Wegwijzer in religie en levensbeschouwing voor ... - UMC Utrecht

WEGWIJZER 

in religies en levensbeschouwingen 

voor zorgverleners 

Redactie: Margreet van Steenbeek 

Dienst voor Levensoriëntatie en Geestelijke Verzorging 

Versie juni 2009

© Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of verveelvoudigd zonder toestemming van het UMC Utrecht/ 

Dienst voor Levensoriëntatie en Geestelijke Verzorging

INHOUDSOPGAVE 

Voorwoord 

Leeswijzer 

I JODENDOM ................................................................................................ 11 

1.1. Jodendom algemeen ........................................................................................................ 11 

1.1.1. Geloofsinhoud ............................................................................................................... 11 

1.1.2. Stromingen binnen het jodendom. .............................................................................. 11 

1.1.3. Antisemitisme/ Tweede wereldoorlog. ........................................................................ 12 

1.1.4. Religieus leven .............................................................................................................. 12 

1.1.5. Rituele reinheid en onreinheid .................................................................................... 12 

1.1.6. Voeding .......................................................................................................................... 13 

1.1.7. Gebedsmomenten ......................................................................................................... 13 

1.1.8. Sjabbat en joodse feesten ............................................................................................. 14 

1.1.9. Geestelijke Verzorging en joodse gemeenten in Nederland .................................... 15 

1.1.10. Joods Zorgcircuit ........................................................................................................ 15 

1.2. Geboorte ........................................................................................................................... 16 

1.2.1. Als zwanger worden niet vanzelf gaat ........................................................................ 16 

1.2.2. Abortus .......................................................................................................................... 17 

1.2.3. Bevalling ........................................................................................................................ 17 

1.2.4. Besnijdenis .................................................................................................................... 17 

1.3. Ziekte ................................................................................................................................ 18 

1.3.1. Visie op ziekte en gezondheid ...................................................................................... 18 

1.3.2. Ziekteproces .................................................................................................................. 18 

1.3.3. Traumaverwerking ...................................................................................................... 18 

1.3.4. Geamputeerde lichaamsdelen en restweefsel ............................................................. 19 

1.4. Dood .................................................................................................................................. 19 

1.4.1. Stervensbegeleiding ...................................................................................................... 19 

1.4.2. Na het overlijden .......................................................................................................... 20 

1.4.3. Euthanasie, hulp bij zelfdoding, afzien van behandeling, pijnbestrijding .............. 21 

1.4.4. Obductie, postmortaal onderzoek en orgaandonatie ................................................ 21 

1.4.5. Rouwverwerking .......................................................................................................... 22 

II CHRISTENDOM ................................................................................... 24 

2.1. Christendom algemeen ................................................................................................... 24 


2.1.2. Stromingen .................................................................................................................... 24 

2.1.3. Religieus leven en geloofsbeleving .............................................................................. 26 

2.1.4. Zondag en christelijke feesten ..................................................................................... 27 

2.1.5. Geestelijke Verzorging en pastoraat .......................................................................... 29 



2.2. Geboorte ........................................................................................................................... 29 

2.2.1. Visies op voortplanting ................................................................................................ 29 

2.2.2. Doop ............................................................................................................................... 31 

2.3. Ziekte ................................................................................................................................ 32 

2.3.1 Visies op ziekte en gezondheid ..................................................................................... 32 

2.3.2. Ondersteuning tijdens ziekteproces ............................................................................ 33 

2.3.3. Ziekenzegen, ziekenzalving en biecht ......................................................................... 35 

2.3.4. Bloedtransfusie (Jehovah’s getuigen) ......................................................................... 36 

2.3.5. Gebedsgenezing (Charismatische beweging en Pinksterbeweging) ......................... 37 

2.3.6. Exorcisme (Charismatische beweging ) ...................................................................... 38 

2.3.7. Vaccinatie (Bevindelijk Gereformeerden) ................................................................. 39 

2.3.8. Orgaandonatie en transplantatie ................................................................................ 39 

2.4. Dood .................................................................................................................................. 40 

2.4.1. Visies op sterven en dood ............................................................................................. 40 



2.4.4. Obductie, postmortaal onderzoek, orgaandonatie .................................................... 45 


III ISLAM ..................................................................................................... 48 

3.1. Islam algemeen ................................................................................................................ 48 




3.1.4. Rituele reinheid en onreinheid .................................................................................... 50 

3.1.5. Voeding en vasten ......................................................................................................... 51 

3.1.6. Gebedsmomenten ......................................................................................................... 51 

3.1.7. Islamitische feesten ....................................................................................................... 52 

3.1.8. Geestelijke verzorging .................................................................................................. 53 

3.2. Geboorte ........................................................................................................................... 54 

3.2.1. Visie op voortplanting .................................................................................................. 54 

3.2.2. Als zwanger worden niet vanzelf gaat ........................................................................ 54 

3.2.3. Prenatale diagnostiek en abortus ................................................................................ 55 

3.2.4. Gebruiken en rituelen tijdens zwangerschap ............................................................ 55 

3.2.5. Gebruiken en rituelen rondom de geboorte ............................................................... 56 

3.2.6. Besnijdenis .................................................................................................................... 57 

3.3. Ziekte ................................................................................................................................ 57 

3.3.1. Visie op ziekte en gezondheid ...................................................................................... 57 

3.3.2. Ondersteuning bij het ziekteproces ............................................................................ 58 

3.3.3. Medicijngebruik (tijdens Ramadan) .......................................................................... 59 

3.3.4. Gevolgen van het vasten tijdens de Ramadan voor gezondheid en ziekte .............. 61 

3.3.5. Slecht nieuws ................................................................................................................. 62 

3.3.6. Geamputeerde lichaamsdelen en restweefsel ............................................................. 63 


3.4. Dood .................................................................................................................................. 64 

3.4.1. Visie op sterven en dood .............................................................................................. 64 




3.4.3. Na het overlijden .......................................................................................................... 67 




IV HINDOEISME .................................................................................................. 73 

4.1. Hindoeïsme algemeen ...................................................................................................... 73 


4.1.2. Hindoeïsme in Nederland ............................................................................................ 74 


4.1.4. Godsdienstige rituelen .................................................................................................. 76 

4.1.5. Overgangsrituelen (sanskaars) .................................................................................... 77 


4.1.7. Hindoeïstische feesten .................................................................................................. 78 

4.1.8. Geestelijke begeleiding ................................................................................................. 80 

4.2. Geboorte ........................................................................................................................... 81 

4.2.1. Visie op voortplanting .................................................................................................. 81 

4.2.2. Rituelen ......................................................................................................................... 81 

4.3. Ziekte ................................................................................................................................ 83 

4.3.1. Visies op ziekte en gezondheid .................................................................................... 83 

4.3.2. Begeleiding bij het ziekteproces .................................................................................. 85 


4.4. Dood .................................................................................................................................. 86 

4.4.1. Visie op sterven en dood .............................................................................................. 86 


4.4.3. Euthanasie, hulp bij zelfdoding, sterven door vasten, pijnbestrijding .................... 88 

4.4.4. Zorg voor de overledene .............................................................................................. 89 



V BOEDDHISME ........................................................................................... 91 

5.1. Boeddhisme algemeen ..................................................................................................... 91 

5.1.1. Levensvisie .................................................................................................................... 91 



5.1.4. Meditatie ....................................................................................................................... 95 


5.1.6. Boeddhistische feesten .................................................................................................. 97 

5.1.7. Geestelijke begeleiding ............................................................................................... 100 

5.2. Geboorte ......................................................................................................................... 101 

5.2.1. Visies op voortplanting .............................................................................................. 101 

5.2.2. Rituelen ....................................................................................................................... 102 

5.3. Ziekte .............................................................................................................................. 102 

5.3.1. Visies op ziekte en gezondheid .................................................................................. 102 

5.3.2. Begeleiding bij het ziekteproces ................................................................................ 103 



5.3.3. Rituelen ....................................................................................................................... 104 

5.3.4. Medicatie ..................................................................................................................... 105 

5.3.5. Orgaandonatie en transplantatie .............................................................................. 106 

5.4. Dood ................................................................................................................................ 107 

5.4.1. Visies op sterven en dood ........................................................................................... 107 

5.4.2. Stervensbegeleiding .................................................................................................... 108 

5.4.3. Zorg voor de overledene ............................................................................................ 110 

5.4.4. Euthanasie, hulp bij zelfdoding, afzien van behandeling, pijnbestrijding ............ 112 

5.4.5. Obductie, postmortaal onderzoek, orgaandonatie .................................................. 113 

5.4.6. Rouwverwerking ........................................................................................................ 115 

VI HUMANISME .......................................................................................... 116 

6.1. Humanisme algemeen ................................................................................................... 116 

6.1.1. Levensvisie .................................................................................................................. 116 

6.1.2. Stromingen .................................................................................................................. 117 

6.1.3. Geestelijke begeleiding ............................................................................................... 118 

6.2. Ziekte .............................................................................................................................. 119 

6.2.1. Visie op ziekte en gezondheid .................................................................................... 119 

6.3. Dood ................................................................................................................................ 119 

6.3.1. Visie op sterven en dood ............................................................................................ 119 

6.3.2. Gebruiken en rituelen ................................................................................................ 121 

6.3.3. Ethische beslissingen rond het levenseinde .............................................................. 122 



VOORWOORD 

Deze ‘WEGWIJZER in religies en levensbeschouwingen voor zorgverleners’ heeft een langere 

voorgeschiedenis. 

Haar ontstaan is te danken aan een creatief initiatief voor een afstudeerproject van vijf studenten HBOverpleegkunde 

aan de Hogeschool van Utrecht: Janine de Haan, Renske-Marije Kuiper, Emma Riep, 

Lisa Speulman en Nienke Vorstenburg. 

Zij signaleerden een behoefte aan meer informatie over religie in relatie tot verpleegkundige aspecten. 

Zij beoogden een verbetering van de zorgkwaliteit door beter te kunnen inspelen op wensen en 

behoeften van het toenemend aantal patiënten met niet-westerse achtergrond. 

Deze doelstelling past uitstekend in adequaat intercultureel beleid waarover de Dienst voor 

Levensoriëntatie en Geestelijke Verzorging in samenwerking met Patiëntencommunicatie, 

Bedrijfsopleidingen en WKZ-zorgmanagers in november 2007 een UMC-brede conferentie belegden. 

Uit een kleinschalig behoefteonderzoek door genoemde HBO-studenten onder UMCverpleegkundigen 

bleek dat 57,1% behoefte heeft aan zorggerelateerde informatie over religies, 28,6% 

wil achtergrondinformatie en 14,3% zoekt in folders naar informatie met betrekking tot religie. 

De studenten streefden naar: “een digitale religieuze wegwijzer op het intranet van het UMCU, voor 

alle verpleegkundigen, werkzaam op verpleegafdelingen en poliklinieken binnen het UMCU, 

toegespitst op verpleegkundige aspecten van de volgende religies: christendom, jodendom, islam, 

hindoeïsme en boeddhisme en, met betrekking tot belevingsgerichte zorg, in het kader van verbetering 

van kwaliteit van zorg.” 

Gaandeweg ontstond hierover een intens overleg van de studenten en hun HU-docente Alyda Griffioen 

met het Verpleegkundig Convent en de Dienst voor Levensoriëntatie en Geestelijke Verzorging. 

Op 9 juni 2006 vond op een Verpleegkundig Podium onder grote belangstelling de 

afstudeerpresentatie plaats over ‘Een behoefteonderzoek en het ontstaan van de religieuze wegwijzer’. 

Bij deze presentatie was de Wegwijzer nog niet beschikbaar. De studenten hadden aardige aanzetten 

daarvoor gereed gemaakt, maar deze voldeden nog niet aan specifieke kwaliteits- en toetsingsnormen. 

De religieuze, levensbeschouwelijke en ethische opvattingen rond de levensthema’s van geboorte, 

ziekte en dood behoefden een zo objectief mogelijke wetenschappelijke beschrijving. De beschrijving 

van deze opvattingen en een schets van de geloofsinhoud, levensvisie en stromingen van een 

levensbeschouwing dienden door aanhangers en deskundigen getoetst te worden. 

De tijdrovende uitwerking van de Wegwijzer werd daarom in handen gegeven van de Dienst voor 

Levensoriëntatie en Geestelijke Verzorging. Margreet van Steenbeek werd de eindredacteur. Zij was 

reeds redacteur van het ‘Protocol gebruiken en rituelen in de terminale fase’, waar de Commissie 

Verpleegkundig Handboek om gevraagd had. Het protocol kwam gereed in juni 2006. 

Wegwijzer en Protocol liggen eigenlijk in elkaars verlengde, vullen elkaar goed en zinvol aan. 

Gezien onze zowel seculiere als multireligieuze samenleving werd behalve de vijf genoemde religies 

evenals in genoemd Protocol het humanisme opgenomen in de Wegwijzer. 

De doelgroep werd verruimd van verpleegkundigen tot alle zorgverleners in het UMC. Als bijpassende 

naam werd gekozen voor: ‘WEGWIJZER in religies en levensbeschouwingen voor zorgverleners’. 

Deze Wegwijzer is gebruiksvriendelijk en biedt naast informatie tal van verwijzingen naar literatuur 

en websites. 

Grote dank komt toe: aan Janine, Renske-Marije, Emma, Lisa en Nienke; aan Margreet van Steenbeek 

als redacteur en (co-)auteur en aan diverse andere auteurs en adviseurs! 

Ari van Buuren, hoofd Dienst voor Levensoriëntatie en Geestelijke Verzorging 



7



8

LEESWIJZER 

1. De wegwijzer beschrijft zes religies en levensbeschouwingen: jodendom, christendom, 

islam, hindoeïsme, boeddhisme, humanisme. En daarvan speciaal aspecten, die bij de 

zorgverlening van belang kunnen zijn. Met name wordt aandacht besteed aan visies, 

gebruiken en rituelen rond geboorte, ziekte en dood. 

2. De religies en levensbeschouwingen worden in grote lijnen geschetst. Er is naar 

gestreefd recht te doen aan verschillende stromingen binnen een religie of 

levensbeschouwing en aan de verschillende visies, die zich tussen fundamentalistisch en 

vrijzinnig in bevinden. Dit is in beperkte mate gerealiseerd. Er zal dus altijd rekening 

gehouden moeten worden met verschillen in beleving en visies van individuele mensen. 

U kunt daar een open vraag over stellen, bijvoorbeeld: “Hoe denkt u over het gebruik van 

morfine? Of: hoe denkt u over euthanasie?” 

U kunt ook verwijzen naar wat u in de wegwijzer gelezen heeft en dan een open vraag 

stellen. Bijvoorbeeld als er door een boeddhistische patiënt beslissingen genomen moeten 

worden rond het levenseinde. U zou deze patiënt dan het volgende kunnen voorleggen: 

”Ik heb gelezen dat boeddhisten terughoudend zijn wat betreft actieve levensbeëindiging. 

Hoe denkt u daar over?” 

3. De wegwijzer is een wegwijzer en geen allesomvattend handboek. De wegwijzer 

verwijst naar bronnen, die de materie uitvoeriger behandelen, zoals literatuur en websites. 

Deze verwijzingen zullen regelmatig ‘up to date’ worden gebracht. Suggesties hiervoor 

zijn welkom bij de redactie: m.vansteenbeek@umcutrecht.nl. 

4. Het is een descriptief (beschrijvend) en geen prescriptief ( voorschrijvend) document. 

Er wordt beschreven hoe bepaalde groepen mensen denken en niet hoe zij zouden moeten 

denken. Er wordt geen oordeel uitgesproken over visies en belevingen van mensen. 

Dit kan betekenen, dat er in de wegwijzer beweringen en uitspraken staan, die botsen met 

de visie of de praktijk van de zorgverlening. 

Bijvoorbeeld in het hoofdstuk over het jodendom: “Omdat de meeste rabbinale 

autoriteiten abortus van een zieke foetus niet toestaan, heeft prenataal testen weinig zin.” 

Vanuit de zorgverlening kan hiertegen in gebracht worden, dat prenataal testen niet 

automatisch tot abortus hoeft te leiden. Ook al willen ouders geen abortus, soms willen ze 

wel weten waar ze aan toe zijn, om zich op de geboorte van een ziek kind voor te kunnen 

bereiden. Soms is zelfs een prenatale operatie bij de foetus mogelijk. 

Voor zorgverleners is het van belang te weten waar een eventuele weerstand tegen 

prenataal onderzoek vandaan kan komen. Voor patiënten is het van belang, dat zij 

alternatieven aangereikt krijgen. Het is de bedoeling van de wegwijzer, dat hij met de 

informatie, die hij biedt, de communicatie tussen patiënt en zorgverlener verbetert. 

5. De wegwijzer past in het kader van belevingsgerichte zorg. Door kennis van religies en 

levensbeschouwingen kunt u zich als zorgverlener beter inleven in de situatie van de 

patiënt en de wijze waarop de patiënt die beleeft. Belevingsgerichte zorg draagt bij aan 

een goede kwaliteit van zorg. 



9



10

I JODENDOM 

1.1. Jodendom algemeen 

1.1.1. Geloofsinhoud 

Joden geloven in één God, die eerst via Abraham en later via Mozes een verbond sloot met 

het volk Israël. De verhalen hierover zijn te vinden in de Tenach. Dit boek bestaat uit de Tora, 

de vijf boeken van Mozes; de Nevïïm, profeten; en de Chetoebiem, geschriften. Discussies 

over en commentaren op de Tora van joodse geleerden zijn bewaard in de Talmoed. 

Meer weten? 

• Tenach is het boek dat christenen het ‘Oude Testament’ noemen. 

• Evers, L., Jodendom voor beginners, Forum, Amsterdam, 2005. 

• Heide, A. van der, Jodendom, Kok, Kampen, 2006 vierde druk. 

• www.folkertsmastichting.nl: geeft cursussen aan een breed publiek over centrale 

joodse waarden en denkbeelden. 

• www.joods.nl: webruimte voor joodse organisaties, een digitale krant en artikelen over 

het jodendom. 

• www.joodseomroep.nl 

1.1.2. Stromingen binnen het jodendom. 

Men kan het jodendom op verschillende manieren beleven en inhoud geven. Sommigen 

leggen de nadruk op religie, anderen op verbondenheid met de staat Israël, weer anderen 

voelen een lotsverbondenheid met het joodse volk. En men kan zich aangetrokken voelen tot 

één van de volgende stromingen. Vaak komen in één persoon meerdere aspecten tot uiting. 

Chassidisme: 

Mystieke, orthodoxe stroming, ontstaan in de 18 de eeuw in Oost-Europa. Centraal staat de 

mystieke leer van de Kabbala. Kenmerkend hiervoor is de opvatting dat God 

alomtegenwoordig is in de wereld en innerlijk aanwezig is in de mens en zijn handelen. 

Zionisme: 

De naam van deze beweging houdt verband met het verlangen om terug te keren naar het 

oorspronkelijke vaderland, gesymboliseerd door Zion, de berg waarop Jeruzalem ligt. 

Het is een politieke beweging, die zich de stichting ten doel stelde van een publiekrechtelijk 

gewaarborgde eigen woonplaats voor het joodse volk in Palestina. 

Orthodox-joods: 

Orthodox-joodse groeperingen gaan uit van het volledig goddelijk geïnspireerde en 

onwijzigbare karakter van het joodse geloof, gebaseerd op de schriftelijke en mondelinge leer, 

beide aan Mozes geopenbaard op de berg Sinaï. 

Liberaal-joods: 

Het liberale jodendom gaat ervan uit dat de goddelijke openbaring zich niet beperkt tot de 

berg Sinaï, maar voortdurend, aan elke generatie, kan plaatsvinden. Er is ruimte voor 

aanpassingen aan de moderne tijd. 



11




• www.folkertsmastichting.nl: geeft cursussen aan een breed publiek over centrale 

joodse waarden en denkbeelden. 

• www.joods.nl: webruimte voor joodse organisaties, een digitale krant en artikelen over 

het jodendom. 

• www.cidi.nl: Israël-documentatiecentrum, geeft informatie inzake Israël en het 

Midden-Oosten. 

• www.crescas.nl: Joods Educatief Centrum, geeft cursussen over een breed scala aan 

onderwerpen. 


1.1.3. Antisemitisme/ Tweede wereldoorlog. 

De eeuwen door, ook nu nog, heeft er antisemitisme bestaan: racisme gericht tegen de joden. 

In de Tweede Wereldoorlog heeft dat er toe geleid dat 6 miljoen joden door het nazi-regiem 

van Hitler zijn vermoord. Dit heeft diepe wonden geslagen bij joden, die het hebben 

overleefd, en ook bij generaties, die na hen kwamen. 

Bij ziekte of een andere crisis in het leven kan dit traumatische verleden extra gaan opspelen. 

Er bestaat een duidelijk verband tussen enerzijds vervolgingsproblematiek en anderzijds 

relationele problemen, eenzaamheidsgevoelens en angsten voor het antisemitisme. 

Het Joods Zorgcircuit beschikt over speciale kennis en ervaring voor de behandeling en 

begeleiding van joodse cliënten en patiënten. Het Joods Zorgcircuit omvat onder andere: 

maatschappelijk werk, klinische en poliklinische medische zorg, geestelijke gezondheidszorg, 

verpleeghuiszorg, en een joods hospice. 


• www.joodswelzijn.nl 

• info@Joodszorgcircuit.nl 


1.1.4. Religieus leven 

Voor gelovige joden staat heel het dagelijks leven in het teken van religieuze voorschriften. 

Deze voorschriften hebben met name betrekking op rituele reinheid en onreinheid, voeding, 

de dagelijkse gebeden in de ochtend, middag en avond, de wekelijkse rustdag sjabbat, en de 

joodse feesten. In onderstaande paragrafen komt dit nader aan de orde. 







1.1.5. Rituele reinheid en onreinheid 

In het boek Wajikra/ Leviticus van de Tora staan regels met betrekking tot reinheid en 

onreinheid. De begrippen rein/onrein hebben niets te maken met hygiëne in de zin van 

schoon/vuil. Ze hebben te maken met de relatie tot God: iemand, die zondigt, is onrein. Ze 

hebben ook te maken met de heiligheid van het leven als geschenk van God: een dode is 



12

onrein, bepaalde huidziekten worden als onrein beschouwd, het bloedverlies van een 

menstruerende vrouw en de zaadlozing van een man buiten de geslachtsgemeenschap worden 

met de dood in verband gebracht en daarom als onrein gezien. Door middel van rituele 

wassingen kan men weer rein worden. 




1.1.6. Voeding 

In de Tora staan allerlei aanwijzingen over het gebruik van voedsel. Het geheel van de 

bepalingen omtrent eten en drinken wordt ‘kasjroet’ genoemd, een woord van dezelfde stam 

als het woord ‘koosjer’, dat ‘geschikt’, ‘in orde’, ‘geschikt voor consumptie’ betekent. 

De voornaamste principes van de joodse spijswetten zijn te vinden in Leviticus 11 en 

Deuteronomium 14. Men kan de voorschriften in drie categorieën onderscheiden: 

a. Het onderscheid tussen op het land levende dieren, vogels, en vissen, die wel en niet 

als voedsel geoorloofd zijn. 

b. Het verbod op het eten van bloed. Bloed wordt gezien als de zetel van het leven. Het 

behoort God toe en mag daarom niet gegeten worden onder welke omstandigheden 

dan ook. 

c. Het verbod op het vermengen van vlees en melk. 

Sommige dieren, zoals haas, kameel of varken, mogen niet gegeten worden. Dieren, die wel 

gegeten mogen worden, moeten op rituele wijze geslacht worden. Het is verboden om bloed 

te nuttigen. Dus na het slachten worden maatregelen getroffen om alle verdere bloed te 

verwijderen. Ook in producten van dieren, zoals eieren, mag geen bloed zitten. 

In de joodse voeding en de joodse huishouding blijven vlees en melk strikt gescheiden. Er 

wordt bijvoorbeeld geen vlees in boter gebraden, geen melk gedronken bij een broodje met 

vlees. In de joodse keuken heeft men alles dubbel: pannen, serviesgoed, bestek, afwasbakken 

etc. voor zowel melk- als vleesproducten. 

Vis is neutraal, maar mag niet met het zelfde bestek en van het zelfde bord als vlees gegeten 

worden. 

Het joodse rabbinaat geeft ieder jaar een kasjroetlijst uit, waarin staat welke producten wel of 

niet geoorloofd zijn. Veel producten, zoals sommige soorten ijs, snoep en koek, bevatten 

namelijk grondstoffen die niet toegestaan zijn. 

Men kan op verschillende wijzen met de joodse spijswetten omgaan: 

a. Strikt: men volgt alle regels nauwkeurig op. 

b. Style: men gaat wel bij niet-joden eten, maar eet dan geen varkensvlees, schelp- of 

schaaldieren. 

c. Men gaat wel bij niet-joden eten, maar eet dan vegetarisch. 





• www.nik.nl: hier vindt u kasjroetlijsten. 


1.1.7. Gebedsmomenten 

Dagelijks zijn er drie gebedsmomenten: het ochtend-, middag- en avondgebed. Het gebed 

bestaat uit smeek- en dankgebeden, maar vooral uit lofprijzingen, psalmen en citaten uit 



13

andere boeken van Tenach. Belangrijke onderdelen zijn de geloofsbelijdenis Sj’ma (‘Hoor 

Israël’ uit Deuteronomium 6, vers 4-9), Sjemonee esree ( achttiengebed) en het Kaddiesj 

(Heiligen van Gods Naam en Gods Koninkrijk). 

Bij het ochtendgebed thuis of in de synagoge worden door mannen vanaf dertien jaar 

gebedsriemen (tefillien) aangelegd en een gebedsmantel (talliet) gedragen. De gebedsriemen 

worden niet gebruikt op Sjabbat en feestdagen. 

