slachtlokaal worden binnengebracht, moeten onverwijld worden geslacht (punt 1 en 6, 

Hoofdstuk IV, Bijlage III, Vo 853/004). 

Ook in Vo 1099/2009, bijlage III onder punt 1.2 staat: De dieren worden zo spoedig mogelijk na aankomst 

uitgeladen en vervolgens zonder onnodige vertraging geslacht; (…)-dieren die na uitladen niet onmiddellijk 

naar de slachtplaats worden gebracht, worden ondergebracht. 

Algemene eisen (zie art 3, Vo 1099/2009) 

Er wordt voor gezorgd dat de dieren elke vorm van vermijdbare pijn, spanning of lijden wordt bespaard; 

met name wordt er voor gezorgd dat: 

- fysiek comfort en fysieke bescherming wordt geboden, met name doordat zij schoon worden gehouden 

(…); 

- behandeld en gehuisvest worden in overeenstemming met hun normale gedrag; 

- niet in vermijdbaar contact komen met andere dieren die hun welzijn zouden kunnen schaden 

Meer specifieke eisen (zie art 15 lid 1 Vo 1099/2009 Bijlage III) 

- de welzijnsomstandigheden van ELKE zending dieren worden systematisch bij aankomst beoordeeld 

door de functionaris voor het dierenwelzijn (of aangewezen medewerker) om de prioriteiten 

in kaart te kunnen brengen, met name door te bepalen welke dieren specifieke welzijnsbehoeften 

hebben en welke maatregelen genomen dienen te worden om in die behoeften te voorzien. Dit 

houdt in dat er bij afwezigheid van deze functionaris of medewerker géén dieren afgeleverd kunnen 

worden bij een slachthuis; 

- dieren die niet binnen 12 uur na aankomst zijn geslacht, moeten worden gevoederd (redelijke hoeveelheid 

voer met gepaste tussenpozen) en worden voorzien van strooisel (zie ook onder 4.2.1) 

- niet gespeende dieren, melkvee en vrouwelijke dieren die (onverhoopt) tijdens het transport hebben 

geworpen worden met VOORRANG geslacht; als dit niet mogelijk is worden maatregelen getroffen; 

met name door: 

o melkvee te melken met tussenpozen van maximaal 12 uur 

- dieren die na het uitladen niet onmiddellijk naar de slachtplaats worden gebracht moeten steeds 

via adequate voorzieningen over voldoende drinkwater kunnen beschikken. Adequaat houdt in dat 

ze geschikt zijn voor de diersoort en schoon drinkwater leveren; 

- er wordt gezorgd voor een gestage toevoer van dieren voor de bedwelming en het doden, zodat 

voorkomen wordt dat dierenbegeleiders dieren opjagen vanuit de wachthokken 

Verboden is (Bijlage III Vo 1099/2009) 

- de dieren te slaan of te schoppen 




- op een bijzonder gevoelig lichaamsdeel op zodanige wijze druk uit te oefenen dat het de dieren 

vermijdbare pijn of lijden berokkent; 

- dieren bij kop, oren, poten, staart of vacht op te tillen of voor te trekken of ze zodanig te behandelen 

dat het hun pijn of vermijdbaar lijden berokkent; 

- prikstokken of andere puntige voorwerpen te gebruiken; 

- de staarten van dieren om te draaien of te breken of de dieren in de ogen te grijpen; 

- dieren aan horens, gewei, neusringen of met samengebonden poten aan te binden. 

Overig (Bijlage III Vo 1099/2009) 

Het gebruik van apparaten waarmee elektrische schokken worden toegediend, moet zoveel mogelijk worden 

vermeden; deze instrumenten mogen in elk geval alleen worden gebruikt voor volwassen runderen en 

volwassen varkens die weigeren zich te verplaatsen, en uitsluitend op de voorwaarde dat de dieren vóór 

zich ruimte hebben om zich voort te bewegen. De schokken mogen niet langer duren dan één seconde, 

moeten voldoende worden gespreid en mogen uitsluitend op de spieren van de achterhand worden toegediend. 

Wanneer dieren niet reageren, mogen de schokken niet herhaaldelijk worden toegediend; 

- dieren die niet kunnen lopen mogen niet naar de slachtplaats worden gesleept maar moeten ter 

plaatse worden gedood. 

- elk dier dient over voldoende ruimte te beschikken om op te kunnen staan, te gaan liggen en, 

m.u.v. afzonderlijk gehouden vee, rond te draaien; 

- dieren worden op een veilige locatie ondergebracht en er wordt voor gezorgd dat zij niet kunnen 

ontsnappen of ten prooi vallen aan roofdieren; 

- op ieder hok wordt zichtbaar de datum en tijdstip van aankomst vermeld (en het aantal dieren dat 

het maximaal kan bevatten); 

- elke dag dat het slachthuis operationeel is, worden er, voordat er dieren arriveren, isolatiehokken 

in gereedheid gebracht die onmiddellijk beschikbaar zijn voor dieren die speciale zorg nodig hebben; 

- de toestand en gezondheid van de dieren op een onderbrenglocatie worden periodiek geïnspecteerd 

door de functionaris die verantwoordelijk is voor het welzijn van dieren, dan wel ddor een 

persoon die over de benodigde vakbekwaamheid beschikt. 

Bij het verplaatsen krijgen de dieren de gelegenheid zich in een rustig tempo in kleine groepen voort te bewegen; 

groepen dieren worden daarbij niet gemengd. Het verplaatsen wordt als goed opgevat als de dieren 

rustig zijn (geen vocalisatie) en er geen tot weinig dieren vallen (< 1%). Bron Temple Grandin. 

Het welzijn van de slachtdieren is te beoordelen door te bekijken of de vrijheden van Brambell gerespecteerd 

worden: goede huisvesting, ‘thermal comfort’, geen honger of dorst, geen angst of pijn (bijv. diervriendelijke 

‘animal handling’ door personeel en niet mengen van diergroepen), diersoorten sociaal gedrag 

kunnen vertonen (zie verder Welfare Quality:, assessment of welfare of pigs en/of cattle). Dieren die vechtgedrag 

vertonen van elkaar scheiden of met voorrang slachten (beren). 

4.2.3 Werkwijze fixeren 

Voor fixeren bij onbedwelmde rituele slacht zie onder 4.2.6 ( Bijlage 2 en 3). 

Zie voor verboden fixatiemethoden onder 4.2.1 Apparatuur/voorzieningen fixeren. 

Het doel van de fixatie is dat de bedwelming doeltreffend kan worden toegepast. 

Hierbij moet ervoor gezorgd worden dat de dieren elke vermijdbare vorm van pijn, spanning of lijden wordt 

bespaard (art 3 lid 1 Vo 1099/2009). 

Het is niet altijd nodig dat voor het fixeren een toestel wordt gebruikt. Sommige runderen of paarden die 

gewend zijn aan een halster, kunnen prima “aan de hand” geschoten worden. Biggen/varkens kunnen in 

bepaalde gevallen “loslopend” bedwelmd worden met een elektrische tang. 

