Een ICD-implantatie - Isala Klinieken

Een ICD-implantatie

Wat moet u doen als…
… uw ICD een shock afgeeft?
Als uw ICD een shock afgeeft en u heeft daarna geen klachten: bel dan
met de ICD-technicus, telefoon (038) 424 45 04.
Buiten kantoortijden kunt u contact opnemen met de receptie van de
Isala klinieken, telefoon (038) 424 50 00. U wordt dan doorverbonden
met de dienstdoend arts-assistent van cardiologie of de ICD-technicus.
Als uw ICD één of meerdere shocks afgeeft en u voelt zich daarna
onwel: bel dan altijd 112 en geef door dat u shocks hebt gehad van uw
ICD.
… uw ICD een piep- of trilsignaal afgeeft?
Bel tussen 13.00 en 14.00 uur (tenzij anders met u is afgesproken)
met de ICD-technicus. Telefoon (038) 424 45 04 of met de polikliniek
Cardiologie, telefoon (038) 424 23 74.
Isala klinieken
Locatie Weezenlanden
Polikliniek Cardiologie
Groot Wezenland 20
Postbus 10500
8000 GM Zwolle
t (038) 424 23 74
www.isala.nl/cardiologie

Inleiding
In overleg met uw cardioloog heeft u besloten een ICD-implantatie te
ondergaan. ICD staat voor implanteerbare cardioverter defibrillator.
Momenteel bent u opgenomen of wacht u op een opname voor deze
ingreep op de cardiologische verpleegafdelingen van de Isala klinieken.
In korte tijd komt er veel op u af. Ook krijgt u te maken met verschillende
zorgverleners. Om u zo goed mogelijk voor te bereiden op de
opname, ingreep en de periode erna, hebben wij in deze brochure de
informatie voor u op een rij gezet. Ook voor uw naasten kan het zinvol
zijn om deze brochure door te lezen. Behalve deze algemene brochure
krijgt u ook een informatiefolder van patiëntenvereniging STIN.
Iedere patiënt is anders. Het kan dus gebeuren dat er wordt afgeweken
van hetgeen u in deze brochure leest. Uw arts zal dit dan met u en uw
naasten bespreken. Onder het motto ‘Twee horen nu eenmaal meer
dan één’ raden wij u aan om iemand (maximaal twee personen) mee
te nemen naar deze gesprekken.
Is u iets niet duidelijk, vraagt u dan vooral om opheldering aan de
betreffende zorgverlener.
Als er zaken gebeuren die niet voldoen aan uw verwachtingen en die
naar uw idee anders of beter kunnen, meldt u dit dan alstublieft aan
ons. Uw suggesties en opmerkingen bieden ons de mogelijkheid om
de zorg nog beter af te stemmen op de wensen en behoeften van onze
patiënten.
Wij wensen u een aangenaam verblijf in ons ziekenhuis en een
spoedig herstel.
Afdeling Cardiologie
1

2
Inhoudsopgave
1. Voorafgaand aan de ICD-implantatie ........................................................ 3
Waarom een ICD? ......................................................................................................... 3
Voorbereiding ................................................................................................................ 3
Gesprek met de cardioloog en physician assistant ........................................... 3
Risico’s en complicaties .............................................................................................. 4
Het preklinische traject ............................................................................................. 5
Voorlichtingsbijeenkomst ..........................................................................................6
Oproep voor opname................................................................................................... 7
2. De dag van de implantatie ......................................................................... 8
Gesprek met de verpleegkundige en zaalarts of physician assistant ...........8
Nuchter ............................................................................................................................8
Voorbereiding ...............................................................................................................8
Tijdens de implantatie .............................................................................................. 9
Na de ingreep .............................................................................................................. 10
Op de verpleegafdeling.............................................................................................. 11
Praktische informatie ................................................................................................ 11
3. Weer naar huis ............................................................................................ 12
Autorijden......................................................................................................................13
Herstel thuis ..................................................................................................................13
Hechtingen ................................................................................................................... 14
Griepprik ....................................................................................................................... 14
Hartrevalidatie ............................................................................................................ 14
Afspraak voor ICD-controle .......................................................................................15
Richtlijnen ICD bij overlijden ................................................................................... 16
4. Wat moet u doen als… ...............................................................................17
5. Patiëntenverenigingen .............................................................................. 18
Bijlage 1: Autorijden en varen ...................................................................... 20