In de synagoge bedekken mannen en gehuwde vrouwen hun hoofd. Sommige mannen dragen 

hoeden, de meesten een kipa (keppeltje). Ook bij religieuze activiteiten buiten de synagoge 

houden jongens en mannen het hoofd bedekt. 

Wat betreft de kleding en haardracht bestaan er in de orthodoxe en chassidische stromingen 

van het jodendom speciale voorschiften voor mannen en vrouwen. 






1.1.8. Sjabbat en joodse feesten 

De Sjabbat is de zevende dag van de week en geldt als rustdag. Deze dag verwijst naar het 

scheppingsverhaal, zoals beschreven in het boek Genesis van de Tora: God rustte op de 

zevende dag na Zijn scheppingswerk. Ook herinnert de Sjabbat aan de bevrijding van het volk 

Israël uit Egypte, zoals beschreven in het boek Exodus van de Tora. Sjabbat betekent: vrij 

zijn van de dagelijkse plichten. 

De wijze waarop joden de Sjabbat vieren kan enorm variëren per individu, per gezin of 

familie, en per culturele traditie. 

De Sjabbat begint voor zonsondergang op vrijdagmiddag. Belangrijke elementen van de 

viering van de Sjabbat zijn: feestelijke maaltijden, die speciale betekenis krijgen door 

symbolische handelingen, en bezoeken aan de diensten in de sjoel (synagoge). 

Voor de Sjabbat geldt een werkverbod. Dit houdt in, dat er geen ingrijpende veranderingen in 

bestaande zaken mogen worden aangebracht. Zo is vuur maken (proces met onomkeerbare 

gevolgen) niet toegestaan. Daaruit vloeide het verbod voort om elektriciteit in te schakelen 

(ervan gebruik maken mag wel). Tegenwoordig gebruikt men computergestuurde 

schakelklokken om op Sjabbat toch van elektriciteit gebruik te kunnen maken. 

In levensbedreigende omstandigheden vervallen alle voorschriften ten aanzien van de 

Sjabbat. Om een mensenleven te redden mag men niet alleen, maar moet men het werkverbod 

overtreden. 

Joodse feesten: 

In de maanden september en oktober viert de joodse gemeenschap achtereenvolgens: Rosj 

Hasjana (Nieuwjaar), Jom Kipoer (Grote Verzoendag), Soekkot (Loofhuttenfeest) en Simchat 

Tora (Vreugde der Wet). 

Verder zijn er Chanoeka (Inwijdinsfeest aan het eind van het jaar, waarop gedurende acht 

avonden steeds een extra licht van de achtarmige kandelaar wordt aangestoken), Poerim 

(Lotenfeest; men viert een overwinning op antisemitisme), Pesach (Joods Pasen; valt in de 

lente; men viert de uittocht uit Egypte; Pesach begint met een Sedermaaltijd), Sjawoe’ot 

(Wekenfeest; men viert de ontvangst van de Tora op de berg Sinai). 

Evenals op Sjabbat worden op de meeste feestdagen bepaalde werkzaamheden niet 

uitgevoerd. 



14





• www.joods.nl/rubrieken/religie/feestdagen 


1.1.9. Geestelijke Verzorging en joodse gemeenten in Nederland 

Aan de joodse gemeenten wordt leiding gegeven door een rabbijn. Deze gaat voor in de 

diensten in de synagoge, geeft cursussen, houdt toezicht op het kasjroet (wel of niet koosjerzijn 

van voedsel), neemt halachische beslissingen (m.b.t. de leefregels), voltrekt huwelijken, 

maakt deel uit van een rabbinale rechtbank bij echtscheidingen of toelatingen tot het 

jodendom. Ook kan een rabbijn geraadpleegd worden bij vragen rond ziekte en dood. Aan 

sommige zorginstellingen, zoals het ziekenhuis Amstelland, is een joods geestelijk verzorger 

verbonden. 

In Nederland bestaan drie grote zogeheten kerkgenootschappen: 

1. Het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (N.I.K.), dat de hoogduitse joodse 

gemeenten van orthodoxe signatuur omvat. Synagogen van deze gemeenten zijn te 

vinden in Amsterdam, Amstelveen, Den Haag, Scheveningen, Rotterdam, Utrecht en 

Amersfoort. 

2. Het Portugees-Israëlitisch Kerkgenootschap (P.I.G.) met synagogen in Amsterdam en 

Amstelveen. 

3. Het Verbond van Liberaal Religieuze Joden in Nederland met gemeenten in 

Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Gelderland, Twente, Brabant, Noord- 

Nederland en Flevoland. 




• www.nik.nl: Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap. 

• www.esnoga.com: Portugees-Israëlitisch Kerkgenootschap. 

• www.ljg.nl: Liberaal Joodse Gemeenten in Nederland. 


1.1.10. Joods Zorgcircuit 

Het Joods Zorgcircuit is opgericht in 2000 door de joodse zorginstellingen in Nederland met 

als doel een optimaal op elkaar afgestemd zorgaanbod te ontwikkelen, dat is toegesneden op 

de vragen en behoeftes van de joodse doelgroep. 

De partners in het circuit zijn: 

Joods Maatschappelijk Werk 

Telefoonnummer: 020-5776577 

E-mailadres: jmw.amsterdam@Joodswelzijn.nl 

Website: www.Joodswelzijn.nl 

Ziekenhuis Amstelland 


E-mailadres: Joza@zha.nl 



15

Website: www@zha.nl 

Joods Hospice Immanuel te Amsterdam 


E-mailadres: info@joodshospiceimmanuel.nl 

Zorgcentrum en Verpleeghuis Beth Shalom 


E-mailadres: info@bethshalom.nl 

Website: www.bethshalom.nl 

Sinai Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg en Verstandelijk Gehandicapten 

Telefoonnummers: 033-4640640; 020-3013730; 020-4564670 

E-mailadres: info@sinaicentrum.nl 

Website: www.sinai.nl 

Woonzorgcentrum mr L.E. Visserhuis 


E-mailadres: info@jbc-visserhuis.nl 

Website: www.jbc-visserhuis.nl 




1.2. Geboorte 

1.2.1. Als zwanger worden niet vanzelf gaat 

In het jodendom worden kinderen als heel belangrijk beschouwd: in hen wordt het leven 

doorgegeven. Als religieuze reden geeft de Talmoed aan, dat de Messias pas zal komen als 

alle zielen op aarde geweest zijn en ieder potentieel menselijk wezen gerealiseerd zal zijn. 

Als zwanger worden niet vanzelf gaat, kan een beroep gedaan worden op de medische 

wetenschap. 

Geneeskundig ingrijpen wordt in het jodendom niet gezien als een inbreuk op Gods 

wereldleiding. Integendeel, het wordt juist als een opdracht van God gezien om genezend te 

handelen en medicatie te aanvaarden. 

In Vitro Fertilisatie wordt door veel rabbijnen toegestaan, op voorwaarde dat het zaad van de 

echtgenoot wordt gebruikt. 

Ten aanzien van draagmoederschap voorziet men veel problemen in de relaties tussen de 

betrokken partijen. Daarom beschouwt men dit niet als een goede oplossing. 

Omdat de meeste rabbinale autoriteiten abortus van een zieke foetus niet toestaan, heeft 

prenataal testen weinig zin. Alleen pre-implantatie screening is geoorloofd. Het leven van een 

embryo wordt als beschermwaardig beschouwd wanneer het zich in de menselijke 

baarmoeder bevindt. Buiten de baarmoeder mag er wel onderzoek met embryo’s gedaan 



• Evers, R. e.a., Uitverkoren voor het leven; Medische Ethiek bezien vanuit Joodse 

optiek, Amphora Books, Amsterdam, 2006. 



16

1.2.2. Abortus 

In het jodendom is abortus niet toegestaan, behalve als het embryo levensbedreigend is voor 

de zwangere vrouw. Hiervoor moet men altijd een rabbijn raadplegen, die dan bepaalt of er 

wel of niet sprake is van ‘pikoeach nefesj’ (d.w.z. het redden van een mensenleven; in dit 

geval het leven van de moeder). 






1.2.3. Bevalling 

Tijdens de bevalling en de tijd daarna ( als ze vloeit) wordt de vrouw als onrein beschouwd. 

Fysiek contact tussen man en vrouw is dan niet toegestaan. Dit brengt met zich mee, dat zeer 

orthodoxe mannen slechts een passieve rol spelen tijdens de bevalling. Zij staan meestal in 

een hoek van de kamer gebeden te zeggen. Het is hen ook niet toegestaan naar de bevalling te 

kijken. 

De actieve rol wordt vaak overgenomen door de moeder van de bevallende vrouw of een 

goede vriendin. 






1.2.4. Besnijdenis 

Op de achtste dag na de geboorte wordt een joods jongetje besneden. Meisjes worden niet 

besneden. Als er medische bezwaren zijn, wordt de besnijdenis ( briet mila) uitgesteld tot een 

later moment. 

Bij de besnijdenis wordt de voorhuid van de penis verwijderd door een speciaal daartoe 

opgeleide besnijder, de moheel. Dit kan plaatsvinden in een ziekenhuis (bijvoorbeeld 

ziekenhuis Amstelland te Amstelveen), thuis of in een zaaltje elders. 

De religieuze betekenis van de besnijdenis is, dat het jongetje opgenomen wordt in het 

verbond, dat God met aartsvader Abraham sloot (Genesis 17, vers 10-14). 

In orthodoxe kring is het gebruikelijk om pas bij de besnijdenis de naam van het kind bekend 

te maken. Een meisje krijgt haar naam in de synagoge op de eerste of vierde sjabbat na de 

geboorte. 

Ook joden, die niet religieus leven of ver weg staan van de gemeenschap laten vaak hun zoon 

besnijden. 




• Endt-Meijling, M. van, Rituelen en gewoonten; Geboorte, ziekte en dood in de 

multiculturele samenleving, Coutinho, Bussum, 2006. 





17

1.3. Ziekte 

1.3.1. Visie op ziekte en gezondheid 

Het lichaam wordt beschouwd als een zeer fijn instrument, waarmee de ziel haar taak op 

aarde kan vervullen. Het lichaam moet perfect functioneren wil de mens aan zijn doel 

beantwoorden. Het hebreeuwse woord voor ‘ziek zijn’ (chole) betekent ook ‘zwak zijn’, wat 

inhoudt dat de band tussen ziel en lichaam zwakker wordt. Met als gevolg dat de mens minder 

in staat is zich te wijden aan hogere zaken. Ziekte tast de menselijke waardigheid aan. 

Genezing herstelt de band tussen lichaam en geest waardoor de mens zich weer volledig kan 

ontplooien. Vandaar dat herstel van de gezondheid de menselijke waardigheid dient. Het 

genezend handelen en het aanvaarden van medicatie etc. wordt als opdracht van God gezien. 




• Endt-Meijling, M.van, Rituelen en gewoonten; Geboorte, ziekte en dood in de 




1.3.2. Ziekteproces 

Bij ziekte moet men er alles aan doen om weer beter te worden. Als de joodse wetten dit in de 

weg staan, bijvoorbeeld op Sjabbat, dan gaat de genezing van de patiënt boven de wetten van 

de Sjabbat. 

Het is geen joodse gedachte om ziekte te zien als iets wat door God gegeven wordt en waar je 

in moet berusten. 

Tijdens het uitspreken van de dagelijkse gebeden kan men om genezing vragen aan God. 

Ziekenbezoek is een gebod (mitswa) binnen het jodendom, want volgens de Tora bezocht 

God Abraham toen hij zich niet goed voelde na zijn besnijdenis ( Genesis 18, vers 1). 





• Endt-Meijling, M.van, Rituelen en gewoonten; Geboorte, ziekte en dood in de 




1.3.3. Traumaverwerking 

Wanneer joodse mensen een ernstig lichamelijk trauma oplopen, moet bedacht worden dat dit 

ook geestelijk grote gevolgen kan hebben. Ervaringen in de Tweede Wereldoorlog, met 

antisemitisme en door de band met de staat Israël kunnen dan gaan opspelen. Het Joods 

Zorgcircuit beschikt over speciale kennis en ervaring, die bij traumaverwerking behulpzaam 

kan zijn. 






18

1.3.4. Geamputeerde lichaamsdelen en restweefsel 

Geamputeerde lichaamsdelen bestaande uit bot en vlees moeten begraven worden. 

Ander restmateriaal, dat overblijft na een operatie of bevalling, behoort aan het ziekenhuis, 

tenzij de patiënt ernstig bezwaar maakt. Behalve in het laatste geval mag het ziekenhuis met 

restweefsel doen wat het wil (vernietigen, opslaan in een biobank etc.). 

Bij postmortaal onderzoek moet ieder onderdeel van het lichaam, dat verwijderd werd, later 

samen met het lichaam begraven worden. 




• Evers, R., Op het leven!; Medische ethiek bezien vanuit joodse optiek, Kok, Kampen, 

1997. 



1.4. Dood 

1.4.1. Stervensbegeleiding 

Regels bij het sterfbed kort voor het sterven: 

a. Men laat de stervende niet alleen. 

b. Men schakelt, indien gewenst, een rabbijn, geestelijk verzorger of ander joods 

iemand in. 

c. Zolang het medisch niet noodzakelijk is, mag men de stervende niet aanraken 

of verplaatsen, omdat iedere beweging het sterven zou kunnen bespoedigen. 

d. Indien het voor comfort, troost of behandeling van de stervende noodzakelijk 

is, verricht men met grote voorzichtigheid de meest noodzakelijke 

handelingen: Armen of benen die over de rand van het bed liggen, mag men 

voorzichtig terugleggen. Indien de stervende aangeeft te willen drinken, 

voldoet men hieraan. Indien de stervende het wenst, houdt men zijn hand vast. 

e. Alles wat de stervende extra angst of verdriet voor het sterven bezorgt, moet 

achterwege gelaten worden , zoals: voorbereidingen treffen voor na het 

overlijden, overmatig tonen van eigen verdriet, lawaai maken. 

f. Indien de stervende dit wenst, bestaat de mogelijkheid tot het afleggen van de 

schuldbelijdenis (Widoei). 

g. Als alles erop wijst, dat het leven ten einde loopt, gaan de aanwezigen met hun 

gezicht naar de stervende staan. De mannen bedekken hun hoofd vanwege de 

uit te spreken gebeden. Het gebed Sjema Jisraeel (Sjeimes) wordt gezegd en 

steeds herhaald tot het feitelijke overlijden toe. De nederlandse vertaling van 

dit gebed luidt: “Hoor, Israël, de Heer is onze God, de Heer is één”. Men 

probeert het uitspreken van het laatste woord ‘één’ (echad) te laten 

samenvallen met het moment van sterven. 


• Martel, S., Sterk als de dood; Sterven en rouw in joods perspectief, Eburon, Delft, 

2004. 

• Evers, R., Moge uw ziel gebundeld worden. (Over joodse voorschriften en gebruiken 

rond sterven en begraven). Kampen 1998. 





19



• Steemers van Winkoop, M., Geloven in leven; Spirituele zorg voor stervenden en hun 

naasten, Koninklijke Van Gorcum BV, Assen, 2003. 



1.4.2. Na het overlijden 

Een verpleegkundige of arts constateert dat de betreffende persoon overleden is. 

a. Men laat de overledene 15 minuten liggen. Hierbij blijft minimaal één van de 

aanwezigen in de kamer. Het is gebruikelijk een wattenpluisje of veertje onder de neus 

van de overledene te leggen om vast te stellen dat er geen ademhaling meer is. 

b. Nadat de dood officieel is vastgesteld, sluit een familielid of een andere aanwezige de 

ogen van de overledene. 

c. Het is niet-joden niet toegestaan de overledene af te leggen. Wel mag, indien nodig, de 

overledene recht op de rug, plat in bed gelegd worden met de armen recht langs het 

lichaam. De kin wordt zonodig ondersteund door een doek of kinsteun. Infusen, 

drains, katheters en sieraden worden verwijderd. Ook eventuele ontlasting en braaksel 

worden verwijderd. Zonodig worden wonden afgeplakt, maar niet gewassen. Wanneer 

de overledene een gebit in had bij overlijden, dan wordt dit erin gelaten, wanneer hij 

dit niet had, dan wordt het eruit gelaten. Hetzelfde geldt voor eventuele andere 

protheses. Het gezicht van de overledene wordt bedekt met een doek en/of het hele 

lichaam met een laken. Bij het bedekken van het gezicht zeggen alle joodse 

aanwezigen een zegenbede. 

d. Men verzoekt de arts de papieren voor een bespoediging van de begrafenis in te 

vullen. 

e. De familie of andere nabestaanden schakelen het joods begrafeniswezen in. Deze zal 

snel komen en de overledene overbrengen naar de plaats van rituele wassing (tahara). 

f. Men steekt een bijzondere kaars aan naast het hoofd van de overledene. 

g. Spiegels worden bedekt. 

h. Alles wat met het alledaagse leven te maken heeft (eten, drinken, praten, bidden etc.) 

is verboden in de kamer, waar de overledene ligt. 

i. Er wordt bij de overledene gewaakt tot de begrafenis. 

Voor Sjabbat en feestdagen gelden iets andere regels. 



2004. 













20

1.4.3. Euthanasie, hulp bij zelfdoding, afzien van behandeling, pijnbestrijding 

Voor het jodendom is het leven onaantastbaar. Het leven is altijd van onschatbare en absolute 

waarde. Het leven is van God. God schenkt het leven en neemt het ook weer terug. De mens 

heeft de plicht het leven zo lang mogelijk te bewaren, te beschermen en te verlengen. Alleen 

gedurende het eigenlijke sterven is dit niet meer geboden. Het sterven hoeft niet verlengd te 


Dit alles betekent dat actieve levensbeëindiging in de vorm van euthanasie of hulp bij 

zelfdoding niet is toegestaan. Ook niet behandelen wordt binnen het jodendom gezien als een 

vorm van euthanasie. Het achterwege laten van levensreddende en levensverlengende 

maatregelen is onaanvaardbaar. Het is verboden het sterven te verhaasten. Ook versterven is 

niet toegestaan. Voeding en vocht mogen een ongeneeslijk zieke en stervende patiënt niet 

worden onthouden. 

Toch moet alles gedaan worden om het lijden van de patiënt te verlichten. Dit omvat ook 

agressieve pijnbestrijding. Hierbij moet wel rekening gehouden worden met het feit dat joodse 

mensen indien mogelijk het moment van sterven bewust mee willen maken. 

Hoewel in de visie van het jodendom het leven altijd te prefereren is boven de dood, betekent 

dit niet, dat een arts verplicht zou zijn risicovolle geneeswijzen toe te passen. Ook is een 

patiënt niet verplicht zich te onderwerpen aan medicamenten die zich nog in een 

experimenteel stadium bevinden. 





2004. 





1.4.4. Obductie, postmortaal onderzoek en orgaandonatie 

In het jodendom heeft het lichaam een intrinsieke heiligheid, ook nadat de ziel het lichaam 

heeft verlaten. De achtergrond hiervan is het geloof dat de mens geschapen is naar het beeld 

van God. In de dood behoudt het lichaam de eenheid van dit beeld, ook als de ziel geen 

zichtbare invloed meer uitoefent op het lichaam. Lijkopening is een ontering van de 

menselijke waardigheid en moet zoveel mogelijk vermeden worden. 

Op grond hiervan bestaan er in het jodendom zwaarwegende bedenkingen tegen het terbeschikking-stellen 

van een stoffelijk overschot aan de wetenschap, tegen obductie en tegen 

postmortaal onderzoek Ook orgaandonatie wordt doorgaans afgewezen. Het ontvangen van 

een orgaan bij transplantatie is wel toegestaan. 

Er zijn enkele uitzonderingen op de regel dat lijkopening zoveel mogelijk vermeden moet 

worden. Onder de volgende omstandigheden is lijkopening volgens de joodse wet 

toelaatbaar: 

1. Bij gerechtelijke sectie. 

2. Bij erfelijke ziekte. 

3. Bij een directe medische noodzaak voor een andere patiënt. 

Er bestaat hierover echter verschil van mening bij de joodse geleerden. Nabestaanden wordt 

aangeraden een competente rabbijn te consulteren alvorens toestemming te verlenen tot 

lijkopening. 



21

In de gevallen, waarin de rabbijnen een postmortaal onderzoek hebben toegestaan, hebben zij 

er altijd op gestaan dat: 

1. Ieder deel van het lichaam, dat verwijderd werd, daarna begraven zou worden met het 

lichaam, en dat het lichaam zo spoedig mogelijk teruggestuurd zou worden naar het 

Joodse Begrafeniswezen teneinde de begrafenis zo min mogelijk uit te stellen. 

2. De medische ontleding uitgevoerd wordt met het grootst mogelijke respect voor de 

overledene, en dat niet lichtvaardig met het stoffelijk overschot wordt omgegaan door 

het personeel. 

3. Het lichaam niet meer opengesneden wordt dan strikt noodzakelijk is voor het vereiste 

postmortale onderzoek. 

4. Er steeds iemand van het Joodse Begrafeniswezen aanwezig is bij de lijkopening om 

toezicht te houden op zorgvuldige naleving van de regels. 





2004. 





1.4.5. Rouwverwerking 

In de periode van rouw (aveloet) worden drie delen onderscheiden: de eerste week (sjiva), de 

dertig dagen van rouw (sjelosjiem), de twaalf maanden van rouw na het overlijden van één 

van de ouders. De gebruiken kunnen plaatselijk verschillen. 

a. De rouwperiode begint zodra de overledene begraven is. Na het overlijden van 

vader, moeder, broer, zus, echtgenoot, echtgenote, zoon of dochter is men een 

rouwende (aveel). De eerste week van deze rouwperiode (sjiva) is de meest 

intense. 

b. De rouwenden zitten een week lang sjiva bij voorkeur in het sterfhuis. Zij 

zitten op lage stoeltjes of op de grond. Men steekt een licht aan (neer nesjama), 

dat al naar gelang de plaatselijke gewoonte blijft branden gedurende de sjiva, 

de sjelosjiem, of het hele rouwjaar. 

c. Tijdens deze eerste week van rouw onthoudt men zich van lichamelijke 

verzorging, seksualiteit, Torastudie (wel de boeken Job, Jeremia, 

Klaagliederen), vragen naar het welzijn van de ander, werken, deelname aan 

feestelijkheden en trouwen. 

d. Dagelijks wordt tijdens het ochtend-, middag-, en avondgebed kaddiesj gezegd 

voor de overledene. 

e. Het is een religieuze verplichting een bezoek te brengen aan het rouwhuis, 

maar het is verboden een gesprek met de rouwende te beginnen. De rouwende 

zelf geeft aan of hij wel of niet wil praten. 

f. Op Sjabbat en feestdagen zit men geen sjiva. 

g. Op de zevende dag na de begrafenis eindigt de sjiva en begint men aan een 

periode van minder intensieve rouw (sjelosjiem). Deze periode omvat dertig 

dagen, te beginnen op de dag van de begrafenis. Direct na afloop van deze 

periode bezoekt men gewoonlijk het graf. 



22



2004. 













23

II CHRISTENDOM 

2.1. Christendom algemeen 


In het christelijk geloof staat de leer en het leven van Jezus van Nazareth centraal, die de 

Messias of de Christus (=de gezalfde) genoemd wordt. De kern van zijn boodschap is: God 

liefhebben en de naaste als jezelf. Vanwege de unieke manier, waarop hij deze boodschap in 

praktijk bracht, is hij ter dood gebracht. Christenen geloven dat God hem gered heeft van de 

dood (“dat hij is opgestaan uit de dood”). 

Het christendom is ontstaan vanuit het jodendom. De christelijke bijbel omvat de joodse 

geschriften ( Oude Testament) en de geschriften die gaan over Jezus van Nazareth (Nieuwe 

Testament). 


• Harinck G. (red.), Christelijke Encyclopedie; Kok, Kampen, 2006. 

• Hoekstra E.G. en R. Kranenborg (red.), Rituelen in religieus Nederland; Gebruiken 

van joden, christenen, moslims, hindoes en boeddhisten in belangrijke levensfasen, 

Ten Have, Baarn, 2001. 

• Hoekstra E.G., Christendom; Kok, Kampen, tweede druk 2006. 

• Hoekstra E.G. en M.H. Ipenburg, Handboek Christelijk Nederland; Kerken, 

gemeenten, samenkomsten en vergaderingen, Kok, Kampen, 2008. 

• Neef JE de, J. Tenwolde, K.A.A. Mouthaan (red.), Handboek Interculturele Zorg. 

Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. 

• www.katholiek.org/oostersekerken.htm 

• www.vatican.va 

• www.katholieknederland.nl 

• www.marienburgvereniging.nl: Kritische katholieken. 

• www.rk-kerkplein.org: Kritische katholieken. 

• www.okkn.nl: Oud Katholieke Kerk in Nederland. 

• christendom.startpagina.nl: geeft vooral informatie over het orthodoxe en 

charismatische protestantisme. 

• www.geloven.ncrv.nl 

• www.pkn.nl: Protestantse Kerk in Nederland. 

• www.zinweb.nl: geeft informatie over zingeving in het vrijzinnig christendom. 

• www.digitaledominee.nl: hier kunnen allerlei vragen gesteld worden aan verschillende 

protestantse dominees. 

• www.trouw.nl/meer/: een multireligieus panel van het dagblad Trouw beantwoordt 

vragen op religieus gebied. 

• dtc.library.uu.nl: Digitaal Theologisch Centrum van de Universiteitsbibliotheek van de 

Universiteit Utrecht. 

2.1.2. Stromingen 



24

Binnen het christendom zijn twee hoofdstromingen te onderscheiden: 

I. Het oosters christendom, ontstaan in het oostelijk deel van het Romeinse Rijk, met 

zijn vroegere hoofdcentrum Constantinopel (later Byzantium en tegenwoordig 

Istanbul). De paus in Rome wordt niet als hoofd van de kerk erkend. Hoofd van de 

kerk is volgens het oosters christendom alleen Christus. Zijn opstanding wordt 

iedere zondag in de ‘Goddelijke Liturgie’ gevierd. Het oosters christendom heeft 

een mystieke inslag. Iconen zijn essentieel voor de geloofsbeleving. 

