download pdf - Vlaams Instituut voor de Zee

GIDSENBOND - BRUGGE

VERENIGING VAN OFFICIEEL GEDIPLOMEERDE
GIDSEN (v. z. w.) BRUGGE
HET VLAAMSE
20

INHOUD
I. Vorming van de Kustvlakte
1. De Overstroming
2. Verdwijning van de Inhammen
II. De Wateringen
1. Hun Ontstaan 5
2. Het Weiik van de Wateringen
6
III. De Kust
3. De Moeren
1. Beweging van die Kust
2. De Havens van de Vlaamse Kus*. . . . . 9
I. Het Ewin
A. Ontstaan van de Havens •
B. Verzanding van bet Zwin . . . . 12
II. De Haven van Oostende
Hl. De Haven van Nieuwipoort . . . . 17
IV. De moderne Havens : Blankenberge en Zeebrugge 19
IV. Het huidige 1®
1. De Scheepvaart in vroegere tijden . . . . 19
2. Ontstaan van het huidig Wetft-Vl. Waterwegennet . 21
Aanhangsel : De oude Bestuurlijke Indelingen
BRONNEN
ILLUSTRATIES
1. De Vlaamse Kust dn de X* eeuw volgens R. Blanohard 10
2. Het Zwin in de XTEP eeuw . . . . 1 3
3 .Oostende in de XVIe eeuw volgens J. Van Deventer . 15
4. De Haven van Nieuwpoort 18
5. Het Waterwegennet van het noorden va n West-VI. 22
3
4
5
9
y
1 1
1 4
24

HET VLAAMSE POLDERLAND
EN DE KUST
HISTORISCH " GEOGRAPHISCHE SCHETS
I. _ VORMING VAN DE KUSTVLAKTE.
I. — De Overstroming.
Onze kust is onderhevig geweest aan overstromingen, veroorzaakt
door het verhogen van de zeespiegel. Nu nog schijnt
deze laatste op de kust een twintigtal centimeter te verhogen per
eeuw.
De oorspronkelijke fihailweg van onze rivieren ligt op 20 tot
30 meter onder de huidige bedding. Wat bewijst dat de zee onze
streek vroeger overstroomd heeft en door alluviale afzettingen
weerom heeft opgehoogd. Deze oudste overstroming noemt men
de Flandriaan^e transgressie. In deze transgressie stroomde het
water binnen Jangs de benedenloop van de rivieren. Met de tijd
vormde zich een strandwal tussen kaap BLanc-Nez en de Friese
kust, waarin zich nog enkele inlhammen bevoinden Achter de
niieuwe strandwal vormden zich slikken en schorren, en de inhammen
verdwenen.
Tot het einde van de lilde eeuw lagen De Panne en Oostende
enkele kilometers in het binnenland. Onze kuststreek was toen
reeds bewoond, want in de turflaag die gevormd werd door een
accumulatie van p'anten, en die door enkele meters polderkle!
bedekt is. vindt men Romeinse munten, waarvan de jongste dagtekenen
uit het einde van de lilde eeuw.
In de IV e eeuw was er opnieuw ean verhoging van de zeespiegel
en werd de kustvlakte weerom overstroomd, nu door de
Duinkerkiaanse transgressie die ons Polderland gevormd heeft en
aan onze kustvlakte haar huidig uitzicht gaf.
Het Noorden van West-Vlaanderen wordt ingedeeld volgens
het uitzicht van de streek in het Blote, waar bijna geen bomen
staan, en het Houtla n A
Het. Blote is de kleistreek of Polderland, het H o u 11 a n d
daarentegen is de zandstreek.
De poldergrond werd door de zee aangespoeld gedurende
de Duinkerkiaanse transgressie, die duurde van de V e tot de VII"
eeuw.
Het waterpeil van deze overstroming was niet zeer hoog.

Zekere plaatsen die 2 tot 3 meter boven de zeespiegel liggen
liepen nooit onder water, onder meer te De Panne. Tweemaal
per dag kwam de Vloed de kustvlakte bedekken, om daarna opnieuw
weg te stromen. Er waren delen die enkel bij hoog getij
(springtij) overspoeld werden.
Hier en daar had de zee geulen gegraven, waarlangs het
water terugvloeide. De zee stroomde binnen tot ver in de golf
van de Ijzer, waar er slechts één eilandje boven water bleef,
ten, oosten van Loo. Rond Gistel vormde ze een diepe inham ;
aan de ingang er van lag het eiland Zevekote. Deze eilanden
kan men nu nog op het eerste gezicht herkennen aan het rijk boomgewas,
dat afsteekt bij het omliggend gebied.
Vanaf het midden van de VU' eeuw, vermelden de akten
van de abdijen van St-Bertinus en St-Omaars en van St-Pieter
en St-Baafs te Gent de eerste bewoonde plaatsen in het polderland.
Rond 695 wordt een kerk gebouwd op het eiland Wulpen,
dat ten noord-oosten van Knokke lag, en nu in zee verdwenen
is. Aardenburg wordt vermeld in 707, Dudzele in 839, Lampernisse
in 875 en Veurne rond 860.
Heel de kustvlakte was drooggeiliopen rond het midden van
de X* eeuw, want voor het eerst na 950 worden talrijke plaatsnamen
vermeld : o.m. Loo in 944 en Leffinge in 988.
Er bleven echter grote inihammen bestaan. De eerste inham
lag ten zuiden van Duinkerke en draaide oostwaarts tot aan de
Moeren op de Frans-Be'lgisohe grens ; de tweede inham was de
brede monding van de Ijzer tot boven Diiksmuide ; de Sincfal,
later « Zwin » genaamd, was de derde inham, die zich uitstrekte
tussen Brugge, Damme, Lapscheure en Knokke.
2. — Verdwijning van de inhammen.
De inham van Duinikerke verdween in de XII" eeuw, de
Moeren hieven evenwel bestaan, maar waren van de zee afgesneden.
De IJzermonding werd ingepolderd en was weldra nog slechts
een kleine kreek. In 1294 werd de monding van de Ijzer, ten
westen van Nieuwpoort afgesloten door de sluis van Nieuwendamme.
Ook het Zwin verdween ; van de oorspronkelijke inham
hieven slechts twee waterlopen over, die beide in de monding
van het Zwin uitdiepen ; eerst het Oude Zwin dat van Brugge
over Koolkerke recht naar het Hazegras te Knokke vloeide, en
het eigenlijke Zwin, dat van Damme naar Sluis stroomde.