Bij de beoordeling van een fixatiemethode moet er met name op gelet worden of het doel bereikt wordt en 

aan art 3 van de Vo wordt voldaan: in geen geval mag fixeren leiden tot letsel of kneuzingen of tot worstelingen 

om los te komen. Het uitbrengen van geluiden tijdens het fixeren moet nauwelijks voorkomen. 

Tot slot: het fixeren moet zo kort mogelijk duren; dit houdt ook in dat dieren niet in een fixatiekooi “geparkeerd” 

mogen worden: Vo 1099/2009 art 9 lid 3 De bedrijfsexploitanten zorgen ervoor dat dieren pas in 

fixatieapparatuur worden geplaatst, waaronder apparatuur voor fixatie van de kop, wanneer de voor met 

bedwelming of verbloeding belast persoon gereed is om het dier zo snel mogelijk te bedwelmen of te verbloeden. 

4.2.4 Werkwijze bedwelmen 

Zie voor controles op de effectiviteit van de bedwelming ook 4.2.1 onder Monitoringsprocedures. 

Mechanische bedwelming 

Het penetrerend penschiettoestel verstoort traumatisch weefsel van het centrale zenuwstelsel. 

Hoe dieper weefsel verstoord wordt, hoe meer hersenfuncties uitvallen. Belangrijk is het juist 

plaatsen van het toestel bij de verschillende diersoorten. Tabel 1 van Hoofdstuk I , Bijlage I van Vo 

1099/2009, nr 1, beschrijft deze methode voor eenvoudige bedwelming en noemt deze cruciale parameters, 

zoals juiste plaatsing; adequate lengte en snelheid van de pen, en maximale stun-stick interval. De juiste 

toepassing en doelgroep behoort beschreven te zijn in de instructies voor het gebruik die de producent 

van elk bedwelmingsapparaat verplicht is te verstrekken. 




Een toelichting op het toepassen van het penschiettoestel: het toestel wordt loodrecht op het voorhoofd 

geplaatst, bij runderen op het kruispunt oog-oor. Naast de voorhoofdpositie is bij schapen of geiten met 

veel hoornweefsel de poll positie bruikbaar (loodrecht boven op kop). 

Bij zware runderen is een penschiettoestel met verlengde pen nodig, evenals zware patronen. 

Bij waterbuffels en sommige zware (fok)stieren is het achterhoofdschot de enige mogelijkheid. Het penschiettoestel 

wordt daarbij naar voren gericht, richting bek(!). 

Na het schot moet de pen meteen helemaal terugschuiven in zijn huls. De penrand moet gaaf en scherp 

zijn. 

Na het schieten van varkens treden vrij snel clonische krampen op (fietsen), daardoor is 

het moeilijk de dieren snel te steken. Bij zeugen is het juist positioneren moeilijk, en schieten van zware beren 

is vrijwel onmogelijk, door uitgebreide sinussen is de hersenholte vrijwel onbereikbaar voor de pen. 

Indicatoren van bewusteloosheid: 

Een succesvol schot (dier raakt pijnloos bewusteloos en gevoelloos) blijkt bij rund, paard, schaap uit 

- onmiddellijk ineenstorten 

- direct intreden van tonische kramp die 10-15 sec aanhoudt (dan clonische fase) 

- prompte en persistente afwezigheid van ritmische ademhaling 

- geen oogreflex (oogbol is recht vooruit gefixeerd) 

- afgehele spierverslapping na de clonische fase (floppy neck volgens Temple Grandin) 

- geen reactie na pijnprikkel (neusprik) 

Bij niet adequate bedwelming treden de indicatoren niet of onvolledig op + 

treedt nystagmus op, of blijft de oogreflex,of dieren proberen zich op te richten, of er is (aan de slachtbaan 

hangend) geen volledige verslapping (geen floppy neck), of dieren zuchten of kreunen. 

Elektrische bedwelming 

Bij het toepassen van elektrische kopbedwelming wordt in de hersenen een epileptisch proces 

opgewekt. Wordt de tang na plaatsing op de kop vervolgens op het hart geplaatst dan wordt 

daarmee een hartfibrillatie of hartstilstand opgewekt . 

Toegelaten elektrische bedwelmingsmethoden voor hoefdieren en gekweekt wild zijn nr 1 en 2 

in tabel 2 van hoofdstuk I, Bijlage I van Vo 1099/2009. De verordening noemt beide methoden 

“eenvoudige bedwelming”. Er worden 9 cruciale parameters voorgeschreven die door het 

slachthuis moeten worden uitgewerkt en toegepast in SWW bedwelmen. Specifieke voorschriften 

bij nr 1 en 2 betreffen de plaatsing van de tang: aan weerszijden van de hersenen, én de 

voorgeschreven stroomsterkten per diersoort. 

In Bijlage 1 bij dit voorschrift staat dat ook, want per diersoort wordt daarin benodigd voltage, 

stroomsterkte , bedwelmduur en stun-stick interval vermeld en worden tevens aanwijzingen 

gegeven voor juist gebruik van de tang. 


Een succesvolle elektrische (kop)bedwelming blijkt uit: 

- onmiddellijk verstijven en omvallen van een vrijstaand dier (enkele sec tonische kramp) 

- vervolgens clonische krampen en uiteindelijk verslapping (floppy neck) tgv uitputting 

- apneu tijdens de tonische en clonische fase 

- naar boven draaien van de ogen 

Nota bene: de oogreflex is tijdens en vlak na elektrisch bedwelmen niet bruikbaar! 

Niet adequate bedwelming blijkt uit: afwezigheid van tonisch-clonische aanval; aanwezigheid 

van ritmische ademhaling; smakken, slikken, vocalisatie tijden sof na bedwelmen; terugkeren 

oprichtreflex van de kop en/of van spierspanning; vertonen van de corneareflex tijdens verbloeden. 

Bedwelming met behulp van koolstofdioxide 

Bij gasbedwelming mbv CO2 is hypercapnie het gevolg. Hierdoor wordt de bloed pH verlaagd, gevolgd door 

verzuring van de hersenen. Dat leidt tot anaesthesie en uiteindelijk tot de dood (als dier in het gas blijft). 

In tabel 3 van Bijlage I van Vo 1099/2009 staat onder nr 1 de momenteel in varkensslachthuizen toegepaste 

methode. Het is een methode voor “eenvoudige bedwelming” bij slacht van varkens. Erin staan ook de 5 

cruciale parameters en specifieke voorschriften uit hoofdstuk II: punt 7: Bij varkens bedraagt de minimale 

concentratie kooldioxide 80 %; punt 8 (…) gassen mogen niet leiden tot lijden door bevriezing of te lage 

vochtigheid 


Een succesvolle bedwelming met CO2 (koolstofdioxide bedwelming in hoge concentratie) 

- complete relaxatie van het dier 

- gedilateerde pupil 

- afwezigheid van de corneareflex 

- afwezigheid van ritmisch ademen 

- geen reactie op pijnprikkel (neusprik) 

Bij deze methode is er bij beperkte duur van de blootstelling en/of onjuist steken en verbloeden (toepassing 

hol mes) risico dat niet alle dieren bewusteloos blijven tot dood intreedt: Tijdens het verbloeden kan dan te- 




rugkeer van corneareflex, onvoldoende verslapping, ademen en reactie op een pijnprikkel optreden, er zijn 

dan nog “tekenen van leven”. 