1. Voorafgaand aan de ICD-implantatie
Waarom een ICD?
Patiënten die in aanmerking komen voor een ICD-implantatie, zijn te
verdelen in twee groepen:
• patiënten die een ICD krijgen omdat er een risico is op ernstige
hartritmestoornissen
• patiënten die een ICD krijgen omdat zij een (potentieel)
levensbedreigend hartritme hebben gehad.
Deze laatste categorie patiënten is met spoed opgenomen in dit
ziekenhuis of in een verwijzend centrum.
Voorbereiding
Voorafgaand aan de ICD-implantatie vinden er een aantal gesprekken
en onderzoeken plaats. Hieronder leest u hierover meer uitleg.
Gesprek met de cardioloog en physician assistant
Vóór de ICD-implantatie hebben u en uw direct betrokkenen een
gesprek met de behandelend cardioloog. Dit zal gaan over de ingreep
en de periode erna. De cardioloog legt uit hoeveel elektroden er bij
u worden aangebracht. Het kan zijn dat u naast de elektrode in de
rechterhartkamer, ook een elektrode in de rechterhartboezem krijgt.
Op indicatie wordt er soms nog een derde elektrode op de linkerhartkamer
geplaatst. Deze laatste elektrode gaat door een ader van het
hart en komt zo op de plaats van bestemming (zie hierover de Isalabrochure
‘Cardiale Resynchronisatietherapie’).
In het algemeen vindt de ingreep onder plaatselijke verdoving plaats.
In sommige gevallen is het medisch noodzakelijk om de ingreep op
de operatiekamer onder algehele verdoving (narcose) te laten plaatsvinden.
De arts zal dit met u bespreken.
3

4
Afbeelding 1: ICD in borstholte met elektroden
Risico’s en complicaties
Ook zal de arts u vertellen over de mogelijke complicaties bij het
plaatsen van een ICD. Hoewel de risico’s daarop klein zijn, is het wel
noodzakelijk dat hij u daarover informeert.
Risico’s tijdens de implantatie
• klaplong
• nabloeding
• stimulatie van het middenrif (hikken)
• perforeren van de hartwand.

Risico’s na de implantatie
• loslaten van de elektrode
• breuk van de elektrode
• onterechte shock
• infectie
• nabloeding.
Het preklinische traject
Bij een geplande implantatie krijgt u enkele weken vóór de ingreep
telefonisch of per brief een uitnodiging voor het zogeheten preklinische
traject. Op die dag staan enkele voorbereidende onderzoeken
voor u gepland die hieronder verder worden besproken. Het is mogelijk
dat de hieronder beschreven onderzoeken niet allemaal bij u uitgevoerd
hoeven te worden. Op de afdeling waar u zich moet melden,
geeft de verpleegkundige u informatie over de onderzoeken die u zult
ondergaan.
ECG
Dit is een elektrocardiogram, een hartfilmpje.
Bloedonderzoek
Er wordt een algemeen bloedonderzoek verricht, onder andere om te
bepalen hoe de stolling van het bloed is en of er tekenen zijn van een
infectie.
Lichamelijk onderzoek
Tijdens het lichamelijk onderzoek worden uw hart en longen
beluisterd. Daarnaast wordt nagegaan of er tekenen van infectie zijn.
Ook worden uw lengte en gewicht gemeten, dan wel gevraagd.
5

6
Echocardiografie
Dit onderzoek verschaft nadere informatie over de verschillende
delen en functies van het hart, bijvoorbeeld over de hartkleppen en de
pompfunctie van de hartkamers.
Thoraxfoto
Een röntgenfoto van hart en longen.
Hartkatheterisatie
Dit onderzoek maakt de kransslagaders en de pompkracht van de
linkerhartkamer met behulp van contrastvloeistof zichtbaar op
röntgenfoto’s.
Rechtskatheterisatie
Een drukmeting in de rechterharthelft en de longslagader.
Dit onderzoek vindt plaats om de bloedruk in het hart en het
zuurstofgehalte in het bloed vast te stellen.
Elektrofysiologisch onderzoek (EFO)
Dit onderzoek heeft twee doelen:
• het onderzoeken van het geleidingssysteem van het hart; om
geleidingsstoornissen op te sporen en in kaart te brengen
• het onderzoeken van de elektrische stabiliteit; dit betekent dat
tijdens het onderzoek ritmestoornissen kunnen worden opgewekt.
Voorlichtingsbijeenkomst
Tijdens de dag waarop u het preklinische traject ondergaat, verzorgt
de physician assistant voor u een informatieve presentatie over de
ICD. Zij is gespecialiseerd in de ICD-behandeling en zal ingaan op de
werking van het hart, de voorbereiding op de ICD-implantatie, de
ingreep zelf en de periode erna. Het preklinisch traject vindt doorgaans
een aantal weken voor de implantatie plaats.