Uitzicht van de Kustvlakte na het verdwijnen der inhammen.
Nadat de inhammen verdwenen waren, bleef de kustvlakte
buiten het bereik van de zee. De binnenwateren werden door de
natuurlijke waterwegen naar de zee gevoerd.
De handboeken voor aardrijkskunde leren meestal, dat West-
Vlaanderen tot twee stroomgebieden behoort : namelijk dit van
de Ijzer en dit van de Schelde, Dit is echter verkeerd. In West-
Vlaanderen hebben we drie stroomgebieden : de Ijzer, het Zwin
en de Schelde. Het Zwin is verdwenen, en het water van het
Zwingebied wordt nu naar de zee afgeleid door de vaart
Brugge-Oostende, het Blankenbergs vaartje en de Schipdonken
Leopoldvaarten.
De IJ z e r komt uit Frankrijk, loopt naar het oosten ; aan
het fort « de Knokke » ontvangt hij de Ieperlee die van het zuiden
komt, en loopt dan in noordelijke richting. Te Diksmuide ontvangt
hij de Handzamebeek, en ten westen van Nieuwpoort, de Venepe
die van Veurne komt.
Een andere rivier, de Leet, kwam van Oudenburg, volgde
de latere vaart Brugge-Oostende tot aan Speien te St-Andries,
en liep dan noordwaarts, over Meetkerke, naar Blankenberge en
de zee. Later werd de Leet verbonden met het Oude Zwin aan
de Speipoort te Brugge, en met de Ijzer, langs de Leet van
Nieuwendamme ; vandaar de nanm Ieperleet.
De R e i e kwam van Eegem, ontving te Oostkamp eerst de
Waardamme, die van Koolskamp kwam, en dan de Zuidleie die
van Hansbeke kwam ; te Brugge ontving ze de Kerkebeek die
van Torhout kwam. Te Brugge verdeelde de Reie zich in twee
armen, de ene was het Oude Zwin dat over Koolkerke recht
naar het Hazegras stroomde, de andere arm liep naar Damme,
waar hij in het Zwin uitmondde dat over Sluis naar de Noordzee
vloeide.
Een laatste waterloop, de T e s t e r c c p, liep achter de
duinen van Lombardsijde naar Oostende, waar hij in de zee uitmondde.
Hij ontleende zijn naam aan de kuststrook tussen Westende
en Oostende, die genoemd werd Testcrrccp of
« westelijke reep. ». De waterloop zelf kreeg in de XVII 6 eeuw,
zijn huidige naam van « Albertusleed
I. — Hun ontstaan.
II. — DE WATERINGEN.
In de Kustvlakte kon al het regenwater niet wegstromen omdat
de streek te vlak was. Het water van het Houtiand kwam
ook naar de Kustvlakte gevloeid, en veroorzaakte er over-

stromingen. Het water van de verste landerijen moest wegvloeien
over de percelen die er vóór lagen. Ieder eigenaar op zijn eigen
kon de afwatering van zijn land niet verzekeren, maar de
eigenaars van een heel gebied, samen verenigd, konden de algemene
afwatering doorvoeren, door het aanleggen en onderhouden van
waterwegen en sluizen.
De Wateringen ontstonden van zohaast de kustvlakte
droogldep. Jn het begin waren het private verenigingen die niet
onderworpen waren aan het toezidht van de vorst. Dit duurde
echter niet lang, want het groot belang van de goede afwatering
was een staatszaak ; de wateringen werden onder het gezag van
de graaf geplaatst, die toezicht oefende op hun werken.
Een charter van Filips van de Elzas van 1184 stelde de
monniken van de Duinenabdij te Koksijde aan tot toeziditers
van de grote sluis van Veurne-Ambacht.
Een Watering was dus een vereniging van de grondeigenaars
of inge^nden uit een bepaald gebied ; ze bestond uit een
vergadering van de grote eigenaars, die over de belangen van de
watering moest beslissen en een uitvoerende commissie, die voor
het uitvoeren van de onderhoudswerken zorgde.
In de Watering van Blankenberge, waren de eigenaars van
ten minste vijftig geme^ften, lid van de vergadering ; in de
Noordwatering van Veurne bestond de vergadering sledhts uit
de vier abten van het Veurne-Ambacht, die er de grootste
grondbezitters waren, namelijk de abten van Duinen, Veurne,
Loo en Eversam-Stavele.
De Uitvoerende commissie van, de Watering van Blankenberge
bestond uit een kanunnik van St-Donaas, een lid van het Brugse
stadsbestuur en twee grote eigenaars uit het Brugse Vrije. Deze
commissie benoemde de ambtenaars van de watering : de dijkgraven,
die belast waren met het toezicht van grachten, wegen
en sluizen, alsook de ontvangers.
Om de eeriheid in de uitvoering van de werken te verzekeren,
belastte de graaf van Vlaanderen een zijner ambtenaars, de
watergraaf van Vlaanderen, met het toezicht over de werken.
De watergraaf besliste de geschillen der wateringen ondereen, en
zorgde er voor dat de nodige werken uitgevoerd werden.
De wateringen zijn een van de weinige middeleeuwse
instellingen die de Franse omwenteling overleefd hebben
2. — Het werk van de Wateringen.
Het eerste werk van de Wateringen was het opwerpen van
dijken langs de natuurlijke waterwegen, om te beletten dat het
water, dat uit het Houtland naar de zee stroomde, overstromingen