4.2.5 Werkwijze doden 

Alle eerder genoemde bedwelmingsmethoden uit Bijlage I van Verordening 1099/2009 hebben niet de onmiddellijke 

dood tot gevolg, het zijn “eenvoudige bedwelmingsmethoden”. Daarbij moeten de slachtdieren 

zo snel mogelijk verbloeden (artikel 4 eerste lid, tweede alinea Vo 1099/2009). 

Bijlage 1 bij dit voorschrift vult dit in voor de elektrische methoden. Maar zeker ook bij gasbedwelming 

moet de stun- stick periode in bepaalde gevallen zo kort mogelijk zijn. Dat hangt samen met de eraan 

voorafgaande bedwelming: wordt daardoor de toestand van bewusteloosheid aangehouden tot bij het dier 

de dood is ingetreden? 

Vo 1099/2009, Bijlage III, punt 3.2: Bij eenvoudige bedwelming worden systematisch de twee halsslagaders 

of de toevoerende bloedvaten doorgesneden. Verdere uitslachting of broeiing vindt alleen plaats nadat is 

vastgesteld dat het dier geen tekenen van leven meer vertoont. Dit houdt in dat ALLE dieren hierop gecontroleerd 

moeten worden. Dat zou bijvoorbeeld gedaan kunnen worden door de persoon die de eerste 

slachthandeling na het snijden verricht. Bij het slachten van varkens moet vóór de broeibak een controle 

plaatsvinden. 

Indicatoren voor afwezigheid van levenstekenen: 

geen spiertonus meer, geen corneareflex, geen ademhaling, een vergrote lichtstijve pupil 

Aan het eind van de bloedgoot, het eindresultaat beoordelen: (na minimaal + 3 minuten). 

Onwillekeurige spiersamentrekkingen komen voor aan het eind van het verbloeden. 

Bij het verbloeden verliezen de dieren + 4% van het levend gewicht (+ de helft van het totale bloedvolume 

van 8%). Het verbloeden verloopt effectief als de dieren snel véél bloed verliezen: varkens 10 seconden na 

steken >1 ½ liter; runderen ≥ 500 kg na 30 sec >10-12 liter; schapen ≥ 40 kilo > 1-1,5 liter. Slecht verbloeden is 

welzijnrisico: onvoldoende snijvaardigheid; het toepassen van een hol mes; onvoldoende controles op correct 

steken/snijden én verbloeden en onvoldoende corrigerende acties vergroten het risico. Een niettoegankelijke 

verbloedingruimte vergroot het risico als daar (opnieuw) signalen van bewustzijn kunnen optreden. 

Vo 1099.2009, bijlage III, punt 3.1: Wanneer het bedwelmen, het aanhaken, het ophangen en het laten verbloeden 

door één persoon worden uitgevoerd, moet deze persoon al deze handelingen achtereenvolgens 

bij één dier hebben uitgevoerd voordat hij met de uitvoering daarvan bij een ander dier begint. Aan deze 

eis wordt met name bij het slachten van biggen niet steeds voldaan! 

4.2.6 Onbedwelmd ritueel slachten: voorzieningen en werkwijze 

De eisen die gesteld worden aan fixatievoorzieningen die worden gebruikt bij onbedwelmd ritueel slachten 

van runderen, schapen en geiten zijn vermeld, in de vorm van checklijsten, in de Bijlagen 2 en 3 van dit 

voorschrift.. 

Ook de eisen die worden gesteld aan de werkwijze fixeren bij onbedwelmde slacht (gebruik fixatievoorziening) 

zijn in deze checklijsten opgenomen. 

Voorzieningen die worden gebruikt bij het aansnijden zijn zodanig ontworpen, gebouwd, onderhouden 

(en gebruikt) dat dieren elke vermijdbare vorm van pijn, spanning of lijden wordt bespaard (Vo 1099/2009, 

art 3 lid 1 en 3). Dit houdt in dat het mes dat voor het aansnijden van de hals wordt gebruikt vlijmscherp is 

én vlijmscherp wordt gehouden. Dat betekent dat het mes regelmatig geslepen moet worden en dat er altijd 

een aanzetstaal voorhanden moet zijn. Het lemmet van het mes moet bovendien voldoende lang zijn (minimaal 

anderhalf tot 2x de halsbreedte); waardoor wordt voorkomen dat de punt van het mes in de wond 

prikt. 

De werkwijze moet zodanig zijn dat steeds beide halsslagaders (of de toevoerende bloedvaten) worden 

doorgesneden (Bijlage III, punt 3.2 van de Vo). 

De halssnede moet met een ononderbroken, vloeiende beweging worden uitgevoerd. Ingeval een dier een te 

dikke vacht heeft, moet de hals van het dier eerst geschoren worden. 

Verdere uitslachting vindt alleen plaats nadat is vastgesteld dat het dier geen tekenen van leven meer vertoont. 

(Bijlage III, punt 3.2 van de Vo). Dit houdt in dat ALLE dieren hierop gecontroleerd moeten worden. 

Dat zou bijvoorbeeld gedaan kunnen worden door de persoon die de eerste slachthandeling na het snijden 

verricht. 




5 NVWA TOEZICHT EN HANDHAVING MET BETREKKING TOT DIERENWELZIJN 

5.1 TOEZICHTTAKEN 

De officiële dierenarts controleert of aan de communautaire en nationale voorschriften inzake dierenwelzijn wordt 

voldaan, zoals de voorschriften inzake de bescherming van dieren bij het slachten en tijdens het vervoer (Zie Vo 

854/2004, art 5 Bijlage I, sectie I, hoofdstuk II, onder C). 

De taken bestaan met name uit: 

o Toezicht houden op het naleven van de onder 4.1 en 4.2 vermelde wettelijke eisen inzake dierenwelzijn bij 

aanvoer en afladen en bij het doden van de dieren en alle daarmee samenhangende activiteiten; 

o Uitvoeren corrigerende acties en interventies in geval van niet-naleven (zie 5.3); 

o Vastleggen van de toezichtresultaten en de genomen maatregelen (zie 5.4). 

Bij de aanvoer wordt gecontroleerd of voldaan is aan de welzijnsnormen voor vervoer. Er wordt gelet op aanvoerdocumenten, 

beladingsgraad, ventilatie en aanpassingen i.v.m. weersomstandigheden, geschiktheid voor vervoer en 

op het reisjournaal bij grensoverschrijdende reizen van meer dan 8 uren. Bij reizen korter dan 8 uur wordt de werkelijke 

reisduur gecontroleerd: door bijladen kan de reisduur langer geworden zijn dan gepland, of zelfs de norm van 

8 uur overschrijden. Hierbij wordt steeds nagegaan of de exploitant hierop zelf effectieve controles uitvoert en 

maatregelen neemt als er omissies zijn. 

Ook bij het afladen, onderbrengen, verplaatsen, fixeren, bedwelmen, aansnijden/steken en verbloeden wordt nagegaan 

of de welzijnseisen worden nageleefd en of de bedrijfsexploitant zijn verantwoordelijkheid neemt voor het 

goed verlopen van dit proces. 

