door hier te klikken - Exodus Huissen

September 1944
Door nazi Duitsers wordt een gezin van huis en haard
verdreven weken zwerven ze onder oorlogsgeweld
door de Betuwe, Achterhoek en de Veluwe en vinden
dan een rustpunt aan de oevers van de Zuiderzee. De
belevenissen van een 11 jarige jongen en het weerzien
met zijn bescherm engel.
Auteur: Jan Kleberg sr
Boekontwerp: Jan Kleberg jr
2

Vispoort Elburg
3

Met dit boekje wil ik de geschiedenis van deze
bewogen maanden in ere houden en er voor
zorgen dat deze niet in vergetelheid raakt.
Ik ben de Familie Zwep nog steeds dankbaar
voor de gastvrijheid en de wijze lessen die ik
mocht ontvangen tijdens mijn verblijf in de
evacuatie periode 1944-1945 .
Maart 2009
Jan Kleberg.
De brug gezien vanaf ons huis.
4

Arnhem, zondag 17 september 1944
Op zondagmorgen bevonden vader en mijn oudste
broer Ton zich op de bovenste verdieping van het
PGEM gebouw aan het Nachtegaalpad in Arnhem.
Hier persten zij op dat moment op clandestiene wijze
olie uit koolzaad. Het persen van olie uit koolzaad was
noodzakelijk geworden,daar er een ernstig tekort aan
voedsel was ontstaan. Op de meter afdeling van de
PGEM* te Arnhem had men het initiatief genomen dat
het personeel van de buitendienst voedsel aan zou
voeren daar die over vervoer beschikte en relaties in
de Betuwe. Dus werd er ook koolzaad aangevoerd.
Deze producten werden aangevoerd in oude olie
schakelaars. Dit om de landwachters die controle
hielden op het clandestien vervoeren van
gerantsoeneerde levensmiddelen te om zeilen .Om
koolzaad tot olie te verwerken was een oude
wasmachine om gebouwd. Op de aandrijving van de
wringer werd de wals aan gesloten na het pletten van
het zaad kwam het in een pers welke regelmatig
aangedraaid moest worden. De olie werd verzameld
en gezeefd. Wat overbleef was pulp wat een
uitstekend varkensvoer bleek te zijn. Dit brachten we
naar een stadsboerderij in Arnhem.
Aan deze activiteit kwam plotseling een einde toen
mijn broer vader waarschuwde dat op het dak van het
tegenover gelegen gebouw enkele Duitse soldaten
stonden. In eerste instantie dachten zij natuurlijk dat
het om hun clandestiene oliepers ging, maar al snel
5

kwamen zij erachter dat de Duitsers hun aandacht
geheel gericht hadden op de overkomende
vliegtuigen. Nog onwetend van de reeds aangevangen
luchtlanding bij Oosterbeek, haastten zij zich per fiets
naar huis. Onze woning was gelegen aan de
Sleedoornlaan te Arnhem - Zuid. Al snel werd bij ons
in de buurt het gerucht verspreid dat de Rijnbrug zou
worden opgeblazen. Dit hadden wij in mei 1940 al
eerder meegemaakt. Vader trof meteen allerlei
voorbereidingen. Hij verstevigde de trap met
matrassen en vulde de badkuip met drinkwater. Vanaf
dat moment verbleven wij steeds in de kelder. Met
uitzondering van mijn zus Riek die op het balkon
verbleef vanwaar zij uitzicht had op de Rijndijk en drie
luchtafweerkanonnen die daar stonden opgesteld.
Ze kwam regelmatig naar de kelder om ons op de
hoogte te houden van wat er buiten gebeurde. Zo
kwam zij op een bepaald moment vertellen dat de
kanonnen met lichtspoormunitie op de grote kerk
schoten. Dinsdag 19 september 1944 werd er met
geweerkolven op onze voordeur geramd en kregen wij
van de Duitsers te horen dat wij onmiddellijk ons huis
moesten verlaten. Snel werd er wat kleding en
persoonlijke bezittingen in de kinderwagen van onze
tweeling gestopt . Het probleem was echter dat er
overal om ons heen werd gevochten. Wij konden de
Rijnbrug niet over dus was onze enige optie de
Betuwe in te trekken. Vader besloot dat wij naar het
zuidelijker gelegen Elden zouden gaan. De tocht ging
door de weilanden met diepe sloten. Vader en Ton
(mijn oudste broer) stonden tot hun middel in het
6

water en hielpen ons naar de overkant. In Elden
vonden we onderdak bij de Familie Rutten in de
Klapstraat. Wij werden ondergebracht in een schuur.
De schuur werd echter gedeeld met een fokstier met
een grote ring in zijn neus. Van slapen kwam dus
niets. Ook hier waren wij niet veilig. Door de landing
van de Poolse parachutisten bij Driel werd de
Klapstraat door de Duitsers terverdediging ingericht.
Er werden Duitse soldaten gelegerd op de deel van de
boerderij. Na een hevige explosie in Elst, dit bleek
later een munitietrein te zijn, vertrokken onze
gastgevers, de familie Rutten, naar Huissen en konden
wij over de boerderij beschikken.
De boerderij van de familie Rutte in de klapstraat te
Elden
Op de deel van de boerderij zag ik de eerste Poolse
bevrijder. Deze parachutist was vermoedelijk naast de
7