zou veroorzaken in de kustvlakte. Daarna werd gezorgd voor de
afwatering van de kustvlakte zelf. Ieder eigenaar moest zorgen
voor de graöhten op zijn grond, terwijl de watering brede kanalen
graafde, voorzien van sluizen, die het water uit de grachten
opnamen.
De 'kanalen deed men eerst uitmonden in de bestaande
waterlopen en waterwegen. Dit duurde edhter niet lang, want
weldra ontstonden er geschillen tussen de dienst van de
scheepvaart en de wateringen. De binnenscheepvaart nam een
grote uitbreiding en de diepgang van de schepen vermeerderde.
Na geweldige regens moesten de zeesluizen ten dienste van de
wateringen opengesteld worden ; er ontstonden geweldige
stromingen in de waterwegen, die het waterpeil merkelijk deden
dalen, en gevaar opleverden voor de schepen.
Om verdere storingen van de scheepvaart te vermijden, werd
in de XVIII e en XIX C eeuw, nevens de bevaarbare waterwegen,
een onafhankelijk net van afleidingsvaarten gegraven, die
gewoonlijk langs de vaarten lopen, en er het water opnemen van
de afleidingskanaaltjes, die vroeger in de sdheepsvaartwegen
liepen. De verbinding tussen beide netten bleef behouden door
kleine sluisdeuren, om 's zomers aan de afleidingsvaarten drinkwater
te leveren voor het vee in de weiden.
Zo werd in de watering van Blarikeniberge, een nieuwe
afleidingsvaart gegraven van Strooien Haan te Houtave, naar
de haven van Oostende. Deze waterloop, de N o o r d e e, loopt
langs den steenweg van Strooien Haan naar Oostende. Hij
voert al het water van het Blankenbergs vaartje rechtstreeks
naar de zee, dat vroeger te Meetkerke in de vaart Brugge-Oostende
liep.
Zuilke werken konden gemakkelijk uitgevoerd worden in de
kustvlakte, omdat de waterlopen er geen hélling hebben ; men
veranderde eenvoudig de richting van de loop van het water.
De afleidingsvaartjes te Knokke, Westkapelle en Oostkerke, die
vroeger naar het oosten liepen, om in het Zwin uit te monden,
lopen nu westwaarts naar de Leopoldvaart.
De nieuwe afleidingsvaarten storten hun wateren rechtstreeks
In zee door eigen sluizen. Te Nieuwpoort bestonden vroeger drie
sluizen, om de bevaarbare waterwegen, die tevens het overtollige
water uit het binnenland afvoerden, met de zee te verbinden. Nu
bestaan er zes sluizen. Nevens iedere bevaarbare waterweg
kwam er een afleidingsvaart. Het waterpeil van deze zes sluizen
verschilt van 4,05 m. boven nul in de rfas schendalevaart, tot
2,39 m. in de kreek van Nieuwendamme.

3. — Dc Moeren.
In het binnenland bleven er nog grote oppervlakten onder
water, namelijk de Grote Mocre op dc huidige Frans-Belgisdhe
grens, de Moere van Gistel en de Moere te Meetkerke.
De Grote Moere ligt één meter onider de zeespiegel.
Al het water van de omstreken stroomde er heen, en in de winter
besloeg ze soms een oppervlakte van 5.000 hectaren. In 1617
werd voor het eerst de drooglegging er van ondernomen door
ingenieur Cobergher. Hij liet een dijk rond de Moere aanleggen,
en er nevens een gracht, de Ringsloot, die veel 'hoger lag dan de
Moere. De Ringsloot werd in verbinding gesteld met de haven
van Duinkerke door een afleidingskanaal. Op de dijk van, de
Moere bouwde hij 20 windmolens, die het water uit de Moere
in de Ringsloot pompten. In 1624 ïag de Grote Moere droog.
Iedermaal Duinkerke gevaar liep belegerd te worden, werd de
Moere onder water gezet door middel van zeewater. Ze bleef
onder water van 1646 tot 1752 en van 1793 tot 1826. Nevens
de windmolens is er nu ook een stoomgemaal, dat bij windstilte
het water in de Ringsloot pompt. In 1944 werd de Grote Moere
opnieuw onder water gezet.
De Moere van Gistel, die niet zo laag gelegen
is, werd reeds in de middeleeuwen drooggelegd door het graven
van grachten en van de Moerdijk vaart. Deze moere gaf haar
naam aan de gemeente Moere, en heet nu nog Moere Blote in
tegenstelling met het omliggende Houtland.
De Moere te Meetkerke ligt 50 centimeter
onder de zeespiegel. Ze werd slechts in 1623 droogglegd, toen
de watering van de Moere in Meetkerke ingericht werd. Daar
ook wordt het water in een hogerliggende gracht gepompt, die
in verbinding staat met de vaart van Brugge-Oostenae.
Op de Nederlands-Belgische grens hadden de lage landen
ook veel moeite met de waterafvoer, sedert het verdwijnen van
het Zwin en van de oude Braakman. De waterafleiding
gebeurde over Nederlands gebied, en zo konden de Hollanders
heel deze streek onder water zetten in 1830. In 1842 werd de
hand gelegd aan een afwateringskanaal langs de Nederlandse
grens, van Boechoute naar Heist, de Leopoldvaart, die al het
overtollige water van de Belgische grensstreek naar de zee voert.

1. — Beweging van de Kust.
III. — DE KUST.
Sedert het einde van de overstroming in de VII e eeuw, is de
kust niet onveranderd gebleven.
Tussen Duinkerke en de Schelde wint de zee veld. Ze gaat
achteruit tussen kaap Blanc-Nez en Duinkerke. Er is nog een
tijdelijke aangroei van de kust tussen Koksijde en De
Panne. De Duitse betonnen schuiloorden die onder de oorlog
in 1913 op de duinen stonden te Knokke, lagen tien jaar later
reeds op het strand ; de duinen waarop ze gebouwd waren
spoelden weg.
Het dorp Walravensijde, waaruit het huidige Raversijde
ontstaan is, verdween gedeeltelijk in zee in de XVI* eeuw.
O.-L.-Vrouw-teu-Streep te Mariakerke, verging in 1334. Heel
het oudste stadsgebied van Oostende verdween in zee, van de
XII e tot de XVII* eeuw. De huidige zeedijk te Oostende, ligt op
de zuidergrens van dit gebied, en vormt nu de noordergrens van
de nieuwe stad. Scharphout, de oudste kerk van Blankenberge,
verdween in zee in 1334. Ten noorden van Heist verdween het
dorp Koudekerke. Wat verder, te Cadzand, is de kust sedert de
XII® eeuw 1.500 meter achteruit geslagen, daar verdween het
eiland Wulpen.
Om de kust tegen de zee te beschermen, werden overal tussen
Knokke en Nieuwpoort g o l f b r e k e r s aangelegd. De
eerste golfbreker werd te Wenduine gebouwd in 1604.
Later werden de duinen op de gevaarlijkste plaatsen
beschermd door machtige stenen dijken. In 1921
werd gedurende een storm de dijk tussen Duinbergen en Knokke
ingebeukt, en vervangen door een nieuwe dijk die achter de
duinen aangelegd werd.
Door het graven van de haven van Zeebrugge, sttoomt het
zand van de kust vóór Heist naar de havengeul, waardoor de
verzanding van de haven veroorzaakt wordt. Op de kust te
Heist moet men ieder winter nieuw zand aanbrengen.
2. — De Havens van de Vlaamse Kust.
Langs de Westvlaamse kust bestonden vroeger drie
natuurlijke havens. Het Zwin, Oostende en Nieuwpoort. Enkel
deze laatste haven is blijven bestaan, de twee andere zijn verdwenen.
De huidige havens van Oostende, Blankenberge en Zeebrugge
zijn kunstmatig gebouwd.