Afbeelding 2: het geleidingssysteem van het hart
Oproep voor opname
Uw opnamedatum is onder andere afhankelijk van de planning,
de vooronderzoeken en de wachtlijst. Een week voor de geplande
opname krijgt u van ons telefonisch bericht en hoort u waar en hoe
laat u zich in het ziekenhuis moet melden. Ook krijgt u instructies
over wat u moet doen met uw medicijnen, zoals plasmedicatie en
bloedverdunners.
Helaas gebeurt het weleens dat het tijdstip van de ingreep kan
veranderen. Bijvoorbeeld door tussenkomst van een spoedopname of
doordat de vorige ingreep uitloopt. Het kan zelfs zo zijn dat de ingreep
7

8
op het laatste moment uitgesteld wordt. Dit is het geval bij:
• een infectie; door een ontsteking bij het infuusnaaldje, een
blaasontsteking of koorts
• afwijkende bloeduitslagen; dit zijn onder andere tekenen van een
infectie
• afwijkende stollingswaarden door medicatie.
2. De dag van de implantatie
Gesprek met de verpleegkundige en zaalarts of physician
assistant
Tijdens de opname maakt u kennis met de verpleegkundige en zaalarts
of physician assistant. Zij bespreken met u of u de informatie die
u vóór de opname hebt gekregen, begrepen heeft. Ook bereiden zij u
verder voor op de ingreep door u een zorgkaart uit te reiken. Daarop
staat beschreven wat u gedurende de opnamedagen mag eten, hoe u
zich mag bewegen en welke controles er worden uitgevoerd.
Nuchter
Op de dag van de ingreep moet u nuchter zijn, tenzij dit anders met u
wordt afgesproken. Dit betekent dat u voor de ingreep niet mag eten
en drinken.
Voorbereiding
De verpleegkundige van de afdeling meet uw bloeddruk, hartslag en
temperatuur en brengt een infuusnaald bij u in. In principe wordt de
ICD onder de huid van uw linkersleutelbeen geïmplanteerd.

Ter voorkoming van infecties krijgt u een uur voor de ingreep antibiotica
via het infuus toegediend. U krijgt een jasje van het ziekenhuis
aan. De verpleegkundige zal u in uw bed naar de katheterisatie kamer
brengen, waar de ingreep zal plaatsvinden.
Tijdens de implantatie
Om u een goed beeld te geven van de implantatie, beschrijven we
hieronder stap voor stap hoe de implantatie in zijn werk gaat.
U ligt op een behandeltafel en wordt aangesloten aan bewakingsapparatuur.
Uw bloeddruk wordt gemeten door middel van een
bloeddrukmeter om uw arm en ook uw hartritme is tijdens de ingreep
continu op een monitor in beeld en wordt op die manier bewaakt.
De huid rond het te opereren gebied wordt indien nodig geschoren,
gedesinfecteerd met jodium en vervolgens afgedekt met een steriel
laken, zodat een steriel werkveld ontstaat voor de artsen. Hierna wordt
de huid plaatselijk verdoofd.
De ICD wordt onder het sleutelbeen geïmplanteerd (zie Afbeelding 1).
Hiervoor zal de cardioloog onder de huid of borstspier ruimte creëren,
de zogenaamde ‘pocket’ waarin de ICD past. Ondanks de verdoving kan
dit soms wat pijnlijk zijn, aangezien het niet mogelijk is om de spieren
volledig te verdoven.
Tijdens de ingreep kunt u een ‘schroeilucht’ ruiken, die wordt veroorzaakt
door het dichtbranden van de bloedvaatjes om het bloeden te
stelpen.
Via de sleutelbeenader en de grote holle ader wordt de geleidedraad
(elektrode) naar het hart geschoven. De cardioloog legt één elektrode
in de rechterhartkamer en soms ook één in de rechterhartboezem. In
nog weer andere gevallen wordt er, op indicatie, ook nog een derde
elektrode op de linkerhartkamer geplaatst (zie Afbeelding 1). Deze laatste
elektrode gaat door een ader van het hart en komt zo op de plaats
9

10
van bestemming (zie hierover de Isala-brochure ‘Cardiale Resynchronisatietherapie’).
Zodra de elektroden zijn geplaatst worden er metingen verricht.
Tijdens deze metingen kan uw hartslag wat anders aanvoelen.
De werking van de ICD kan worden getest onder een kortdurende
narcose. Het hart wordt dan kunstmatig in de ritmestoornis gebracht.
Op deze manier wordt de minimale hoeveelheid energie gemeten die
nodig is om het hart weer in een normaal ritme te krijgen.
Gaat het in uw geval om vervanging van de ICD, dan is het niet altijd
nodig de werking opnieuw te testen.
Bij het sluiten van de huid wordt gebruik gemaakt van oplosbare
hechtingen, deze lossen vanzelf op.
Na de ingreep
Normaal gesproken gaat u direct na de ingreep weer terug naar de
verpleegafdeling. Op de afdeling gebeurt het volgende:
• Er wordt een hartfilmpje gemaakt.
• Uw bloeddruk, hartritme en temperatuur worden regelmatig
gecontroleerd.
• U krijgt gedurende enkele uren een zandzakje op de wond om de
kans op een nabloeding te verminderen.
• De wond wordt regelmatig geïnspecteerd
• U krijgt indien gewenst pijnbestrijding toegediend
Als u volledig wakker bent en u voelt zich goed, mag u weer eten en
drinken.
Na het uitwerken van de lokale verdoving kunt u pijn ervaren; hiervoor
heeft de arts u medicijnen voorgeschreven.
Drie uur na de ingreep krijgt u wederom antibiotica via het infuus
toegediend.