droppings zone terechtgekomen en werd op de deel
ondervraagd door een Duitse officier.
Vader en dhr. Leenaarts gingen samen naar het
transformatorhuisje bij de molen en telefoneerden
daar via de telefoonlijn van de PGEM met de centrale
in Nijmegen dat reeds bevrijd was.
Het transformatorhuisje in Elden
Een collega PGEM’er* verbond hen door met een
Nederlandse verbindingsofficier. Deze officier
adviseerde hen zo ver als mogelijk van de weg Elst -
Arnhem weg te gaan. Na nog gegevens uit gewisseld
te hebben over de opstelling van een zwaar stuk
geschut dat opgesteld stond bij de molen, zijn wij
direct richting Huissen gegaan.(het stuk geschut werd
twee uur later uitgeschakeld. Of de informatie die
8

vader door gegeven heeft daar toe bij gedragen heeft
is niet bekend.) * Provinciale Geldersche Electriciteits Mij
-
De molen in Elden waar het geschut stond opgesteld.
9

De tocht naar Huissen verliep verder zonder
problemen. De eerste stop was bij de familie Jansen.
Dhr. Jansen was ook een PGEM collega van vader. Na
wat te hebben gerust, trokken wij naar Angere. Wij
kregen daar onderdak bij de Familie Derksen. Deze
familie woonde op een grote boerderij met de naam
Moyland en ook hier werden wij heel gastvrij
ontvangen. Dit ondanks het feit dat er al meer
evacues aanwezig waren. In de boerderij was een
grote aardappelenkelder waarvan de bodem bedekt
was met stro. Voor iedereen was hier een slaapplaats
ingericht. In eerste instantie verbleven wij alleen ’s
nachts in de kelder maar toen de Duitsers vertelden
dat de Tommy’s in de boomgaard waren geweest,
moesten we er ook overdag in blijven. Bij ons vertrek
uit Arnhem-Zuid hadden mijn ouders te weinig kleding
voor onze tweeling mee genomen. Zij waren in de
veronderstelling dat ons vertrek maar van korte duur
zou zijn. Zonder het tegen mijn ouders te vertellen
ging broer Ton terug naar onze woning. Dit was een
gevaarlijke onderneming daar het een soort
niemandsland was en zowel de Engelse als de Duitsers
op alles schoten wat daar bewoog. Maar de kennis
van de polder en de baggergaten waar hij altijd
stroopte, moet hem goed van pas zijn gekomen. Hij
bracht dan ook de zo noodzakelijke kleding voor de
tweeling mee. Een ander hachelijk avontuur beleefde
Ton toen hij bij familie van onze gastheer die aan de
10

Rijndijk woonde op bezoek was. Plotseling werd de
boerderij door geallieerde vliegtuigen aangevallen en
volledig vernietigd. Alle bewoners bevonden zich op
dat ogenblik in een grote kelder. Geen van hen heeft
het overleefd. Ton stond op het punt weg te gaan en
had zijn fiets tegen een hooiberg staan. Dat is zijn
redding geweest. Toen hij weer bij ons in de kelder
kwam was hij de eerste uren niet in staat ook maar
een woord uit te brengen. Deze traumatische ervaring
heeft hem nog jaren lang parten gespeeld. Af en toe
ging ik naar de zolder waar de Duitsers een
waarnemingspost hadden ingericht en waar altijd
iemand met een verrekijker aanwezig was. Soms
mocht ik van de Duitse waarnemer door een
verrekijker naar de verkennende Engelsen kijken.
Toen ik hem vroeg waarom ze niet op de Engelse
schoten, antwoordde hij lachend dat die dan terug
zouden schieten. Toen vader mij kwam ophalen, gaf
hij ons een zak koffiebonen. De zak van ongeveer 5 kg
werd snel in de kinderwagen verstopt. Het is later
vaak als ruilmiddel gebruikt. Toen in de hierop
volgende nacht gewonde soldaten werden
binnengebracht, die verzorgd moesten worden en er
een baby werd geboren,* werd het ons te benauwd.
Eigenlijk wilden wij wel weg.* de baby in 1990
ontmoet.
De doorslag van ons vertrek.
Toen er een radiowagen op de deel werd
geplaatst,zag vader onmiddellijk het gevaar er van
11