I. — HET ZWIN.
A. — Ontstaan van de Havens.
1 De stad Brugge was vroeger een van de grootste
handelscentra van de Middeleeuwse wereld, dank zij het Zwin.
Het Zwin kwam niet tot aan Brugge, maar slechts tot aan
Damme. Het was ook zo breed niet als men gewoonllijk aanneemt.
De oudste dijken liggen duizend meter uit elkaar, deze
van de XIII* en XIV" eeuw van 200 tot 300 meter. Tussen
deze dijken vloeide geen brede stroom, zoals de Schelde vóór
Antwerpen ; bij laag water was het slechts een smal waterloopje
dat tussen de ondiepten kronkelde, zoals men liet nog kan zien
op de zestiende-eeuwse kaart van Lanceloot Blondeel uit het
Brugse stadsarchief.
Van Damme stroomde het Zwin naar Sluis, daar verdeelde
het zich in twee armen rond het eiland Cadzand ; de westerarm,
die nu nog de Nederlands-Belgische grens vormt, wierp zich in
de Noordzee aan de Peerdemarktbanlk ; de oostelijke arm aan het
Zwartegat, waar in 1802 een deel van de Zwartepolder overstroomd
werd, en nog niet teruggewonnen werd op de zee
De eerste verbinding var> Brugge met de zee geschiedde
langs het Oude Zwin, een tamelijk smaftle rivier, die liep
langs de huidige steenweg van Koolkerke, reclht naar de monding
van het eigenllijke Zwin, bij het Hazegras.
Deze verbinding met de zee Jdet waarsdhijnlijk te wensen
over, want rond 1180 zien we dat een andere weg gekozen werd,
namelijk de Reie tussen Brugge en Damme, en verder het Zwin.
dat ten oosten van de huidige vaart Brugge-Sluis liep, en waarvan
men nog de dijken kan zien bij de brug van Oostkerke, op
de plaats waar de vroegere stad Monikerede lag.
2. Van zohaast de stad Damme gesticht was, kwam
geen enkeÜ zeeschip meer naar Brugge, want te Damme lag er
een overdekte zeesluis, waaronder slechts schepen zonder masten
konden doorvaren. Damme was de Brugse voorhaven, waar
de zeeschepen hun waren overlaadden op schuiten. Te Damme
lag ook de monding van de Lieve, het kanaal dat rond 126C
tussen Gent en Damme gegraven was.
3. Langs het Zwin werden andere stadjes gesticht waar de
zeeschepen insgelijks hun waren konden overiladen in schuiten,
namelijk Monikerede gesticht in 1220, nu het zuidoostelijk
deel van de gemeente Oostkerke ; H o e k e, door de Duitsers

gesticht rond 1250 ; St.-A nna-ter-Muiden ontstaan
rond 1200.
Geen enkele van deze havens bezat kaaien, de zeeschepen
werden op het droge gezet, en de schuiten kwamen er langs
liggen.
B. — Verzanding van het Zwin.
Het Zwin verzandde, en men beschikte toen nog over geen
gerief om de verzanding doelmatig te bestrijden ; daardoor komt
het dat, op het einde van de XIV" eeuw, Suis dc plaats van
Damme ingenomen had als voorhaven van Brugge.
Brugge heeft alles in 't werk gesteld om de verzanding te
keer te gaan.
Rond 1350 werd er een spuidok (bassin de chasse) aangelegd
in het moeras de « Zeuge », ten westen van Damme Bij hoogwater
werd het zeewater in het dok gelaten, met de ebbe werd
dit -water afgelaten om het zand weg te spoelen dat de v*oed in
de bedding van het Zwin had laten zinken.
Om nog meer water uit het binnenband naar het Zwin te
brengen, bekwam Brugge de toelating van Graaf Lodewijk van
Male, om de Zuidleie, een rivier die van Aal'ter naar de Reie
stroomde, door te trekken ten zuiden van Deinze, van waar het
overtollige water van de Leie naar het Zwin zou gebracht worden.
Maar de stad Gent belette de uitvoering van de werken in 1379,
door de opstand der Witte Kaproenen.
In de XV e eeuw begon de monding van het Zwin te verzanden.
De hertog van Boergondië gaf de toelating om de polder
van het Zwartegat, die de oostelijke monding afsloot, te openen
ten einde een dubbeV stroming teweeg te brengen, die bij laag tij
het zand zou wegspoelen ; deze dubbele stroming deed de verzanding
nog toenemen, en in 1486 werd de Zwartegatpolder opnieuw
ingedijkt.
In 1515 traahtte men nogmaa's een dubbele stroming te verwekken
door het kanaal van Oostburg, dat de Westerschelde
zou verbinden met het Zwin. Het was een nieuwe teleurstelling.
Rond 1550 liet Brugge een zeekanaal van.20 meter breedte
graven, ten westen van het Zwin, tussen Damme en Sluis.
Later, in 1564. werd dit kanaal doorgetrokken van af Monike*
rede over Koolkerke tot Brugge. Het vak tussen Damme en
Monikerede werd door een dijk afgesloten. Om van Sluis naat
Damme te varen, moest men een omweg maken over Brugge.
Al deze kostelijke werken werden nutteloos in 1604, toen
de prins van Oranje voorgoed Sluis innam, en de Noord-
Nederlanders het Zwin gesloten hielden.

Het Zwin in de XIII" eeuw met de kanalen van 1550 en 1564,
de latere dijken en de huidige kust.
I. Oosterarm van het Zwin.
II. — Westerarm van het Zwin.
A. — Huidige zeedijk van 1872.
B. — Dijk van 1863.
C. — /Huidige duinen.
De stippellijn duidt de Belgisch-Nederlandse grens aan.