Toezicht op dierenwelzijn bij transport en doden vindt plaats: 

• bij iedere AM-keuring (vnl. transport); 

• tijdens dagelijkse of periodieke (zie 5.2) inspecties (steekproefsgewijs alle stappen transport en doden) 

• tijdens uitvoering systeeminspectie (SI) Procedure levende dieren V&I (ISI-lijst VYNT1300), (procedure dierenwelzijn 

bij aankomst); 

• tijdens uitvoering systeemaudit (ook procedure dierenwelzijn bij aankomst) 

• tijdens uitvoering (nieuwe!) systeeminspectie SI Welzijn doden hoefdieren op slachthuizen (DDNT1313). 

De nieuwe systeeminspectie wordt ontwikkeld in het 1 e kwartaal van 2013 en is beschikbaar vanaf het 2 e kwartaal. 

De toezichthouders worden ondersteund bij de uitvoering ervan door TO en STDA. 

In de systeeminspectie worden de eisen die gesteld worden aan bouw, uitrusting, voorzieningen en werkwijze opgenomen 

zoals beschreven in dit voorschrift. 

Om een goed beeld te krijgen van alle welzijnsaspecten is het belangrijk dat de inspecties onaangekondigd en op 

wisselende tijdstippen worden uitgevoerd. 

5.2 CONTROLEFREQUENTIE EN –DUUR 

De controlefrequentie is afhankelijk van het feit of op het slachthuis permanent toezicht is, of niet. 

Slachthuizen met permanent toezicht 

Officiële controle frequentie duur (bruto) 

AM-keuring dagelijks wat nodig is 

Inspectie dierenwelzijn dagelijks gemiddeld 1 – 2 uur 

SI Procedure levende dieren V&I 1x per jaar 

SI Welzijn doden hoefdieren op SH 1x per jaar gemiddeld 8 uur 

Officiële controle 

Slachthuizen met niet-permanent toezicht 

frequentie duur (bruto) 

AM-keuring dagelijks wat nodig is 

Inspectie dierenwelzijn SH < 10 GVE 1x per kwartaal 

i.g.v. onbedwelmd slachten 2x per kwartaal 

gem. 1 uur 

Inspectie dierenwelzijn SH > 10 GVE 1x per maand 

gem. 1 uur 

i.g.v. onbedwelmd slachten 2x per maand 

SI Procedure levende dieren V&I 1x per jaar 

SI Welzijn doden hoefdieren op SH 1x per jaar 2 – 8 uur 

Als er tijdens het toezicht overtredingen worden geconstateerd is meer tijd nodig i.v.m. interventies. 

In het geval dat op slachthuis waar niet-permanent toezicht is een overtreding wordt geconstateerd wordt altijd een 

extra inspectie uitgevoerd. Deze herinspectie wordt in rekening gebracht bij het bedrijf. 

5.3 HANDHAVING INZAKE DIERENWELZIJN 

Algemeen 

In Vo 882/2004 (o.m. art 54) en in Vo 854/2004 is beschreven welke acties de officiële dierenarts dient te ondernemen 

als bij controle is gebleken dat wettelijke dierenwelzijnseisen niet nageleefd worden. 

Art 5, lid 3 van Vo 854/2004 verwijst naar Bijlage I, sectie II (Maatregelen n.a.v. controles) waar in hoofdstuk I onder 

meer staat dat de keuringsresultaten door de officiële dierenarts worden opgetekend en geëvalueerd en dat als er 

inbreuken op het dierenwelzijn worden vastgesteld, de exploitant daarvan in kennis moet worden gesteld. 

In hoofdstuk IV is onder meer te vinden dat als vastgesteld wordt dat voorschriften inzake de bescherming van dieren 

tijdens het transport niet zijn nageleefd, de nodige maatregelen moeten worden genomen en dat als tijdens het 




slachten of doden de voorschriften niet worden nageleefd, de officiële dierenarts moet nagaan of de exploitant 

onmiddellijk de nodige corrigerende maatregelen neemt om soortgelijke problemen in de toekomst te voorkomen. 

Artikel 22 van de Vo 1099/2009 verwijst naar art 54 van Vo 882/2004, waar onder meer staat dat als de bevoegde 

autoriteit een geval van niet-naleving constateert, zij maatregelen treft om ervoor te zorgen dat de exploitant de 

situatie recht. Vervolgens wordt opgesomd wat deze maatregelen zoal kunnen inhouden. 

De bevoegde autoriteit kan met name: 

a) van bedrijfsexploitanten verlangen dat zij hun standaardwerkwijze aanpassen en meer in het bijzonder hun 

productie vertragen dan wel stopzetten; 

b) van de bedrijfsexploitant verlangen dat zij de frequentie van de in art 5 bedoelde controles verhogen en de 

in art 16 bedoelde monitoringsprocedures wijzigen; 

c) de uit hoofde van deze Vo afgegeven getuigschriften van vakbekwaamheid schorsen of intrekken voor personen 

die blijk geven van onvoldoende vaardigheden, kennis of besef m.b.t. de taken waarvoor het getuigschrift 

was afgegeven 

NVWA-Interventiebeleid 

Specifiek Interventiebeleid VWA diertransport IB01- SPEC 17 is in 2009 op intranet en internet gepubliceerd. 

Voor de toezichthouder in het slachthuis verandert de werkwijze in dat opzicht dat ook overtredingen van Vo 

1/2005 waarvoor in de regel geen Diergeneeskundige Verklaring (DV) wordt opgemaakt, zoals het niet tonen van 

een vervoersvergunning, een beperkte overbelading, etc. gemeld worden door middel van het insturen van Formulier 

Melden Onregelmatigheden Diertransport en Preventie (FMODP). De DV wordt net als voorheen opgemaakt 

door de dierenarts bij een vervoersovertreding waardoor onnodig lijden of waarschijnlijk letsel bij slachtdieren optreedt. 

Er kan een Last Onder Dwangsom of een bestuurlijke boete opgelegd worden. 

Behalve vervoerders met vergunning, vallen ook niet vergunningplichtige vervoerders, chauffeurs, organisatoren, 

houders op plaats van vertrek, overladen of bestemming (dus de exploitant van het slachthuis) onder dit interventiebeleid 

diertransport. Het is dan ook belangrijk om de rol van alle personen die bij een overtreding betrokken zijn 

goed op de DV en/of FMODP te beschrijven. 

Ook van belang is dat de overtreder “de cautie aangezegd wordt”, als er specifieke vragen gesteld worden over de 

overtreding: “hij is niet verplicht deze vragen te beantwoorden”. 

