Bestemmingsplan Buitengebied Wymbritseradiel ... - ISZF

gelt in belangrijke mate de bevolkingsdichtheid en -spreiding tijdens de late
middeleeuwen, maar ook de daarmee samenhangende economische ontwikkeling.
Zo zijn veel buitenplaatsen onder andere te vinden op de kwelderwallen
langs de Middelzee. Onder een buitenplaats wordt verstaan: een landhuis met
bijgebouwen en toebehoren in een formele aanleg of in een landschapspark,
waarin huis en park een ondeelbaar geheel vormen.
Verdwenen sluizen
Sluizen, of zijlen, zijn kunstmatige waterlozingspunten en punten voor watertoevoer.
De bouw ervan hing samen met het afsluiten van gebieden van het
boezem- of zeewater door middel van dijken. De Friese boezem is aanvankelijk
waarschijnlijk één stelsel geweest van met elkaar in verbinding staande wateren,
maar vanaf de late middeleeuwen begon men scheidingen aan te brengen
door middel van sluizen en werd de boezem in kleinere boezems verdeeld. Er
worden drie verschillende typen sluizen onderscheiden, waarvan er twee typen
voorkwamen in de gemeente Wymbritseradiel, te weten de kokersluis of pomp
en de zijl of uitwateringssluis. Alle op de landschapskaart aangegeven sluizen
zijn thans verdwenen.
De passage van water door barrières als dijken heeft de aanleg van kunstwerken
noodzakelijk gemaakt. De oudste vorm daarvan is de zogeheten pomp of
kokersluis geweest. Deze sluis bestaat uit een beweegbare klep in een houten
koker, die zich bij hoge waterstanden buiten het bedijkte gebied door de druk
van het water automatisch afsloot.
Uitwateringssluizen dienen om boezemwater te lozen op de zee. De belangrijkste
uitwateringssluizen lagen langs de kust.
Tolhuizen
Het is in de 19 de eeuw, en gedeeltelijk in de periode daarvoor, dat op een
groot aantal interlokale wegen tol wordt geheven. Dit vond plaats om de kosten
van de aanleg, het onderhoud en het garanderen van de veiligheid op
(vaar-)wegen te kunnen bekostigen. Wegen waren verdeeld in tracés die werden
begrensd door een tolboom of tolhek bij een tolhuis (tolgaarderwoning).
Voor de passage van personen en goederen diende de tol te worden afgedragen
aan de tolgaarder. De bijbehorende tolhuizen hebben een kenmerkende Tvormige
plattegrond, waarbij de uitbouw haaks op de weg door de zijramen
zicht bood op het naderend verkeer. De tolwegen verdwenen geleidelijk aan
met de invoering van de wegenbelasting in 1927. Een aantal van de karakteristieke
tolhuizen is echter blijven staan. Op verschillende plaatsen in de gemeente
worden nu nog voormalige tolhuizen aangetroffen, zoals op de wegen
nabij Heeg, Hommerts, Nijland, Scharnegoutum en Woudsend.
Verlaten kerkhof
In de gemeente ligt tussen Hommerts en Uitwellingerga een verlaten kerkhof.
Tevens is nabij Oudega een verlaten kerkhof gelegen, dat ook wel het ‘Joadsk
Tsjerkhôf’ (Joods Kerkhof) wordt genoemd. Op enkele honderden meters hier-
285.00.00.01.04.toe - Bestemmingsplan Buitengebied Wymbritseradiel - 31 augustus 2010
KOKERSLUIS OF POMP
ZIJL OF UITWATERINGS-
SLUIS
17