Na ongeveer drie tot vier uur bedrust mag u in beweging komen
(mobiliseren). Beweegt u hierbij de aangedane arm zo min mogelijk. Is
uw ICD onder de spier geplaatst, dan kan de wond wat langer pijnlijk
zijn. Zo nodig kunt u de arm ontlasten door een mitella te dragen; de
verpleegkundige van de afdeling geeft u verdere instructie hierover.
Op de verpleegafdeling
De cardiologische verpleegafdelingen hebben als specialisme
cardiologie. Uiteraard zijn niet alle patiënten opgenomen om een ICDimplantatie
te ondergaan. Er worden ook patiënten opgenomen die
andere hartproblemen hebben. De afdelingen beschikken over één- en
tweepersoonskamers en vier- en zespersoonszalen. Op de zalen wordt
gemengd verpleegd, dat wil zeggen dat zowel mannen als vrouwen op
één zaal kunnen liggen.
Op de cardiologische verpleegafdelingen werkt een vast team van
verpleegkundigen van wie een aantal de specialisatie MediumCare
heeft gedaan. Naast verpleegkundigen, stagiaires en artsen werken
er zorgkundigen, brancardiers, een voedingsassistente en een
afdelingssecretaresse. Ook zijn er op de afdeling ‘physician assistants’
werkzaam: zij zijn geen arts, maar zijn opgeleid om taken van de arts
over te nemen.
Praktische informatie
• Op de cardiologische verpleegafdelingen mag niet worden gerookt.
• Sluit het toilet niet af, maar maak gebruik van het ‘vrij/bezet’schuifbordje.
Wij kunnen dan sneller helpen als dat nodig is.
• Tijdens uw verblijf mag u de afdeling meestal niet verlaten, omdat
uw hartritme bewaakt wordt via een monitor. Dit heeft te maken
met de reden (indicatie) waarom u een ICD krijgt. Bij het verlaten
van de afdeling verliezen wij dit signaal.
11

12
3. Weer naar huis
Als de ingreep zonder complicaties verlopen is, is het gebruikelijk dat u
de eerste of tweede dag na de ingreep ‘met ontslag’ mag, hetzij terug
naar het ziekenhuis waar u vandaan komt, hetzij naar huis.
Op de dag na de ingreep wordt een röntgenfoto gemaakt van de
borstkas om vast te stellen of de ICD en de bedrading op de juiste
plaats liggen en om een ‘klaplong’ uit te sluiten. Ook wordt de ICD
doorgemeten door een technicus van de functieafdeling. U ontvangt
van de technicus een pasje met de technische gegevens van de ICD
(dat is van belang als u in een ander ziekenhuis wordt opgenomen of
bij controle op een vliegveld). Indien van toepassing krijgt u van de
technicus uitleg over een thuismonitor. Met een thuismonitor kan de
ICD op afstand worden uitgelezen. Niet iedereen komt in aanmerking
voor een thuismonitor.
De zaalarts of physician assistant bepaalt op basis van de röntgenfoto,
de informatie van de technicus en de bevindingen van de verpleegkundige
of u het ziekenhuis kunt verlaten. Meestal kunt u in de loop
van de ochtend naar huis, mits u zich in orde voelt en het wondje bij
het sleutelbeen er goed uitziet. Als u de bloedverdunnende medicijnen
Sintrommitis of Marcoumar gebruikt, krijgt u van de verpleegkundige
te horen welke dosering u moet gebruiken de dagen na ontslag.
Daarna krijgt u een nieuwe doseringskalender thuisgestuurd
Vóór ontslag heeft u een gesprek met de verpleegkundige. Zij gaat
na of de gegeven informatie door de zaalarts of physician assistant
duidelijk is en bereidt u verder voor op het ontslag. Zo geeft zij u
richtlijnen voor deelname aan het verkeer en vertelt zij u hoe u de
wond thuis kunt inspecteren en verzorgen.