Het Specifiek interventiebeleid doden op slachthuizen IB01 SPEC-021 is van kracht geworden in 2010, en wordt 

momenteel aangepast aan de Vo 1099/2009 en de nieuwe besluiten en regelingen. 

specifiek interventiebeleid van toepassing op aanvoeren en doden van dieren op slachthuizen 

http://www.vwa.nl/onderwerpen/meest-bezocht-a-z/dossier/interventiebeleid 

procedure meldingsformulier initiëren maatregelen & 

dossiervorming door: 

IB01 SPEC 17 

Diergeneeskundige verklaring (DV) 

diertransport 

Formulier melden onregelmatigheden 

Diertransport en Preventie (FMODP) 

Interventiebureau Dier (IBDier) 

IB01 SPEC 20 

Formulier melden onregelmatigheden 

preventie dierziekten 

Diertransport en Preventie 

Interventiebureau Dier 

IB01 SPEC 21 

doden van dieren 

niet van toepassing 

bedrijvenbeheerder slachthuis 

Zie voor de verdeling van taken en verantwoordelijkheden het “Interventiekompas”. 

Essentieel voor effectief handhaven is een goede dossier vorming en een systematische werkwijze. Daarvoor is het 

toepassen van de “Toezichtcirkel” sinds 2010 leidraad. 

5.4 VASTLEGGEN CONTROLEBEVINDINGEN EN GENOMEN MAATREGELEN 

Controlebevindingen, gemaakte afspraken, meldingen en maatregelen worden genoteerd op controlelijst 

WLZVL-018 “Toezicht op welzijn van hoefdieren op slachthuizen”. 

Deze lijst is te vinden op intranet: Werkwijzer > Divisie V&I > Bedrijfstype: Slachtplaatsen > Voorschriften dierwelzijn; 

en op de NVWA-website: Dier > Meest bezocht A-Z > (D) Dierwelzijn > Voorschriften dierwelzijn. 

Per slachtdag (bij permanent toezicht) of per inspectie (bij niet-permanent toezicht) wordt één controlelijst ingevuld. 

Op de lijst wordt per item aangegeven of het gecontroleerd (J), of niet gecontroleerd is (N), en worden vervolgens 

de (eventueel) geconstateerde overtredingen en ingevuld. In de laatste kolom wordt vermeld of er een interventie 

volgens Specifiek Interventiebeleid is ingezet. Als dat het geval is wordt dit onderaan toegelicht. 

Bij “Overige” kunnen omissies worden ingevuld over welzijnscontroles die bij de andere rubrieken niet vermeld 

staan zoals: 

o vaststellen van vechtwonden bij aanzienlijk % varkens; 

o signalering van verwondingen of kneuzingen van slachtdieren, die zichtbaar worden tijdens het slachtproces 

of tijdens PM keuring 

o ontbreken corrigerende acties van het bedrijf bij waargenomen kneuzingen of verwondingen, bij plotselinge 

weersveranderingen of afwijkingen van de planning, bij slachtfouten en bij technische storingen 




Nota bene: als bij AM of PM-keuring welzijnsafwijkingen worden geconstateerd die waarschijnlijk zijn ontstaan op 

het primaire bedrijf wordt dat gemeld bij IBDier. Foto’s + dieren bedrijfs identificatie toevoegen en, ingeval van 

onthouden van zorg/verwaarlozing de “DV bij verwaarlozing van dieren op een bedrijf” invullen, te vinden op 

intranet en internet onder Formulieren dierwelzijn. 

Als er een overtreding is vastgesteld wordt dit steeds besproken met de bedrijfsexploitant en worden afspraken gemaakt 

over het opheffen van de overtreding en het voorkomen van herhaling. Deze afspraken worden ook vastgelegd 

op de controlelijst en de exploitant krijgt een kopie van de lijst. 

De ingevulde controlelijsten WLZVL-018 zijn bron voor de periodiek in te voeren ISI inspectielijsten: 

- DDNT1311 PERMANENT Welzijn hoefdieren op slachthuizen .............................(1x per maand) 

- DDNT1312 NIET PERMANENT Welzijn hoefdieren op slachthuizen ....................(1x per kwartaal, vaker mag) 

6 BEVOEGDHEDEN EN VERANTWOORDELIJKHEDEN 

De vervoerder en de houders op de plaats van vertrek, overlading of bestemming zijn ervoor verantwoordelijk dat 

dieren worden vervoerd overeenkomstig de wettelijke eisen die gelden voor het vervoer van dieren. 

De exploitant van het slachthuis is verantwoordelijk dat de wettelijke eisen die gelden voor het aanvoeren, 

afladen, doden en alle daarmee samenhangende activiteiten worden nageleefd. 

De officiële dierenarts is verantwoordelijk voor het uitvoeren van het toezicht op de naleving van wettelijke eisen 

inzake de bescherming van dieren tijdens het vervoer en bij het doden; en is tevens verantwoordelijk voor, en 

bevoegd tot het nemen van passende maatregelen als deze eisen niet worden nageleefd. 

7 TOELICHTING 

In verband met het van kracht worden van de Verordening1099/2009 en de Regeling doden van dieren 2012 en de 

wijziging van het Besluit doden van dieren en het Besluit ritueel slachten per 1 januari 2013 is dit voorschrift geheel 

herzien. 

Overzichten met de te gebruiken fatijdeccodes zijn te vinden in het projectprotocol DDNT 131 – Toezicht op welzijn 

van hoefdieren en gekweekt wild in slachthuizen. Dit staat op intranet: zie Werkwijzer (Divisie V&I, Algemeen) 

Projectprotocollen V&I Projectprotocollen Domein 02 Dierenwelzijn. 

8 BIJLAGEN 

Bijlage 1 Parameters elektrisch bedwelmen hoefdieren en gekweekt wild 

Bijlage 2 Eisen fixatievoorzieningen t.b.v. onbedwelmd slachten van RUNDEREN 

Bijlage 3 Eisen fixatievoorzieningen t.b.v. onbedwelmd slachten van SCHAPEN en geiten 

Bijlage 4 Wegwijzer EU-wetgeving dierenwelzijn in slachthuizen 




BIJLAGE 1 Parameters elektrisch bedwelmen hoefdieren en gekweekt wild 

Parameters zoals vermeld in EFSA rapporten “Welfare aspects of animal stunning and killing methods” uit 2004 

(runderen, varkens, schapen) en 2006 (loopvogels, herten, geiten) en tijdens de EU Sancotraining Welfare at slaughter 

2009. 

Vetgedrukte stroomsterktes zijn voorgeschreven in Vo 1099/2009, Bijlage I, hoofdstuk II, punten 4.1 en 5.1 

Diersoort/-type Minimale spanning + 

maximale frequentie 

Slachtvarken2 

(kop) 

Slachtvarken 

(kop dan borst) 

Slachtvarken 

(automatisch 

systeem) 

Zeug (kop dan 

borst) 

Kalf tot 6 mnd 

(kop) 4 

Kalf tot 6 mnd 

(kop - rug) 

Rund > 6mnd 

(kop) 

Rund > 6 mnd 

(kop - borst) 

autom. systeem 

Schaap/geit 

Gekweekt 

edelhert (kop) 

Gekweekt 

damhert (kop) 

Loopvogel(kop) 

240 Volt, 50 Hertz, 

wisselstroom (AC) 