In 1810 liet Napoleon, door Spaanse krijgsgevangenen, de
huidige vaart van Brugge naar Sluis graven, die later zou doorgetrokken
worden tot aan de Schelde te Breskens. Deze nieuwe
waterweg volgde 'het bed van de Reie tussen Brugge en Damme,
van daar werd hij rechtstreeks doorgetrokken tot over Oostkerke.
waar hij het bed van de oude vaart Damme-Sluis volgde tot aan
de huidige staatsgrens. Het was slechts in 1857 dat de nieuwe
waterweg doorgetrokken werd tot aan de haven van Sluis. Deze
haven was heel en al verzand en werd in 1863 van de zee afgesloten
door een dijk ; de haven werd de huidige Zwïnpoider.
In 1872 werd de haven van Retranchement op haar beurt
door een dijk afgesloten, om de Willem-Leopoldpoüder te
vormen. Van de monding van het Zwin blijft alleen nog de
kleine Zee'hondenplaat over.
Als men nu de tram neemt van Retranchement. rijdt men
door het Zwin van aan de oude sluis van het Hazeyras, waar
de weg door de vroegere zeedijk loopt, tot aan het Nederlands
douanekantoor.
Op deze plaats moest Napoleon, op 23 September 1811, zich
laten overzetten, toen hij van Oostende naar Breskens trok ; en
op 4 Oogst 1831 had daar een gevecht plaats tussen twee
Hoïïandse kanonneerboten, waarvan er één strandde, en de
Belgen, die de Hazegrassluis bewaakten.
II. — DE HAVEN VAN OOSTENDE.
Oostende ontstond aan de monding van het waterloopje
Testerep, dat van Lombartsijde kwam over Westen-de, Middelkerke
en Mariakerke. In het begin was de stad een gehucht van
het dorp O.-L.-Vrouw-ter-Streep (Mariakerke). In 1267 werd
Oostende door Margareta van Konstantlnopel tot stad verheven.
De Testerep kwam uit het westen en vloeide eerst ten
zuiden van Oostende, waar niu de zeestatie ligt ; van daar
Vloeide ze naar het noorden tot aan de oude vuurtoren, om
daarna naar het westen te stromen, waar nu de reedijk ligt ; ze
wierp zich in de zee ten noordwesten van de huidige kursaal.
De handels'kom die nu vóór de oude statie van Oostende-stad
ligt, werd in de zuidelijke arm van de Testerep gegraven.
Tussen de kursaal en de oude vuurtoren, llag de binnenfiaven.
Heel het oudste stadsgebied van Oostende lag vóór de binnenhaven,
eai is nu in zee verdwenen.
Vanaf 1334 had de stad geweldig te lijden van, de zee. De
kerk, die 150 meter vóór de huidige zeedijk lag, liep onder
water.
in 1394 mocht Oostende haar grondgebied in het zuiden
met 120 hectaren vergroten, achter de dijk die in 1390 door het

A. Oude stad.
OOSTENDE IN D E XVI» E E U W
volgens de kaart van Jacob van Deventer
1. Vroegere haveningang. — 2. Oude stad, nu in zee ver-
dwenen ; zuidwaarts daarvan : de oude binnenhaven.
3. Havenvliet. — 4. Nieuwe Oostendse Watergang, later de
St-Catharinakreek. — 5. Oude kerk. — 6. Nieuwe kerk.
7. Vierboete (oude vuurtoren). — 8. Havenvliet.
De zware lijnen duiden het huidige Oostende aan
B. Huidige stad.
I. Tegenwoordige haveningang. — II. Oude vuurtoren op de
zeedijk. — III. Dokken. — IV. Statie Oostende-Stad.
V. Wapenplaats en stadhuis. — VI. Kursaal. — VII. Leopold-
plaats. — VIII. Koninklijke villa. — IX. Leopo'.dpark. —
X. Oude vismijn. — XI. Zeestatie.
De zware lijn die loopt van n over VI naar VIII is de
huidige zeedijk.

Brugse Vrije opgeworpen was Deze dijk lag op de pldats waar
nu de Vain Iseghemilaan loopt.
In 1411, ten gevolge van zware stormen, moesten het stadhuis
en de halle afgebroken worden, ze werden heropgericht in
de nieuwe stad. Ieder jaar verdwenen er huizen in zee. In 1438
werd een nieuwe kerk gebouwd waar nu nog de St.-Pieters-en
Pauluskerk staat.
In 1443 werd de haven van Oostende verbonden met de
Ieperleet (die van Nieuwpoort naar Brugge liep) door een echt
kanaal dat later de r*aam kreeg van Ste-Catherinakreek. Dit
kanaal werd rechtstreeks verbonden met de zee, door de
Havenvliet, die in 1445 ten westen van de stad gegraven werd
van af de kursaal ; de huidige vijvers van het Leopoldpark zijn
een overblijfsel van de Havenvliet.
In 1469 bestond de oude stad nog uit twee grote en vier
kleine straten met 168 huizen. De oude kerk en het hospitaal
stonden toen op de zeedijk en waren bouwvallig.
Van 1601 tot 1604, belegerden de Spanjaards Oostende, die
in het bezit was van de Hollanders. Dit beleg heeft heel de
topografie van de stad veranderd. Om te beletten dat de
Spanjaards binnen de stad zouden komen langs de oostduinen,
namen de Hollanders deze duinen weg, de zee stroomde daarlangs
het land binnen, en vormde de geul, de huidige haveningang,
die de pilaats innam van de oude Keignaertsweg.
Oudenburg, Snaaskerke en Leffinge liepen onder water. De geul
werd verbonden met de zuidervesten van de stad (de huidige
handelskom)
Na 1605 werd de stad heropgebouwd. De oude haven ten
westen van de stad werd niet meer gebruikt, de nieuwe oostergeul
werd de haven. Wat er van de oudste stad overbleef, werd
afgebroken ; de zee kwam toen tot aan de huidige zeedijk.
In 1664-1669 werd de vaart Plasschendale-Oostende
gegraven en in 1672-1675 het sas van Slijkens gebouwd. De
versterkingen van de stad werden gevuld in 1782. Om de haven
voortdurend op peil te houden, moesten af en toe nieuwingedijkte
polders terug onder water gezet worden In 1721 werd de kreek
van Steene onder water gezet, ze blleef bestaan tot in de
XIX" eeuw ; de monding van de kreek werd tingenomen door de
uitbreiding van de haven rond het sas Slijkens (vlotkom en
houtkom),