in,hij was radioamateur en zei: Deze radiowagen
peilen de Engelse zo uit. Het wordt hier te gevaarlijk.
We moeten proberen de Rijn over te komen bij
Pannerden.
Het fort Pannerden
De weg naar Pannerden zat vol met bomkraters en er
stonden uitgebrande voertuigen langs de weg.
Waarschijnlijk waren deze voertuigen ten prooi
gevallen aan geallieerde jagers. Ik herinner mij nog dat
alle bewoners in dit gebied al gevlucht waren. Het was
er beangstigend stil en er was veel glasschade lege
huizen met gordijnen die naar buiten wapperden.
Soms zagen wij een eenzame koe die al dagen niet
gemolken was. Mijn broer Ton wist daar wel raad mee
en dus hadden we verse melk voor onze tweeling. De
tocht naar Pannerden verliep verder zonder veel
problemen. De Duitser hadden bij Pannerden een veer
12

in gebruik en vader vroeg aan een van de soldaten of
we overgezet konden worden. Deze soldaat vertelde
hem dat als de jabo’s van de Engelsen weg waren zij
ons over zouden zetten. Dat het veer al eens was
aangevallen, bleek uit de op de kant liggende boten
waarin veel kogelgaten zaten. We moesten achter de
dijk in dekking gaan. Het duurde uren voordat wij in
het donker door de Duitsers werden overgezet.
Tijdens het overzetten kreeg ik van een wat oudere
Duitse soldaat een snee brood en een stuk worst. Hij
vroeg vader waar wij vandaan kwamen en vertelde
ons dat hij voor de oorlog schipper op een rijnaak was
geweest en regelmatig in Arnhem was geweest. De
overtocht verliep zonder problemen en vader wilde
voor de nacht onderdak zien te vinden bij een voor
hem bekende boer in Angerlo. De boerderij werd snel
gevonden. Dit was maar goed ook want iedereen was
bekaf. We kregen een paardenstal tot onze
beschikking en de boer zorgde er voor dat wij
paardendekens kregen. Moeder kon gebruik maken
van de keuken waar zij ook de tweeling kon
verzorgen. De boerin zorgde voor warm water en de
tweeling kon zelfs in bad, wat na veertien dagen geen
overbodige luxe was.
Op de boerderij waren ook Duitse soldaten van
vermoedelijk een artillerie-eenheid gelegerd. Zij
beschikten over veel paarden en de boer had vader al
gewaarschuwd dat de Duitsers stallen wilde vorderen
voor hun paarden maar voorlopig hadden wij
onderdak voor de nacht. Ik kan het me niet
13

herinneren maar mijn moeder vertelde mij dat ‘s
nachts de ratten over onze benen hadden gelopen.
De voorspelling van onze gastheer kwam uit. De
Duitsers vorderden de stal voor hun paarden en wij
moesten de volgende morgen weer vertrekken.
Dat was een tegenvaller voor ons omdat vader het liefst zo
dicht mogelijk bij Arnhem wilde blijven. De volgende plaats
die wij aan deden was Zevenaar. Hier had vader weer een
adres waar wij terecht konden. Onderweg, bij het passeren
van een elektriciteit huisje van de PGEM, belde vader met
dhr. Reinte in Westervoort. Hij wilde informatie zien te
krijgen over de situatie aldaar, maar dit leverde niets
positiefs op en dus trokken wij verder richting Zevenaar.
Een hachelijk moment was er toen Engelse jagers laag
overkwamen. De bemanning van een kleine Duitse leger
auto die ons even daar voor was gepasseerd zocht dekking
in de berm en gebaarde ons dat ook te doen. De jagers
kwamen gelukkig niet terug. De verdere tocht naar
Zevenaar verliep zonder problemen. Bij aankomst in
Zevenaar werden wij door het rode kruis opgevangen en
naar een school verwezen. Vader wilde dit niet en wij
gingen direct door naar de steenfabriek van de familie
Kruitwagen, waar wij met open armen werden ontvangen.
14

De steenfabriek de Panoven te Zevenaar
Wij kregen een plaats toegewezen in één van de
ovenkamers. Het was er heerlijk warm en met zijn
dikke muren was het een veilige schuilplaats. Dit
kwam goed uit omdat op het naast de fabriek gelegen
sportveld afweergeschut stond opgesteld. Ik heb
gezien dat, toen een aangeschoten bommenwerper
laag overkwam, de Duitsers schoten uit alle macht op
dit toestel. Een jongen, genaamd Jaques Tebbenhof,
raakte gewond. Hij kreeg een scherf in zijn rug. Door
een Duitse “sanitater”* werd hij van de scherf in zijn
rug verlost. Wij bleven een week in de steenfabriek.
Duitse soldaten visten met handgranaten in de klei
gaten en wij mochten de vissen dan uit het water
halen, die brachten we naar het woonhuis waar ze
lekker werden bereid. Na een week kregen we
opdracht van het Rode Kruis om naar Dieren te gaan.
Voor vertrek werd in de smederij onze fietskar nog
gerepareerd. Via Doesburg trokken wij verder. Ook
hier stond een ontvangst comité klaar maar mijn
ouders, bang voor ziekten en ongedierte wilde niets
weten van grootschalige opvang. Mijn ouders wilden
zo snel mogelijk via Dieren naar Apeldoorn gaan. Het
grootste probleem was echter de schipbrug bij
Doesburg. Deze brug was permanent in gebruik voor
troepen aan- en afvoer. Voor burgerverkeer was er
geen ruimte.
Duitse hospitaal soldaat
15