240 V, 50 Hz, AC 

240 V, 50 Hz, AC 

240 V, 50 Hz, AC 

150 V, 50 Hz, AC 

300 V, 50 Hz, AC 

200 V, 50 Hz, AC 

175 V, 50 Hz, AC 

200-250 V, 50 Hz, AC 

Volgens EFSA is het 

dringend noodzakelijk 

dat gebruikte elektrische 

methoden worden 

geëvalueerd om specifieke 

parameters te 

kunnen bepalen voor 

verschillende soorten/leeftijden/♂♀ 

220 V, 50 Hz 

Minimale 

stroomsterkte 

1,30 Ampere 

1,30 A 

kop electrode 

2,3-2,6 A 

hart electrode 

1,0-1,7 A 

1,30 A 

1,25 A 

0,9 A 

1,28 A 

1,5 A 

1,0 A 

1,3 A 

1,0 A 

500 mA 

Bedwelmduur Bedwelm-steek interval 

≥ 3 seconde 

eerst + 3 sec kop, dan 

+ 3 sec hart 

+ 2 tot 2.4 sec 

+ 1.4-1.7 sec 

EFSA vermeldt geen 

aparte tijdsnorm voor 

zeugen3 eerst + 3 sec 

kop, dan + 3 sec hart 

≥ 1 seconde 

≥ 5 seconde 

≥ 1 seconde 

≥ 5 seconde 

≥ 2 seconde 

> 1 seconde 

> 1 seconde 

3-6 seconde 

> 6 seconde leidt 

tot dood 

≤ 10 (max. 15) seconde 

bedwelmen/doden: interval 

kan langer zijn mits 

ventrikelfibrillatie of hart- 

stilstand wordt bereikt 



ventrikelfibrillatie of hart- 

stilstand wordt bereikt 



ventrikelfibrillatie of hartstilstand 

wordt bereikt 

≤ 12 seconde 




wordt bereikt 

≤ 20 seconde 




wordt bereikt 

≤ 7 seconde 

< 20 seconde 

< 20 seconde 

z.s.m.!: bewusteloosheid 

duurt gem. slechts 25 sec 

interval kan langer zijn 

2 positie elektrode beiderzijds tussen oog en oor is optimaal; in “veld omstandigheden” is plaatsing onder oorbasis of vlak achter 

de oren alternatief. Elektroden moeten goed schoon gehouden worden. De maat van de tang moet passen bij de grootte van de 

kop. Er moet goed contact zijn tussen elektroden en de kop. Bevochtigen van de kop bevordert de geleiding. 

3 Belangrijk is dat de grootte van de tang past bij het formaat van de kop, dat er goed contact gemaakt wordt en dat de stroom 

door de hersenen geleid wordt. Zeugen worden vaak langer bedwelmd dan slachtvarkens. De Efsa noemt geen zeugennorm. Let 

op dat er wel onmiddellijk bewusteloosheid optreedt bij dit langduriger bedwelmen! 

4 positie elektrode: beiderzijds op de slaap. Snelle recovery uit bewusteloosheid is risico bij deze kop-methode 




BIJLAGE 2: Eisen fixatievoorzieningen t.b.v. onbedwelmd slachten van RUNDEREN 

Ontwerp, bouw, onderhoud en gebruik 

Bedrijf: 

Type voorziening: kantelkooi/voorziening voor staande fixatie ∇ 

Ruimte voor eventuele toelichting: 

EG-nummer: Datum inspectie: 

In deze checklijst zijn eisen opgenomen die ofwel letterlijk overgenomen zijn uit artikelen van de Vo 1099/2009 (dan 

is het betreffende artikel vermeld), ofwel een uitwerking zijn van de eisen gesteld in artikel 3: 

lid 1 Bij het doden en daarmee verbandhoudende activiteiten wordt ervoor gezorgd dat de dieren elke vermijdbare 

vorm van pijn, spanning of lijden wordt bespaard 

lid 2 Voor de toepassing van lid 1 nemen bedrijfsexploitanten met name de noodzakelijke maatregelen om te waarborgen 

dat dieren a) (…) worden gehouden in een omgeving die ook bescherming biedt tegen vallen of uitglijden (…) 

c) geen tekenen van vermijdbare pijn, angst of abnormaal gedrag vertonen 

lid 3 Voorzieningen voor het doden van dieren en daarmee verband houdende activiteiten worden zodanig ontworpen, 

gebouwd, onderhouden en gebruikt, dat de naleving van de verplichtingen in de leden 1 en 2 overeenkomstig het verwacht 

activiteitenniveau het hele jaar door gewaarborgd is 

Ontwerp, bouw en onderhoud fixatievoorziening 

# Eis voldoet opm voldoet 

niet 

1 Met het toestel worden de dieren mechanisch gefixeerd 

(Vo 1099/2009 art 15 lid 2); dit houdt in dat 

geen menskracht wordt gebruikt, en ook niet 

nodig is, om de dieren correct te fixeren 

2 Daarbij worden evenwel de poten niet mechanisch 

vastgeklemd of samengebonden (Vo 1099/2009, art 

15 lid 3b) 

3 De vloer in de kooi en de aanloop naar de kooi is 

antislip; en zodanig vlak dat de 4 poten gelijk belast 

worden; licht oplopend mag 

Runderen raken zeer gestresst van uitglijden 

4 Alle bewegingen van het toestel/toestelonderdelen 

zijn vloeiend, niet hortend/schokkerig 

5 Bevat geen scherpe uitsteeksels die tegen het dier 

aankomen 

6 Er is een voorziening voor kopfixatie die afgeronde 

oppervlakken heeft en de hals optimaal kan strekken 

niet excessief strekken! 

Kantelkooi: deze voorziening beperkt zowel de laterale 

als de verticale beweging van de kop (art 15 lid 

2 Vo 1099/2009) 

Alleen een halster met touw door ring voldoet NIET 

7 Er is voldoende ruimte om te snijden zonder dat het 

mes in contact komt met metalen delen 

8 Na het snijden kan de wond open blijven en maakt 

de wond geen contact met de kooi of iets anders 

9 Het toestel is voorzien van een tijdmechanisme dat 

gedurende 45 seconden na het bedienen daarvan, 

de opheffing van de fixatie onmogelijk maakt (gewijzigd) 

Besluit ritueel slachten art 8 lid 1) 

10 Het toestel verkeert in goede staat van onderhoud 

11 Kantelkooi: het toestel kan worden aangepast aan 

de afmetingen van het dier (art 15 lid 2 Vo 1099) 

verstelbare zijpanelen en “rugsteun”, zodat dier tijdens 

het draaien volledig ondersteund wordt 

12 Staande fixatie: het toestel heeft een borst/buiklift 

die het dier volledig ondersteund, zodat het dier na 

het snijden overeind blijft 

13 Staande fixatie: randen van halsopening knellen 

bloedvaten hals niet af; dit kan komen door te veel 

“opduwen” of te korte kooi 

toelichting ♦ 

∇ 

doorhalen wat niet van toepassing is 

♦ 

toelichting verplicht bij aankruisen opmerking of voldoet niet 




Documenten 


niet 

1 Gebruiksinstructie (van producent apparatuur) met 

o.m. omvang & gewichtsklassen van te fixeren dieren 

is aanwezig ( art 8a Vo 1099/2009) 

2 Onderhoudsinstructie (van producent apparatuur) is 

aanwezig (art 9 lid 1 Vo 1099/2009) 