III. — DE HAVEN VAN NIEUWPOORT.
Dc stad Nieuwpoort werd gebouwd aan de brede monding
van de Ijzer. Deze monding strekte zidh oorspronkelijk uit van
Westende tot Oostduinkerke. Vanaf Nieuwendamme liep de
Ijzer in twee takken naar de zee ; de noordertak vloeide langs
het oude Cnoc ; de zuidertak langs de oude duinen van Sandhove.
C n o c, dat gelegen was te Bamburg (ten zuid-oosten van
Lombardsijde), was het eerst bewoond. Rond 1130 verzandde de
noorderarm van de Ijzer, en de bevolking verhuisde naar
Sandhove op de zuiderarm ; daar werd de stad Nieuwpoort
gebouwd, die in 1163 stadsrechten ontving. Later, in 1248, ontving
Cnoc dezelfde vrijheden als Nieuwpoort, maar de bevolking die
er gebleven was verhuisde stilaan noordwaarts naar het huidige
Lombardsijde. In 1259 werd de stad onder het rechtsgebied van
Nieuwpoort gevoegd.
Aan de westzijde van de IJzermonding was een nieuw
vissersdorp ontstaan, niet ver van Oostduinkerke, te Groenendijk.
Het heette Nieuwerijde. Dit dorp was in 1246 insgelijks
onder het rechtsgebied van Nieuwpoort geplaatst.
De monding van de Ijzer is in de loop van de eeuwen
immer smaller geworden door het indijken van de polders en het
vooruitkomen van de duinen ; bij zover dat de monding nu nog
slechts bestaat uit een geul.
Te Nieuwpoort ontving de Ijzer eerst, bij Nieuwendamme,
de Leet, die in de Middeleeuwen doorgetrokken werd tot aan
de Leet van Brugge, te Oudenburg. Dan, ten westen van de stad,
de Langelis en de Venepe, die door de Ryole en de westsluis
in de haven liepen ; later werd ten oosten van de stad de Nieuwe
Ryole gegraven, waardoor deze drie waterwegen ook langs de
oostsluis in de zee konden vloeien
De Langelis ontstaat te Adinkerke en loopt over
Veurne, Wulpen, Koksijde en Oostduinkerke naar Nieuwpoort.
Rond 1640 werd het bed van de Langelis, tussen Nieuwpoort en
Wulpen, gebruikt voor het graven van de vaart Nieuwpoort-
Veurne.
De Venepe ontstaat te Veurne (oost) en loopt over
Booitshoeke naar Nieuwpoort ; het is de huidige Proostdijk- en
Koolhofvaart.
Na 1638 werd dc vaart Plasschendale-Nieuwpoort-Veurne-
Duinkerke gegraven, zoo had de stad Nieuwpoort drie waterwegen,
die in de haven uitmondden : de Ijzer, de vaart naar
Plasschendale en de vaart naar Veurne. In 1643 weid de Ijzer
rechtgetrokken tussen St. Joris en Nieuwpoort.
Deze drie waterwegen dienden zoowel voor de scheepvaart

ais voor de afwatering ; toen in de XVIII" eeuw de scheepvaart
een groter omvang nam, werd nevens ieder scheepvaartweg een
afleidingsvaart gegraven. Zoo komt het dat er te Nieuwpoort
zes sluizen in de haven uitmonden : de vaart van Veume, de
Kool'hofvaart, de Ijzer, de kreek van Nieuwendamme (oude
Ijzer), de vaart van Passchendale, en de Bamburgkreek (ook
genoemd : « Nieuw gedelf »).
i
IV. — MODERNE HAVENS.
De haven van Blankenberge die reeds in de
XVIII P eeuw aangevraagd werd, is gebouwd van 1862 tot 1873 ;
het is slechts een kleine schuilhaven voor vissers.
De haven van Zeebrugge werd op het einde
van de vorige eeuw aangelegd Ze bestaat uit een zeemuur,
waarachter de schepen kunnen aanleggen, en een zeekanaal
van tien kilometer naar Brugge, met kommen te Zeebrugge en
te Brugge.
IV. — HET HUIDIGE SCHEEPVAARTNET.
1. — De Scheepvaart in vroegere Tijden.
Zoals we boven schreven, had men in West-Vlaanderen geweldig
te strijden tegen het overtollige water. Van in de vroegste
tijden af, werden de waterlopen overal gebruikt voor het verkeer.
Dit verkeer te water in vroeger eeuwen, mogen we echter
niet overdrijven. Het schijnt ons de natuurlijkste zaak ter wereld,
dat de bevaarbare waterwegen heel het jaar door water genoeg
bevatten om de sdheepvaart toe te laten. Vroeger, tot in de
XVII e eeuw, was dit niet het geval. In vele oude contracten,
tot in de XVII e eeuw, waar het gaat over het leveren van steen,
hout en ander zwaar materiaal, wordt bepaald dat de levering
moet geschieden met het eerste winterwater dus
van zöhaast ten gevolge van de najaarsregens, water genoeg in
de waterlopen was, om bevaren te worden.
Onze huidige waterwegen beschikken 'heel het jaar door
over voldoende water, dank zij de goed ingerichte sluisdienst.
De middeleeuwse waterlopen beschikten slechts iaat over
sluizen; om het water op te houden hadden ze meest overdrachten.
Sommige waterloopjes in de buiten, die in verbinding
staan met walgrachten, hebben muurtjes die de bedding
afsperren, om het water op te houden in de wallen ; het water
kan slechts verder stromen wanneer het peil boven het muurtje
komt. In de Middeleeuwen gebruikte men hetzelfde middel om