II. Het westers christendom, ontstaan in het westelijk deel van het Romeinse Rijk, 

sinds de 16 e eeuw verdeeld in het katholicisme en het reformatorisch christendom. 

De katholieke stroming. Hiertoe behoort de Rooms-katholieke kerk met de paus in Rome 

als geestelijk leidsman.Dit is de grootste kerkorganisatie binnen het gehele christendom. Ook 

de Oud-katholieke kerk en de Anglicaanse Kerk, die de paus in Rome niet erkennen, behoren 

tot de katholieke stroming. Centraal staan de zeven sacramenten Doop, Vormsel, Huwelijk, 

Wijdingen, Ziekenzalving, Biecht, Eucharistie, die voor de gelovigen het heil in Christus 

present stellen. 

De vele groeperingen, voortgekomen uit de zestiende-eeuwse Reformatie (ook wel 

Protestantisme genoemd): het lutheranisme, het calvinisme, de doperse bewegingen, het 

baptisme, de pinksteren de evangelische beweging. Vooral het calvinisme splitste zich in 

vele kerkgenootschappen. De pinksterbeweging behoort tot een van de snelst groeiende 

bewegingen binnen het protestantisme. Centraal staat het leven uit het Woord Gods, de bijbel. 

Over het algemeen worden in het protestantisme twee sacramenten erkend: De Doop en het 

Heilig Avondmaal. 

Binnen de hoofdstromingen, waarin het christendom verdeeld is, kent het christendom het 

verschijnsel van de fundamentalistische opvatting en de opvatting die dat radicaal afwijst, 

met alle schakeringen tussen deze beide uitersten. De fundamentalistische opvatting aanvaardt 

de bijbel als het door God zelf geïnspireerde heilige woord, onveranderlijk en geldig voor elke 

tijd. De tegengestelde of ‘vrijzinnige’ richting beschouwt de bijbel daarentegen als een 

verzameling tijden cultuurgebonden geschriften over menselijke ervaringen met God, die 

naar het heden toe vertaald moeten worden. 

Binnen de reformatorische kerken, de Oud-katholieke Kerk en de Rooms Katholieke kerk 

speelt momenteel de charismatische vernieuwingsbeweging een relatief belangrijke rol. Zij 

wil de verstarring in het geestelijk leven binnen de kerk doorbreken en legt de nadruk op de 

gaven (grieks: charismata) van de Heilige Geest. 







• Hoekstra E.G., en M.H. Ipenburg, Handboek Christelijk Nederland,; Kerken, 










25














2.1.3. Religieus leven en geloofsbeleving 

Het religieuze leven en de geloofsbeleving van christenen zijn zeer divers. Belangrijke 

aspecten ervan zijn: het overwegen van de bijbelse boodschap, het bidden tot God, en het 

ontvangen van sacramenten ( symbolische handelingen, die het heil present stellen) zoals de 

Doop en de Communie. 

Daarnaast speelt de inzet voor de naaste en het Koninkrijk Gods (een betere wereld) een grote 

rol. Velen doen vrijwilligerswerk. 

Het religieuze leven is persoonlijk en gemeenschappelijk. Het speelt zich af in het dagelijks 

leven en in samenkomsten of kerkdiensten. In beide kan het kerkelijk jaar een rol spelen, dat 

wil zeggen de verdeling van de christelijke feesten, die allemaal een aspect van het leven van 

Jezus Christus present stellen, over het kalenderjaar. Het kerkelijk jaar begint op de eerste 

zondag van de Advent (= de vierde zondag voor kerst) en eindigt op de vijfde zondag voor 

kerst. 

Over de beleving van het geloof kan binnen dit bestek niet veel gezegd worden. Het varieert 

van vertrouwen tot twijfel en wanhoop, van gevoelens van geborgenheid tot gevoelens van 

verlatenheid, van blijdschap en dankbaarheid tot boosheid en opstandigheid, van schuldig tot 

bevrijd, van steun vinden in de gemeenschap tot eenzaamheid, en zoveel meer… 

In de geloofsbeleving van oosterse christenen spelen iconen (= afbeeldingen van Christus, de 

Moeder Gods, de apostelen en andere heiligen) een grote rol. Men gelooft dat in de iconen 

degenen, die afgebeeld zijn, werkelijk tegenwoordig zijn. 











• Timmers, J.J.M., Christelijke Symboliek en iconografie, Unieboek B.V., Bussum, 

1978. 

• Wegman, H.A.J., Liturgie in de geschiedenis van het christendom, Kok, Kampen, 

1991. 



26














• www.trouw.nl/meer: een multireligieus panel van het dagblad Trouw beantwoordt 




2.1.4. Zondag en christelijke feesten 

In het vroege christendom vierde men de joodse feesten. Men onderhield de sjabbat (zaterdag) 

als rustdag. Nog steeds zijn er christenen, die dit doen, bijvoorbeeld de Zevendedags 

Adventisten. Naast de sjabbat werd de zondag een dag van samenkomst om de opstanding van 

Jezus Christus uit de dood te vieren. Joodse feesten als pasen en pinksteren kregen een 

christelijke invulling. 

De belangrijkste christelijke feesten herdenkingsdagen zijn de Kerstperiode, de 

Paasperiode, Hemelvaart en Pinksteren. Hierin wordt het hele leven van Jezus, van geboorte 

tot en met dood en opstanding, herdacht en gevierd. 

Kerstperiode: 

De kerstperiode begint meestal met de kerstnachtdienst (de nacht van 24 op 25 december) en 

eindigt met het feest van Epifanie, dat op 6 januari gevierd wordt. 

Op het Kerstfeest vieren christenen de geboorte van Jezus als de vervulling van de 

oudtestamentische profetieën, waarin gesproken wordt van de komst van de Messias of 

Christus (= gezalfde van God). 

Epifanie of het feest van de verschijning van de Heer besluit de kerstperiode. Dit feest wordt 

gevierd op 6 januari. Op dit feest wordt bevestigd dat het werkelijk God is, die in Jezus naar 

deze wereld is afgedaald om op aarde zijn koninkrijk te vestigen. Dat het koninkrijk van God 

bestemd is voor heel de wereld en voor alle volken vertelt ondermeer het verhaal van de drie 

wijzen uit het Oosten, die het Christuskind komen opzoeken. Daardoor wordt het feest van 

Epifanie vaak Driekoningen genoemd. In de oosters-orthodoxe kerken is dit een groter feest 

dan het kerstfeest. 

De Paasperiode: 

De Paasperiode wordt door vele christenen als een zeer belangrijke periode gezien. Zij begint 

zes weken voor het eigenlijke Paasfeest en wordt ‘Veertigdagentijd’, ‘Vastentijd’, of 

‘Lijdenstijd’ genoemd. 

In rooms-katholieke gebieden wordt vlak voor het begin van deze periode het carnavalfeest 

gevierd, eindigend op Aswoensdag waarmee de vastenperiode begint. 



27

Carnaval is een uitbundig feest van dansen, zingen, eten en drinken, verkleden, optochten, 

omkering van waarden. 

Op Aswoensdag gaan velen het zogenaamde askruisje halen. Dit is het kruisje dat tijdens de 

liturgische viering met gewijde as van palmtakjes op het voorhoofd wordt getekend. 

In de Veertigdagentijd wordt in alle kerken speciale aandacht besteed aan de lijdensgang van 

Jezus tot aan zijn kruisdood. Op de laatste zondag voor Pasen, Palmzondag, herdenkt men de 

intocht van Jezus in Jeruzalem. In veel kerken worden buxustakjes uitgereikt, om te 

herdenken dat Jezus met palmtakken werd begroet bij zijn intocht in Jeruzalem. Kinderen 

maken versierde palmpasenstokken, waarmee ze in optocht rondgaan. 

Palmzondag is het begin van de Goede of Stille Week. 

In deze week begint de driedaagse viering van het Paasfeest op de avond van Witte 

Donderdag. Op Witte Donderdag wordt het laatste avondmaal, dat Jezus aan de vooravond 

van zijn lijden met zijn leerlingen hield, herdacht. Vrijwel overal viert men de eucharistie of 

het heilig avondmaal. 

Op Goede Vrijdag herdenkt de christenheid het lijdenstraject, dat Jezus moest ondergaan, 

eindigend met zijn kruisdood. 

Pasen is in praktisch alle kerken het hoogtepunt van het kerkelijk jaar. Er wordt gevierd dat 

Jezus door God is opgewekt uit de dood: de dood is overwonnen, en de krachten van kwaad 

en zonde zijn vernietigd. In de Paaswake wordt de paaskaars ontstoken als teken van het licht 

dat Christus is voor mensen. Pasen wordt altijd op een zondag gevierd. 

Hemelvaartsdag: 

Veertig dagen na Pasen volgt Hemelvaartsdag, die altijd op donderdag valt. Op deze dag 

herdenkt men dat de opgestane Christus de aarde verliet om naar God in de hemel terug te 

keren, zoals beschreven in Handelingen 1, vers 9. 

Pinksteren: 

Op de vijftigste dag na Pasen en tien dagen na Hemelvaart wordt Pinksteren (naar het griekse 

woord ‘pentakosta’= vijftig) gevierd. De christelijke kerk gedenkt dan dat de Heilige Geest op 

aarde in de mensen is gekomen en dat toen de kerk is ontstaan. 

Allerheiligen, Allerzielen, Gedachteniszondag: 

In het rooms-katholicisme viert men op 1 november Allerheiligen, ter ere van alle gestorven 

heiligen, en op 2 november Allerzielen, waarbij alle gestorvenen worden herdacht. In een 

liturgische viering worden speciaal de namen van de gestorvenen van het afgelopen jaar 

genoemd. In het protestantisme doet men dit doorgaans op de laatste zondag van het kerkelijk 

jaar, de Gedachteniszondag. 











• Wegman, H.A.J., Liturgie in de geschiedenis van het christendom, Kok, Kampen, 

1991. 



28


















2.1.5. Geestelijke Verzorging en pastoraat 

Geestelijke Verzorging wordt in de christelijke traditie ook wel ‘pastoraat’ genoemd. Dit 

woord stamt af van het latijnse woord ‘pastor’ , dat ‘herder’ betekent. Het gaat erom, dat 

mensen voor elkaar zorgen als goede herders, vooral in geestelijk opzicht, maar ook wel op 

materieel gebied. Dit wordt in de eerste plaats verwacht van speciaal daartoe aangestelde 

voorgangers (pastor, dominee of predikant, ouderling, diaken etc.), maar ook van alle 

gelovigen. 

In de zorginstellingen is geestelijke verzorging een gespecialiseerde taak geworden. Van de 

geestelijk verzorger wordt zowel professionele deskundigheid op het gebied van en 

verbondenheid met de christelijke traditie verwacht, als ook professionele deskundigheid op 

het gebied van de gezondheidszorg en de (ethische) vragen die daar spelen. 


• Bons-Storm, R., Hoe gaat het met jou? Pastoraat als komen tot verstaan, Kok, 

Kampen, 1989. 

• Doolaard, J. (red.), Nieuw Handboek Geestelijke Verzorging, Kok, Kampen, 2006. 

• Ganzevoort, R. en J. Visser, Zorg voor het verhaal; achtergrond, methode en inhoud 

van de pastorale begeleiding, Meinema, Zoetermeer, 2007. 

• Körver, S. en W. Regouin (red.), Professionele begeleiding en spiritualiteit, Bohn 

Stafleu van Loghum, Houten, 2007. 

• Lindijer, C.H., Gids voor reisgenoten; Een handboek voor lekepastoraat, 

Boekencentrum B.V., ’s-Gravenhage, 1989. 

• www.vgvz.nl: Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen. 

2.2. Geboorte 

2.2.1. Visies op voortplanting 

Christenen geloven dat een mens door God geschapen wordt en dat kinderen een geschenk 

van God zijn. Doorgaans spreekt men van het ‘krijgen’ en niet van het ‘nemen’ van kinderen. 

Dit betekent niet dat mensen er niets voor zouden mogen doen om kinderen te krijgen. Maar 



29

de meningen lopen uiteen als het gaat om het gebruik van middelen en technieken om de 

voortplanting te beïnvloeden. 

Dit hangt ondermeer samen met verschillende visies op de status van het menselijk embryo. 

In grote lijnen zijn er twee opvattingen. 

1. De eerste is dat de menselijke vrucht geleidelijk aan mens wordt. 

2. De tweede gaat uit van een mens-zijn vanaf het moment van bevruchting. 

Volgens de eerste opvatting bestaan er verschillende vormen van beschermwaardigheid 

afhankelijk van de ontwikkeling van het embryo. Volgens de tweede opvatting is de 

menselijke vrucht vanaf de conceptie even beschermwaardig als een voldragen kind. Dit leidt 

tot verschillende visies op beïnvloeding van de voortplanting. 

Anticonceptie wordt door sommige christenen afgewezen, maar door de meesten gezien als 

een middel tot verantwoord ouderschap en verantwoorde gezinsplanning. 

Abortus wordt door velen afgewezen, maar in bepaalde omstandigheden als een 

noodoplossing acceptabel geacht. 

Kunstmatige voortplantingstechnieken worden niet afgewezen, maar wel kritisch afgewogen. 

Prenatale diagnostiek en zwangerschapsafbreking op diagnostische indicatie wordt zeer 

verschillend gezien. Sommigen wijzen het af, anderen beschouwen het als een onderdeel van 

verantwoord ouderschap. Altijd zal het een moeilijke afweging zijn. 


• Beijer D. de, En de vrouw die kiest een kind. Op weg naar een feministische ethiek 

van de voortplanting. Kok, Kampen, 1990. 

• Post, D., Manipuleren met het leven. Ethische dilemma’s in de gezondheidszorg. Kok, 


• Reinders, J.S., De bescherming van het ongeboren leven. Morele en godsdienstige 

overwegingen bij experimenten met menselijke embryo’s. Ten Have, Baarn, 1993. 

• Keuzen op leven en dood. Pastorale en ethische overwegingen rond de behandeling 

van ernstig gehandicapte pasgeborenen. Handreiking voor het pastoraat nummer 39, 

Samenwerkingsorgaan voor het Pastoraat van de Nederlandse Hervormde Kerk, de 

Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch Lutherse Kerk in het 

Koninkrijk der Nederlanden, Leusden, 1995. 

• Kinderen naar wens? Onze verantwoordelijkheid voor het krijgen van kinderen. 

Handreiking voor het pastoraat nr. 40, Samenwerkingsorgaan voor het Pastoraat van 

de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de 

Evangelisch Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden, Leusden, 1997. 

• Mensen in wording. Theologische, ethische en pastorale overwegingen bij nieuwe 

voortplantingstechnieken en prenataal onderzoek. Generale Synoden van de 

Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland, Leusden, 

1992. 













30







2.2.2. Doop 

De geboorte van een kind wordt door de meeste christenen als een wonder beschouwd. Het 

kind wordt gezien als een geschenk van God. 

Er is veel verdriet, soms ook boosheid, en er zijn veel vragen wanneer een kind komt te 

overlijden. Een gesprek hierover met een geestelijk verzorger kan goed doen. 

De verpleging kan aan de ouders vragen of zij een ritueel op prijs stellen bij het afscheid van 

hun kind en zo ja, wat voor ritueel. Bij christenen kan het gaan om de ziekenzegen en de 

doop, of, wanneer het gaat om een kind dat al gedoopt is, om de ziekenzalving. 

Aan de doop worden binnen de katholieke en de protestantse traditie verschillende 

betekenissen toegekend, maar toch erkent de katholieke kerk de protestantse doop en 

andersom. 

De doop is in de visie van christenen een teken van of een toegang tot het verbond van God 

met Zijn volk. Het is een initiatiesacrament. De onderdompeling in water symboliseert het 

sterven van de oude mens en het opstaan van de nieuwe mens. 

Sommige christenen laten hun kinderen als baby dopen (orthodoxen, katholieken en het 

merendeel der protestanten), anderen erkennen alleen de doop van volwassenen die er zelf 

voor kunnen kiezen (baptisten, doopsgezinden en enkele groeperingen binnen de pinksteren 

evangelische beweging). 

Als een kind ernstig ziek is en gaat overlijden, zullen sommige christenen het van tevoren 

willen laten dopen. Vooral christenen, die de doop zien als voorwaarde om deel te mogen 

hebben aan het heil van God, zullen hier veel belang aan hechten. Wanneer er geen bevoegde 

pastor aanwezig is, mag iedereen een nooddoop doen. Je noemt de namen van het kind, giet 

water over het hoofdje en zegt: “Ik doop je in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige 

Geest.” 


• Endt-Meyling M.van, Rituelen en gewoonten: geboorte, ziekte en dood in de 





• Hoekstra E.G., Christendom. Kok, Kampen, tweede druk 2006. 

• Vogels W., Woord en gebaar rondom een doodgeboren kind. In: Gerard Lukken en 

Jeroen de Wit (red.), Nieuw Leven. Rituelen rond geboorte en doop, Gooi en Sticht, 

Baarn, 1997. 

• Wegman H.A.J., Riten en Mythen. Liturgie in de geschiedenis van het christendom. 

Kok, Kampen, 1991. 

• Dienstboek, een proeve, voor de Protestantse Kerk in Nederland, deel 2, 

Boekencentrum, Zoetermeer, 2004. 






31














• www.rietfiddelaers.nl/rouw-boekenlijst.html 

2.3. Ziekte 

2.3.1 Visies op ziekte en gezondheid 

Binnen het christendom bestaan zeer uiteenlopende visies op ziekte, pijn en lijden. Het 

verdient aanbeveling niet uit te gaan van vooronderstellingen, maar de betrokkene zelf zijn of 

haar visie te laten vertellen. 

1. Sommige christenen geloven dat ziekte afkomstig is van God en dat God er een bepaalde 

bedoeling mee heeft als Hij je ziekte, pijn of lijden laat overkomen. Het wordt opgevat als een 

teken waarmee God je iets wil duidelijk maken. Het kan een straf of een beproeving zijn, het 

kan ook zijn dat God je er een bepaalde levensles mee wil leren. Ziekte kan louterend werken: 

je kunt er innerlijk ‘beter’ van worden. Er wordt door christenen, die zo denken, kritisch 

gebruik gemaakt van de medische wetenschap en techniek. Men keert zich tegen een 

medisch-technische benadering waarbij ziekte bijna uitsluitend wordt gezien als een medisch 

probleem en waarbij geen aandacht is voor de zingevingsdimensie van ziek-zijn. 

2..Andere christenen geloven dat ziekte niet afkomstig is van God, maar van de Satan als de 

tegenstander van God. Daarom moet er lichamelijk en geestelijk met alle middelen tegen 

ziekte gestreden worden. 

3. Weer andere christenen geloven dat ziekte niet afkomstig is van God, maar een gegeven is 

in de Schepping die wacht op voltooiing. God heeft in die schepping middelen en 

mogelijkheden (ook wetenschap en techniek) gegeven om ziekten te genezen. God steunt de 

zieken en degenen die zieken behandelen en verzorgen. Als er al een zin en betekenis ontdekt 

kan worden in het lijden, dan is het alleen de zieke mens zelf die dit kan doen. Het kan niet 

door een ander opgelegd worden. 


• Dienst voor Levensoriëntatie en Geestelijke Verzorging UMCU, Project pijn: Licht in 

een pijnlijk bestaan. De invloed van levensbeschouwing op een pijnlijk bestaan; 

Project van het Verpleegkundig Convent UMCU 1999, op Scoop. 

• Blei K., De charismatische beweging; Kok, Kampen, 2006. 

• Engelhart D. en I. Goorts, God zal voor mij zorgen. Religieuze coping van 

vluchtelingen met gezondheidsproblemen. Stichting Pharos, Utrecht, 2005. 

• Heerde J. van, Ziekte, word je er beter van? Ons gelovig denken als we ziek zijn; Kok, 




32

• Jochemsen, H. en G. Glas, Verantwoord medisch handelen. Proeve van een 

christelijke medische ethiek. Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 1995. 

• Leget, C., Ruimte om te sterven. Een weg voor zieken, naasten en zorgverleners. 

Lannoo Tielt, 2003. 

• Meiden A. van der, ‘De zwarte kousen kerken’, Bevindelijk heroverwogen portret; ten 

Have, Baarn, 1993. 



• Schelling P., Daar word je beter van! Geloof, ziekte en gezondheid, Kok, Kampen, 

2008. 

• Vellinga S.J., Bevindelijk gereformeerden, ziekte en geestelijke gezondheid(szorg): 

een sociologische analyse. In:H.C. Stoffels (red.), Bevindelijk gereformeerden. Serie 

Religieuze Bewegingen in Nederland nummer 26, VU Uitgeverij Amsterdam 1993. 

• Vries H.U. de, Bid tot de Heer, geef plaats aan de arts; Op zoek naar genezing in 

zorginstelling en kerk, Kok, Kampen, 2007. 

• Wils, J.P. (red.), Pijn en lijden. Damon, Best, 1998. 


















2.3.2. Ondersteuning tijdens ziekteproces 

Ethische afwegingen: 

De meeste christenen gaan bij ziekte naar een arts en vragen om behandeling. Men beschouwt 

de middelen en technieken van de medische wetenschap doorgaans als door God gegeven. 

Toch worden er tegenwoordig ook kritische vragen gesteld bij de ontwikkelingen: mag of 

moet alles wat kan? Men kan het op prijs stellen hierover met een deskundige, bijvoorbeeld 

een geestelijk verzorger, van gedachten te wisselen. 

Mantelzorg: 

Ook al delen christenen in het proces van toenemende individualisering, dat in deze tijd 

gaande is, toch voelen velen zich ook aangesproken door de bijbelse geboden om de ouders 

en de naasten lief te hebben. De spanning tussen de overtuiging dat je wat voor een ander over 

moet hebben enerzijds en de eisen van werk, gezin en maatschappij anderzijds, kan tot een 

overbelasting van mantelzorgers leiden. Ook kan de huwelijksbelofte dat je elkaar trouw zult 



33

zijn “in gezondheid en ziekte, tot de dood ons scheidt” bij echtparen, waarvan er één ziek 

wordt, zwaar gaan drukken. 

Ziekenbezoek: 

Het bezoeken van zieken en stervenden hoort bij de zorg voor kwetsbare mensen in de geest 

van Jezus. In de eerste plaats wordt dit gedaan door familie en andere naasten. Daarnaast 

kunnen zieken en stervenden veel steun beleven aan een bezoek van een vertegenwoordiger 

van hun geloofsgemeenschap (pastor, dominee, ziekenbezoeker, diaken, ouderling). Ook kan 

contact met een geestelijk verzorger van het ziekenhuis op prijs gesteld worden. 

Bidden, bijbellezen, mediteren: 

Christenen ‘onderhouden’ hun geloof door regelmatig te bidden en uit de bijbel te lezen. Dit 

gebeurt individueel of in groepen. Ook andere teksten, zoals liederen, gedichten of verhalen 

kunnen ter overweging gebruikt worden. Sommige christenen doen dagelijks aan meditatie of 

“Stille Tijd”. 

Een opname in het ziekenhuis kan het beoefenen van spiritualiteit, zoals men dat thuis 

gewend is, flink verstoren. Ook hierdoor kunnen mensen uit hun doen raken. 

Bezoek aan het Stiltecentrum en/of een kerkdienst: 

Zowel het AZU als het WKZ beschikt over een Stiltecentrum, waar mensen zich even terug 

kunnen trekken om stil te zijn, tot zichzelf te komen, te bidden of te mediteren. In het AZU 

bevindt het Stiltecentrum zich achter de winkels van Huffels op niveau 1. In het WKZ ligt het 

vlak bij verpleegafdeling Kikker op niveau 2. 

De beide Stiltecentra kennen een speciale ‘christelijke hoek’, waar men een kaarsje kan 

opsteken bij de icoon van Maria Altijddurende Bijstand, bidden of uit de bijbel lezen. 

Iedere zondagmorgen wordt er in het Stiltecentrum van het AZU een oecumenische 

kerkdienst gehouden, waarbij iedereen welkom is. De dienst begint om 10.00 uur en duurt tot 

ongeveer 11 uur. Daarna wordt koffie of thee gedronken met wie dat wil. Vrijwilligers halen 

en brengen de patiënten, die zich opgegeven hebben. 

Voor wie niet naar de kerkdienst kan komen is het mogelijk om de Communie of het 

Avondmaal op de kamer te ontvangen. 


• Dienst voor Levensoriëntatie en Geestelijke Verzorging UMC Utrecht, telefoon: 088- 

7556756; buiten kantooruren via de telefooncentrale: 088- 7555555. 

















34



2.3.3. Ziekenzegen, ziekenzalving en biecht 

De ziekenzegen: 

Een zegen is een rituele handeling begeleid door gebed. Iemand wordt aangeraakt door 

middel van handoplegging of een kruisteken op het voorhoofd en er wordt ‘iets goeds’ tegen 

hem gezegd. Met de zegen wordt een teken van Gods aanwezigheid in ons leven gegeven. 

Iemand zegenen is de hoop uitspreken dat Gods liefdevolle hand in zijn leven voelbaar zal 

zijn. 

Bij katholieken wordt de ziekenzegen meestal gegeven door een pastoraal werker. Bij 

protestanten door een predikant (=dominee) of voorganger. 

De ziekenzalving (ook wel “Bedienen” genoemd, of “Laatste Sacrament”, of “Heilig 

Oliesel”): 

Ook het zalven van zieken is een rituele handeling begeleid door gebed. De ziekenzalving 

verschilt daarin van de ziekenzegen dat bepaalde delen van het lichaam van de zieke, zoals 

ogen, oren, mond, handen, met olie worden gezalfd als teken van Gods liefdevolle zorg voor 

geest en lichaam. 