3 Onderhoudsregister is aanwezig 

(art 9 lid 1 Vo 1099/2009) 

4 Standaardwerkwijzen zijn vastgelegd en voldoen 

(eisen: zie art 6 Vo 1099/2009) 

5 Monitoringsprocedures zijn vastgelegd en voldoen 


Gebruik fixatievoorziening (werkwijze fixeren) 

# Eis geen 

opm 

1 Bij het in de fixatievoorziening brengen en tijdens 

het fixeren wordt de dieren elke vermijdbare vorm 

van pijn, spanning of lijden wordt bespaard (art 3 Vo 

1099/2009) 

2 Dieren worden pas in fixatieapparatuur geplaatst, 

w.o. apparatuur voor fixatie van de kop, wanneer de 

met verbloeding belaste persoon gereed is om het 

dier zo snel mogelijk te verbloeden (art 9.3 Vo 

1099/2009) 

3 Medewerkers beschikken over de nodige kennis en 

vaardigheden om het toestel correct te bedienen 

(art 7.1 Vo 1099/2009) 

4 … en hebben een geldig getuigschrift van vakbekwaamheid 

voor deze activiteit 

(art 7.2 Vo 1099/2009) 

5 Tot het snijden duurt de fixatie zo kort mogelijk: 

• bij staande fixatie snijden meteen na fixeren 

kop (< 10 sec) 

• bij kantelkooi snijden meteen na voltooien kanteling 

(< 10 sec) (i.h.a. is het daarvoor nodig 

dat de kop voor het kantelen al wordt gefixeerd) 

6 De fixatie wordt pas opgeheven als het dier geen 

tekenen van bewustzijn of gevoeligheid meer 

vertoont ⊗♣ ; de voor het slachten verantwoordelijke 

persoon voert stelselmatig controles uit om zich 

hiervan te verzekeren (art 5.2 Vo 1099/2009) 

opm voldoet 

niet 


toelichting 

Nota bene: verdere slachthandelingen mogen pas plaatsvinden nadat is vastgesteld dat het dier geen tekenen van leven 

meer vertoont (art 5.2 + art 15.1 bijlage III, punt 3.2 Vo 1099/2009) 

♦ 


⊗ 

Let op: na aanvankelijk verlies van bewustzijn kort na het snijden, kunnen dieren (tijdelijk) weer bijkomen 

♣ 

tekenen van bewustzijn/gevoeligheid zijn onder meer: 

• spontaan knipperen met ogen; 

• dreig-/ooglid-/corneareflex; 

• oprichten; 

• ritmische ademhaling; 

• reactie op toedienen pijnprikkel neustussenschot. 




BIJLAGE 3: Eisen fixatievoorzieningen t.b.v. onbedwelmd slachten van SCHAPEN en geiten 

Ontwerp, bouw, onderhouden en gebruik 

Bedrijf: 

Beschrijving fixatie: 

staand/in rugligging/in zijligging 

wel/niet restrainer met lopende banden 

wel/niet kantelen 

EG-nummer: Datum inspectie: 

In deze checklijst zijn eisen opgenomen die ofwel letterlijk overgenomen zijn uit artikelen van de Vo 1099/2009 (dan 

is het betreffende artikel vermeld), ofwel een uitwerking zijn van de eisen gesteld in artikel 3: 

lid 1 Bij het doden en daarmee verbandhoudende activiteiten wordt ervoor gezorgd dat de dieren elke vermijdbare 

vorm van pijn, spanning of lijden wordt bespaard 

lid 2 Voor de toepassing van lid 1 nemen bedrijfsexploitanten met name de noodzakelijke maatregelen om te waarborgen 

dat dieren a) (…) worden gehouden in een omgeving die ook bescherming biedt tegen vallen of uitglijden (…) 

c) geen tekenen van vermijdbare pijn, angst of abnormaal gedrag vertonen 

lid 3 Voorzieningen voor het doden van dieren en daarmee verband houdende activiteiten worden zodanig ontworpen, 

gebouwd, onderhouden en gebruikt, dat de naleving van de verplichtingen in de leden 1 en 2 overeenkomstig het verwacht 

activiteitenniveau het hele jaar door gewaarborgd is 

Ontwerp, bouw en onderhoud fixatievoorziening 


niet 

1 Met het toestel worden de dieren mechanisch gefixeerd 

(Vo 1099/2009 art 15 lid 2); dit houdt in dat 

geen menskracht wordt gebruikt, en ook niet 

nodig is, om de dieren correct te fixeren 

2 Daarbij worden evenwel de poten niet mechanisch 

vastgeklemd of samengebonden (Vo 1099/2009, art 

15 lid 3b) 

3 (Er is een voorziening voor kopfixatie ◊ die afgeronde 

oppervlakken heeft en de hals optimaal kan strekken 

niet excessief strekken!) 

4 De dieren worden individueel gefixeerd (Vo 

1099/2009 art 15 lid 2); dit houdt in dat de dieren 

niet “elkaar fixeren”, door ze bijv strak naast elkaar 

te leggen 

5 Het toestel bevat geen scherpe uitsteeksels die tegen 

het dier aankomen 

6 Eventuele bewegingen van toestel/toestelonderdelen 

zijn vloeiend, niet hortend/schokkerig 

7 Er is voldoende ruimte om te snijden zonder dat het 

mes in contact komt met metalen delen 

8 Na het snijden kan de wond open blijven en maakt 

de wond geen contact met het toestel of iets anders 

9 Het toestel verkeert in goede staat van onderhoud 

10 Kanteltoestel: de kooi heeft verstelbare zijpanelen 

en “rugsteun”, zodat dier tijdens het draaien volledig 

ondersteund wordt 

11 Staande fixatie: het toestel heeft een borst/buiklift 

die het dier volledig ondersteund, zodat het dier na 

het snijden overeind blijft 

12 Staande fixatie: randen van halsopening knellen 

bloedvaten hals niet af; dit kan komen door te veel 

“opduwen” of te korte kooi 


♦ 


◊ 

omdat nergens in de verordening staat dat de kop uitgezonderd is van de eis van mechanische fixatie gaan wij (TO) 

er van uit dat het fixatietoestel het hele dier moet fixeren en dus ook een voorziening moet hebben voor de fixatie 

van de kop. Als het om een “burrieachtig” toestel gaat, waarin het dier op de rug of zij ligt, zou dat een soort “tafeltje” 

onder de kop kunnen zijn. Helaas staat er in het Convenant iets over “handmatige fixatie” van de kop van schapen 

en geiten. Hier wordt nog over gesproken, maar volgens bovenstaande redenering is dat in strijd met de Vo. 