het water uit de scheepvaartwegen niet te laten wegvloeien. Er
werden hier en daar afdammingen in het bed van de waterlopen
gebouwd. Om het scheepsverkeer niet te beletten werden
deze afdammingen voorzien van twee hellende vlakken. De
platte schepen werden aan de ene zijde naar omhoog gewonden
met een windas, en gleden dan van zelf de andere helling af. Dit
waren de overdrachten.
Niettegenstaande deze overdrachten was er slechts in de
winter water genoeg om te varen. Een voorbeeld zal het
duidelijk maken.
De verbinding tussen Brugge en leper geschiedde over de
Ieperleet, die van leper kwam naar Nieuwpoort (huidige Ieperlee
en Ijzer), en van Nieuwpoort over Plasschendale naar Brugge
liep (huidige vaarten Nieuwpoort-Plasschendale-Brugge).
We bezitten de rekening van het scheepvaartrecht dat te
Nieuwpoort geheven werd op deze verbindingsweg in de jaren
1395-140-4. In deze negen jaren voeren er tussen Brugge en leper
461 schepen, waarvan de grootste, zes duizend kilogram konden
dragen. De scheepvaart gebeurde uitsluitend in de winter, en
dan nog was ze soms onderbroken door de vorst. In de winter
van 1395-1396, voeren er in 't geheel 33 schepen tussen
23 November en 28 December en van 4 tot 16 Februari ; in de
winter van 1401-1402 voeren er tussen 16 November en 2 April
57 schepen.
En nochtans waren er in deze jaren tussen Brugge en leper
zes overdragen en drie sluizen.
In de Middeleeuwen geschiedde de binnenscheepvaart uitsluitend
in de winter ; de zeevaart daarentegen geschiedde uitsluitend
in de zomer, omdat er in de winter te veel nevel en
stormen waren. Het kompas was nog onbekend en de zeeschepen
waren 'heel klein In het Zwin, bij voorbeeld, ajls de winter aankwam,
hadden de schippers van de Zuiderzee de gewoonte hun
schepen op het droge te trekken, en langs de landweg naar huis
te gaan tot aan de lente.
De oudstbewaarde statistieken van zeeschepen die te Sluis
toekwamen, zijn uit het jaar 1486-1487 (14 October) ; in dit
jaar zijn er 73 schepen ingekomen met een lading van 8.272 ton.
Het kleinste schip mat 40 ton, het grootste 300 ton. De meeste
schepen maten tussen 100 en 200 ton. Men kan deze cijfers vergelijken
met de tonnemaat van onze huidige binnenschepen, die
gewoonlijk veel groter zijn dan de vroegere zeeschepen.
Om beter de verhoudingen te verstaan, vergete men niet
dat in het begin van de XIV® eeuw, Brugge 35.000 inwoners en
leper 18.000 inwoners telde.
Van in de vroege Middeleeuwen was er één waterweg die

ook 's zomers bevaren werd, nameijk de Reie tussen Brugge en
Damme. Deze waterloop werd echter op peil gehouden dank
zij het zeewater dat langs de zeesluis van Damme ingeflaten werd.
Om overstromingen te vermijden was dit deel van de Reie van
in de vroegste tijden voorzien van 'hoge dijken.
2. — Ontstaan van het huidig Westvlaams Waterwegennet.
Over de ontwikkeling van het Zwin tot de huidige vaart
Brugge-Sluis werd reeds gesproken.
De Lieve, die Gent met Damme verbond vanaf 1260, ilep
over Wondelgem, Vinderhoute, Ronsele, Balgerhoeke en Moerkerke
npar Damme. Nu bestaat alleen nog het deel tussen
Vinderhoute en Ronsele ; het vak Ronse3e-Moerkerke werd
gebruikt voor de Schipdonkvaart die tussen 1846-1851, van Deinze
gegraven werd naar Heist ; het vak Moerkerke-Damme is
verdwenen.
Het is vooral in de XVII* eeuw dat het huidig Westvlaams
waterwegennet ontstaan is.
Rond 1600 hadden de Noord-Nederlanders de toegangen
van onze waterwegen naar de zee in handen ; de Spaanse
Nederlanders zagen ziüh verplicht een nieuwe verbindingsweg
naar de zee aan te leggen.
In 1613 werd een nieuw kanaal gegraven tussen Gent en
Brugge, vanaf Aalter liep het in het bed van de Zuidleie die
naar Brugge stroomde. In 1622 werd de Ieperleet tussen Brugge
en Plasschendale hergraven, en door een zeesluis te Plasschendale
over de kreek van Steene in verbinding gesteld met de haven
van Oostende. Later, in 1664-1669, werd door de kreek van
Steene een kanaal gegraven tot aan Slijkens, waar in 1672-1675
een nieuwe zeesluis gebouwd werd.
Om de drie Vlaamse havens ondereen, te verbinden, werd
in 1638-1648 een waterweg gegraven in het bed van de Ieperleet,
van Jasschendale naar Nieuwpoort, en verder doorgetrokken
over Veurne naar Duinkerke. Dit karsaai was nog maar enkele
jaren in gebruik, toen Duinkerke in 1662 bij Frankrijk werd
ingelijfd.
In 1662 werd de Cölmevaart tussen, Veurne en St.-Winoksbergen
verbeterd, en de Loovaart, tussen Veurne en de
IJsper verdiept.
De Ijzer en de Ieperlee werden ook verbeterd, door het
rechttrekken van de Ijzer tussen St.-Joris en Nieuwpoort en het
verdiepen van de Ieperlee.
Later in 1810-1857 kregen we de vaart Brugge-Sluis, en in

de laatste jaren van de vorige eeuw het zeekanaal Brugge-Zeebrugge,
met de voorhaven te Zeebrugge.
Aanhangsel.
DE OUDE BESTUURLIJKE INDELINGEN.
Het graafschap Vlaanderen was vroeger ingedeeld in steden
en plattelandsbesturen of kastelndjen. Onder de steden waren er
vijf, die de andere steden en de kastelndjen onder hun beheer
hadden namelijk de Vijf Leden : Gent, Brugge, leper, Rijsel en
Douai. Nadat Rijsel en Douai, met hun gebied naar Frankrijk
overgegaan waren in 1305, werd Vlaanderen bestuurd door de
Drie Leden : Gent, Brugge en leper, waarbij in 1411, een vierde
landelijk lid gevoegd werd, namelijk de vroegere kastelnij van
Brugge of het Brugse Vrije.
In 1369, ter gelegenheid van het huwelijk van Margareta
van Male met Filips de Stoute, kwamen Rijsel en Douai bij
Vlaanderen terug, mjaar ze vormden voortaan een onafhankelijk
bestuursgebied.
In het huidig West-Vlaanderen lagen de landeilijke gebieden
van het Brugse Vrije en van de kastelnijen van Veurne, Kortrijk,
leper en Waasten, en deilen van de Oude Burg van Gent
en van de kastelnij Oudenaarde.
De grenzen van de oude kastelnjijen staan aangegeven op
de kaart gevoegd bij de Bo's « Westviaamsch Idioticon
( In de XVlI e eeuw heeft Vlaanderen veel van zijn gebied
verloren. In het noorden werd Zeeuws-Vlaanderen, door het
verdrag van Munster in 1648, voorgoed bij Nederland gevoegd.
In het zuiden ging heel Frans-Vlaanderen met de steden Douai,
Rijsel, Belle, Kassei, St.-Winoksbergen, Broekburg en Duinkerke,
naar Frankrijk over van) 1659 tot 1678, ten gevolge van de veroveringen
van Lodewijk XIV.
In 1794 werd ons land bij Frankrijk ingelijfd. De Fransen
richtten nieuwe besturen in. Eerst werd Vlaanderen verdeeld in
de twee arrondissementen van West- en Oost-Vlaanderen, met
als hoofdplaatsen leper en Gent. Het toenmalige West-Vlaanderen
bevatte leper, Veurne, Roeselare, Diksmuide, Meenen, Poperinge
en hun gebieden. Brugge en Kortrijk waren bij Oost-
Vlaanderen ingedeeld.
Op 26 November 1795, werd Vlaanderen verdeeld in twee
departementen : de Leie en de Sdhelde met Brugge en Gent
als hoofdplaatsen. Deze departementen omvatten het gebied van
de huidige provinciën West- en Oost-Vlaanderen ; deze namen
werden slechts in voege gebracht in 1816, toen België deel uitmaakte
van het koninkrijk der Nederlanden.