Voordat u naar huis gaat, krijgt u de volgende papieren mee:
• voorlopige brief voor uw huisarts
• recepten, als uw medicatie is aangepast
• medicijnkaart.
Over de controleafspraak bij de ICD-technicus en uw cardioloog of
physician assistant krijgt u thuis bericht. De eerste ICD-controle vindt
twee maanden na de implantatie plaats.
Ook ontvangt u thuis een uitnodiging voor een regionale ICDinformatiemiddag
in het ziekenhuis.
Autorijden
Door de implantatie van een lCD vervalt (meestal tijdelijk) uw
rijbevoegdheid voor voertuigen. Dit betekent dat u niet zelf naar huis
mag rijden na de ingreep. Zorg er dus voor dat iemand u na uw ontslag
uit het ziekenhuis naar huis kan brengen.
Uitgebreide informatie over autorijden en varen met een ICD leest u in
de gekleurde bijlage, achter in deze brochure.
Herstel thuis
Na uw ontslag uit het ziekenhuis gaat het verdere herstelproces thuis
door. Van tevoren is moeilijk te zeggen hoe dit proces zal verlopen. Dit
verschilt van persoon tot persoon.
Houdt u er rekening mee dat u zich wat onwennig kunt voelen zonder
de ritmebewaking van de monitor. Gun uzelf de tijd om vertrouwd te
raken met uw ICD.
Het is van belang dat u de aangedane arm de eerste weken na de
implantatie rustig beweegt. U mag de elleboog gedurende een aantal
weken niet boven de schouder opheffen om te voorkomen dat de
draden van de ICD zich verplaatsen.
Meer informatie over het herstel en de leefregels na een ICDimplantatie
kunt u vinden op het internet op de website van de STIN:
13

14
een actieve patiëntenverenigingen van en voor ICD-dragers. U vindt
hun contactgegevens achter in deze brochure.
Hechtingen
De hechtingen van de wond zijn oplosbaar en hoeven dus niet door de
huisarts verwijderd te worden.
Griepprik
De cardiologen raden een griepprik binnen een maand na implantatie
af. Als deze maand verstreken is, dan is er geen bezwaar tegen een
griepprik, mits de wond is genezen.
Hartrevalidatie
Patiënten uit de regio van de Isala klinieken bieden wij hartrevalidatie
aan. Hartrevalidatie is een effectief middel om uw herstel te bevorderen.
U krijgt informatie en werkt aan uw lichamelijk herstel en
conditieverbetering. Ook kunt u leren omgaan met eventuele vermoeidheids-
of benauwdheidsklachten of met de angst en onzekerheid
om deze klachten opnieuw te krijgen.
Bij de intake in het ziekenhuis krijgt u een informatiemap mee van
de hartrevalidatieverpleegkundige met daarin informatie over de
hartrevalidatie. Wanneer u een telefonische intake heeft gehad, krijgt
u deze informatie thuisgestuurd. Hierin vindt u de datum, plaats en
tijd waarop u verwacht wordt voor de start van het hartrevalidatieprogramma.
De hartrevalidatieverpleegkundige is uw contactpersoon tijdens het
revalidatietraject. Zij is op de hoogte van uw medische achtergrond,
uw situatie en uw vorderingen. Zo nodig kan zij advies geven over
medicatie, leefregels, hervatting van werk en sport. Kortom: zij

egeleidt en ondersteunt u samen met het hartrevalidatieteam. Na
vijf weken zal zij met u evalueren of de revalidatie volgens plan is
verlopen.
Afspraak voor ICD-controle
Uw ICD moet met enige regelmaat worden gecontroleerd door een
technicus. Er is geen specifieke voorbereiding gewenst. Voorafgaand
aan de ICD-controle wordt soms een hartfilmpje gemaakt door een
laborant(e).
Als u aansluitend aan de ICD-controle naar de cardioloog of physician
assistant gaat, is het van belang dat u een overzicht van uw huidige
medicijngebruik meeneemt.
Op de afgesproken tijd meldt u zich op locatie Weezenlanden bij de
functieafdeling Cardiologie, eerste verdieping, polinummer 61.
Tijdens de ICD-controle wordt uw ICD gecontroleerd op de juiste
werking. De technicus kijkt of de ICD technisch in orde is. Tijdens het
doormeten van uw ICD plaatst de technicus in de meeste gevallen een
aantal elektroden op uw armen en benen om zodoende uw hartritme
te observeren tijdens de controle. Daarna verricht de technicus
met behulp van diverse apparatuur verschillende metingen aan uw
ICD. Zo nodig wordt de ICD anders ingesteld. Daarnaast wordt in het
geheugen van de ICD gekeken of zich in de afgelopen tijd nog ritmestoornissen
hebben voorgedaan. Als dit het geval is, kijkt de technicus
ook of de ICD op de juiste manier hierop heeft gereageerd.
Het is mogelijk dat de technicus u vraagt een aantal testjes te doen,
zoals een stukje lopen of de handen tegen elkaar aan te drukken. Heeft
u alleen een afspraak bij de technicus, dan worden de gegevens van
uw ICD in uw dossier opgeborgen.
Het onderzoek is niet pijnlijk; wel kan uw hartslag anders aanvoelen
tijdens het verrichten van de metingen. De controle duurt 15 tot 30
minuten.
15