De schipbrug bij Doesburg
Na uren wachten konden wij eindelijk de rivier over.
Dieren was onze eerste stop. Omdat het ondertussen
donker was geworden, hebben wij in de directe
omgeving van het NS station, waarschijnlijk in een
wachtlokaal van de Gelders tramwegen overnacht. De
volgende morgen zijn wij richting Apeldoorn
getrokken. Vlak bij het kanaal van Apeldoorn naar
Dieren klopten mijn ouders aan bij een boerderij.
Een boer deed open en riep meteen dat wij
goddelozen weg moesten gaan, omdat wij het onheil
zelf over ons hadden afgeroepen. Vader, tot het
uiterste gedreven, maakte de boer op hardhandige
wijze duidelijk hoe de situatie was. De boer schrok zo
van vader dat hij zonder zijn klompen de boomgaard
in rende. De boerin die het op een afstandje had gade
geslagen koos eieren voor haar geld en stelde direct
haar keuken tot onze beschikking. Uiteindelijk
16

hebben we daar ook nog gegeten. Langs het kanaal
vervolgden wij onze tocht richting Apeldoorn.
Onderweg weg kwamen wij grote groepen mannen
tegen die bij razzia’s in Apeldoorn waren opgepakt. Zij
zouden worden tewerkgesteld aan de IJssellinie. Dit
hield in dat zij moesten meehelpen met het graven
van loopgraven en tankgrachten. Plotseling stapte er
een man uit deze stoet en schaarde zich aan de zijde
van mijn zuster die achter de kinderwagen van onze
tweeling liep. Deze man is zonder een woord te
zeggen met ons mee teruggelopen naar Apeldoorn.
Op deze manier is hij de dans ontsprongen om aan de
IJssellinie te moeten werken (achteraf denk ik dat hij
een groot risico heeft genomen, zowel voor zichzelf
als voor ons gezin). Het was zaterdagavond toen wij
aankwamen in Apeldoorn. Mijn vader bracht ons
direct naar het districtkantoor van de PGEM. Als
ambtenaar van dat bedrijf beschikte hij over een
moedersleutel waarmee alle PGEM gebouwen konden
worden geopend. In het weekend dat wij in Apeldoorn
waren, hadden wij geluk. In het gebouw bevond zich
een demonstratie-ruimte voor keukenapparatuur en
een proefopstelling van een badkamer.
17

De demonstratie keuken in Apeldoorn.
Ik kan mij nog herinneren dat er in die tijd de autobussen
van de GTW waren voorzien van het opschrift:
“ KOOKT ELECTRISCH”
Vader belde met een collega, dhr. Wind uit
Apeldoorn. Deze bezorgde ons brood, eieren en melk
die direct in de demonstratiekeuken door mijn
moeder konden worden bereid. Ook de badkamer
werd direct in gebruik genomen. Wij hebben geslapen
op stoelen in een vergaderzaal en op zondag kregen
wij bezoek van één van de directieleden. Deze ging
voor ons op zoek gaan naar onderdak. Wij hadden op
maandagochtend, bij binnenkomst van het personeel
veel bekijks. Al snel kwam het directielid met een
oplossing voor onze huisvesting. De PGEM had in de
18

omgeving van Elburg iemand nodig die beslissingen
kon en mocht nemen. Het had iets te maken met
stroomleveranties via de centrale in Zwolle en
Zutphen, maar precies weet ik het niet meer.
Door bemiddeling van de PGEM werden wij per paard
en wagen naar Elburg vervoerd . De waarnemend
burgemeester was van onze komst op de hoogte
gesteld en wij werden tijdelijk ondergebracht bij de
familie Hup, één van de lokale slagers. Later werden
wij gesplitst. Mijn zuster kwam bij slager Hoeven en
mijn oudste broer kwam bij de familie Ten Have
terecht. Ik had al snel problemen met slager Hup en
werd min of meer de deur gewezen. Toen maar door
naar de familie Ten Have waar mijn broer onderdak
had gekregen. Bij gebrek aan ruimte sliep ik samen
met mijn broer in een eenpersoons bedstee. Toen
boer Zwep dit te horen kreeg, besloot hij mij onderdak
te verschaffen. Mij ouders kregen al vrij snel de
praktijkruimte van een gevluchte NSB tandarts
toegewezen. Zij betrokken een kamer waar genoeg
ruimte was voor mijn ouders en de tweeling.
In het midden stond een grote potkachel met daar
boven op een noodkacheltje. De woning moest
worden gedeeld met de familie Rottier,uit
Oosterbeek, die ook had moeten vluchten. (nu is het
pand ingericht als stadsmuseum)
19