In de bijbel (brief van Jakobus 4, 14.15) wordt dit ritueel genoemd als een ondersteuning en 

bemoediging voor mensen, die door hun ziekte in een crisis terecht zijn gekomen: in conflict 

geraakt met zichzelf, met hun omgeving en/of met God. Dit kunnen terminaal zieke mensen 

zijn, maar ook zieken die later weer herstellen. 

In de praktijk is de ziekenzalving verschoven naar het einde van het leven. Katholieken 

spreken daarom ook wel van Sacramenten der Stervenden of laatste Sacramenten. In feite 

gaat het om drie rituelen in één ceremonie: de biecht (schuldbelijdenis en vergeving), de 

ziekenzalving en de communie (Heilig Brood, dat leven, sterven en opstanding van Christus 

symboliseert). In de praktijk van het ziekenhuis blijft het vaak bij de ziekenzalving, omdat de 

patiënt in doorgaans niet meer aanspreekbaar is. Een zieke beleeft het ontvangen van dit 

sacrament vaak als een teken dat het einde van zijn leven nabij is. Daarom luistert het heel 

nauw om met iemand over de mogelijkheid van een bediening te spreken, zeker wanneer deze 

er niet zelf over begint. 

Bij katholieken is het ritueel van de ziekenzalving veel meer ingeburgerd dan bij protestanten. 

Het is een sacrament dat alleen door een priester toegediend mag worden. In deze tijd bestaat 

er in Nederland een groot tekort aan priesters. In het UMCU werken pastoraal werkers, die 

niet bevoegd zijn het sacrament van de ziekenzalving toe te dienen. Met het oog hierop heeft 

de Dienst Geestelijke Verzorging van het UMCU een intern protocol opgesteld over de vraag 

hoe te handelen bij een verzoek om de ziekenzalving. 

Tegenwoordig wordt in toenemende mate ook bij protestanten de ziekenzalving toegediend, 

met name in charismatische kringen, in de pinksterbeweging en in evangelische gemeenten. 

De Biecht: 

Soms dragen mensen een herinnering met zich mee aan iets, waaraan zij schuldig zijn of 

waarover zij zich schuldig voelen. Het kan voor hen een enorme opluchting zijn, wanneer ze 

dit in een vertrouwelijk gesprek met een geestelijk verzorger kunnen uitspreken en om 

vergeving kunnen bidden. 

In de katholieke traditie is de biecht een sacrament. De priester kan absolutie (kwijtschelding 

van schuld) geven in naam van God. 



35




• Blijlevens, A., e.a., Liturgie met zieken, deel 1 en 2, Gooi en Sticht, Baarn, 1993. 






• Liturgie rond het ziekbed, Gooi en Sticht BV, Hilversum, 1984. 

















2.3.4. Bloedtransfusie (Jehovah’s getuigen) 

De Jehovah’s Getuigen vormen een beweging binnen het christendom, waarin sterke nadruk 

gelegd wordt op het eind der tijden, dat nabij is. Op bijbelse gronden (Leviticus 17, vers 11- 

14; Handelingen 15, vers 28.29) wijst men transfusie van bloed en/ of bepaalde 

bloedproducten af. Men beschouwt bloed als de zetel van de ziel. 

De toediening van vol bloed, geconcentreerde suspensies van rode bloedcellen, plasma, witte 

bloedcellen en bloedplaatjes wordt geweigerd. 

Het is echter niet absoluut verboden gebruik te maken van bloedfracties als albumine, 

immunoglobulinen en preparaten voor lijders aan hemofilie. Iedere Jehova’s getuige moet 

individueel beslissen of hij/zij deze kan aanvaarden. 

In een vroeg stadium, liefst direct na het besluit dat een medische handeling noodzakelijk is, 

dienen de mogelijkheden, onmogelijkheden of beperkingen van de behandeling met de patiënt 

te worden besproken. Gemaakte afspraken dienen schriftelijk te worden vastgelegd. 

Voor kinderen gelden speciale regels (Zie richtlijnen transfusiebeleid op Scoop). 


• Hoekstra E.G., Jehovah’s Getuigen; Kok, Kampen 1997. 



• Richtlijnen transfusiebeleid van bloedproducten in het UMCU (op Scoop). 

• www.watchtower.org: Wachttoren Genootschap in Nederland = Jehovah’s Getuigen. 

• www.watchtowerbibleandtractsociety.com: Wachttoren Genootschap internationaal. 



36

• www1.tip.nl/~t661020/bloed/bloed.htm: kritisch commentaar op het standpunt 

aangaande bloedtransfusie van de Jehovah’s Getuigen. 

• www.watchtowerinformationservice.org: website van anderen over Jehovah’s 

Getuigen. 

• www.jehovah.startkabel.nl: website van anderen over Jehovah’s Getuigen. 

2.3.5. Gebedsgenezing (Charismatische beweging en Pinksterbeweging) 

In het Nieuwe Testament wordt de gave van genezing genoemd als één van de gaven (grieks: 

charismata) van de Heilige Geest, die Jezus aan de gemeente heeft gegeven. De 

charismatische vernieuwingsbeweging binnen het christendom neemt dit, evenals de 

pinksterbeweging, zeer serieus en stelt genezing centraal. De dienst der genezing krijgt 

gestalte in gebed, handoplegging en soms zalving van de zieke. 

Men verschilt van mening over de vraag hoe de Geestesgave van genezing zich verhoudt tot 

de hedendaagse medische wetenschap. Manifesteert de Geestesgave van genezing zich in de 

medische wetenschap of is het een extra vermogen, dat ook werkt waar de medische 

wetenschap machteloos staat? Zou een gelovige niet behoren af te zien van medische hulp? 

Verwerping van de medische wetenschap kwam in de eerste tijd van de pinksterbeweging 

vaak voor, nu nog slechts bij enkele pinkstergroepen aan de rand. Over het algemeen worden 

in de pinksterbeweging de gave van genezing en de bekwaamheid van de arts niet meer als 

met elkaar concurrerende, maar als elkaar aanvullende factoren gezien. Maar men blijft het 

wel als twee verschillende mogelijkheden zien: een natuurlijke (arts) en een bovennatuurlijke 

(rechtstreeks ingrijpen door God als antwoord op gebed). Het feit dat niet iedereen genezing 

vindt, heeft volgens deze visie te maken met het feit dat wij leven tussen hemelvaart en 

wederkomst, in een situatie waarin het heil nog niet volkomen is. 

In de charismatische beweging legt men minder nadruk op het bovennatuurlijk karakter van 

de gave van genezing. Men erkent dat het leven kwetsbaar is en begrensd. Als de grens 

bereikt is, moet er niet meer om genezing, maar om acceptatie en vrede gebeden worden. Ook 

dat is dan genezing. God heeft in de geschapen, natuurlijke werkelijkheid een genezende 

kracht gelegd. Daarom kan en mag er niet gebeden worden om wonderbaarlijke genezingen, 

die ‘van buiten de schepping door God worden geïnjecteerd’. In het gebed om genezing gaat 

het om een ontvankelijkheid van de zieke, de voorganger en mee-biddenden voor God als 

Schepper van alle krachten, speciaal van de genezende kracht. 


• Blei K., De charismatische beweging; Kok, Kampen, 2006. 



• Saane J. van, Gebedsgenezing; Boerenbedrog of serieus alternatief? Ten Have, Baarn, 

2008. 

• Schelling P., Daar word je beter van! Geloof, ziekte en gezondheid, Kok, Kampen, 

2008. 

• Vries H.U. de, Bid tot de Heer, geef plaats aan de arts; Op zoek naar genezing in 

zorginstelling en kerk, Kok, Kampen, 2007. 








37







2.3.6. Exorcisme (Charismatische beweging ) 

Genezing en bevrijding worden in de charismatische beweging niet zonder meer 

vereenzelvigd. Bevrijding heeft te maken met losmaking uit gebondenheden, uit (vaak) als 

demonisch beschouwde bindingen. Niet elke ziekte is terug te voeren op een gebondenheid. 

Toch kan gebondenheid het gezonde mens-zijn wel in de weg staan. 

Genezing wordt in de charismatische beweging niet zonder meer gelijk gesteld met: reparatie 

van een lichamelijke storing. Zij heeft diepere dimensies. Men onderscheidt ‘uiterlijke 

genezing’(lichamelijk) van ‘innerlijke genezing’(geestelijk). Bij innerlijke genezing wordt 

gedacht aan het overwinnen van psychische trauma’s die in het verleden zijn ontstaan, zoals 

innerlijke conflicten, angsten, gekwetstheid. Deze trauma’s blokkeren of remmen de groei van 

mensen in hun relatie tot God, tot hun medemensen en tot zichzelf. 

De dienst van bevrijding wordt in de charismatische beweging onderscheiden van 

psychotherapie. Psychotherapie richt zich op herstel, reparatie. De dienst van bevrijding richt 

zich op méér dan herstel, namelijk op vernieuwing. Die is nog niet bereikt met bevrijding van 

erfelijke bindingen, genezing van trauma’s en van herinneringen. Ze omvat ook de vervulling 

met de Heilige Geest, het ontvangen van de Geestesgaven, het leren leven vanuit de door God 

in het vooruitzicht gestelde toekomst. 

Over de relatie tussen het werk van de pastor en de psychotherapeut wordt binnen de 

charismatische beweging verschillend gedacht. Sommigen beschouwen het als een 

wederzijdse aanvulling, anderen zien ze meer tegenover elkaar staan. 

Bevrijding wordt ook wel opgevat als bevrijding uit de greep van kwade machten. Dit wordt 

exorcisme, duivelbezwering, duiveluitdrijving genoemd. Er bestaat echter verschil van 

mening over de vraag hoe men die kwade machten moet zien. Zijn dat aspecten van onze 

aardse werkelijkheid of moet men ze zien als bovennatuurlijke krachten, die op gelijk niveau 

als God staan (de boze, de duivel, satan, demonen). Wanneer kwade machten als 

bovennatuurlijke krachten worden beschouwd, wordt de menselijke verantwoordelijkheid 

voor het kwaad dan niet al te gemakkelijk weg verklaard? En hoe is dat te rijmen met het 

geloof in de ene God als Schepper? 

Sommigen binnen de charismatische beweging staan zeer terughoudend tegenover exorcisme 

en de daarin meekomende voorstellingen. Anderen zijn minder terughoudend en meer bereid 

het bestaan van een bovenaardse demonenwereld als realiteit te aanvaarden. 


• Blei, K., De charismatische beweging, Kok, Kampen, 2006. 



• www.roeloftichelaar.nl: Tichelaar heeft ervaring met exorcisme. 








38







2.3.7. Vaccinatie (Bevindelijk Gereformeerden) 

In bevindelijk gereformeerde kringen komt men diverse bezwaren tegen vaccinatie tegen. De 

twee belangrijkste bezwaren zijn: 

1. Vaccinatie is ziekmakend. Er worden met opzet ziektekiemen in het lichaam gebracht 

en daardoor zou God verzocht worden iemand ziek te maken. Dit bezwaar is historisch 

nauw verbonden met de pokkenvaccinatie in vroeger tijden, waaraan duidelijk 

medische risico’s verbonden waren. 

2. Vaccinatie is in wezen een ongelovige houding tegenover God. Dit argument vormt de 

kern van het bevindelijke verzet tegen inenting. Men gaat er van uit dat alles wat de 

mens overkomt overeenkomstig Gods wil is. Niets gebeurt er bij toeval, alles komt 

mensen toe uit Gods hand. De mens moet in alles op God vertrouwen en alle 

tegenspoed geduldig aanvaarden. Wie zich laat vaccineren, handelt eigenmachtig en 

vertrouwt niet op de Heere. 

Momenteel wordt het in bevindelijke kringen meestal aan de gelovigen zelf overgelaten in 

geweten te beslissen over vaccinatie. Zij moeten persoonlijk in de ‘stille omgang met God’ 

beslissen of zij zichzelf en/of hun kinderen laten inenten. Met deze verschuiving nam de 

weerstand tegen inenting af, hoewel deze nog niet geheel is verdwenen. 




• Meiden A. van der, ‘De zwarte kousen kerken’, Bevindelijk heroverwogen portret; ten 

Have, Baarn, 1993. 

• Vellinga S.J., Bevindelijk gereformeerden, ziekte en geestelijke gezondheid(szorg): 

een sociologische analyse. In:H.C. Stoffels (red.), Bevindelijk gereformeerden. Serie 

Religieuze Bewegingen in Nederland nummer 26, VU Uitgeverij Amsterdam 1993. 










2.3.8. Orgaandonatie en transplantatie 

Christelijke kerken en instituties staan overwegend positief tegenover orgaandonatie. Het 

wordt gezien als een daad van naastenliefde. Maar het wordt niet als een plicht beschouwd. 

Het kan alleen een gift zijn, die in vrijheid en vrijwilligheid wordt gedaan. Iedere individuele 

gelovige moet er, als rentmeester (beheerder) van het eigen lichaam, zelf een keuze in maken. 



39

Het ontvangen van een orgaan van een ander bij transplantatie wordt doorgaans dankbaar 

aanvaard als een mogelijkheid tot behandeling. 


• Sanders J., Leven doorgeven. Religieuze en levensbeschouwelijke standpunten over 

orgaan- en weefseldonatie. Meinema, Zoetermeer, 2003. 

• Zwart H. en C. Hoffer, Orgaandonatie en lichamelijke integriteit. Een analyse van 

christelijke, liberale en islamitische interpretaties. Damon, Best, 1998. 

• orgaantransplantatie.startpagina.nl 

















2.4. Dood 

2.4.1. Visies op sterven en dood 

Christenen geloven in een leven na de dood, omdat Gods liefde en trouw sterker zijn dan de 

dood. Jezus is vermoord aan een kruis, maar volgens het christelijk geloof heeft God zijn 

leven niet verloren laten gaan, maar het gered, bewaard en bekroond. De geloofsuitdrukking 

daarvoor is: “God heeft hem opgewekt uit de dood”. Uiteindelijk is dit de bestemming voor 

alle mensen. 

Er bestaan verschillende opvattingen over het leven na de dood. 

• Sommige christenen hebben er geen voorstelling van. Ze geloven alleen dat ze bij God 

zullen zijn, hoe en waar dit ook is. 

• Andere christenen geloven dat ze na dit leven voor God (voor Gods troon of 

rechterstoel) verantwoording moeten afleggen van hun leven. Dit kan in meer of 

mindere mate angst teweeg brengen: angst voor het vagevuur (periode van loutering 

door vuur) of voor eeuwige verwerping in de hel. Toch voert vertrouwen in Gods 

liefde en genade en in het offer, dat Jezus Christus heeft gebracht, meestal de 

overhand. 

• Een speciale opvatting is die, dat de doden zullen “slapen in het stof” tot aan het eind 

der tijden. Dan komt Christus terug op aarde en zullen allen “opstaan’” en 

“geoordeeld” worden. Sommigen zullen dan voorgoed een “tweede dood” sterven. 

• Er zijn ook christenen, die het leven hierna alleen maar als beter zien dan het leven 

hier-en-nu. Ze verwachten in de hemel een feest, rust en vrede, weerzien met 



40

gestorven geliefden, opgenomen-worden door engelen en heiligen, het drogen van alle 

tranen, etc. 






• Lindijer, C.H., Leven en dood, zaak van het pastoraat, Den Haag, 1989. 



• Steemers van Winkoop,M., Geloven in leven; Spirituele zorg voor stervenden en hun 

naasten. Van Gorcum, Assen 2003. 



















De visie op het sterven en de dood kan bij christenen sterk verschillend zijn. Op grond van 

hun geloof in een liefdevolle, genadige God gaan velen de dood met vertrouwen tegemoet, 

ook al is het moeilijk om afscheid te nemen van dierbaren. Maar er zijn ook christenen, die 

God meer zien als een strenge rechter, voor wie zij na de dood verantwoording van hun leven 

moeten afleggen. Dit kan grote onrust en angst met zich meebrengen. 

Een gesprek met een geestelijk verzorger, al dan niet in combinatie met de rituelen van 

ziekenzegen, ziekenzalving en/of biecht, kan steun bieden. 

De ziekenzegen: 

Een zegen is een rituele handeling begeleid door gebed. Iemand wordt aangeraakt door 

middel van handoplegging of een kruisteken op het voorhoofd en er wordt ‘iets goeds’ tegen 

hem gezegd. Met de zegen wordt een teken van Gods aanwezigheid in ons leven gegeven. 

Iemand zegenen is de hoop uitspreken dat Gods liefdevolle hand in zijn leven voelbaar zal 

zijn. 

Bij katholieken wordt de ziekenzegen meestal gegeven door een pastoraal werker. Bij 

protestanten door een predikant (=dominee) of voorganger. 



41

De ziekenzalving (ook wel “Bedienen” genoemd, of “Laatste Sacrament”, of “Heilig 

Oliesel”): 

Ook het zalven van zieken is een rituele handeling begeleid door gebed. De ziekenzalving 

verschilt daarin van de ziekenzegen dat bepaalde delen van het lichaam van de zieke, zoals 

ogen, oren, mond, handen, met olie worden gezalfd als teken van Gods liefdevolle zorg voor 

geest en lichaam. 

In de bijbel (brief van Jakobus 4, 14.15) wordt dit ritueel genoemd als een ondersteuning en 

bemoediging voor mensen, die door hun ziekte in een crisis terecht zijn gekomen: in conflict 

geraakt met zichzelf, met hun omgeving en/of met God. Dit kunnen terminaal zieke mensen 

zijn, maar ook zieken die later weer herstellen. 

In de praktijk is de ziekenzalving verschoven naar het einde van het leven. Katholieken 

spreken daarom ook wel van Sacramenten der Stervenden of laatste Sacramenten. In feite 

gaat het om drie rituelen in één ceremonie: de biecht (schuldbelijdenis en vergeving), de 

ziekenzalving en de communie (Heilig Brood, dat leven, sterven en opstanding van Christus 

symboliseert). In de praktijk van het ziekenhuis blijft het vaak bij de ziekenzalving, omdat de 

patiënt in doorgaans niet meer aanspreekbaar is. Een zieke beleeft het ontvangen van dit 

sacrament vaak als een teken dat het einde van zijn leven nabij is. Daarom luistert het heel 

nauw om met iemand over de mogelijkheid van een bediening te spreken, zeker wanneer deze 

er niet zelf over begint. 

Bij katholieken is het ritueel van de ziekenzalving veel meer ingeburgerd dan bij protestanten. 

Het is een sacrament dat alleen door een priester toegediend mag worden. In deze tijd bestaat 

er in Nederland een groot tekort aan priesters. In het UMCU werken pastoraal werkers, die 

niet bevoegd zijn het sacrament van de ziekenzalving toe te dienen. Met het oog hierop heeft 

de Dienst Geestelijke Verzorging van het UMCU een intern protocol opgesteld over de vraag 

hoe te handelen bij een verzoek om de ziekenzalving. 

Tegenwoordig wordt in toenemende mate ook bij protestanten de ziekenzalving toegediend, 

met name in charismatische kringen, in de pinksterbeweging en in evangelische gemeenten. 

De Biecht: 

Soms dragen mensen een herinnering met zich mee aan iets, waaraan zij schuldig zijn of 

waarover zij zich schuldig voelen. Het kan voor hen een enorme opluchting zijn, wanneer ze 

dit in een vertrouwelijk gesprek met een geestelijk verzorger kunnen uitspreken en om 

vergeving kunnen bidden. 

In de katholieke traditie is de biecht een sacrament. De priester kan absolutie (kwijtschelding 

van schuld) geven in naam van God. 




• Blijlevens, A., e.a., Liturgie met zieken, deel 1 en 2, Gooi en Sticht, Baarn, 1993. 






• Hoekstra E.G., Christendom. Kok, Kampen, tweede druk 2006. 



• Pijnenburg, M., en C. Leget (red.), Multicultureel sterven in het ziekenhuis. Uitgeverij 

Damon, Budel, 2006. 



42



• Wegman H.A.J., Riten en Mythen. Liturgie in de geschiedenis van het christendom. 

Kok, Kampen, 1991. 




• www.palliatievezorg.nl 


















Binnen het christendom wordt verschillend aangekeken tegen medische beslissingen rond het 

levenseinde, zoals euthanasie, hulp bij zelfdoding, afzien van behandeling en pijnbestrijding. 

Het verdient aanbeveling niet uit te gaan van vooronderstellingen, maar de betrokkene in een 

gesprek te laten vertellen hoe hij of zij er tegen aan kijkt. 

In het christelijk denken over beslissingen rond het levenseinde spelen de begrippen ‘eerbied 

voor het leven’ en ‘heiligheid van het leven’ een rol. Hierbij gaat het niet zozeer om eerbied 

voor het leven op zich, als wel om eerbied voor de Gever van het leven, God de Schepper. Het 

leven wordt beschouwd als een geschenk van God. Deze geloofsopvatting, die door de meeste 

christenen gedeeld wordt, wordt echter op totaal verschillende manieren geïnterpreteerd. 

1. Sommigen vinden het een belediging van de Schepper als wij niet tot het uiterste gaan 

om het leven te beschermen, te bewaren en in stand te houden. Mensen mogen niet 

vrijwillig afstand doen van het leven door middel van actieve levensbeëindiging. Het 

is echter niet nodig een onafwendbare dood in de weg te staan. Afzien van een 

behandeling wordt niet afgewezen. 

2. Anderen zijn van mening dat wij niet mogen ingrijpen in Gods beleid over ons 

bestaan. Alles wat er in ons leven gebeurt , is van te voren door God bepaald. Wij 

moeten hierin berusten en niet zelf willen beschikken over ons leven of sterven. 

Euthanasie of hulp bij zelfdoding zijn verboden. Maar ook afzien van een behandeling 

of stoppen met een al begonnen behandeling kan problematisch zijn. In bepaalde 

orthodox protestantse kringen wordt alles wat maar lijkt op zelfbeschikking 

verworpen. Maar als een gezagsdrager, zoals een arts, de verantwoordelijkheid op zich 

neemt en stelt dat een bepaalde behandeling medisch zinloos is, dan wordt dit vaak 

wel geaccepteerd. 



43

3. Er zijn ook christenen, die de overtuiging dat het leven een geschenk van God is, niet 

in tegenspraak zien met de eigen verantwoordelijkheid van de mens. Via de 

gezondheidszorg en medische wetenschap beschikken wij voortdurend over ons 

bestaan. Niet het beschikken over leven en dood wordt veroordeeld, maar het 

willekeurig beschikken, het gemakkelijk doden, het onzorgvuldig omgaan met 

mensenlevens. Als mensen uitzichtloos en ondraaglijk lijden en na zorgvuldig beraad 

tot de overtuiging komen dat ze niet verder willen leven, dan moet serieus op hun 

vraag ingegaan worden. Een gesprek met een geestelijk verzorger kan hierbij op prijs 

gesteld worden. 

4. Wat betreft pijnbestrijding kan er onder orthodoxen wantrouwen bestaan: is dit geen 

verkapte euthanasie? Goede voorlichting is belangrijk. Daarnaast willen sommige 

christenen hun levenseinde zo bewust mogelijk mee maken, omdat ze hopen op een 

teken van Gods genade en uitverkiezing op het laatste moment. Hiermee dient 

rekening gehouden te worden bij de toediening van pijnstillende medicatie. 


• Boer Th. (red.), Schepper naast God? Theologie, bio-ethiek en pluralisme. Essays 

aangeboden aan Egbert Schroten. Van Gorcum, Assen, 2004. 

• Jochemsen, H. en G. Glas, Verantwoord medisch handelen. Proeve van een 

christelijke medische ethiek. Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 1995. 

• Lange F. de (red.), De dood in het geding. Euthanasiewetgeving en de kerken; Kok, 


• Leeuwen E. van (red.), Ethiek tussen hemel &aarde. Essays over de theologie en 

ethiek van H.M. Kuitert, Ten Have, Baarn, 1994. 

• Kuitert, H.M., Mag er een eind komen aan het bittere einde? Levensbeëindiging in de 

context van stervensbegeleiding. Ten Have, Baarn, 1993. 

• Pijnenburg M. en M. Nuy (red.), Abstineren. Morele overwegingen bij het staken van 

levensverlengend medisch handelen. Damon, Budel, 2002. 

• Post, D., Manipuleren met het leven. Ethische dilemma’s in de gezondheidszorg. Kok, 


• Reinders, J.S. en W.J.Dondorp(red.), ‘Een mens moet van ophouden weten’. In 

gesprek met Harry Kuitert. Ten Have, Baarn 1994. 



• Zwart, H. Weg met de ethiek? Filosofische beschouwingen over geneeskunde en 

ethiek. Thesis Publishers, Amsterdam, 1995. 

• Medische beslissingen rond het levenseinde; Handreiking voor het pastoraat; 

Protestantse Kerk in Nederland, Utrecht, 2006. 

• euthanasie.startpagina.nl 

• www.pijnbestrijding.info 

• www.palliatievezorg.nl 











44









2.4.4. Obductie, postmortaal onderzoek, orgaandonatie 

Doorgaans bestaat er onder christenen geen bezwaar tegen obductie. Het wordt vaak gezien 

als een daad van naastenliefde. Men kan er de medische wetenschap en dus andere patiënten 

mee helpen. Om die reden stellen sommige christen na hun overlijden hun lichaam ter 

beschikking van de wetenschap. 

Christelijke kerken en instituties staan overwegend positief tegenover orgaandonatie. Het 

wordt gezien als een daad van naastenliefde. Maar het wordt niet als een plicht beschouwd. 

Het kan alleen een gift zijn, die in vrijheid en vrijwilligheid wordt gedaan. Iedere individuele 

gelovige moet er, als rentmeester (beheerder) van het eigen lichaam, zelf een keuze in maken. 




• Zwart H. en C. Hoffer, Orgaandonatie en lichamelijke integriteit. Een analyse van 

christelijke, liberale en islamitische interpretaties. Damon, Best, 1998. 