16
Thuismonitoring
Bent u aangesloten bij een thuismonitoring-netwerk, dan kan de ICDtechnicus
op afstand gegevens uit uw ICD bekijken.
Bij thuismonitoring worden de gegevens van uw ICD via een monitor
vanaf uw huis verzonden. Dit gebeurt via een thuismonitor. Dit is
een kastje dat u thuis installeert. De monitor verzendt gegevens van
uw ICD via een telefoonlijn, kabel of satellietverbinding naar een
(beveiligde) centrale computer. Vervolgens kan de ICD-technicus met
een inlogcode via het internet de verzonden gegevens van uw ICD
bekijken. Meer informatie hierover vindt u in de Isala-flyer ‘Controle
van de ICD door thuismonitoring’. Deze flyer ontvangt u samen met de
monitor van de ICD-technicus.
Afspraak bij de cardioloog
Als u aansluitend aan de controle door de technicus een afspraak heeft
bij de cardioloog of physician assistant, krijgt u van de technicus de
meetgegevens van uw ICD mee.
Vervolgcontrole
Van de technicus of de cardioloog krijgt u een briefje waarop staat
wanneer u de volgende afspraak kunt maken bij de balie van de
polikliniek Cardiologie (nummer 43).
Richtlijnen ICD bij overlijden
Een ICD vraagt rond het overlijden van de drager om een aantal
specifieke maatregelen. Voor de volledigheid zetten wij deze hieronder
op een rij:
• Bij patiënten die thuis of in het ziekenhuis terminaal zijn, is het
mogelijk om de ICD uit te zetten, waarbij de pacemakerfunctie
zonodig aan kan blijven. Het is wel belangrijk dat dit door de
behandelende cardioloog met patiënt en familie goed wordt

esproken en dat dit ook wordt vastgelegd in het medisch dossier.
• Na het overlijden is het wenselijk dat de ICD wordt verwijderd. De
nabestaanden dienen aan de begrafenisondernemer door te geven
dat de overledene een ICD draagt.
• Ook als de overledene wordt gecremeerd, is het belangrijk dit voor
de crematie aan de uitvaartbegeleider door te geven.
• Wanneer een overleden ICD drager deelneemt aan een
wetenschappelijk onderzoek of studie, dan is het nodig dat de
gegevens die nog op de ICD staan, worden uitgelezen. Het is in deze
gevallen belangrijk het overlijden aan het ziekenhuis door te geven.
• Belangrijk: vóór het verwijderen van de ICD dient de shockfunctie
van de ICD te worden uitgezet.
4. Wat moet u doen als…
… uw ICD een shock afgeeft?
Als uw ICD een shock afgeeft en u heeft daarna geen klachten: bel dan
met de ICD-technicus, telefoon (038) 424 45 04.
Buiten kantoortijden kunt u contact opnemen met de receptie van de
Isala klinieken, telefoon (038) 424 50 00. U wordt dan doorverbonden
met de dienstdoend arts-assistent van cardiologie of de ICD-technicus.
Als uw ICD één of meerdere shocks afgeeft en u voelt zich daarna onwel:
bel dan altijd 112 en geef door dat u shocks hebt gehad van uw ICD.
… uw ICD een piep- of trilsignaal afgeeft?
Bel tussen 13.00 en 14.00 uur (tenzij anders met u is afgesproken)
met de ICD-technicus. Telefoon (038) 424 45 04 of met de polikliniek
Cardiologie, telefoon (038) 424 23 74.
17

18
5. Patiëntenverenigingen
Hieronder vindt u een lijst van adressen van verschillende (patiënten)
verenigingen. U kunt bij hen terecht voor meer informatie en
lotgenotencontact.
STIN / Stichting ICD-dragers Nederland
Smitsven 18
1504 AM Zaandam
t (075) 785 03 92
kantoor@stin.nl
www.stin.nl
Nederlandse Hartstichting
Bordewijklaan 3
2591 XR Den Haag
Postbus 300
2501 CH Den Haag
t (070) 315 55 55
Informatielijn Nederlandse Hartstichting
t 0800 300 03 00
info@hartstichting.nl
www.hartstichting.nl
Patiëntenvereniging De Hart & Vaatgroep
Laan Blussé van Oud Alblas 2
3769 AT Soesterberg
Postbus 133
3769 ZJ Soesterberg
t (088) 111 16 00
info@hartenvaatgroep.nl
www.hartenvaatgroep.nl