De tijdelijk verblijfplaats van mijn ouders
en onze tweeling.
Om het kacheltje te laten branden ging ik iedere dag
sprekkies* zoeken op de wallen. Daar kookte mijn
moeder dan op. Mijn verblijf bij de familie Zwep was
als een verhaal uit een jongensboek. Met de zoon van
de boer, Gard Willem, deed ik van alles. Paarden naar
de wei brengen en ophalen, met een echte dorsvlegel
graan dorsen op de deel, koeien melken. Voor een 11
jarige jongen was het een geweldige tijd. Ook de
dochter Grada was als een engel voor mij zij bakte
weitebrood en als het vers uit de oven kwam riep ze
mij voor een weite plakkie met eigen gekarnde
roomboter. Bij gebrek aan koffie bonen roosterde
Grada rogge daar werd dan surrogaatkoffie van gezet
dat rook dan naar gebrande pindaas. Ook toverde
Grada van suikerbieten een heerlijke stroop. In de pap
en op brood was dat een heerlijke traktatie
20

De Honden Kar
De familie Ten Have beschikte over een hondenkar,
die getrokken werd door een grote zwarte hond.
De hondenkar
Op een zeker moment verzocht Rijnier Ten Have mij of
ik de hond op wilde halen, die een hok had in een stal
vlakbij het slachthuis. In de stal deed ik de hond zijn
riem om en wilde hem meenemen. De hond had
blijkbaar geen zin. Hij viel me aan, eerst deed hij een
poging mij in mijn zij te bijten, door kon hij kennelijk
geen houwvast krijgen, toen beet hij in mijn arm. Met
een diepe wond die hevig begon te bloeden, ben ik
naar de Krommesteeg gerend waar Grada(de dochter
van boer Zwep, en eigenlijk een soort tweede moeder
voor) mij op ving. Ze bracht me onmiddellijk naar de
dokter. De dokter hechtte de wond en tot de dag van
vandaag is nog altijd een litteken te zien op mijn arm.
21

Toen al mijn vriendjes tijdens Sintmaarten een
foekepot hadden en lampions en ik niets, holde Gard-
Willem voor mij een voederbiet uit en tekende er met
zijn zakmes een botter op, deed er een theelichtje in
en ik had de mooiste lampion.
De Sigarenmaker
Door dat er een groot tekort was aan rookwaren en
deze alleen maar op de bon verkrijgbaar waren, kwam
opa Zwep op het idee om een eigen tabaksplantage te
beginnen. De geoogste bladeren hingen aan lange
waslijnen op de hooizolder te drogen . Het verwerken
van de gedroogde bladeren tot sigaren was niet een
eenvoudig. Een ondergedoken sigarenmaker uit
Kampen bracht uitkomst. De sigarenmaker kwam
regelmatig de bladeren bekijken. Hij rolde de
gedroogde bladeren tot sigaren en deed de sigaren
daarna in een houten persmal. De mal zorgde er voor
dat de sigaren de juiste vorm kregen. Als hulpje mocht
Ik uit de bladeren de harde stengels verwijderen .
Wanneer de sigaren klaar waren, stak opa Zwep er
altijd eentje op en mijn vader kwam dan met
regelmaat een sigaartje roken met opa Zwep.
22

De stadsboerderij van de familie Zwep
Naar de Kerk en naar school
Zondags gingen wij naar de kerk. Als jongen uit een
buitenkerkelijk gezin was dat wel wennen.
Bij thuiskomst nam opa Zwep mij altijd even apart. Hij
wilde duidelijk even weten of ik wel iets had
meegekregen van de preek. In het begin begreep ik er
niet veel van, maar na verloop van tijd kreeg ik er
steeds meer van mee. Wat ik niet zo leuk vond was
mijn bezoek aan de Van Kinsbergenschool. Ik maakte
er wel veel vrienden. Ik kan mij onder andere Jan
Ottens en de jongens van Zadelhof nog herinneren. De
vader van Jan Ottens had meerdere bakkerijen. Het
naar school gaan duurde niet lang. De school werd
door de Duitsers gevorderd en er werden Duitse
soldaten in gelegerd.
23

Hazen
Vaak zwierf ik met Ard Hup langs de oevers van de
Zuiderzee. Wij dreven met zijn hond de hazen het
water in en vingen ze vervolgens. De Hazen werden
door ons mee naar huis genomen waar slager Hup er
wel raad mee wist.
DE EB 51
Ik ben ook regelmatig met de schipper van de botter
EB51, hij woonde tegenover slager Hup, mee op
visvangst geweest. Het was s`nachts wel erg koud. Ik
sliep dan onder een jas in het vooronder op de
visnetten. Als ze de netten ging halen riepen ze me
zodat ik kon zien wat er werd binnen gehaald. De
schipper moest van de Duitsers binnen een bepaald
gebied blijven maar op de plekken waar we niet
mochten komen zat de meeste vis. Het was de kunst
om op het randje van het gebied te gaan vissen, wat
met de aanwezigheid van de Duitsers soms best wel
spannend was. Ter controle op de visserij voeren er
s`nachts Duitse patrouilleboten. Ze riepen je aan en je
moest bekend maken wie je was. Ook voerde we
haast geen verlichting. Zelfs bij het binnen halen van
de netten gebeurde dat met een afgeschermde olie
lamp. Dit waren onvergetelijke ervaringen. Vaak was
ik in de omgeving van de haven. Ik wachtte daar dan
op de binnenkomst van de botters. Met andere
jongens stonden we dan op het havenhoofd de
botters op te wachten. Bij gunstige wind stak de giek
ver buiten de boot uit en wij sprongen dan vanaf de
dam op de giek en zeilde zo mee naar de haven. Bij
24