• orgaantransplantatie.startpagina.nl 


















Wie iemand kwijtraakt door de dood of een andere vorm van scheiding, komt in rouw. Dat 

kan ook gebeuren bij verlies van werk, verlies van gezondheid, verlies van een lichaamsdeel 

etc. Rouw is het besef dat iets of iemand er ‘nooit meer’ zal zijn. Rouw is meer dan verdriet. 

Rouw is het geheel van gevoelsbelevingen, gedachten en ander gedrag waarmee mensen 

reageren op een belangrijk verlies. Bij christenen is een rouwproces niet anders dan bij andere 



45

mensen. Er zijn grofweg drie rouwtaken te onderscheiden, die een rouwende vroeg of laat 

moet verrichten, wil hij of zij een groot verlies echt verwerken en ermee verder kunnen leven: 

a. De verstandelijke en emotionele erkenning van het verlies. 

b. Het verwerken van problematische gevoelens. 

c. Het opnemen van de nieuwe levenssituatie als taak. 

Voor gelovige mensen kan een rouwproces naast deze drie rouwtaken ook vragen naar God 

met zich meebrengen. Waarom heeft Hij mij dit aangedaan? Waarom dit lijden? Waarom 

deze dood? Waarom liet Hij dit toe? 

Pastoraat aan rouwenden is: ruimte geven aan waar de rouwende mee bezig is, veel luisteren, 

wachten, niet met voorbarige boodschappen komen, actief ingaan op vragen als de rouwende 

aangeeft dat hij of zij dit wil. 




• Fiddelaers-Jaspers R., Jong verlies: handreiking voor het omgaan met rouwende 

kinderen, Kok, Kampen, 1998. 

• Forceville- van Rossum J., Dagen van nabestaan, Ambo, Baarn, 1995. (dagboek van 

haar rouwproces na het overlijden van haar man) 

• Hoop A. de en W. Oosterhof, ‘Als een kind gestorven is…’, Rondom afscheid van en 

door kinderen, Werkboekjes voor de eredienst nr. 33, Boekencentrum, Zoetermeer, 

2008. 

• Lindijer, C.H., Leven en dood, zaak van het pastoraat, Den Haag, 1989. 

• Polspoel, A.R.M., Wenen om het verloren ik; over de verwerking van het verlies van 

een dierbare en de hulpverlening aan rouwenden, Hilversum, 1987. 



• Vossen, H.J.M., Leren bijstaan van rouwenden, Kampen, 1985. 




• www.rouwverwerking.startpagina.nl 

• www.christelijkerouwverwerking.nl 

• www.rouwboeken.nl 

• www.lieve-engeltjes.nl: over het verlies van een kind. 

• www.metlegehanden.be: over het verlies van een kind. 















46





• www.rietfiddelaers.nl/rouw-boekenlijst.html 



47

III ISLAM 

3.1. Islam algemeen 


Moslims geloven dat Allah de unieke en enige God is en dat de profeten een belangrijke rol 

spelen bij het leren kennen van die God. Dit komt tot uitdrukking in de geloofsbelijdenis: “Er 

is geen God dan Allah, en Mohammed is Zijn Boodschapper”. 

Het heilige boek van de islam is de Koran, die aan Mohammed werd geopenbaard. Daarnaast 

speelt de Soenna, het totaal van alles wat Mohammed heeft gedaan en gezegd, een grote rol in 

het geloof van moslims. De Soenna bestaat uit verzamelingen hadiths, individuele verslagen 

van iets dat Mohammed gedaan of gezegd heeft. 

Het woord ‘islam’ betekent ‘overgave’ of ‘onderwerping’. Het komt van dezelfde stam als het 

woord voor vrede (salaam). Ook het woord ‘moslim’ komt daar vandaan. Dit betekent ‘hij die 

zich overgeeft aan God’. 


• Clark M., Islam voor dummies, Pearson Education Benelux, Nijmegen, 2004. 




• Maqsood R., De islam, Zuidnederlandse Uitgeverij N.V., Aartselaar, België, 2005. 

• Slomp J., Islam, Kok, Kampen, 1999. 

• islam.startpagina.nl 

• www.nmo.nl: Nederlandse Moslim Omroep 


De islam kent verschillende stromingen. De belangrijkste zijn de soennieten en de sji’ieten. 

Soennieten: 

Naar schatting 84 tot 90 procent van alle moslims in de wereld zijn soennieten. Het woord 

‘soenni’ betekent ‘traditie’ en de soennieten beschouwen zichzelf als moslims, die de nadruk 

leggen op de tradities van Mohammed en de eerste twee generaties van de gemeenschap van 

zijn volgelingen. 

Sji’ieten: 

Deze groep maakt naar schatting 10 tot 16 procent van de islamitische gemeenschap in de 

wereld uit. De sji’ieten menen dat Mohammeds schoonzoon ‘Ali door Mohammed was 

aangewezen als diens opvolger en dat de moslimgemeenschap geleid behoort te worden door 

een aangewezen nakomeling van de profeet. 

De drie belangrijkste subgroepen van de sji’ieten zijn de twaalver sji’ieten, de zevener 

sji’ieten (Isma’ilieten) en de vijver sji’ieten (Zaydieten). 

Soefi’s: 

Islamitische mystici worden soefi’s genoemd. Een soefi gaat verder dan de externe 

verplichtingen van de religie en probeert door meditatie en spirituele groei een persoonlijke 



48

and met God te ontwikkelen. De meeste soefi’s zijn tegelijkertijd soennieten, maar er 

bestaan ook sji’ietische soefi’s. Sommige conservatieve soennieten beschouwen het soefisme 

als een onzuivere vorm van de islam. 

Stromingen, die uit de islam zijn voortgekomen, maar zich daarvan hebben losgemaakt: 

De Druzen (Libanon), de ‘Alawi’s (Syrië), de Alevieten (midden en zuidoosten van Turkije), 

de Ahmadiyya-beweging (India), de Baha’is (Iran). 











Rituele reinheid: 

Rituele reinheid vormt een zeer belangrijk onderdeel van het religieuze leven van moslims. 

Handelingen, die iemand onrein maken, zijn niet per sé immoreel of minderwaardig, maar wel 

ongepast in de context van het contact met God. Onreinheid wordt opgeheven door een grote 

(ghusl) of kleine (woedoe) rituele wassing. 

De Vijf Zuilen van de Islam: 

De vijf zuilen bieden voor moslims een fundament en een structurele ondersteuning bij het in 

praktijk brengen van hun geloof. Ze specificeren de vijf belangrijkste manieren om God te 

vereren, die verplicht zijn voor moslims. 

1. Eerste zuil: geloofsbelijdenis ( shahada): “Ik getuig dat er geen andere God bestaat 

dan Allah en dat Mohammed de boodschapper van Allah is”. 

2. Tweede zuil: gebed ( salat). Een moslim bidt vijf keer per dag: kort voor zonsopkomst, 

rond het middaguur, in de middag, bij zonsondergang, tussen een uur na 

zonsondergang en middernacht. De salat bestaat uit een voorgeschreven reeks 

formuleringen en koranrecitaties met bijbehorende lichaamshoudingen. De salat kan 

vrijwel overal uitgevoerd worden, als de ondergrond maar rein is. Men doet de 

schoenen uit, gebruikt een gebedsmatje, en stelt zich op in de richting van Mekka 

(qibla). 

3. Derde zuil: religieuze belasting (zakat). Een moslim is verplicht ieder jaar een 

bepaald percentage van zijn gespaarde tegoeden en vermogen aan religieuze belasting 

te betalen, behalve wanneer die tegoeden en dat vermogen daarvoor ontoereikend zijn. 

De zakat wordt traditioneel gebruikt om armen, behoeftigen en zieken te 

ondersteunen. 

4. Vierde zuil: reflectie en vasten (saum). De islam legt geen nadruk op overdreven 

ascetisme of zelfonthouding. God heeft de fysieke wereld en het menselijk lichaam 

geschapen om er van te genieten. Dit genieten moet wel met mate gebeuren. Daarom 

is de negende maand, Ramadan, de vastenmaand. Moslims vasten dan van 

zonsopkomst tot zonsondergang. Dit houdt in: niets eten, niets drinken, geen 

geslachtsgemeenschap, niet roken. Er zijn uitzonderingen. Zieken, reizigers en 

vrouwen die zwanger of ongesteld zijn of die borstvoeding geven, hoeven niet te 



49

vasten. Ze kunnen het vasten later inhalen of een gift aan de armen geven. Naast het 

vasten brengt de Ramadan ook bezinning op moreel en spiritueel niveau met zich mee. 

Bovendien is het een tijd van ontspanning en wederzijdse bezoeken. Het volgen van 

de Ramadan wordt niet als een beproeving, maar als een feestelijk gebeuren 

beschouwd en als een bron van zegen. De Ramadan wordt afgesloten met het 

Suikerfeest of ‘id al-fitr. 

5. Vijfde zuil: bedevaart naar Mekka (hajj). Het voorschrift is dat elke moslim de hajj 

eenmaal in zijn of haar leven maakt, maar alleen indien hij of zij hiertoe in staat is. In 

Mekka bevindt zich de Ka’ba, letterlijk: ‘kubus’ , die volgens de Koran door Adam 

werd gebouwd en later herbouwd door Abraham en Isma’il. Kort voor zijn dood in 

632 maakte Mohammed hier zijn afscheidsbedevaart naar toe. Door de hajj uit te 

voeren herhalen moslims niet alleen de laatste pelgrimstocht van Mohammed, maar 

herdenken ze ook bepaalde gebeurtenissen uit het leven van Abraham. Tijdens de hajj 

wordt bijvoorbeeld het Grote Offer gebracht ter nagedachtenis van de ram die 

Abraham aan God offerde in plaats van zijn zoon. Overal ter wereld vieren moslims 

dan het offerfeest (‘id al-adha). De hajj duurt van de achtste tot en met de twaalfde 

dag van de laatste maand van het islamitisch jaar (Zilhicce). 


• Buitelaar M., Islam in het dagelijks leven, Atlas, Amsterdam/ Antwerpen, 2006. 









3.1.4. Rituele reinheid en onreinheid 

Rituele reinheid vormt een zeer belangrijk onderdeel van het religieuze leven van moslims. 

Handelingen, die iemand onrein maken, zijn niet per sé immoreel of minderwaardig, maar wel 

ongepast in de context van het contact met God. Onreinheid wordt opgeheven door een grote 

(ghusl) of kleine (woedoe) rituele wassing. Rituele wassingen gaan altijd gepaard met 

bepaalde gebeden. Het is de bedoeling dat ze iemand dichter bij God brengen. 

De grote rituele wassing van het hele lichaam vindt plaats bij bekering tot de islam, na 

seksueel verkeer, na ejaculatie, aan het einde van de menstruatie of na postnatale bloedingen, 

voor het vrijdagmiddaggebed en bij grote feesten, na het overlijden, na contact met een lijk. 

Voor de meeste dagelijkse gebeden volstaat de kleine rituele wassing (woedoe). Met 

stromend water worden de handen, de onderarmen, de voeten, het gezicht, de nek, de oren, de 

mond en de neus gereinigd. Kleine rituele onreinheid wordt bijvoorbeeld veroorzaakt door het 

aanraken van de eigen geslachtsdelen, urineren, bewusteloosheid en diepe slaap ( bij de laatste 

twee geldt dat je onbewust iets gedaan zou kunnen hebben, waardoor je wellicht onrein bent 

geworden). 

Chronische aandoeningen als incontinentie worden in het algemeen niet als onrein 

beschouwd. 

Bij gebreken aan het bewegingsapparaat of neurologische aandoeningen is het van belang met 

het volgende rekening te houden. Moslims gebruiken hun linkerhand niet bij het eten en 

drinken of bij een begroeting met de hand, omdat ze met hun linkerhand hun geslachtsdelen 



50

wassen na bezoek aan het toilet. Bij het betreden van een onreine ruimte gebruiken ze eerst 

hun linkervoet. 

Wanneer een moslim wil bidden, maar geen water kan vinden om zich te wassen, kan hij ook 

zand of droge grond of een steen gebruiken om zich ritueel te reinigen. Een symbolische 

wassing met een gebedssteen kan bijvoorbeeld plaats vinden wanneer iemand te ziek is om de 

rituele wassing te verrichten. 








• Steemers van Winkoop, Geloven in leven; Spirituele zorg voor stervenden en hun 

naasten, Koninklijke Van Gorcum, Assen, 2003. 



3.1.5. Voeding en vasten 

Voor moslims is het gebruik van de meeste voedingsmiddelen toegestaan (halal), met 

uitzondering van: het vlees van carnivoren, varkensvlees, alcohol, bloed, en dieren die niet 

volgens de voorschriften zijn geslacht. Deze zijn haram (verboden). 

Wanneer geen halal (toegestaan) voedsel voorhanden is, mag een moslim ook kosjer (volgens 

de joodse voorschriften toegestaan) voedsel eten, aangezien kosjer voedsel volgens nog 

striktere rituele voorschriften wordt bereid dan halal voedsel. 

De islam legt geen nadruk op overdreven ascetisme of zelfonthouding. God heeft de fysieke 

wereld en het menselijk lichaam geschapen om er van te genieten. Dit genieten moet wel met 

mate gebeuren. Daarom is de negende maand, Ramadan, de vastenmaand. Moslims vasten 

dan van zonsopkomst tot zonsondergang. Dit houdt in: niets eten, niets drinken, geen 

geslachtsgemeenschap, niet roken. 

Sommige moslims onderhouden op vrijwillige basis ook andere vastendagen. 










3.1.6. Gebedsmomenten 

Het rituele gebed (salat), dat bestaat uit een voorgeschreven reeks formuleringen en 

koranrecitaties met bijbehorende lichaamshoudingen, is in de islam de belangrijkste manier 

om God te aanbidden. Een moslim bidt vijf keer per dag: kort voor zonsopkomst, rond het 

middaguur, in de middag, bij zonsondergang, tussen een uur na zonsondergang en 

middernacht. Bij ziekte kan dit aangepast worden of later ingehaald. Het gebed kan dan 



51

eventueel ook in bed verricht worden. Het is belangrijk om bij het dagprogramma van de 

patiënt rekening te houden met de gebedstijden. 

Voor men aan het gebed begint, voert men een kleine wassing uit (woedoe). Wanneer men 

hier niet toe in staat is, kan ook een symbolische reiniging met een gebedssteen gedaan 


De salat kan vrijwel overal uitgevoerd worden, als de ondergrond maar rein is en er geen 

urine, ontlasting of andere viezigheid op de vloer ligt. Men doet de schoenen uit, gebruikt een 

gebedsmatje, en stelt zich op in de richting van Mekka (qibla). 

In de Stiltecentra van zowel het AZU als het WKZ zijn er speciale islamitische gebedsruimten 

met wasgelegenheden. 








• Steemers van Winkoop, Geloven in leven; Spirituele zorg voor stervenden en hun 

naasten, Koninklijke Van Gorcum, Assen, 2003. 



3.1.7. Islamitische feesten 

Suikerfeest: ‘Id al-fitr: 

Wanneer de avond van de 29 ste of de 30 ste dag van de Ramadan invalt en de nieuwe maan 

verschijnt, is de Ramadan ten einde en begint het Suikerfeest, ‘id al-fitr. Dit feest bij het 

breken van de vasten duurt drie dagen en wordt gekenmerkt door grote vreugde en 

voldoening. 

Op de eerste dag is er een speciale salat (gebed) met preek in de moskee. 

Moslims schenken een extra zakat (religieuze belasting) rechtstreeks aan de armen. In 

sommige landen worden door rijke individuen of door organisaties grote tenten ingericht, 

waar de armen uit de buurt gratis kunnen komen eten. 

Mensen bezoeken vrienden en familie of de graven van overledenen, wisselen kleine 

geschenken uit en bereiden speciale maaltijden, die gezamenlijk worden gegeten. 

Offerfeest: ‘Id al-adha: 

Het offerfeest wordt gevierd op de tiende dag van de maand van de haddj (bedevaart naar 

Mekka). Door moslims over de hele wereld wordt een geit, schaap, kameel of koe geofferd ter 

nagedachtenis van de ram, die Abraham aan God offerde in plaats van zijn zoon. Het hoofd 

van de familie voert het offerritueel uit en het vlees wordt gedeeld met de buren en de armen. 

Net zoals Abraham bereid was te offeren wat hem het meest dierbaar was, zo moet ook elke 

moslim bereid zijn alles op te offeren voor God. 

Geboortedag van de profeet: Mawlid an-nabi: 

De geboortedag van de profeet Mohammed geldt in veel islamitische landen als officiële 

feestdag, maar niet in bijvoorbeeld Saoedi-Arabië en Turkije. In Nederland wordt dit feest 

vooral gevierd door Surinaamse moslims. 



52

In de islam is de geboortedag van Mohammed vastgesteld op de twaalfde van de maand rabi’a 

al-Awwal, de derde maand van de islamitische kalender. Volgens de traditie is Mohammed op 

diezelfde dag overleden. 

De invulling van de mawlid-viering kan sterk uiteenlopen, maar bevat vaak de volgende 

elementen: Het is een feest dat meerdere dagen duurt. Er worden processies met lichtjes, 

voordrachten en liederen gehouden. Er zijn Koranrecitaties, gebeden en gedichten over 

Mohammed. 

Ashoera: vrijwillige vastendag: 

Ashoera of de tiende dag van de maand Moeharram, de eerste maand van de moslimkalender, 

wordt door moslims als een vrijwillige vastendag beschouwd. Op deze dag wordt de emigratie 

van de profeet Mohammed van Mekka naar Medina herdacht. 

Voor de Sjiieten is Ashoera een zeer belangrijke dag. Het is de afsluiting van de tiendaagse 

rouwperiode in de maand Moeharram, waarin de martelaarsdood van Imam Hoessein in 680 

wordt herdacht. 










3.1.8. Geestelijke verzorging 

In de islam wordt gesproken van ‘imams’ als voorgangers in de moskee. Hun taken hangen 

samen met de gebedsdiensten in de moskee (vijfmaal daags voorgaan in de gebeden, preken 

tijdens de wekelijkse bijeenkomst op vrijdag) en het godsdienstonderwijs, dat in de moskee 

gegeven wordt, vooral aan kinderen. 

Daarnaast leiden zij rituelen rond geboorte, huwelijk en overlijden, waarvoor zij vaak bij de 

gelovigen thuis worden uitgenodigd. 

Tenslotte is de imam vraagbaak in religieuze, sociale en ethische kwesties. Van hem wordt 

verwacht, dat hij kan aangeven welk gedrag de islam in bepaalde situaties voorschrijft. 

In een overwegend niet-islamitische samenleving is de nadruk komen te liggen op de sociaalbegeleidende 

functie van de imam. Hiermee wordt vooral bedoeld, dat de imam een 

bemiddelende rol kan spelen bij conflicten en problemen, bij identiteits- en levensvragen. 

Geestelijke verzorging aan moslimpatiënten in het ziekenhuis kan tot op zekere hoogte 

aansluiting vinden bij het werk van imams in de moskeeën, vooral bij hun functioneren als 

raadgever in zowel morele als identiteitsvragen. 

Een belangrijk verschil is, dat een moslim geestelijk verzorger in het ziekenhuis niet meer 

traditioneel voorgaat in het gebed. Om deze reden kunnen ook vrouwen zonder veel 

beperkingen deze functie uitoefenen. 

Wat de opleiding betreft bestaat er tegenwoordig onderscheid tussen de opleiding tot imam en 

die tot geestelijk verzorger. In de opleiding tot geestelijk verzorger wordt speciale aandacht 

besteed aan de eisen, die het werken in een (zorg)instelling stelt aan de professionaliteit van 

de geestelijk verzorger. 



53


• Dijk A. van (red), Raad in religies: raadvragen en –geven in enkele religieuze tradities, 

speciaal in multi-religies Nederland, Boekencenrtum, Zoetermeer, 1995. 

• Geestelijke Verzorging in Multicultureel Perspectief, Verzamelde Nota’s van de 

Werkgroep ‘Identiteit, Ambtelijkheid en Professionalisering’, UMC Utrecht, februari 

1999. 



3.2. Geboorte 

3.2.1. Visie op voortplanting 

Het huwelijk tussen man en vrouw vormt het kader, waarbinnen seksualiteit geoorloofd is en 

waar de voortplanting plaatsvindt. Kinderen zijn een bron van vreugde. Zij worden binnen 

het gezin opgevoed met islamitische normen en waarden. Het is de bedoeling dat zij later hun 

eigen rol en taak binnen de islamitische gemeenschap (oemma) op zich nemen. Het huwelijk 

en de voortplanting vormen dus de hoeksteen van de oemma. 

Voor moslims is het leven een geschenk van Allah. Allah bepaalt het begin en het eind ervan. 

Over het algemeen wordt een foetus na 120 dagen zwangerschap als bezield beschouwd. Men 

gelooft dat er op de 120 ste dag een engel naar de foetus toegezonden wordt, die hem de 

levensadem inblaast. 


• Bommel A. van, Islam en Ethiek in de Gezondheidszorg, Uitgeverij Oase, Den Haag, 

1993. 

• Bommel A. van en anderen, Wankele waarden; Levenskwesties van moslims belicht 

voor professionals, Forum, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling, Utrecht, 2003. 


• Endt-Meijling M. van, Rituelen en gewoonten; Geboorte, ziekte en dood in de 

multiculturele samenleving, Uitgeverij Coutinho, Bussum, 2006. 







3.2.2. Als zwanger worden niet vanzelf gaat 

Kunstmatige inseminatie: 

Wanneer een echtpaar onvrijwillig kinderloos blijft, is het mogelijk hen te helpen via 

kunstmatige inseminatie. Dit betekent dat mannelijke zaadcellen in de vrouwelijke 

geslachtsorganen worden binnengebracht zonder direct geslachtsverkeer. Binnen de 

islamitische ethiek is hierbij de herkomst van het mannelijk zaad van doorslaggevend belang. 

Dat mag alleen afkomstig zijn van de nog levende wettige echtgenoot, niet van een donor. 

Wanneer de man echter gescheiden of overleden is en hij zijn zaad op een zaadbank heeft 

gedeponeerd, waar het is ingevroren, staat de islam het niet toe met dat zaad zijn gescheiden 

vrouw of weduwe te bevruchten. Zij is immers niet meer door middel van het islamitisch 

huwelijkscontract met hem verbonden. Bovendien heeft zij het recht na de dood van haar man 

of na echtscheiding met iemand anders te trouwen. 



54

In Vitro Fertilisatie: 

Reageerbuisbevruchtingen mogen volgens de islam alleen plaatsvinden binnen het 

islamitisch huwelijk, dus niet met donormateriaal. Ook hier geldt weer, dat een gescheiden 

vrouw of weduwe geen gebruik kan maken van het op een zaadbank ingevroren zaad van de 

vroegere of overleden echtgenoot. 

Draagmoederschap: 

Het is technisch mogelijk om een embryo, dat bestaat uit genetisch materiaal van een gehuwd 

paar, bij een draagmoeder in te planten. Hoewel dit voor onvrijwillig kinderloze echtparen een 

oplossing lijkt te zijn, staat de islam hier toch zeer terughoudend tegenover , vanwege de 

verschillende soorten complicaties op juridisch en sociaal-emotioneel vlak, die 

draagmoederschap met zich mee kan brengen. 



1993. 


3.2.3. Prenatale diagnostiek en abortus 

Binnen de islam bestaat er geen eenduidig standpunt over prenatale diagnostiek. Dit heeft te 

maken met het feit, dat er verschillende visies op abortus bestaan. 

Unaniem wordt de geslachtskeuze onaanvaardbaar geacht als een reden voor abortus. Maar 

als het gaat om het vaststellen van een handicap of een erfelijke afwijking bij de foetus, dan 

wordt prenatale diagnostiek niet bij voorbaat afgewezen. Abortus is alleen een optie als blijkt 

dat het leven van de moeder en/of het kind ernstig gevaar loopt. In andere gevallen wordt een 

handicap ook als iets dat van God komt gezien. 

Voor de islamitische ethiek is bij abortus de belangrijkste overweging te kunnen vaststellen 

wanneer het leven begint. Sommigen zijn van mening dat dat direct na de conceptie het geval 

is, maar een belangrijke stroming binnen de islam beschouwt als het begin van leven het 

moment dat de ziel in het embryo komt op de 120 ste dag van de zwangerschap. Tot de 120 ste 

dag wordt abortus over het algemeen getolereerd wanneer daar een geldige reden voor is. 

Daarna is het verboden, tenzij het leven van de moeder in gevaar komt. In de traditie zijn ook 

nog andere uitzonderingen genoemd, zoals hongersnood en ‘slechte tijden’ , waarmee gebrek 

aan levenskansen of gebrek aan kwaliteit van leven werd bedoeld. Analoog hieraan zou men 

volgens A. van Bommel kunnen beslissen tot abortus bij een kind dat ernstig gehandicapt ter 

wereld zou komen en alleen maar te lijden zou hebben. 



1993. 

• Bommel A. van en anderen, Wankele waarden; Levenskwesties van moslims belicht 

voor professionals, Forum, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling, Utrecht, 2003. 


3.2.4. Gebruiken en rituelen tijdens zwangerschap 

De islamitische wet beschouwt zwangerschap en bevalling voornamelijk onder het thema 

reinheid en schrijft geen ceremoniën of riten voor gedurende deze periode. De meeste 

gebruiken rondom de zwangerschap hebben een voor-islamitische oorsprong. Ze zijn er op 

gericht de aanstaande moeder en haar baby tegen alle kwaad te beschermen. 



55

Men houdt de zwangerschap zo lang mogelijk geheim. Later vertelt men het alleen aan 

vertrouwelingen. De zwangere vrouw krijgt wat voedsel betreft alles wat haar hartje begeert. 