Voor meer informatie over rijbevoegdheid kunt u contact
opnemen met:
Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR) Regio Oost
Hazenkamp 10
Postbus 4046
6803 EA Arnhem
t (026) 323 87 00
www.cbr.nl
Isala klinieken
Locatie Weezenlanden
Polikliniek Cardiologie
Groot Wezenland 20
Postbus 10500
8000 GM Zwolle
t (038) 424 24 57 of (038) 424 23 74
www.isala.nl/cardiologie
Verantwoording tekst
Deze tekst is samengesteld door verpleegkundigen van de cardiologische
verpleegafdelingen en de specialistisch verpleegkundigen
cardiologie in samenwerking met de cardiologen en de stafdienst
Concerncommunicatie.
Voor het opstellen van de bijlage is gebruik gemaakt van de Gezondheidsraad:
‘Rijgeschiktheid van personen met een geïmplanteerde
cardioverter defibrillator’, Den Haag, 26 januari 2000.
Aan de inhoud van deze brochure kunnen geen rechten worden ontleend
en de Isala klinieken aanvaarden geen aansprakelijkheid voor
schade die voortvloeit uit eventuele onvolledige of onjuiste informatie.
Waar ‘hij’ of ‘hem’ staat, kan ook ‘zij’ of ‘haar’ gelezen worden en
andersom.
19

20
Bijlage 1: Autorijden en varen
Door de implantatie van een lCD vervalt (meestal tijdelijk) uw rijbevoegdheid
voor voertuigen. In ieder geval mag u niet autorijden tot
aan de eerste controle. Dit lijkt misschien overdreven maar u heeft een
lCD omdat u levenbedreigende ritmestoornissen kunt krijgen. Wanneer
er sprake is van een ritmestoornis, kan uw hartritme zo snel gaan
dat u het bewustzijn kunt verliezen. Om het hartritme te herstellen
kan de lCD een shock afgeven. Hierbij kunnen ongecontroleerde bewegingen
optreden van de spieren in uw lichaam. Verlies van bewustzijn
of ongecontroleerde bewegingen kunnen ernstige gevolgen hebben
voor u als bestuurder van de auto of voor uw medeweggebruikers.
Daarom vervalt uw rijbevoegdheid, meestal tijdelijk, soms voor altijd.
Hieronder kunt u lezen wanneer autorijden en varen wel is toegestaan
en wanneer niet. Ook vindt u de richtlijnen voor het aanvragen van
een rijbewijs.
Na implantatie van een lCD geldt een observatieperiode van twee
maanden. Tijdens deze periode geldt er ongeschiktheid voor rijden.
Na twee maanden komt u op lCD-controle bij de ICD-technicus en
aansluitend op controle bij de cardioloog of physician assistant.
De cardioloog of physician assistant kan u, afhankelijk van uw
persoonlijke situatie, voor maximaal vijf jaar rijbevoegd verklaren.
In welke gevallen is autorijden toegestaan?
Twee maanden na implantatie van een lCD is autorijden toegestaan,
mits de wond genezen is en u goedgekeurd (rijbevoegd verklaard)
wordt door de cardioloog of physician assistant. In dit geval moet u
een nieuw rijbewijs aanvragen en op uw rijbewijs komt een code te
staan:
• code 100: rijbewijzen A, B, BE voor privégebruik, woon- en
werkverkeer

• code 101: privégebruik én beroepsmatig besturen van een auto voor
maximaal vier uur per dag
Na vervanging van een lCD mag u meteen weer autorijden, mits de
wond is genezen.
In welke gevallen is autorijden tijdelijk (voor twee maanden)
niet toegestaan?
• Na een terechte shock van de lCD.
• Na een onterechte shock van de lCD, vanaf het moment dat de lCD
opnieuw geprogrammeerd is.
• Na vervanging of bijplaatsen van een van de elektrodes.
• Na vervanging van de batterij van de lCD én elektroden. U moet in
dit geval opnieuw uw rijbewijs aanvragen.
Wanneer is autorijden nooit toegestaan?
• De rijgeschiktheid geldt niet voor het groot rijbewijs (C-D-CE-DE).
Rijden op vrachtwagens blijft verboden voor lCD-dragers.
• Het besturen van een auto voor het beroepsmatig vervoeren van
personen blijft verboden (zoals taxi- en buschauffeur).
• Voor mensen met ernstig hartfalen (NYHA-klasse 3 of 4) geldt een
algeheel rijverbod, voor ieder rijbewijs.
Is varen toegestaan?
Bij de zeevaart en ook op de binnenvaart waarvoor het Groot
vaarbewijs of Rijnpatent is vereist, zijn het dragen van een lCD
en ernstig hartfalen een reden voor blijvende afkeuring. Een iets
soepelere regeling geldt voor het klein vaarbewijs dat nodig is voor
de pleziervaart en specifieke kleine beroepsvaart. Deze zijn voor
lCD-dragers toegestaan vanaf zes maanden na de implantatie, op
voorwaarde dat er niet vaker dan één keer in de twee jaar een shock
wordt afgegeven en het duidelijk is dat het apparaat niet kan worden
21