het uitladen van de vangst kreeg ik dan wel eens een
maaltje vis mee, waar ik mijn moeder mee kon
verrassen. Aan het einde van de Krommesteeg was
boven in een pand een naaiatelier gevestigd. De jonge
dames die daar werkte vroegen mij om melk.
Vervolgens vroeg ik aan opoe Zwep of ik de dames
melk mocht brengen. Dit mocht. Ik gebruikte de melk
als ruilmiddel en vroeg of ze voor mij een overal
konden maken. Dit was geen probleem. De maat werd
genomen en twee dagen later had ik een overal. Ik
heb daar nog heel wat keren melk gebracht .(na later
bleek, werkten daar Joodse meisjes die in Elburg
ondergedoken waren).
Nieuwe Klompen
In het voorjaar van 1945 waren mijn schoenen
dusdanig versleten dat schoenmaker Smit deze niet
meer kon herstellen. Nieuwe schoenen waren niet te
krijgen. Vader nam mij mee naar een klompen maker,
dhr. Reuring in Oostendorp. Deze maakte voor mij
een paar klompen op maat. Tot lang na de bevrijding
liep ik op klompen. Voor een jongen uit de stad die
nog nooit op klompen had gelopen was dit wel een
ervaring.
25

De werkplaats van de klompenmaker in Oostendorp
Duitse waarnemingspost.
De Duitse bezetting van Elburg bestond uit een
waarnemingspost bij het zonnebad op de havendam
deze maakte deel uit van een groot
luchtverdedigingssysteem Diogenes* genaamd. In het
burgemeestershuis had zich een detachement van de
veldgendarmerie gevestigd. Dit detachement stond
onderleiding van de majoor Lehmann. Op een
gegeven moment ontbood hij mijn vader en vertelde
hem dat hij op de hoogte was van de ondergrondse
activiteiten op het landgoed Putten. Hij merkte op dat
hij niet langer kon instaan voor het uitlekken van deze
informatie naar de Sicherheidsdienst in Apeldoorn.
Nadat mijn vader de ondergrondse had geïnformeerd
en belastend materiaal was veiliggesteld werd er een
inval in huize Putten gedaan. Er werden een aantal
arrestaties verricht en een aantal mensen werden
26

afgevoerd. Ook Jaap Zwep, werkzaam als
bedrijfsleider op Huize-Putten werd gearresteerd. Wij
bleven in angstige spanning achter. Gelukkig keerde
Jaap na de bevrijding ongedeerd terug. Het verzet in
Elburg was goed georganiseerd. Ook het regelmatig
binnen brengen van bemanningsleden die met hun
bommenwerpers in de Zuiderzee waren verongelukt,
vormden in die tijd het gesprek van de dag.
Er was een netwerk tussen de dorpen en
neergeschoten geallieerde piloten konden snel onder
dak worden gebracht. Ik kan mij herinneren dat er
ondergedoken piloten bij boer Zwep op de deel
waren die probeerde te helpen met het melken van
de koeien. Dit konden zij niet en om hun gestuntel
hebben wij vreselijk moeten lachen. Het regelmatig
overkomen van V1 -raketten was beangstigend. Op de
meest onverwachte momenten sloeg er één in met
een harde knal. Je wist nooit waar ze terecht zouden
komen. Heel Elburg werd opgeschrikt toen er vijf
mensen werden gefusilleerd. Zij werden op een
ochtend door vissermannen in de haven gevonden.
Later bleek dat de GESTAPO uit Apeldoorn de mensen
had gefusilleerd.
27

Hongersnood in het westen van ons land
Door de heersende hongersnood in het westen van
ons land, waren er veel mensen op zoek naar voedsel.
Zij moesten steeds verder van huis zoeken.Op de fiets
en met kinderwagens gingen ze op pad.Er was wel wat
opvang voor de nacht geregel maar die lag ver buiten
de stad in de melkfabriek dus klopte ze vaak aan bij de
stads boerderijen. Deze mensen waren soms dagen
onderweg,het gebeurde dan ook dat de
hilde(hooizolder) boven de koeien vol lag met
trekkers. Die daar onder paarden dekens lekker warm
konden slapen. S,morgens maakte Grada dan een
grote pan roggepap klaar. Op de deel stond dan een
grote houten tafel waar aan werd gegeten en was het
best een gezellige boel. Bij vertrek kregen de mensen
vaak wat ook nog wat te eten voor onderweg mee.
Toen oma Zwep een keer een aantal trekkers had
door gestuurd en opa Zwep dit te horen kreeg rende
hij op zijn sokken ze achterna en op de hoek bij bakker
Otten had hij ze ingehaald en bracht ze mee naar de
boerderij en zij hier wordt niemand de deur gewezen.
Ik weet nog dat de volgende dag bij het lezen uit de
Bijbel hij een tekst aanhaalde die daar betrekking op
had. Deze vorm van naastenliefde is mij altijd bij
gebleven.
28