Soms worden allerlei beschermende voorwerpen in de wieg gelegd. Men vermijdt slechte taal, 

kritiek of scheldwoorden, omdat het kind wel eens zou kunnen gaan lijken op degene die men 

uitscheldt of op wie men kritiek heeft. 

Alleen Surinaams-Javaanse moslims kennen het Mitoniritueel. Dit vindt plaats in de zevende 

maand van de zwangerschap van het eerste kind. Surinaams- Javaanse moslims geloven dat 

het embryo vanaf de zevende maand bezield is en volledig mens. Het Mitoniritueel is een 

overgangsritueel, dat een jong stel begeleidt bij de overgang naar het ouderschap. Ook dient 

het om kwaad af te weren voor moeder en kind. Men gelooft dat de geboorte van het eerste 

kind altijd het gevaarlijkst is. 

Het Mitoniritueel omvat een rituele maaltijd (slametan) en een rituele wassing. Vanaf het 

Mitoniritueel mag een vrouw bepaalde dingen (als garnalen) niet meer eten en moet ze 

bepaalde dranken drinken ( bijvoorbeeld: 1x per week water met verbrande rijstpalmen). Dit 

zijn niet zozeer islamitische, als wel culturele gebruiken. 


• Dessing N.M., Rituals of Birth, Circumcision, Marriage, and Death among Muslims in 

the Netherlands, Peeters, Leuven, 2001. 







3.2.5. Gebruiken en rituelen rondom de geboorte 

Onder de meeste moslims is het gebruikelijk dat de vader of een ander mannelijk familielid 

onmiddellijk na de geboorte de adhân ( oproep tot het gebed) in het rechteroor van de baby 

fluistert en in het linkeroor een verkorte vorm daarvan. De geloofsbelijdenis vormt een 

belangrijk onderdeel van die tekst. Dit is wat een moslim aan het begin en het eind van zijn 

leven hoort. Vaak wordt hierbij ook de naam van het kind in het oor gefluisterd (ritueel van de 

naamgeving). 

Op de zevende dag na de geboorte vindt vaak het ‘Aqîqa-ritueel plaats. Er wordt dan een dier 

geslacht als offer en het eerste hoofdhaar van de baby wordt afgeschoren. Soms wordt op deze 

dag de naam aan de baby gegeven. Het vlees van het offer deelt men met armen, familieleden 

en gasten. Het afgeschoren hoofdhaar wordt gewogen en het aantal grammen wordt in goud of 

zilver als liefdadigheid uitgedeeld aan de armen. 

Dit ritueel is niet verplicht. Bovendien kan het ook op een ander tijdstip dan de zevende dag 

gedaan worden. 

De islamitische wet beschouwt zwangerschap en bevalling voornamelijk onder het thema 

reinheid en schrijft geen ceremoniën of riten voor gedurende deze periode. Soms worden 

gebruiken van voor-islamitische oorsprong gepraktiseerd, zoals het begraven van de placenta, 

de navelstreng, of de eerste ontlasting van de pasgeborene. Ook komt het voor dat men ter 

bescherming van moeder en kind amuletten gebruikt of een mes onder het matras in de wieg 

legt. Bezoekers zijn voorzichtig met complimenten, omdat die uitgelegd kunnen worden als 

jaloezie, waardoor moeder en kind door het boze oog getroffen worden. Voordat men een 



56

compliment geeft zegt men daarom “Masha Allah”(Wat God wil/ Wat God ervan maakt). 

Ook kunnen de ouders zelf soms tegen bezoekers zeggen, dat hun kind lelijk is.Zo hoopt men 

jaloezie te vermijden en het boze oog te voorkomen. 

Als afsluiting van het kraambed is er een reinigingsritueel, dat moeder en kind beschermt 

tegen gevaren. Traditioneel geldt de moeder tot 40 dagen na de geboorte als onrein en blijft zij 

thuis met de baby. In de praktijk wordt die periode vaak verkort. In wezen is de vrouw onrein 

gedurende de periode dat zij postnatale bloedingen heeft. 

Volgens de Koran zal een moeder twee jaar borstvoeding geven. In de praktijk wordt dit lang 

niet altijd gedaan. Wanneer een moeder onvoldoende borstvoeding heeft, wordt soms de hulp 

van een voedster ingeroepen, die in zekere zin ook als de moeder van het kind wordt 

beschouwd. Haar kinderen kunnen later niet trouwen met het kind, dat zij de borst heeft 

gegeven. 










3.2.6. Besnijdenis 

De besnijdenis wordt aangeduid met de termen ‘chitân’, ‘tahara’ of ‘soenna’. De islam stelt 

de besnijdenis niet verplicht. In de praktijk worden de meeste mannelijke moslims besneden. 

Vrouwen niet. De besnijdenis van jongens vindt plaats tussen de zevende dag en het vijftiende 

levensjaar. Dit verschilt van land tot land. 

In technische zin houdt de besnijdenis in: het wegsnijden van de gehele voorhuid van de penis 

zodat de eikel wordt ontbloot. In Nederland gebeurt dit meestal in het ziekenhuis of door 

speciaal daartoe opgeleide besnijders. 

Rond de besnijdenis kunnen bijeenkomsten plaatsvinden met een feestelijk karakter. De 

jongens worden als prinsjes behandeld en krijgen cadeautjes en felicitaties van hun familie. Er 

wordt een feestmaaltijd gehouden en uit de Koran gereciteerd. 










3.3. Ziekte 


Moslims geloven dat alles, dus ook ziekte en gezondheid, door God geschapen is. Het zoeken 

naar genezing wordt als een religieuze vereiste gezien. Het gebruik van medicijnen en andere 



57

middelen en mogelijkheden van de medische wetenschap en techniek staat in dienst hiervan. 

Met Gods wil wordt men beter. Kan men niet meer genezen, dan is dat eveneens Gods wil. 


• Allochtonen en kanker; Sociaal-culturele en epidemiologische aspecten, KWF 

Kankerbestrijding, juni 2006. 

• Bommel A. van, Islam en Ethiek in de Gezondheidszorg, Stichting Uitgeverij Oase, 

Den Haag, 1993. 

• Bommel A. van e.a., Wankele waarden; Levenskwesties van moslims belicht voor 

professionals, Forum, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling, Utrecht, 2003. 

• Pranger D. red., Islam en gezondheidszorg, Ambo, Baarn, 1997. 


• www.stichtingak.nl: Stichting allochtonen en kanker. Voor: informatie over kanker, 

lotgenotencontact, huisbezoeken. Deze stichting vervult tevens een brugfunctie tussen 

allochtone en autochtone kankerpatiënten. 

• www.mammarosa.nl: Stichting Mammarosa. Via de website wordt in verschillende 

talen informatie over borstkanker voor migranten gegeven. Verder: lotgenotencontact 

en advies. 

• www.vptz.nl: Landelijk Steunpunt voor Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg 

Nederland (VPTZ). 

Dit steunpunt heeft een DVD uitgebracht met als titel: ‘Terminaal ziek, dilemma’s in 

migrantengezinnen’. Deze DVD is zowel bedoeld voor professionals (informatie en 

begrip), als voor allochtone patiënten en hun familie ( om dilemma’s bespreekbaar te 

maken zoals: ‘Vertel je je vader/moeder hoe ziek hij/zij is?’ ’Waarom wel/geen 

inschakeling van thuiszorg en vrijwilligers?’) 

3.3.2. Ondersteuning bij het ziekteproces 

In de islamitische traditie staat het bezoeken van en het zorgen voor zieken beschreven als een 

goede daad en wordt dan ook aanbevolen in de hadith, de overleveringen van de profeet 

Mohammed. Onder andere om deze reden treft men bij zieke moslimpatiënten vaak veel 

bezoek aan. Tegelijk geldt ook, dat moslims de zieken en de omgeving van de zieken niet tot 

last mogen zijn. Dit wordt binnen de islam als een verkeerde vorm van goede daden doen 

beschouwd. 


















58








3.3.3. Medicijngebruik (tijdens Ramadan) 

Hoewel medicijngebruik door de religie sterk wordt aanbevolen, is de oudere generatie 

moslimpatiënten vaak afkomstig uit een cultuur waarin medicijngebruik ter preventie van 

klachten zoals pijn en benauwdheid niet gebruikelijk is. Men is gewend pas medicijnen in te 

nemen als er klachten zijn. Preventieve maatregelen worden (vaak tegen de islamitische regels 

in) eerder toegepast in de bovennatuurlijke sfeer, zoals het dragen van een amulet of het 

bezweren van geesten. Opleidingsniveau en biologische basiskennis spelen hierbij een rol. 

Toediening van en therapietrouw aan medicatie vereisen daarom extra aandacht en uitleg 

Medicijngebruik tijdens de Ramadan: 

De Ramadan is de islamitische vastenmaand. Moslims vasten dan overdag tussen de eerste 

ochtendschemering en zonsondergang: zij eten, drinken en roken niet en hebben geen 

geslachtsgemeenschap. Voor de gezondheidszorg kan het vasten consequenties hebben, als 

een patiënt overdag zijn medicijnen niet meer inneemt, al zijn pillen ’s nachts in één keer 

slikt, helemaal geen medicijnen meer inneemt, een injectie weigert, zich niet houdt aan de 

voorschriften voor een onderzoek of een dieet weigert. 

Er zijn echter dispensatieregelingen (zie verderop), op grond waarvan een hulpverlener samen 

met de patiënt een afweging kan maken tussen wat medisch verstandig is en wat vanuit 

religieuze overwegingen verplicht gevonden wordt. Het is aan te raden als behandelaar zélf 

het gesprek hierover te openen. Zo nodig kan een moslim geestelijk verzorger de patiënt en de 

behandelaar hierin bijstaan. 

Wie doen er mee aan de Ramadan? 

Iedere moslim vanaf de puberteit wordt verondersteld de Ramadan in acht te nemen. Naar 

schatting wordt door 80-90% van de moslims in meer of mindere mate gevast. 

Zijn er dispensatieregels? 

De volgende groepen kunnen dispensatie/vrijstelling krijgen voor het vasten: 

Chronisch zieken, die afhankelijk zijn van de inname van medicatie meerdere malen per dag 

(definitieve vrijstelling). 

Vrouwen die menstrueren, zwanger zijn of borstvoeding geven (tijdelijke vrijstelling). 

Tijdelijk zieken die tijdelijk behandeld moeten worden (tijdelijke vrijstelling). 

Geestelijk gehandicapten, dementerenden en psychiatrische patienten (definitieve vrijstelling). 

Zwakke ouderen, reizigers en voor personen die zeer zware arbeid moeten verrichten 

(tijdelijke vrijstelling). 

Voor kinderen geldt een algehele vrijstelling tot aan de eerste zaadlozing of menstruatie. 

Er worden ook wel gesproken in termen van tijdelijke en definitieve dispensatie. Voor 

diegene die een tijdelijk dispensatie hebben geldt dat zij het vasten later weer moeten inhalen, 

voor de personen die een definitieve vrijstelling hebben, geldt dat zij de regel van 

compensatie moeten toepassen. De regel is dat men gedurende de maand Ramadan een 

minder bedeelde uit de samenleving moet ondersteunen, dit kan in de vorm van voedsel of 

een financiële bijdrage afhankelijk wat men kan missen. Is men niet in staat tot een dergelijke 



59

ijdrage, dan is men vrij van het vasten. Bovendien kan men op veel andere manieren goede 

daden verrichten 

Zijn de vastenregels eenduidig? 

Hoewel de ramadan een plicht is voor alle moslims, wordt de koran op dit punt door 

verscheidene islamitische stromingen verschillend geïnterpreteerd. De exacte regels met 

betrekking tot het vasten en de dispensatie zijn niet eenduidig en verschillen naar de 

strengheid van de leer. De regels die moslims in Nederland hanteren, zijn veelal typerend 

voor hun land van herkomst. Wegens verschillen in interpretaties bestaat de kans dat, velen 

die voor dispensatie in aanmerking komen, ‘onterecht’ vasten. Zo is er geen consensus over 

de minimumleeftijd van kinderen en over het feit hoe lang vrouwen die zwanger zijn of 

borstvoeding geven, voor dispensatie in aanmerking komen. Eenzelfde onduidelijkheid 

bestaat met betrekking tot de definitie van ‘ziekte’, ‘oudere’ en in het verlengde daarvan óf 

en, zo ja, de mate waarin geneesmiddelengebruik is toegestaan. 

Dat de vastenregels niet eenduidig zijn, heeft te maken met het feit dat de uitspraken van de 

geleerden (fatwa’s) hierover persoonsgebonden zijn. Tegelijk geeft dit aan patiënten de ruimte 

om een persoonlijke keuze te maken en per situatie af te wegen wat het beste is om te doen 

Welke regels zijn er met betrekking tot geneesmiddelengebruik tijdens de Ramadan? 

Er bestaat onduidelijkheid over de vraag of geneesmiddelen gebruikt mogen worden tijdens 

de Ramadan. 

Orthodoxe islamitische stromingen beschouwen alle substanties die het lichaam 

binnenkomen, met uitzondering van zuurstof, als een doorbreking van het vasten. Geen enkel 

geneesmiddel, ongeacht de toedieningsvorm zou overdag tijdens de ramadan gebruikt mogen 

worden. Toch is het uitgangspunt ook hier, dat er medicijnen gebruikt moeten worden als het 

leven bedreigd wordt. Het leven heeft altijd prioriteit. 

Liberalere stromingen erkennen dat geneesmiddelengebruik duidt op ziekte. Patiënten kunnen 

op grond van een dispensatieregeling overdag geneesmiddelen gebruiken. Er bestaat hierbij 

de voorkeur voor parenterale en lokale toedieningsvormen boven orale en rectale 

toedieningsvormen, omdat deze laatste twee meer direct in relatie staan tot het 

spijsverteringskanaal en dus tot voedsel inname. 

Er zijn moslims die onzeker zijn of zij als zieke aangemerkt worden, met name als zij goed 

zijn ingesteld op geneesmiddelen en zich goed voelen. Velen weten niet van het bestaan van 

de dispensatieregeling of hoe zij daarvoor in aanmerking komen. Hoewel moslims zich 

realiseren dat er mogelijke gevaren kleven aan het stoppen of veranderen van hun 

geneesmiddelengebruik, wordt zelden een arts of apotheker geraadpleegd over mogelijke 

implicaties. Veel patiënten besluiten zelf het geneesmiddelengebruik (tijdelijk) te stoppen of 

aan te passen aan de vasten. Voor hen kan het van groot belang zijn om in contact te komen 

met een moslim geestelijk verzorger. Deze kan bij onzekerheid advies geven vanuit de 

islamitische traditie. Soms wordt een arts of apotheker niet geraadpleegd omdat men denkt, 

dat die de islamitische traditie niet kennen en daar dus ook niet in kunnen adviseren. 

Tips en aandachtspunten: 

Denk bij de presentatie van de klachten van de patiënt aan een mogelijk verband met de 

vasten. Als mensen klachten hebben door het vasten (misselijkheid, maagklachten) benadruk 

dan de tijdelijkheid hiervan. 

Houd bij het voorschrijven van medicatie (bijvoorbeeld antibiotica) zoveel mogelijk rekening 

met de optie van een eenmaal-daagse dosering. 



60

Houd er rekening mee dat patiënten/cliënten tijdens de ramadan bij voorkeur in de ochtend 

afspraken maken. 

Denk bij taal- en communicatieproblemen aan de mogelijkheid om de tolkentelefoon in te 

schakelen. 










• www.nigz.nl: van deze website is informatiemateriaal over de Ramadan te 

downloaden voor hulpverlener en patiënt, in het Turks, Arabisch, Somalisch en Farsi. 

3.3.4. Gevolgen van het vasten tijdens de Ramadan voor gezondheid en ziekte 

Voor gezonde mensen en de meeste patiënten blijkt de jaarlijkse Ramadan in het algemeen 

geen gezondheidsproblemen op te leveren. Voor de meeste mensen geldt dat de implicaties 

van vasten geen nadelige gevolgen hebben voor de gezondheid. Een belangrijke factor daarbij 

is dat het vasten een bewuste keuze is. Hierdoor worden hongergevoelens makkelijker 

verdragen. Sommige patiënten zijn gevoeliger voor fysiologische en psychologische 

veranderingen. Denk hierbij aan patiënten die problemen ervaren zoals pijn en misselijkheid. 

De verplichting om een of twee grote maaltijden per dag in korte tijd te gebruiken in plaats 

van drie tot vijf maaltijden verspreid over de dag, vergt een grotere inspanning van het hart. 

Hierdoor kunnen cardiovasculaire patiënten tijdens het vasten problemen ondervinden. 

Door de gewijzigde levensstijl en het veranderde eetpatroon kunnen de volgende symptomen 

optreden: 

Verandering in de slaapwaakcyclus (bioritme) met als gevolg vermoeidheid en verminderd 

reactievermogen. 

Men blijft laat op om samen te kunnen eten en te bidden. Slaap wordt uitgesteld en bovendien 

ingekort. Hoewel sommigen dit compenseren door overdag slaap in te halen, zullen de meeste 

werkende moslims hier geen tijd voor kunnen vrijmaken. 

Vooral in de zomermaanden bij hoge temperatuur en lange dagen tussen zonsopgang en 

zonsondergang kan vermoeidheid en een verminderd reactievermogen een aanslag op de 

fysieke gesteldheid zijn. 

Misselijkheid, hoofdpijn en een algemeen gevoel van onbehagen. Tijdens de eerste dagen van 

de vasten zijn misselijkheid en een algemeen gevoel van onbehagen veelvoorkomende 

symptomen als gevolg van de fysiologische veranderingen tijdens het vasten. Hoofdpijn kan 

worden veroorzaakt door een abrupte reductie van vocht-, koolhydraat- en 

caffeïneconsumptie. 

Risico van uitdroging. 

Vooral in de vastenperiode in de zomermaanden. 

Positieve invloed op het welbevinden. 



61

De periode van bezinning lijkt een positieve invloed te hebben op het geestelijk welbevinden. 

Ondanks de lichamelijke discipline nemen veel moslims de tijd voor elkaar en samen met 

familieleden leggen zij zich toe op ontspannende en spirituele activiteiten. Onderzoek toont 

aan dat het aantal zelfmoordpogingen tijdens de Ramadan significant lager is dan daarbuiten. 

Een derde implicatie ligt op het gedragsniveau. Het blijkt dat door de bezinning veel moslims 

berusten in hun ziekte of zich juist afzetten tegen de reguliere geneeskunde, zowel tijdens als 

na afloop van de Ramadan. Het contact met zorgverleners wordt vaak verbroken. Als 

voorbeeld kan worden genoemd het op eigen initiatief stoppen van kankertherapie en het 

zoeken naar alternatieven. 

(Lichte) gewichtstoename. 

Tijdens de Ramadan wordt dikwijls ter compensatie meer, vetter, zoeter en op latere 

tijdstippen gegeten binnen een kortere periode. Daarbij probeert het lichaam overdag het 

gebrek aan externe energiebronnen te compenseren via een verandering en vertraging in het 

metabolisme van interne energiebronnen. Enigszins paradoxaal blijkt dan ook dat tijdens de 

vastenperiode na een initiële gewichtsafname door lichte dehydratie uiteindelijk toch vaak een 

lichte gewichtstoename wordt waargenomen. 

Tips en aandachtspunten: 

Denk bij de presentatie van de klachten van de patiënt aan een mogelijk verband met de 

vasten. Als mensen klachten hebben door het vasten (misselijkheid, maagklachten) benadruk 

dan de tijdelijkheid hiervan. 

Houd bij het voorschrijven van medicatie (bijvoorbeeld antibiotica) zoveel mogelijk rekening 

met de optie van een eenmaal-daagse dosering. 

Houd er rekening mee dat patiënten/cliënten tijdens de ramadan bij voorkeur in de ochtend 

afspraken maken. 

Sta al tijdens de intake stil bij de rol die godsdienst en ramadan spelen in het leven van de 

patiënt, zodat daar van meet af aan rekening kan worden gehouden. 

Denk bij taal- en communicatieproblemen aan de mogelijkheid om de tolkentelefoon in te 

schakelen. 












3.3.5. Slecht nieuws 

De meeste moslimpatiënten zijn afkomstig uit een cultuur waarin sterven moeilijk 

bespreekbaar is. Het kan bijvoorbeeld zijn, dat de patiënt van zijn familie niet mag weten dat 

hij stervende is, omdat men van mening is dat men de patiënt moet beschermen en hoop 

geven. Het slechte nieuws zou schadelijk zijn voor het gevoel van welbevinden en daarmee 

de kans op genezing. 



62

Uitspraken over levensverwachting kunnen boosheid veroorzaken, immers alleen Allah weet 

wanneer men zal sterven. Om deze reden kan het spreken over het stoppen of afzien van een 

behandeling erg gevoelig liggen. Ook kan het op weerstand stuiten wanneer er gevraagd 

wordt naar wensen omtrent wel of niet reanimeren etc. Het ondertekenen van formulieren bij 

een informed consent kan worden beleefd als medeverantwoordelijkheid voor het beëindigen 

van het leven. Voor veel moslims is dit niet acceptabel. 

Sommige ziekten, zoals kanker, kunnen geassocieerd worden met schuld of hopeloosheid en 

daardoor in de taboesfeer belanden. 

Dit alles betekent niet dat de dood helemaal niet bespreekbaar is, maar het dient wel met 

respect voor de geloofsovertuiging van moslims gebeuren. Bij een dergelijk gesprek dient 

men niet met de deur in huis te vallen, maar heel omzichtig te werk te gaan. Dit vraagt tijd, 

geduld en tact. De kern van de boodschap dient verpakt te worden en kan in veel gevallen niet 

direct verteld worden. 























3.3.6. Geamputeerde lichaamsdelen en restweefsel 

Wanneer er meer dan driekwart van een lichaamsdeel als een been, arm of hand wordt 

geamputeerd, dan dient dit te worden begraven. Het geamputeerde lichaamsdeel hoeft niet in 

het zelfde graf als de rest van het lichaam terecht te komen, als het maar ergens begraven 

wordt. 

De islam is tegen het handel drijven met lichaamsdelen. Maar als het gaat om restweefsel, dat 

ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek opgeslagen wordt in een biobank en eventueel 

verhandeld wordt, staan andere regels, zoals die van het dienen van de gezondheid, voorop. 

Men moet de patiënt hierover wel informeren, om toestemming vragen, en vragen naar zijn 

eventuele wensen. 



63













Orgaandonatie wordt in de islamitische wereld door de meeste moslim geleerden op zich als 

een kwestie van liefdadigheid beschouwd. Ieder heeft het recht en de vrijheid om zijn organen 

al dan niet af te staan. Men mag alleen geen handel bedrijven met organen. Dat geld ook voor 

derden. Niemand mag winst maken met handel in menselijke organen, bloed enz. 

Ook mogen geen organen worden uitgenomen of ontvangen tegen de zin of zonder 

toestemming van de betreffende patiënt of zijn familie. 







• Sanders J., Leven doorgeven; Religieuze en levensbeschouwelijke standpunten over 

orgaan- en weefseldonatie, Meinema, Zoetermeer, en KASKI, Nijmegen, 2003. 

• Zwart H. en C.Hoffer, Orgaandonatie en lichamelijke integriteit; Een analyse van 

christelijke, liberale en islamitische interpretaties, Damon, Best, 1998. 


3.4. Dood 

3.4.1. Visie op sterven en dood 

De Koran geeft aan dat het sterven een onvermijdelijke gebeurtenis is en dat de mens zich 

daarom op het onvermijdelijke moet voorbereiden. Sterven betekent overgaan naar de 

eeuwigheid. Moslims geloven dat het leven op aarde eenmalig is, maar dat er ook na de dood 

een leven is. Iedereen zal na de dood de resultaten van zijn leven overzien en door God 

worden beoordeeld. Het moment van sterven wordt door de Islam gezien als het belangrijkste 

moment in het leven van een moslim, omdat dit de overgang betekent naar het hiernamaals. 

Het is dan ook van het grootste belang dat deze overgang goed gebeurt, dat er sprake is van 

‘een goede dood’. Een goede dood betekent voor een moslim, dat hij niet in eenzaamheid en 

onverwacht sterft. 






64








• Engelhard D., en I. Goorts, God zal voor mij zorgen; Religieuze coping van 

vluchtelingen met gezondheidsproblemen, Stichting Pharos, Utrecht, 2005. 



• Handboek Interculturele Zorg (in medische bibliotheek) band 2, hoofdstuk IV, 

paragraaf 2. 




• Koppenol-van Hooijdonk Mirjam, Rob van Boxtel en Arslan Karagül (2002). De zorg 

voor terminale moslimpatiënten. In: TVZ, 5:52-58. 

• Koppenol-van Hooijdonk Mirjam (2002). Palliatieve zorg. In: Handboek Interculturele 

Zorg III 2.19-1:71-101. 

• Koppenol-van Hooijdonk M., R. van Boxtel, I. Delawi en S. Teunissen (2002). De 

bespreekbaarheid van ziekte en een naderende dood bij niet-westerse patiënten. In: 

Nederlands Tijdschrift voor Palliatieve Zorg, 3 e jaargang, 3:65-69. 




• Steemers Van Winkoop M., Geloven in leven; Spirituele zorg voor stervenden en hun 

















Bespreekbaarheid van het sterven: 

De meeste moslimpatiënten zijn afkomstig uit een cultuur waarin sterven moeilijk 

bespreekbaar is. Het kan bijvoorbeeld zijn, dat de patiënt van zijn familie niet mag weten dat 

hij stervende is, omdat men van mening is dat men de patiënt moet beschermen en hoop 



65

geven. Het slechte nieuws zou schadelijk zijn voor het gevoel van welbevinden en daarmee 

de kans op genezing. 