BRONNEN.
R. BLANCHARD : La Flandre. Etude géographique de la Plaine
flamande. Parijs, 1906.
K. LOPPENS : La Région des Dunes de Calais a Knocke.
Koksijde, 1932.
M. A. WATERSCHOOT : De Vlaamsche Kustvlakte.
Langemark, z. d.
R. TAVERNIER : De Geologische Ontwikkeling van de
Vlaamsche Kust. In « Wetenschap in. Vlaanderen »
Oct. 1939, kol. 22-27 ; en Nov. 1939, kol. 42-48.
J. de LANGHE : De Oorsprong der Vlaamsche Kustvlakte.
Knokke, 1939.
A. DE SMET : De Geschiedenis van het Zwin. Antwerpen, z. d.
C. LOONTIENS s Duin. en Strandverdediging langs de
Vlaamse Kust. Oostende, 1940.
De artikels van K. LOPPENS in « Biekorf » : 1935, bl. 281
(De Yper'eet) ; - 1936, bl. 185 en 232 (De Westshiis te Nieuwpoort)
; - 1937, bl. 9 (Het Dorp Gnoe) ; - 1938, bl. 125 (Sluizen
en vaarten te Nieuwpoort in de XV" eeuw) ; 1939, bl. 303 (De
Oorsprong van Lombardië) ; - 1947, bl 158 (De Yperleet).

GIOSENBOND - UITGAVEN
BRUGGE - Postcheckrck. 4114,23
« Brugge-Kunststad >. Rijk geïlkuftreervJe Gids met Plan der Stad.
Vierde verbeterde en vermeerderde diuk. — 96 biz., 70 zichten.
« Bruges, Vilie d'art ».Guide Iilustré avec Plande Ia Ville. Quatrième
édition. — 96 p., 70 vues.
« Bruges, City of Art ». Illustrated Guidebook wïth Plan of Xfoe
aty. Third éditiom. — 96 p., 70 views.
« Brugge, die Kunststadt ». Illuatrierter Führer mit Plan der Stadt.
Dritte Auflage. — 96 p., 70 Ansichten.
« Plan van de Stad Brugge », met alpfaabetiacfae lijst der Straat-
benamingen. Vijf kleuren. 3' drnk
Dr. Jo3. DE SMET « Het Bestuur van het Graafsohap Vlaanderen.
Het Brugsche Vrije. — De Feodaliteit. — De Adel ». —
2' druk. 32 biz., 2 kaarten.
Dr. Jos. D E SMET : « Brugge op het einde der XIlle eeuw
Ben sociaal en economisch overzicht. — 2' drulk. 24 biz., 1 kaart,
0 zichten.
Mts, V A N OOPPENOLLE : « Geschiedenis der St-Baafsparochie
'onder St-Andrles-bij-Brugge ». Voorwoord doö.r Edw. Peeters.
Illustraties van H. Levêque. — 32 biz., 1 'kaart, 14 zichten.
Karei D E FLOU : - Promo lades autour de Bruges ». Avaa>
propos par Jos. De Smet. — 52 p., 22 illitfftr.
J. POLLET : « Aalbeke ». Toponymische studie. — 48 biz., 1 kaart-
R VAJN'DENBERGHE : « Damme ». Geïllustreerde CMck». Nawoord
over « Jacob van Maerianit >, door O. V. R. — 3« dmk. —
56 biz., 25 zichten.
R. VAKDENBEiRGHE : « Damme », Guido illusfcré. Aipipendice reOatif
è. « Jacob van Maerlant », par O. V. R. — 56 p., 25 vues.
Dr. Jes. DE SMÏET : « Brugge *n het begin der Xll« eeuw. —
Karei de Goede en zijn Tijd » (1119-1128). — 2e druk. 24 biz.,
1 pdan, 4 zichten.
Dr. Jos. DE SMET : « Monikerede ». Een verdwenen zeesfcad van
he* 2 ,ö druk, 12 biz.
Dr J L A V A L E Y E « Memling ». Levensbeschrijving. Meester-
werken. Stijl. Invloed, enz. — 80 HLz., 35 illustr.
Dr. J. L A V A L E Y E : < Memling ». Biagrapdüe CEuvrea. Style
Influence, etc. — 80 p., 34 illiustr.
Mts. V A N COPPENOLLE : « Langs Brugsche Reitjes ». GeïHiisteer-
z., 1 pdian 35 zie
Dr. Jos. D E SMET : « In het' Middeleeuwsche Brugge ». (Uit het
dagelijiksoh leven.) — 36 biz., 11 zichten.
Dr. Jos. D E SMET : « De Vlaamsche en Dultsche Hanze ». —
24 biz., 4 zichten.
MARCUS GERARiDS : « Plan van Brugge. 1562 — 10 toladen :
62 X >
A SCHOUTBET : « Ma reus Gerards ». (Zestiend-eeuwsche schilder
en graveur). Zijn leven en zijn werk. — 56 biz., 17 zichten.
J. POLLET : « Meetkerke ». Toponymische studie. Voorwoord
door Dr. Joe. De Smet. — 94 biz.. 3 ill., 1 pian.
Dr. Jos. D E SM2ET : « De Brugsche straatnamen in 1939 (In
het cijnsboek van de disch der Brugsche O.-L.-Vrouweoikerk.)
— 36 bLz., 1 Plan.
Dr. Jos. DESMET : « Het Vlaamse Polderland en de Kust ». —
Historisch-Geographische schets. — 24 biz., 5 kaarten.
J. BUYSSCHAERT : « De St.-Annakerk te Brugge. ». — 32 biz.,
geilluatreerd met 16 zichten. ,