De bevrijding
Omstreeks 19 april 1945 deed het gerucht de ronde
dat Arnhem en Apeldoorn en zelfs Harderwijk bevrijd
waren. Op deze dag ging mijn zuster op de fiets met
een zak graan achterop naar een molenaar in
Oostendorp. Tot haar verbazing bevond zich op de
hoogte van de melkfabriek een Canadese
verkenningseenheid. Een van hen toonde haar een
kaart en vroegen haar waar nog Duitsers waren. Zij
vertelde de Canadezen dat de Duitse bezetting was
vertrokken.
Zij is toen, met de zak ongemalen graan achterop de
fiets, de Canadezen voorgegaan en heeft hen Elburg
binnengeleid. Elburg is bevrijd zonder dat er een schot
is gelost.
29

De korenmolen in Oostendorp
Hier werd ons graan gemalen
30

De foto hier boven toont de pantservoertuigen van
het Carlt & York regiment ondersteund door het B
eskadron van het 12 e Canadese gepantserde
regiment. Zij maakten deel uit van de 1 e Canadeese
Infanterie divisie, de Red Patch Devels van Generaal
Foster. Het tijdelijk hoofdkwartier (HQ) van het
regiment was gevestigd in het hotel het scheepje in
Elburg. De dag na de bevrijding van Elburg zijn een
aantal buffalo’s (amfibische voertuigen) via het
zonnebad richting Kampen gegaan.
31

De terugkeer naar Arnhem
Na de bevrijding van Elburg wilde mijn ouders weer zo
snel mogelijk terug naar Arnhem. Terug naar huis!
met de hoop dat het huis er nog zou zijn.
Vader en mijn zus Riek vertrokken per fiets naar
Arnhem. Na een rit van ongeveer 50 km bereikten zij
een verlaten geruïneerde, verboden stad. Omdat het
verboden gebied was werden zij naar een gebouw aan
de Velperweg gestuurd, waar zij een vergunning
konden halen om in de stad toegelaten te worden.
Dat mijn vader zich kon legitimeren als PGEM
medewerker gaf de doorslag, hij kreeg een vergunning
en kon de stad in. Via de noodbrug bij de oude haven
konden zij door de ruïnes naar Arnhem zuid waar vlak
naast de Rijnbrug ons huis lag. Zij troffen een ravage
aan. Alle ruiten lagen er uit en in het dak was een
granaat ingeslagen. Ook hadden de geallieerde
bruggen - bouwers het huis ingericht als kantine. Er
stond in de woonkamer een biljart, afkomstig uit hotel
Zuid. Van ons meubilair was niet veel over, het
meeste was verdwenen.* De vloer was op diverse
plaatsen opengebroken. Waarschijnlijk zijn er mensen
op zoek geweest naar verborgen kostbaarheden. Onze
kat had onze 8 maanden afwezigheid overleefd. Hij
miste een stuk van zijn staart en was erg schuw en
kwam alleen nog maar bij mijn zus. Hij had ons huis
tijdens onze afwezigheid redelijk vrijgehouden van
ongedierte. Hel wemelde namelijk overal van de
ratten, behalve in ons huis. Vader en zus maakte het
32

huis schoon en enigszins bewoonbaar en vertrokken
daarna weer richting Elburg. Onze terugreis naar
Arnhem ging per veewagen. Geregeld door PGEM
collega’s van vader. De wagen vervoerden meerdere
evacués die op diverse plaatsen in Arnhem moesten
worden afgezet. Wij waren de laatste. Ik had een
plaatsje gevonden op een reservewiel en kon vanaf dit
plekje naar buiten kijken. Een groot probleem was de
waterleiding. Water werd aangevoerd door de
Canadese, door middel van waterwagens. Deze
wagens reden door de straten en iedereen kon er zijn
emmers laten vullen. Ook kregen wij regelmatig soep
en kaakjes en eierpoeder verstrekt. Van het water en
de eierpoeder kon je dan eieren bakken. De rest van
het voedsel bleef nog geruime tijd op de bon.
De noodbrug bij het Roemonsplein
33

De familie weer thuis. Foto gemaakt kort na de
bevrijding.
Na thuiskomst waren wij weer de eerste bewoners
van de straat. Door vader werd mij direct verteld dat
ik de tuin niet uit mocht omdat er overal niet
geëxplodeerde munitie lag. Dit klopte. Ik ging toch
vaak op zoek naar wapentuig en verzamelde dit in de
schuur. Ik had o.a. munitie wapens (Stengun en een
Luger). Met de Stengun hebben wij in de
uiterwaarden achter de dijk geschoten. Ook hebben
wij een stel rookpotten aangestoken. De rook die deze
potten verspreidde was zo dicht dat de gehele Noord -
Zuid verbinding stil stond.
34