Uitspraken over levensverwachting kunnen boosheid veroorzaken, immers alleen Allah weet 

wanneer men zal sterven. Om deze reden kan het spreken over het stoppen of afzien van een 

behandeling erg gevoelig liggen. Ook kan het op weerstand stuiten wanneer er gevraagd 

wordt naar wensen omtrent wel of niet reanimeren etc. Het ondertekenen van formulieren bij 

een informed consent kan worden beleefd als medeverantwoordelijkheid voor het beëindigen 

van het leven. Voor veel moslims is dit niet acceptabel. 

Sommige ziekten, zoals kanker, kunnen geassocieerd worden met schuld of hopeloosheid en 

daardoor in de taboesfeer belanden. 

Dit alles betekent niet dat de dood helemaal niet bespreekbaar is, maar het dient wel met 

respect voor de geloofsovertuiging van moslims gebeuren. Bij een dergelijk gesprek dient 

men niet met de deur in huis te vallen, maar heel omzichtig te werk te gaan. Dit vraagt tijd, 

geduld en tact. De kern van de boodschap dient verpakt te worden en kan in veel gevallen niet 

direct verteld worden. 

Tijdens het overlijden: 

Een goede dood betekent voor een moslim dat hij niet in eenzaamheid en onverwacht sterft. 

Wanneer het stervensuur nabij is, wordt de stervende bij voorkeur omringd door familie en 

vrienden die hem/haar liefde, zorg en geestelijke steun bieden. De stervende dient zijn hoop 

op Allah te vestigen opdat Hij hem/haar alle zonden vergeeft. Het is wenselijk dat de 

stervende de geloofsbelijdenis la-ilaha-illa-Allah – er is geen andere God dan Allah - 

uitspreekt en zijn geloof in de profeet Mohammed als zijnde de laatste boodschapper van 

Allah. Als de patiënt hiertoe niet in staat is spreekt een medemoslim deze formule voor 

hem/haar uit. Ook kan er zacht en rustig uit de Koran gereciteerd worden. Als het enigszins 

mogelijk is moet de stervende op zijn rug met het hoofdeinde iets omhoog worden gelegd, 

waarbij het gezicht naar Mekka, de gebedsrichting, is gericht. 
















paragraaf 2. 








66


Zorg III 2.19-1:71-101. 























3.4.3. Na het overlijden 

Na overlijden: wanneer de patiënt is overleden zijn er vier plichten te vervullen door de 

moslimgemeenschap: 

1. Zorgen dat de overledene ritueel gewassen (ghasl)* wordt. Door de wassing kan de 

overledene God in staat van reinheid ontmoeten. Een dergelijke wassing mag 

alleen door moslims gedaan worden. Bij uitzondering kan een niet-moslim 

assisteren. 

2. Ervoor zorgen dat de overledene vervolgens in een lijkwade (kafan)** wordt 

gewikkeld. 

3. Het begrafenisgebed houden. 

4. De overledene zo snel mogelijk begraven. In Nederland mag een overledene pas na 

36 uur worden begraven, maar voor moslims die hiermee problemen hebben 

bestaat een ontheffingsmogelijkheid. Veel moslims kiezen ervoor in hun land van 

herkomst te worden begraven. 

De rituele lijkwassing (ghasl): 

Direct na het overlijden, wanneer de ziel het lichaam heeft verlaten, worden de ogen 

gesloten. De kin wordt ondersteund en de mond wordt gesloten gehouden met behulp van een 

langwerpige doek om het hoofd. De overledene wordt vervolgens ontkleed en toegedekt met 

een lendendoek en een laken. Vaak wordt er iets zwaars op de buik gelegd of op de buik 

gedrukt wanneer er geen gekoelde ruimte beschikbaar is. Dit is een oud gebruik dat is 

ontstaan om opzetten van het lichaam te voorkómen. 

Een overleden vrouwelijke moslim wordt door vrouwen ritueel gewassen, een 

overleden mannelijke moslim door mannen. Een kind kan zowel door mannen als door 

vrouwen worden gewassen. Familieleden zijn de eerst aangewezenen om 



67

de wassing uit te voeren. In de praktijk wordt het toch vaak door derden gedaan omdat men óf 

niet precies weet hoe het moet, óf de emotionele belasting te groot is om de wassing uit te 

voeren. 

Volgens de Islam is het gebruikelijk om voorafgaand aan de grote wassing een kleine 

wassing (voeten, handen tot de ellebogen, gezicht, oren, spoelen van de mond en neusgaten) 

te doen. Vervolgens wordt een grote wassing (het hele lichaam) gedaan: het lichaam wordt 

bedekt van navel tot knieën. Soms wordt er wierook gebrand i.v.m. de geur. Het hele lichaam 

wordt een oneven aantal keren gewassen (meestal 3), eerst de rechterkant, dan de linkerkant, 

telkens van boven naar beneden. Aan het waswater wordt lotusblad, zeep of een ander 

welriekend middel toegevoegd. Het water van de laatste wassing wordt soms met kamfer (een 

parfum) vermengd. 

Volgens islamitisch gebruik dient men de overledene voorkomend behandelen, d.w.z. 

niet op het gezicht laten liggen en bijvoorbeeld handwarm water gebruiken. Eventuele 

gebreken die tijdens de wassing naar voren komen mogen niet bekend worden gemaakt aan 

anderen. 

Aan de accommodatie voor de rituele wassing worden de volgende eisen gesteld: ten 

eerste dient de ruimte schoon te zijn. Ten tweede gaat de voorkeur er naar uit dat de patiënt er 

onder stromend water gereinigd wordt. Ten derde dient er een grote tafel aanwezig te zijn 

waarop de overledene kan worden neergelegd en gewassen. Ten slotte dient de ruimte zo 

groot te zijn dat er tenminste twee personen aanwezig kunnen zijn bij de wassing. 

Sommige uitvaartcentra en de meeste moskeeën hebben hun eigen wasruimte. 

NB. In het UMC is er, tegenover de ingang van het mortuarium, een was- 

en ontvangstruimte (H.00.1.28) voor het wassen van overleden moslims en 

om eventueel het laatste gebed (salaat al djanaza) voor de overledenen te 

kunnen verrichten. Hiervoor dient een afspraak gemaakt te worden met een 

medewerker van het mortuarium, telefoon: 088-7556540. Buiten 

kantooruren en in het weekend is het mortuarium bereikbaar via de 

Centrale van het UMCU, telefoon: 088-7555555. 

Het wikkelen in een lijkwade (kafan): 

Na de wassing wordt de overledene afgedroogd en geheel in witte, ongenaaide katoenen 

doeken gewikkeld waarbij het hoofd geheel wordt bedekt. Wit katoen symboliseert de 

gelijkheid van een ieder voor God. Bij voorkeur wordt een oneven aantal doeken gebruikt 

waarbij voor vrouwen in de regel 5 doeken, en voor mannen 3 doeken worden gebruikt. De 

doeken worden in een bepaalde volgorde (van klein naar groot) en op een bepaalde manier 

(eerst over de rechterzijde, dan over de linkerzijde gewikkeld). De doeken worden met banden 

vastgemaakt die in het graf weer zullen worden verwijderd. 













68






paragraaf 2. 







Zorg III 2.19-1:71-101. 











Pijnbestrijding: 

Hoewel medicijngebruik door de religie sterk wordt aanbevolen, is de oudere generatie 

moslimpatiënten vaak afkomstig uit een cultuur waarin medicijngebruik ter preventie van 

klachten zoals pijn en benauwdheid niet gebruikelijk is. Toediening van en therapietrouw aan 

medicatie zoals morfine vereisen daarom extra aandacht en uitleg. In sommige gevallen wordt 

sufheid als bijwerking van morfine als ongewenst ervaren in de terminale fase, omdat de 

patiënt bij volle bewustzijn de overgang naar het hiernamaals wil meemaken. Ook kan het 

voorkomen, dat gebruik van morfine als ongewenst wordt beschouwd, omdat het gelijk 

gesteld wordt met euthanasie. 

Niet reanimeren, afzien van behandeling, euthanasie en hulp bij zelfdoding: 

Moslims gaan ervan uit dat het leven een geschenk van God is en dat God uiteindelijk besluit 

over het leven en de dood. Elke moslim gelooft er vast in, dat hem een bepaalde tijd van leven 

gegeven is. Wanneer die tijd komt, kan geen moment uitgesteld of bespoedigd worden 

(Koran:10:9; 16:61). Zelfmoord of actieve levensbeëindiging wordt in de islam verboden. 

Ook is het voor moslims moeilijk om ruim vóór het moment van sterven (bijvoorbeeld bij 

opname) te spreken over wel of niet reanimeren en afzien van een behandeling. Men gelooft 

niet dat men hierover zelf kan en mag beslissen. 

Op grond van de regel ‘nood breekt wet’ kan men echter wel op het moment, dat de dood zeer 

dichtbij is, beslissen tot niet reanimeren of afzien van een behandeling. Het is dan de arts die 

beslist dat behandelen medisch zinloos is. Vervolgens is het een kwestie van communicatie: de 

arts moet zorgen dat de patiënt en de familie er vrede mee kunnen hebben. Dit kan de arts 

bereiken door respect te tonen voor het geloof van moslims dat alleen God de volledige macht 

over leven en dood heeft. Tegelijk maakt hij duidelijk dat hij het vanuit zijn medisch inzicht 

en zijn medische verantwoordelijkheid niet zinvol acht de behandeling in te zetten of voort te 



69

zetten. En dat dit de keuze en verantwoordelijkheid van de arts is, en niet van de familie of de 

patiënt. Bij een dergelijk gesprek dient men niet met de deur in huis te vallen, maar heel 

omzichtig te werk te gaan. Dit vraagt tijd, geduld en tact. De kern van de boodschap dient 

verpakt te worden en kan in veel gevallen niet direct verteld worden. 










paragraaf 2. 




Zorg III 2.19-1:71-101. 
























Wat het snijden (obductie) betreft, bestaan er in de Koran en de Soenna (overleveringen van 

de profeet) geen specifieke uitspraken over of het mag of niet. 

Men maakt gebruik van analogie (Qiyas). Dat wil zeggen: men vormt regels voor situaties, 

die niet in de Koran of Soenna worden beschreven, naar analogie van vergelijkbare situaties, 

die wel beschreven staan. Verder gebruikt men de zelfstandige interpretatie van de bronnen 

(Idjtihad) om tot een besluit te komen. 



70

Toestemming geven of niet geven is vaak een persoonlijke keuze, die al of niet gebaseerd is 

op religieuze argumenten. De één vindt het oneerbiedig en niet respectvol om de doden zo te 

behandelen, de ander niet. De basisregel is, dat de doden niet oneerbiedig behandeld mogen 

worden. Een bekende uitspraak van de profeet Mohammed geeft de volgende waarschuwing: 

‘Het breken van een bot van een overledene staat als overtreding en zonde gelijk aan het 

breken van één van zijn of haar botten tijdens zijn of haar leven’. Derhalve wordt er door de 

meeste moslims, zonder gerechtelijke of directe medische noodzaak, geen toestemming 

gegeven voor obductie. In elk geval moet ieder deel van het lichaam, dat verwijderd werd, 

begraven worden met het lichaam. 

Orgaandonatie wordt in de islamitische wereld door de meeste moslim geleerden op zich als 

een kwestie van liefdadigheid beschouwd. Ieder heeft het recht en de vrijheid om zijn organen 

al dan niet af te staan. Men mag alleen geen handel bedrijven met organen. Dat geld ook voor 

derden. Niemand mag winst maken met handel in menselijke organen, bloed enz. 

Ook mogen geen organen worden uitgenomen of ontvangen tegen de zin of zonder 

toestemming van de betreffende patiënt of zijn familie. 







paragraaf 2. 



orgaan- en weefseldonatie, Meinema, Zoetermeer, en KASKI, Nijmegen, 2003. 

• Zwart H. en C.Hoffer, Orgaandonatie en lichamelijke integriteit; Een analyse van 

christelijke, liberale en islamitische interpretaties, Damon, Best, 1998. 



Uitgebreide en langdurige rouwgebruiken kent de moslimgemeenschap niet. In de praktijk 

wordt vaak een periode van veertig dagen aangehouden, waarin regelmatig bijeenkomsten van 

familieleden en vrienden van de overledene plaatsvinden. Hierdoor ondervinden de 

nabestaanden sociale verbondenheid en opvang in de verwerking van hun verdriet. Tijdens 

deze bijeenkomsten wordt de Koran gereciteerd en worden smeekbeden verricht. Door de 

visie, die moslims op leven en dood hebben, komen zij uiteindelijk tot het aanvaarden van het 

levenseinde. Zij gaan er van uit dat het werkelijke leven pas na de dood begint. 

Familie, vrienden of buren van het gezin, dat iemand verloren heeft, koken tenminste de 

eerste drie dagen na de begrafenis voor hen. Zij helpen hen ook met woorden van troost, 

gezamenlijke Koranrecitatie en gebed. 

Afhankelijk van haar traditionele en culturele achtergrond rouwt een weduwe vier maanden 

en tien dagen. Zij neemt daarbij bepaalde gebruiken in acht. De rouwperiode voor een 

zwangere weduwe loopt ten einde wanneer zij bevalt. 



71
















paragraaf 2. 












72

IV HINDOEISME 

4.1. Hindoeïsme algemeen 


Het hindoeïsme is een samensmelting van vele godsdiensten, verschillende filosofieën en 

tradities. Er is geen echte eenheid van opvattingen en ook niet in de rituelen. Per land en 

cultuur kunnen rituelen verschillen. Van oorsprong is het hindoeïsme thuis op het Indiase 

subcontinent. Het omvat alle religies, die zich op een of andere manier oriënteren op de 

oudste geschriften van de Indiase cultuur, de Veda’s (veda=weten). 

Naast de Veda’s zijn er nog andere gezaghebbende werken zoals: 

• de Upanishaden (filosofische werken) 

• de Brâhamana’s (handboeken voor rituelen) 

• de Purana’s (verhandelingen over kosmologie, het leven van heiligen, vorstenhuizen etc) 

• de Râmâyana (het levensverhaal van Râma) 

• de Mahâbhâratha ( beschrijft de strijd tussen twee takken van een vorstenhuis, Sri Krishna 

speelt hierin een belangrijke rol). Een onderdeel hiervan is de Bhagvad Gitâ. 

De benaming ‘hindoeïsme’ komt niet van de hindoes zelf, maar werd door anderen gegeven 

aan de religies van India. Als hindoes zelf hun religie al een naam willen geven, spreken ze 

van ‘Sanâtana Dharma’ ofwel ‘Eeuwige Waarheid’ of ‘Eeuwige Traditie’. 

Hindoes geloven dat alle dingen in de gehele kosmos samen één groot samenhangend geheel 

vormen. Van dit allesomvattend geheel, het Brahma, is de mens een wezenlijk deel, net als 

planten, dieren, hemellichamen, natuurkrachten. Hindoes zien de wereld als een soort 

ontvouwing van dit kosmisch principe, waarvan alle wezens en dingen een vonk dragen. Deze 

vonk wordt âtamâ (of atman) genoemd, ook wel aangeduid als ‘het zelf’. 

Hoewel het Brahma zich manifesteert in de wereld, is het oneindig veel meer dan het 

waarneembare heelal. Het blijft een mysterie. Dit grote mysterie wordt aangeduid met het 

AUM-teken (zie boven). De letters in het AUM-teken staan voor het ontstaan, het bestaan en 

het vergaan van de wereld. In het hindoeïsme worden deze krachten ook wel Brahma, Vishnu 

en Shiva genoemd. Zij worden als de belangrijkste goden vereerd. Brahma als het eeuwige 

zijn, het absolute, begin en einde van alles, Vishnu als de schepper en onderhouder van het 

leven, de zonnegod, de menswordende god en Shiva als de vernietiger en herschepper. 

Een kerngedachte van het hindoeïsme is, dat de wezenlijke bestemming van de mens ligt in de 

vereniging van de individuele ziel (atman) met het goddelijke of het kosmische (Brahma).Dat 

wil zeggen, dat de mens zich moet bevrijden uit de kringloop van geboorte en dood, samsâra 

geheten. Deze ideale toestand heet môksha of mukti (=bevrijding, verlossing). Om dit doel te 

bereiken, doorloopt de ziel in meerdere aardse levens (reïncarnaties) een leerproces. Hoe vaak 

een ziel moet reïncarneren, hangt af van het karma dat iemand heeft opgebouwd. 

Karma is het geheel van al ons denken en doen, en ook van het nalaten daarvan. Karma is 

geen lot dat iemand overkomt, maar het gevolg van keuzes, vrije wil, eigen 

verantwoordelijkheid. Het leven dat iemand nu leeft, is het gevolg van zijn denken en doen uit 

een vorig bestaan. Het is de bedoeling dat de mens zich bewust wordt van de gevolgen van 

zijn denken en doen en zich gaat richten op de hereniging met het goddelijke. 



73

De verlossing kunnen we bespoedigen door onszelf spiritueel te ontwikkelen en door onze 

handel en wandel (karma) in overeenstemming te brengen met onze dharma, de wezenswet. 

Alles en iedereen heeft een dharma. Zo is het de dharma van de zon om licht en warmte te 

geven en van de koe om melk te geven. De dharma van de mens is het totaal van zijn 

gedragsregels, waarin geloof en godsdienst zijn ingebed. Van iemand, die zich aan zijn 

dharma houdt, wordt veronderstelt dat hij de kosmische orde of het leven niet verstoort. 

Dharma is echter niet een vast omlijnd begrip. Het heeft alles te maken met de positie van het 

moment waarop en de omstandigheden waarin iemand zich ergens bevindt: als kind, als 

ouder, als echtgenoot, als werkgever, als werknemer, als regeerder, als burger etc. 


• Hoekstra E.G. en R. Kranenborg, Rituelen in religieus Nederland; Gebruiken van joden, 

christenen, moslims, hindoes en boeddhisten in belangrijke levensfasen, Ten Have, Baarn, 

2001. 

• Kranenborg R., Hindoeïsme, Kok, Kampen, 2006 (derde druk). 



• Nugteren A., Hindoeïsme; Heden en verleden, Garant, Antwerpen/Apeldoorn, 2005. 

• Schouten J.P., Bhakti; Spiritualiteit in het hindoeïsme, Kok, Kampen, 2005. 

• www.hindoeraad.nl 

• www.ohmnet.nl 

4.1.2. Hindoeïsme in Nederland 

a. Hindoeïsme van de autochtone hindoes. 

Er is een kleine groep hindoes, die direct uit India afkomstig is en die in ons land werk 

gevonden heeft. Ook zijn er als vluchtelingen Tamils uit Sri Lanka gekomen. Verder bestaat 

er een vrij grote Sikh-gemeenschap in Nederland. 

De meeste Nederlandse aanhangers van het hindoeïsme zijn Hindoestanen, die afkomstig zijn 

uit de vroegere kolonie Suriname. 

In 1863 werd de slavernij in Suriname afgeschaft, waardoor er een tekort aan arbeiders op de 

plantages ontstond. Dit tekort werd aangevuld door arbeiders uit Azië te halen. Van 1863 tot 

1916 kwamen ruim 34.000 Brits-Indiërs als contractarbeiders naar Suriname, van wie 

ongeveer 80% hindoe was. De meesten keerden niet meer terug naar India, maar vestigden 

zich in Suriname. Zij noemden zich Hindoestanen, omdat Brits-Indië of India ook Hindustan 

genoemd werd. 

Bij het zelfstandig worden van Suriname in het midden van de jaren zeventig in de vorige 

eeuw, vestigden veel Hindoestanen zich in Nederland. 

Het hindoeïsme van de Hindoestanen is zowel door de overgang van India naar Suriname, als 

door die van Suriname naar Nederland beïnvloed. Het past zich steeds aan aan de nieuwe 

culturele achtergrond. 

Omdat in het leven van de Hindoestanen hun religieus beleven een essentiële rol speelt, 

nemen hun godsdienstige rituelen een belangrijke en bepalende plaats in. Ook als men niet 

godsdienstig is, laten velen belangrijke levensfasen, zoals hun huwelijk begeleiden door 

hindoe-rituelen. 

Verreweg de meeste Surinaamse Hindoestanen zijn aanhangers van de Sanatan Dharma of 

van de Arya Samaj. 

De Samaji’s vereren geen beelden en geloven niet dat iemand in een kaste geboren wordt, 

terwijl ook hun rituelen korter en eenvoudiger zijn dan die van de Sanatani’s. 



74

. Hindoeïsme in diverse ‘goeroebewegingen’ of nieuwe oosterse religieuze 

groeperingen. 

Opvallend hierbij is dat de leiders van deze groepen uit India afkomstige hindoes zijn, maar 

dat hun volgelingen vrijwel allen uit het westen komen. 

Er zijn een drietal categorieën te onderscheiden. 

In de eerste plaats de groepen, die vrij sterk zuiver hindoeïstisch gebleven zijn. Voorbeelden 

hiervan zijn de Hare Krishna-beweging, de beweging rond Sathya Sai Baba, Guru Maharaj ji 

en de Divine Light Mission, de Siddha-yoga van Muktananda, de Brahma Kumaries etc. 

De tweede categorie bestaat uit groepen, die in hun leer en praxis gepoogd hebben elementen 

uit het westerse denken op te nemen, zoals de Transcendente Meditatie, de School voor 

Filosofie, verschillende yoga-groepen. 

De derde categorie omvat groepen, die wel hun inspiratie in India hebben opgedaan, maar min 

of meer een eigen weg gingen. Voorbeelden zijn de beweging rond Bhagwan (of Osho) en 

Krishnamurti. 

c. Hindoeïsme in het gedachtegoed van bepaalde westerse bewegingen en stromingen, 

die zich niet fundamenteel door het oosten laten inspireren, maar wel vele elementen 

uit de religies van het oosten overnemen. 

Voorbeelden hiervan zijnde theosofisch-esoterische traditie, een aantal nieuwere groepen als 

de Scientology-beweging en de New Age-beweging. 




2001. 









Voor hindoes zijn godsdienst en cultuur heel sterk met elkaar vervlochten. Hun hele leven 

wordt door die eenheid bepaald. Voor hun is bijvoorbeeld het eten zelf al een vorm van de 

godsdienst. Alles in het leven moet ten dienste staan van het ene doel, namelijk spirituele 

groei om uiteindelijk de verlossing ( môksha) te bereiken. 

Er zijn meerdere wegen om dit te bereiken. De jnana-marga is de weg van de kennis: studie 

en een ascetisch leven. De tweede weg is de karma-marga: de weg van de goede werken, 

dienstbaarheid, offers en een ascetisch leven. De derde weg is de bhakti-marga of de liefde tot 

God. 

Centraal in het leven van hindoes staat de verering van de ene en enige realiteit achter de 

wereld van de uiterlijke verschijningsvormen. Deze realiteit is een mysterie. Er bestaan dan 

ook verschillende opvattingen over. Men gelooft dat deze realiteit zich op diverse manieren 

kan manifesteren in deze wereld. Vandaar dat dit mysterie onder tal van namen en goddelijke 

manifestaties wordt vereerd. De devotionele verering van God vindt plaats door middel van 

gebed en offer, waarvoor verschillende rituelen gebruikt kunnen worden. 



75

Als een hindoe ’s morgens wakker wordt, zal deze eerst de tanden willen poetsen en een bad 

willen nemen. Daarna wordt doorgaans het ochtendgebed opgezegd, en als het kan een vorm 

van yoga gedaan en meditatie. Pas daarna wordt er gegeten en gedronken. ‘Je gedenkt ’s 

morgens eerst God en daarna jezelf (je maag) en met een vuile mond kun je God niet 

toespreken’, is de gedachte daarachter. Een kopje thee of een ontbijt op bed is dus doorgaans 

niet aan een hindoe besteed. 




2001. 








4.1.4. Godsdienstige rituelen 

De godsdienstige rituelen van hindoes worden in de tempel (mandir) voltrokken, maar vooral 

thuis in het gezin. Veel hindoes hebben thuis een huisaltaar met afbeeldingen of beeldjes van 

goden. Men gelooft dat in een godenbeeld de essentie van de betreffende godheid werkelijk 

aanwezig is. Belangrijke rituelen zijn: 

• Pujâ: een gebedsdienst, die vooral het karakter heeft van verering van heiligen. De pujâ 

kan uitgevoerd worden met of zonder pandit (priester). Tijdens de pujâ verzorgt de 

gelovige het beeld van de heilige, aan wie de familie op dat moment de voorkeur geeft, 

met offers en worden er gebeden gezegd. Aan het eind van de pujâ wordt om zegen, 

genezing, bescherming en voorspoed gevraagd. Pujâ doet men bij voorkeur iedere morgen 

en avond en dat duurt dan in de regel een kwartier tot een half uur. 

• Kathâ: een plechtigheid, waarin het religieuze verhaal centraal staat. En kathâ duurt 

meestal drie tot vijf uur. De aanwezigheid van een pandit is hierbij vereist. Eerst worden 

verschillende heiligen aangeroepen en vereerd. De pandit leest vervolgens een verhaal 

voor uit de gewijde literatuur. Tenslotte vinden de specifieke familiegebonden rituelen 

plaats. 

• Havana: een vuurofferritueel, dat doorgaans nog geen uur duurt. In een offerbak (kunda) 

wordt vuur ontstoken. Daarin worden onder het opzeggen van bepaalde mantra’s (heilige 

spreuken) kruiden en ghi (boterolie) geofferd. Tijdens het gebed wordt om genezing en 

heil voor iedereen gevraagd en gebeden om vrede en harmonie. 




2001. 







76




4.1.5. Overgangsrituelen (sanskaars) 

In het leven van hindoes nemen sanskaars een belangrijke plaats in. Een sanskaar is een 

sociaal en psychologisch getinte rite of ceremonie, die het lichaam en de geest reinigt, 

versterkt, geneest en heilig maakt voor of tijdens scharniermomenten in het leven, zoals: de 

bevruchting, de geboorte, het leerlingschap, het huwelijk en de dood. Een sanskaar zorgt er 

voor dat men soepel van de ene naar de andere situatie kan overgaan. 