Overigens: óók als de kop handmatig wordt (mag worden) gefixeerd, moet na het snijden de kop vastgehouden worden 

in de zelfde positie, totdat het dier geen tekenen van bewustzijn/gevoeligheid vertoond 




Documenten 


niet 

1 Gebruiksinstructie (van producent apparatuur) met 

o.m. omvang & gewichtsklassen van te fixeren dieren 

is aanwezig ( art 8a Vo 1099/2009) 

2 Onderhoudsinstructie (van producent apparatuur) is 

aanwezig (art 9 lid 1 Vo 1099/2009) 

3 Onderhoudsregister is aanwezig 

(art 9 lid 1 Vo 1099/2009) 

4 Standaardwerkwijzen zijn vastgelegd en voldoen 


5 Monitoringsprocedures zijn vastgelegd en voldoen 


Gebruik fixatievoorziening (werkwijze fixeren) 

# Eis geen 

opm 

1 Bij het in de fixatievoorziening brengen en tijdens 

het fixeren wordt de dieren elke vermijdbare vorm 

van pijn, spanning of lijden wordt bespaard (art 3 Vo 

1099/2009) 

2 Dieren worden pas in fixatieapparatuur geplaatst, 

w.o. apparatuur voor fixatie van de kop, wanneer de 

met verbloeding belaste persoon gereed is om het 

dier zo snel mogelijk te verbloeden (art 9.3 Vo 

1099/2009) 

3 Medewerkers beschikken over de nodige kennis en 

vaardigheden om het toestel correct te bedienen 

(art 7.1 Vo 1099/2009) 

4 … en hebben een geldig getuigschrift van vakbekwaamheid 

voor deze activiteit 

(art 7.2 Vo 1099/2009) 

5 Tot het snijden duurt de fixatie zo kort mogelijk: 

• bij staande fixatie snijden meteen na fixeren 

kop (< 10 sec) 

• bij kanteltoestel snijden meteen na voltooien 

kanteling (< 10 sec) (de kop wordt –dus- vóór 

het kantelen gefixeerd) 

6 De fixatie wordt pas opgeheven als het dier geen 

tekenen van bewustzijn of gevoeligheid meer 

vertoont ⊗♣ ; de voor het slachten verantwoordelijke 

persoon voert stelselmatig controles uit om zich 

hiervan te verzekeren (art 5.2 Vo 1099/2009) 

7 (Onverminderd punt 6!, blijven schapen en geiten 

na het toebrengen van de halssnede gedurende tenminste 

30 sec gefixeerd in de positie die de dieren 

innamen op het moment van het toebrengen van de 

halssnede 

(gewijzigd Besluit ritueel slachten, art 8 lid 2) 

8 (In geval van handmatige fixatie van de kop, wordt 

deze vastgehouden tot het dier bewusteloos 

/gevoelloos is) 

9 Dieren worden niet “gefixeerd” door doorsnijden 

ruggenmerg (Vo 1099/2009 art 15 lid 3c) of breken 

van de nek 

opm voldoet 

niet 


toelichting 

Nota bene: verdere slachthandelingen mogen pas plaatsvinden nadat is vastgesteld dat dier geen tekenen van leven 

meer vertoont (art 5.2 + art 15.1 bijlage III, punt 3.2 Vo 1099/2009) 

♦ 


⊗ 

Let op: na aanvankelijk verlies van bewustzijn kort na het snijden, kunnen dieren (tijdelijk) weer bijkomen 

♣ 

tekenen van bewustzijn/gevoeligheid zijn onder meer: 

• spontaan knipperen met ogen; 

• dreig-/ooglid-/corneareflex; 

• oprichten; 

• ritmische ademhaling; 

• reactie op toedienen pijnprikkel neustussenschot. 


kkk primair bedrijf 

of 

verzamelcentrum 

(be-) laden 

vervoeren 

lossen 

SLACHTHUIS 

verplaatsen 

onderbrengen 

fixeren 

bedwelmen/ 

doden 

NIET 

bedwelmen 

snijden / 

steken 

verbloeden 

indeling, bouw, uitrusting 

1/2005, art 8.1 

bijlage I, hoofdstuk III (voorzieningen 

lossen) 

853/2004, art 3 bijlage III, 

sectie I, hoofdstuk II, punt 1 a+c 

1099/2009, 

art 3 (algemeen) 

art 14.1* bijlage II, punt 1+2 

1099/2009, 


art 14.1* bijlage II, punt 3 

art 15 

1099/2009, 


art 9 (backup-apparatuur) 

art 14.1* bijlage II, punt 4, 5, 6 

* nota bene: art 29.1 overgangsbepaling 

mbt art 14.1 tot 8 december 

2019 

** Exploitant mag hiervoor gebruik maken van Gidsen 

voor goede praktijken als bedoeld in art 13 

“voorzieningen”op schrift: 

procedures/werkinstructies 

853/2004, art 3 bijlage II, sectie II, 

punt 1, 2f, 3: procedures die welzijn 

van dieren bij aankomst garanderen, 

i.o.m. art 5 van 852/2004, met: 

>gevaren 

>beheerspunten 

>normen 

>bewaking per beheerspunt 

>corrigerende maatregelen 

>verificatie en registratie 

1099/2009, art 2, 3, 6, 14 

15.1 bijlage III 

- standaardwerkwijze (SWW**) 

- maximale capaciteit onderbreng- 

voorziening 

BIJLAGE 4: WEGWIJZER EU-REGELGEVING DIERENWELZIJN in SLACHTHUIZEN m.i.v. 1-1-2013 

EIGEN VERANTWOORDELIJKHEID BEDRIJF (evb) niveau 0 

1099/2009, art 2, 3, 6, 8, 9, 14, 15 

- gebruiksinstructie apparatuur 

- onderhoudsinstructie apparatuur 

- categorieën/gewichtsklassen dieren 

- SWW** 

- maximale capaciteit/ slachtlijn/uur 

1099/2009, art 2, 3, 4 (bijlage I), 5, 

6, 8, 15.1 ( bijlage III, punt 3), 16 

- gebruiksinstructie apparatuur 

- onderhoudsinstructie apparatuur 

- categorieën/gewichtsklassen dieren 

- SWW**: 

>volgens aanwijzingen producent 

>aangeven cruciale parameters 

>vermelden maatregelen 

- monitoringprocedures** met o.m: 

>indicatoren 

>criteria 

>omvang steekproef 

overige “voorzieningen” 

1099/2009, art 7, 17, 21bijlage IV, 29 

- getuigschriften opleiding personeel 

- functionaris dierenwelzijn(>1000GVE/j) 

controles/monitoring registratie verificatie 

algemeen: 1099/2009, art 17 

register maatregelen verbetering 

dierenwelzijn, door functionaris 

dierenwelzijn 

Bron: NVWA, Divisie V&I, afdeling TO, team Levend vee pagina 20 van 20 

Ja 

1099/2009, art 15.1 bijlage III 

punt 1.1: controle welzijn elke 

zending dieren bij aankomst 

1099/2009, art 9.1, 

controle apparatuur 

1099/2009, art 3, 5, 9.1, 

15.1 bijlage III, punt 3 

controle/kalibratie apparatuur 

Ja 

Ja 

1099/2009, art 9.1, 

onderhoudsregister 

apparatuur 

1099/2009, art 9.1, 

art 14.1 bijlage II, punt 4.1 

automatische registratie cruciale 

parameters 

- elektrische bedwelming 

- gasbedwelming 

onderhoudsregister 

apparatuur 

registratie wordt impliciet geeist 

in art 16.2f 

Ja 

art 16, lid 2f houdt een 

vorm van verificatie in

WLZVL-017 v3 - Voedsel- en Waren Autoriteit

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?