22
beïnvloed door elektromagnetische straling (dit kan door de ICD-firma
worden gecheckt).
Is rijden op een brommobiel toegestaan?
Als uw cardioloog en/of het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen
(CBR) u medisch niet geschikt acht voor het besturen van een auto, zou
u – in overleg met uw cardioloog – kunnen bekijken of het mogelijk is
van een brommobiel gebruik te maken. Hiervoor heeft u nodig:
• of een geldig Nederlands rijbewijs, afgegeven na 1oktober 2006
• of een geldig Nederlands rijbewijs voor de categorie A of B,
afgegeven voor 1oktober 2006
• of een bromfietsrijbewijs voor de categorie AM.
Richtlijnen voor het aanvragen van een rijbewijs voor
ICD-dragers
Na de eerste implantatie van de lCD en in geval van vervanging van
de lCD en vervanging van de elektroden moet u een nieuw rijbewijs
aanvragen volgens een van de onderstaande procedures.
Aanvragen rijbewijs voor privégebruik, code 100
Voor het aanvragen van een nieuw rijbewijs heeft u nodig:
• een ‘Eigen verklaring’, af te halen op het gemeentehuis van uw
woonplaats
• het keuringsrapport, op te maken en te ondertekenen door uw
cardioloog
• een kopie van een geldig identiteitsbewijs
• als u 70 jaar of ouder bent: een apart model ‘Eigen verklaring’,
ingevuld door een (huis)arts na een kleine medische keuring.
U stuurt deze drie (of vier) formulieren op naar het regiokantoor
(Overijssel, Gelderland en Flevoland) van het CBR:

CBR Regio Oost
Postbus 4046
6803 EA Arnhem
Na enkele weken ontvangt u van het CBR een verklaring met
toestemming om een motorvoertuig te besturen voor een bepaalde
termijn.
Met deze verklaring van het CBR, een kleurenpasfoto, uw oude rijbewijs
en uw identiteitsbewijs kunt u naar het gemeentehuis om een
nieuw rijbewijs (A, B of BE) te kopen, voorzien van code 100. Het nieuwe
rijbewijs bevat ook de categorie AM: dit houdt in dat dit rijbewijs ook
geschikt is voor het besturen van een brommobiel, (bromfiets, snorfiets
en spartamet). Het duurt meestal vijf werkdagen voordat het nieuwe
rijbewijs klaar is.
Aanvragen rijbewijs voor beperkt beroepsmatig gebruik, code 101
Als u beroepsmatig een voertuig bestuurt, kunt u een aanvraag doen
om voor maximaal vier uur per dag uw rijbewijs terug te krijgen. Dit
geldt niet voor het personenvervoer en groot rijbewijs; daarvoor krijgt
u geen toestemming met een lCD.
Voor het aanvragen van een nieuw rijbewijs heeft u nodig:
• een ‘Eigen verklaring’, af te halen op het gemeentehuis van uw
woonplaats
• een werkgeversverklaring, te downloaden via www.stin.nl
• naam en adres van uw cardioloog en uw ziekenhuis.
N.B. Een keuringsrapport hoeft in dit geval niet te worden ingevuld
door de cardioloog omdat de keuringsarts zelf contact opneemt met
uw cardioloog.
23

24
Deze drie verklaringen stuurt u op naar:
Hoofd Medische Zaken van het CBR
Postbus 3014
2280 GA Rijswijk.
Als u geschikt wordt bevonden, krijgt u van het CBR een verklaring
van rijgeschiktheid. Met deze verklaring, een kleurenpasfoto, uw oude
rijbewijs en uw identiteitsbewijs kunt u naar het gemeentehuis om
een nieuw rijbewijs te kopen met een vermelding van code 101.
De kosten voor de ‘Eigen verklaring’ en voor de aanschaf van een nieuw
rijbewijs zijn voor uw eigen rekening.
Rijbevoegdheid na een shock van uw ICD
Mocht uw ICD een shock afgeven (terecht of onterecht), dan geldt
vanaf dat moment opnieuw een observatieperiode van twee maanden
en ongeschiktheid voor het besturen van een motorvoertuig, tenzij
anders wordt bepaald door uw arts. In zo’n geval hoeft u na de
observatieperiode niet opnieuw een nieuw rijbewijs aan te vragen en
bovenstaande procedure te doorlopen.
Aansprakelijkheid bij ongeval
Bovenstaande regels zijn wettelijk vastgesteld. Het niet-houden
aan deze regels kan bij een ongeval met de auto grote financiële en
juridische gevolgen hebben voor de ICD-drager. U wordt dan ook met
klem geadviseerd zich aan deze wettelijke regels te houden.
5039 / 0511

www.isala.nl