*Van ons meubileer was niets veel over,maar gelukkig
was er in het westen van ons land een grote inzameling
gehouden voor wat betreft meubels en serviesgoed onder
de naam HARK.* In Arnhem zuid was in het
gymnastieklokaal van school 7 een verdeel punt in gericht
van deze goederen. Ook wij hebben daar onze stoelen en
tafels van gekregen.*HARK HULP AAN RODE KRUIS.
Voor mijn eigen veilligheid naar tante
Toen een school vriendje van mij zichzelf met een mijn
had opgeblazen vond vader het beter dat ik tijdelijk
naar mijn tante in Velzen-Noord zou gaan.
Met een bus die wekelijks bouwvakkers van Beverwijk
naar Arnhem en terug vervoerde, werd ik naar Velzen
-Noord gestuurd. Na een lange rit stapte ik uit op de
Velzer pont. Mijn tante en oom, die een melkhandel
hadden, woonden daar maar een paar honderd meter
vandaan. Mijn oom vertelde mij bij aankomst direct
dat ik hem mooi kon helpen in de zaak. De eerste
dagen was dat best wel leuk. Maar na een paar dagen
was ik het slepen met de manden gevuld met flessen
melk zat. Ik wilde weer naar huis. Op de bouwvakkers
bus wachten duurde mij te lang. Dus vroeg ik aan
iedere vrachtwagenchauffeur die de pont op ging
waar hij heen ging.
35

De Velzerpont
Na een tijdje had ik beet. Er ging er één richting
Doetinchem. In eerste instantie wilde de chauffeur mij
niet meenemen, maar toen er gezamenlijke kennissen
bleken te zijn (de fam. Vinkenborg) mocht ik onder het
zeil in de laadbak meerijden. Op het Velperplein in
Arnhem werd ik afgezet. Moeder was stom verbaasd
toen ik zo snel weer voor de deur stond. Via de
telefoon van de dokter belde mijn moeder met mijn
tante om haar te vertelen dat ik weer thuis was. Mijn
tante had mij vermoedelijk door haar drukke
werkzaamheden in de zaak nog niet gemist. Ik
beloofde beterschap en mocht thuis blijven
Een vreemde transactie
Op een zeker moment bezorgde de post ons een
envelop met een aanzienlijk geld bedrag. Een ons
onbekende boer uit de omgeving van Elburg was de
36

afzender. Deze envelop bevatte 16 briefjes van 100
gulden een kapitaal in die tijd. Of vader die maar even
wilde inleveren bij de geld sanering. Dat het geld bij
een bank is ingeleverd daar van heb ik het bewijs later
gevonden. Maar de juiste afloop van deze transactie is
mij niet bekend.
Weer aan het werk
Al snel na onze thuiskomst kreeg mijn vader het
verzoek om zich te melden op het hoofdkantoor van
de PGEM. Hier moesten plannen worden gemaakt
voor de wederopbouw van het elektriciteitnet. Het
eerste wat mijn vader deed was naar de steenfabriek
Meinerswijk te gaan. Hier had hij namelijk in 1944, in
overleg met de eigenaar zijn dienstauto verstopt.
Deze auto was verstopt in een tas (stapel) ongebakken
stenen. Na het open van de tas stenen kwam de Ford
tevoorschijn. Na het vervangen van de accu en heel
lang duwen bleek dat alle slangen en de startmotor
vervangen moesten worden. Dat was een groot
probleem omdat reserve onderdelen niet te krijgen
waren. De slinger bracht uitkomst. Als mijn vader ‘s
morgens naar zijn werk ging duwde wij hem met z’n
allen aan. Als de Ford eenmaal had gereden was een
slag aan de slinger voldoende om hem weer te
starten. Samen met zijn Ford was mijn vader één van
de PGEM’ers die direct na de oorlog de elektriciteit in
Arnhem maar ook in de rest van Gelderland hebben
hersteld.
37

De Hazelaarstraat. Deze straat liep achter ons huis in
Arnhem-zuid. De woningen in deze straat waren
allemaal verwoest.
Geraadpleegde bronnen: personen en instellingen.
Report.no 39Historical section(GS) Army head
Quarters Operation of 1 e Cdn Corps in north-west
Europa 15 mar-5 may 1945’
E.H.Brongers
Gelders Archief Arnhem
Synagoche Sjoelenburg Elburg
38

Steenfabriek-de Panoven Zevenaar
Gedenkboek PGEM 1940-1955
Personen:
Mw. Sellis-Zwep Elburg
Fam. Reinte Westervoort
Fam. Westering Elburg
Dhr. W. Norel Elburg
De uitgave is financieel mogelijk gemaakt door de
firma Bronckhorst lastechniek te Harderwijk
Drukwerk: PROSON Ermelo.
39