De voornaamste sanskaars zijn : 

1. Garbhadâna: de conceptie. 

2. Punsavana: vaststelling van de zwangerschap (of manvoortbrenging). 

3. Simantonayana: controle van en zorg voor de foetus en de moeder (of haarscheiding 

bij de aanstaande moeder). 

4. Jâtakarma: geboorte. 

5. Nâmakarman: naamgeving. 

6. Niskraman: buitenshuis brengen. 

7. Annaprashana: het eerste vaste voedsel. 

8. Chudâkarma of Muran: het kaal scheren van het hoofd. 

9. Karnavedha: het doorprikken van de neusvleugels en de oorlellen. 

10. Upnayan: inwijding tot het leerlingschap. 

11. Vedârambha: het begin van de schoolperiode. 

12. Samâvartana: het beëindigen van de studieperiode. 

13. Vivâha: huwelijk. 

14. Grihasta: intrede in het gezinsleven. 

15. Vânaprashsta: zich terugtrekken uit het bedrijfsleven. 

16. Sannyâsa: intrede in het ascetisch leven als wereldburger. 

17. Anthajasti Kriya: crematie (of begrafenis). 


• Endt- Meijling M van, Rituelen en gewoonten; Geboorte, ziekte en dood in de 




2001. 









Afhankelijk van de mate van godsdienstigheid zijn hindoes vegetarisch. Dierlijk vet wordt 

niet gebruikt. Ook wordt er doorgaans geen alcohol gedronken. Hieraan ten grondslag ligt de 

overtuiging dat het goddelijke zich in alle wezens en vormen in de wereld der verschijnselen 

openbaart. Dit leidt tot een geweldloos leven, ahimsâ geheten: het niet schaden van andere 



77

wezens en eerbied tonen voor alles in de wereld. Ook het eigen lichaam mag niet geschaad 

worden door bijvoorbeeld alcohol. 

Bij het klaarmaken van het voedsel en bij het afwassen van het serviesgoed spelen de 

religieuze opvattingen over rein en onrein een grote rol. 




2001. 








4.1.7. Hindoeïstische feesten 

Enkele van de belangrijkste hindoeïstische feesten zijn: 

Gedenkdag Swami Dayanand: 

Deze gedenkdag valt altijd op 11 februari. Op deze dag herdenken de Arya Samaji’s 

(stroming onder de Hindoestanen) de geboorte van Swami Dayanand, een belangrijke 

hindoeïstische sociale en religieuze hervormer, die in 1875 de Arya Samaj heeft opgericht. 

Maha Shiw Raatri: 

Dit feest valt in februari of maart. Het is ‘de grote nacht van de godheid Shiw (Shiva)’, de 

vernietiger en vernieuwer van het heelal. 

Op deze dag vasten veel Sanatani’s (stroming onder de Hindoestanen) en houden ze ’s nachts 

thuis of in de tempel een religieuze dienst ter ere van de godheid. 

Holi (Phagua): 

Holi valt in februari of maart. Dit feest is een van de belangrijkste feesten van de hindoes en is 

niet religieus van aard, in tegenstelling tot de andere. Kenmerkend voor dit feest is dat men 

elkaar besprenkelt met kleurstoffen en met welriekende poeder en parfum. 

Met het Holi-feest worden enkele belangrijke gebeurtenissen gevierd: 

a. Het binnenhalen van de oogst (in India en Suriname). 

b. Naar aanleiding van de mythe van koning Harnaakus, die tevergeefs zijn zoon 

Prahalaad probeerde te doden, wordt de overwinning van het goede op het kwade, van 

de goddelijkheid op de ongoddelijkheid, van het recht op het onrecht gevierd. 

c. Het begin van het nieuwe jaar voor hindoes. 

Nawraatri: 

Nawraatri of nawraatan betekent negen avonden. Op deze negen avonden wordt in tempels 

en in huizen op iedere avond één reïncarnatie van de godin Durga, de gemalin van de god 

Shiva, herdacht. Thuis houdt men een offerdienst ter ere van alle negen reïncarnaties van 

Durga. Twee keer per jaar wordt er een Nawraatri gehouden. 



78

Raamnawmi: 

Raamnawmi valt in maart of april. Met dit feest wordt de geboortedag van de god Raam 

(Rama), de zevende incarnatie van de god Wishnu (Vishnu) gevierd. 

Hij kwam op aarde in Ayodhya als zoon van koning Dasrath van het geslacht Raghu. Door 

vele heldendaden te verichten wist hij de wereld te zuiveren van al het kwaad en onrecht. 

Nadat hij tot koning gekroond was, vestigde hij het zogenaamde ‘Raamradj’, een ideaal 

koninkrijk, dat een hoge mate van welvaart en welzijn gekend moet hebben. 

De heldendaden van Raam zijn bezongen in het Sanskriet-epos Raamaayan. In het 

Hindoestaans is een aangepaste versie hiervan verschenen, de Raamtjarit Maanas. Deze is 

vooral onder de Hindoestanen van Sanatan Dharma (stroming onder de Hindoestanen) zeer 

populair. Vooral met Raamnawni komen de Sanatan Dharmi’s in hun mandir (tempel) bij 

elkaar. Er wordt dan onder andere gezongen uit de Raamtjarit Maanas. Ook wordt er uitleg bij 

de tekst gegeven. 

Vrome Sanatani’s brengen Raamnawmi vastend of met het nuttigen van vegetarisch voedsel 

door en houden thuis een offerdienst ter ere van Raam. 

Hanumaan Jayanti: 

Dit feest valt in maart of april. Bij dit feest wordt de geboorte van Hanumaan herdacht. 

Volgens de mythologie heeft Hanumaan als aanvoerder van een leger apen de god Raam 

geholpen om zijn gemalin Sita uit de handen van de demon Raawan (Ravana) te bevrijden. 

Daarnaast heeft hij zijn hele leven gewijd aan het dienen van de god Raam. 

Hanumaan wordt niet zozeer als god vereerd, maar meer als beschermheer gezien. Hij geldt 

als verdrijver van boze geesten. 

Prawasi din: Hindoestaanse immigratie: 

Op 5 juni herdenken de Hindoestanen ieder jaar dat hun voorouders uit India voor het eerst op 

5 juni 1873 als contractarbeiders in Suriname aankwamen. Dit feest wordt niet in huiselijke 

kring gevierd, maar in groot groepsverband, ook in Nederland. Tegenwoordig worden er vaak 

Milans (markten of braderieën) georganiseerd. 

Raksha Bandhan: 

Dit feest valt in juli of augustus. Het kent het ritueel van het beschermingskoord, dat terug te 

vinden is in de Veda’s en in de mythologische verhalen over de god Indra en zijn gemalin 

Indrani. 

Meisjes en vrouwen binden een kleurrijk bandje (bandhan), dat raakhi heet ( van 

raksha=bescherming) om de pols van iemand van wie ze bescherming of hulp kunnen 

verwachten. Het is gebruikelijk dat een zuster dit bij haar broer doet. Zij biedt hem daarbij iets 

lekkers te eten aan en krijgt van hem een geschenk of wat geld. Dit feest wordt gebruikt om 

de band tussen broers en zusters te versterken. 

Het komt ook voor dat hindoes een beschermingskoord om de pols gebonden krijgen door 

hun pandit (priester), guru of geestelijk leider als bescherming tegen kwade invloeden of boze 

geesten. 

Krishna Janma Astmi: 

Op dit feest, dat in augustus of september valt, wordt de geboorte van de god Krishna gevierd 

en herdacht. 

Pitri Pudja: 

Pitri Pudja valt in september of oktober. Het is gewijd aan de herdenking van de doden in het 

algemeen en de eigen voorouders in het bijzonder. Er worden speciale offerplechtigheden 



79

voor de overledenen gehouden. Dit gebeurt zowel in gezinsverband thuis, als in 

groepsverband in de tempels. Het dienen van de ouders en voorouders is in het hindoeïsme 

erg belangrijk. 

Diwali: 

Diwali valt in oktober of november. Het is het meest gevierde en belangrijkste feest van de 

hindoes. Het wordt ook wel het lichtfeest genoemd, omdat het meest opvallende van dit feest 

de aarden lampjes zijn, die men laat branden. Het Diwali-feest omvat verschillende feesten: 

nieuwjaar, de overwinning van de god Raam op de demon Raawan, de overwinning van de 

god Krishna op de demon Narkaasur, de verering van Lakshmi de godin van welvaart, 

welzijn en licht. Bij al deze feesten is het centrale thema de overwinning van het goede op het 

kwade, van het licht op de duisternis, van de warmte op de koude, van de waarheid op de 

onwaarheid, van de reinheid op de onreinheid. 

Voor het Diwali-feest maken hindoes hun huizen en hun omgeving schoon. Op de dag zelf 

reinigt ieder grondig zijn lichaam en trekt schone kleren aan. Meestal wordt op die dag alleen 

vegetarisch voedsel gegeten en geen alcohol gedronken. 

De bedoeling van het Diwali-feest is dat de mensen niet alleen het uiterlijk mooi en schoon 

maken, maar vooral hun geest of het innerlijk verlichten. Het hart moet warmte en liefde 

krijgen voor anderen, het hoofd moet openstaan voor ware kennis en inzicht, de handen 

moeten tot algemeen nut aangewend worden: zo moet ieders heil nagestreefd worden. 

Diwali wordt zowel in huiselijke kring gevierd, als in feestzalen en met fakkeloptochten. 




2001. 








4.1.8. Geestelijke begeleiding 

In september 2001 is de Stichting Nederlandse Opleiding Hindoe- Geestelijke (NOHG) 

gestart met een drie-jarige opleiding tot hindoe-geestelijke. Sinds 2004 bestaat deze opleiding 

niet meer. Toch is vermeldenswaard wat in de introductiefolder van deze Stichting staat:’De 

hindoe geestelijke – pandit of pandita- is van oudsher de sleutelfiguur binnen de 

hindoegemeenschap, waar het gaat om de spirituele en religieuze vorming, opvoeding en 

geestelijke begeleiding. Hij of zij draagt zorg voor het verrichten van de gewenste 

godsdienstige handelingen bij de overgang naar de verschillende levensfasen, verzorgt de 

godsdienstige rituelen en is in meer algemene zin belast met het handhaven en bewaken van 

de Dharma. In de huidige structuur van de hindoe gemeenschap en de groeiende 

belangstelling voor het hindoeïsme is er een duidelijke behoefte aan “eigentijdse” hindoe 

geestelijken. Deze moeten in staat zijn om met name de hiervoor genoemde vorming en 

geestelijke begeleiding op moderne wijze vorm te geven. Dit betekent, dat de moderne hindoe 

geestelijke de schoonheid, diepgang en kracht van het hindoeïsme over zal moeten kunnen 

brengen op de rationeel denkende westerse mens.’ 



80




2001. 








4.2. Geboorte 

4.2.1. Visie op voortplanting 

In het hindoeïsme wordt verondersteld dat een mens in zijn leven in principe vier doeleinden 

moet nastreven. Het eerste doel is de kama ofwel de liefde. Dit houdt in dat men seksuele 

omgang heeft, vooral met het doel om kinderen te krijgen. Voor de hindoe is het gezin de 

hoeksteen van de samenleving. 

Gezinsplanning is voor hindoes geen verboden zaak, maar alle vormen van geboortebeperking 

waarbij levens worden beëindigd (zoals abortus provocatus) worden afgewezen. 






2001. 







4.2.2. Rituelen 

In het leven van hindoes nemen sanskaars een belangrijke plaats in. Een sanskaar is een 

sociaal en psychologisch getinte rite of ceremonie, die het lichaam en de geest reinigt, 

versterkt, geneest en heilig maakt voor of tijdens scharniermomenten in het leven, zoals: de 

bevruchting, de geboorte, het leerlingschap, het huwelijk en de dood. Een sanskaar zorgt er 

voor dat men soepel van de ene naar de andere situatie kan overgaan. 

Rond de geboorte kunnen de volgende rituelen een rol spelen: 

1. Garbhadâna: de conceptie. 

2. Punsavana: vaststelling van de zwangerschap (of manvoortbrenging). 

3. Simantonayana: controle van en zorg voor de foetus en de moeder (of haarscheiding 

bij de aanstaande moeder). 

4. Jâtakarma: geboorte. 

5. Nâmakarman: naamgeving. 

6. Niskraman: buitenshuis brengen. 



81

7. Annaprashana: het eerste vaste voedsel. 

8. Chudâkarma of Muran: het kaal scheren van het hoofd. 

9. Karnavedha: het doorprikken van de neusvleugels en de oorlellen. 

De eerste drie sanskaars worden in Nederland alleen door een kleine groep zeer religieuze 

Surinaamse Hindoestanen gehouden. Deze sanskaars gaan gepaard met eenvoudige pudja’s 

(gebedsdiensten) en hawans (vuuroffers).. De priester geeft bij deze rituelen veel informatie 

aan het echtpaar over hoe het zich te gedragen heeft, welke handelingen wel en welke niet 

mogen worden verricht en hoe de aanstaande moeder zich moet voeden. Al deze informatie is 

bedoeld om de foetus zich goed te laten ontwikkelen en om de goden gunstig te stemmen. 

Tegenwoordig is er minder behoefte aan deze sanskaars omdat velen goed geïnformeerd zijn 

over seksualiteit, gezinsplanning en het hele proces van zwangerschap. 

De vierde sanskaar vindt plaats bij de geboorte van het kind. De vader hoort bij de geboorte 

van het kind aanwezig te zijn en het kind als het ware in ontvangst te nemen. Met een in 

honing gedoopte gouden stift schrijft de vader het AUM-teken ( teken van het alomvattende 

goddelijke mysterie) op de tong van de baby. Voordat het kind zijn eerste voeding krijgt, 

wordt er een beetje honing en ghi (geklaarde boter) op zijn tong gedaan als tekenen van het 

goede leven. Hierbij spreekt de vader enkele mantra’s (heilige spreuken) uit. In het rechteroor 

fluistert hij: “Moge God, de Schepper van alle dingen, je wijsheid geven”. Ook bij de navel 

fluistert hij een spreuk. 

Bij de vijfde sanskaar, de naamgeving, is meestal een pandit (priester) betrokken, maar 

tegenwoordig niet altijd meer. De pandit maakt aan de hand van een astronomische en 

astrologische almanak een geboortebrief op. Hierin staat onder meer vermeld: de geboortetijd 

(volgens het Hindoestaanse systeem), het gesternte waaronder het kind geboren is, de 

godsdienstige naam van het kind en de namen van de vader en de pandit. Ook bekijkt de 

pandit hoe de stand van bepaalde hemellichamen tijdens de geboorte waren. Mochten die 

ongunstig zijn, dan moeten verzoeningsceremoniën en/of offerdiensten gehouden worden. 

De namen van een kind worden met zorg gekozen en hebben doorgaans een speciale 

betekenis. 

De zesde sanskaar, het buitenshuis brengen, wordt zowel op de zesde als op de twaalfde dag 

na de geboorte gevierd. Het is een familiefeest. De baby wordt voor het eerst door de moeder 

naar buiten gebracht, waarbij zij hem de zon laat zien. De vader spreekt bij deze gelegenheid 

een heilige spreuk uit. Daarna vindt er een offerplechtigheid plaats. 

In de zesde maand na de geboorte vindt de eerste voeding met rijst plaats. Deze sanskaar 

wordt Annaprashana genoemd: het eerste vaste voedsel. 

Een in Nederland populaire plechtigheid rond de geboorte is Muran, het kaalscheren van het 

hoofd van de baby. Dit vindt plaats binnen het eerste levensjaar. Een tante vangt het haar in 

een stuk meeldeeg op en gooit het na de offerdienst in stromend water. 

In dezelfde periode vindt de volgende sanskaar plaats, Karnavedha, het doorprikken van de 

neusvleugels en de oorlellen. 






82



2001. 







4.3. Ziekte 

4.3.1. Visies op ziekte en gezondheid 

Hindoes zoeken de oorzaak van alles wat er met hen gebeurt in de eerste plaats in hun eigen 

karma. Dat geldt ook voor ziekte. In hun visie is ziekte een gevolg van het eigen gedrag. Het 

is een uitwerking van zijn eigen karma. En het is een vorm van Gods genade om op deze 

manier van de gevolgen van het karma bevrijd te worden. Zo wordt ziekte beschouwd als een 

soort reiniging. ‘God schenkt geen zinloze zaak’ is een algemeen aanvaard principe. Een 

hindoe zal dan ook eerder meegaan in een voor hem of haar ongunstige gang van zaken dan er 

hard tegenaan schoppen. Deze houding moet niet verward worden met fatalisme of geloof in 

voorbeschikking. De hindoe is zich er scherp van bewust dat een mens zelf alles veroorzaakt 

en niet God. God kan hoogstens genade schenken om de gevolgen van het eigen karma zo 

ongemerkt mogelijk te verwerken. 

In de levende tradities van India zijn gezondheid en genezing nauw gerelateerd aan de 

centrale stellingen van het hindoe religieus-culturele erfgoed. Traditioneel wordt het medische 

bereik in drie gebieden verdeeld: 

1. Oraal/ verbaal: het uitspreken van mantra’s over een patiënt. 

2. Operatief: het gebruik van messen, het maken van incisies. 

3. Phyto-farmacologisch: het gebruik van kruiden. 

Tegenwoordig zijn er verschillende medische systemen naast elkaar in gebruik. 

Hindoes respecteren en waarderen de reguliere geneeskunde, maar maken voor 

psychosomatische en psychische klachten ook wel gebruik van traditionele methoden, die 

onder andere door pandits (priesters) worden toegepast. Traditionele methoden zijn gebaseerd 

op de karma- en reïncarnatiegedachte en worden ook wel beïnvloed door kosmologische 

ideeën. De hulp die wordt aangeboden heet jâre-phuke, letterlijk ‘het schoonblazen’. Dit kan 

plaatsvinden in de vorm van: gebedsgenezing, belezing, het dragen van een amulet, het doen 

van een gelofte, het reciteren van een bepaalde mantra, de bewassing met speciale kruiden, 

het scheppen van harmonie tussen iemand en diens gesternte. 

Daarnaast is er de Ayurveda, de klassieke geneeskunst die omstreeks 1500 voor Christus is 

ontstaan in India en Sri Lanka. Het betekent ‘kennis van het leven’ en berust op oude Indiase 

filosofieën. Volgens deze filosofieën kent het heelal vijf elementen (bhuta’s): akasa (ether), 

arp (water), pritvi (aarde), agni of tejas (vuur) en vayu (wind). Daarnaast zijn er drie 

basisprincipes (dosha’s), die in elke mens terug te vinden zijn: vata, pitta en kahpa of een 

combinatie daarvan. 

• De vata-dosha staat voor zenuwstelsel, ademhaling en bewegingsapparaat en houdt 

verband met de elementen ether en wind. Met vata in balans is men energiek, vrolijk, 



83

creatief en helder. Teveel vata maakt nerveus en geeft slaapproblemen, een droge huid en 

stug haar. Men heeft dan een hekel aan kou. 

• De pitta-dosha regelt spijsvertering, stofwisseling en lichaamstemperatuur. Het bevordert 

de eetlust, de alertheid, de intelligentie en het gevoelsleven en houdt verband met het 

element vuur. In evenwicht maakt pitta tevreden, energiek en welbespraakt. Te veel pitta 

geeft huidirritatie, kaalheid en grijs haar. Men heeft dan een hekel aan warmte. 

• De kapha-dosha geeft stevigheid en stabiliteit en houdt de vochtbalans in evenwicht. 

Aarde en water staan hiermee in verband. Kapha in balans maakt lichaam en geest sterk. 

Teveel kapha uit zich in vet haar en een vette huid, overgewicht, langzame spijsvertering 

en moeilijk op gang komen in de ochtend. 

Ziekte ontstaat als men van zijn dosha verwijderd raakt of wanneer deze gaat overheersen. 

Via vragenlijsten en observaties wordt de dosha vastgesteld. Voeding, beweging, baden en 

massage moeten het evenwicht tussen lichaam en geest herstellen. 

Geneesmiddelen zijn doorgaans plantaardig en worden bereid volgens oude tradities. 

Yoga maakt een duidelijk onderscheid tussen het lichaam en het Zelf. Het lichaam wordt 

voorgesteld als een wagen. Het intellect als een wagenmenner, die de geest gebruikt als 

leidsels voor de paarden (zintuigen). De zintuiglijke objecten zijn de weg waarlangs gereden 

wordt. Het Zelf is hierbij de passagier, die zich laat rijden en aan de kunst en zelfbeheersing 

van de wagenmenner is overgeleverd. Het doel van yoga is het beheersen van de geest en het 

lichaam ter wille van de rust en onverstoordheid van het Zelf. Het uiteindelijke doel is het 

opgaan van het Zelf in het Brahman, dat wil zeggen: moksha, bevrijding van samsara (de 

kringloop van geboorte en dood). 

In de loop van de tijd zijn er veel verschillende methoden en technieken voor yoga 

ontwikkeld, die ook op seculiere wijze ter bevordering van het geestelijk en lichamelijk 

welbevinden worden gebruikt. 




2001. 










• www.mammarosa.nl: Stichting Mammarosa. Via de website wordt in verschillende talen 

informatie over borstkanker voor migranten gegeven. Verder: lotgenotencontact en advies. 










84

4.3.2. Begeleiding bij het ziekteproces 

Wanneer een hindoe ziek is, wordt hij of zij zoveel mogelijk door familie omringd. Hindoe 

patiënten in het ziekenhuis krijgen veel bezoek. 

Ook kan een pandit (priester) worden ingeschakeld. Meestal doet de familie dit zelf. Als 

religieus deskundige verricht de pandit de juiste rituelen en reciteert hij de juiste spreuken. Hij 

praat dus niet zozeer met de patient of met de familie, maar over hun hoofden heen, spreekt 

hij als het ware tot God. Dikwijls brengt hij daarmee de zieke tot rust. De uitwisseling van 

gebaren, handelingen, klanken en rituelen zijn voor veel hindoes iets heel 

vertrouwenwekkends en daardoor van essentieel belang bij het genezingsproces. 




2001. 




















De hindoeïstische geschriften bieden zowel argumenten voor als argumenten tegen 

orgaandonatie en transplantatie. Het is aan het individu om een keuze te maken, eventueel na 

overleg met een pandit (priester). 




orgaan- en weefseldonatie, Meinema, Zoetermeer en KASKI, Nijmegen, 2003. 

• Steemers van Winkoop M., Geloven in leven; Spirituele zorg voor stervenden en hun 

naasten, Van Gorcum, Assen 2003. 




85

4.4. Dood 


Een kerngedachte van het hindoeïsme is, dat de wezenlijke bestemming van de mens ligt in de 

vereniging van de individuele ziel (atman) met het goddelijke of het kosmische (Brahman). 

Om dit doel te bereiken, doorloopt de ziel in meerdere aardse levens (reïncarnaties) een 

leerproces. Hoe vaak een ziel moet reïncarneren, hangt af van het karma dat iemand heeft 

opgebouwd. Karma is het gevolg van alle gedachten en daden (goede en slechte) van een 

mens. Karma is geen lot dat iemand overkomt, maar het gevolg van keuzes, vrije wil, eigen 

verantwoordelijkheid. Het leven dat iemand nu leeft, is het gevolg van zijn denken en doen uit 

een vorig bestaan. Het is de bedoeling dat de mens zich bewust wordt van de gevolgen van 

zijn denken en doen en zich gaat richten op de hereniging met het goddelijke. Het aardse 

leven is een leerschool, de dood is een bevrijding. Wanneer de ziel zich voldoende 

vervolmaakt heeft en verenigd is met het goddelijke, hoeft zij niet meer op aarde terug te 

keren en bereikt zij Moksha (=bevrijding). 

Doodgaan op een late leeftijd wordt beschouwd als een normaal proces. Het is in wezen het 

verhuizen van de ziel naar een ander lichaam, omdat het eerste als het ware onbewoonbaar is 

geworden of is uitgediend, dat wil zeggen dat het ongeschikt is geworden voor het bewustzijn 

om zich daarin verder te ontwikkelen. Het doel van het leven is niet reïncarnatie, maar 

spirituele groei. Deze visie op leven en dood betekent niet dat er geen verdriet is bij het 

sterven van een dierbare. 






2001. 







naasten, Van Gorcum, Assen, 2003. 
















86


De aanwezigheid van familie: 

Het is van groot belang dat er familieleden bij de stervende aanwezig zijn, omdat zij een taak 

hebben in het uitvoeren van de rituelen rond het sterven. Speciaal de aanwezigheid van de 

oudste zoon is gewenst en doorgaans ook die van een pandit (priester). Wanneer bepaalde 

rituelen niet worden uitgevoerd, kan dat zowel voor de overledene als voor de nabestaanden 

negatieve gevolgen hebben. Men gelooft bijvoorbeeld dat de overledene dan de overgang niet 

goed kan maken en niet los kan komen van de nabestaanden. 

Als het mogelijk is, zal een hindoe het liefst thuis sterven. 

Een stervende wordt met zijn gezicht naar het oosten gelegd. Familieleden zetten een 

brandende lamp bij zijn hoofd en vragen hem zich te concentreren op zijn mantra. De naasten 

waken onder het zingen van lofzangen, het lezen uit de heilige boeken en het uitspreken van 

gebeden. 

Medicatie: 

Voor een gelovige hindoe is het belangrijk de overgang van leven naar dood zo bewust 

mogelijk te maken. Men probeert tot het laatst toe zoveel mogelijk karma op te lossen door te 

werken aan onafgewerkte zaken, misverstanden, fouten en onvervulde verplichtingen. 

Bezittingen worden verdeeld onder de erfgenamen en liefdadigheidsinstellingen. Het proces 

van loslaten wordt bevorderd door meditatie en gebed. De stervende probeert op het moment 

van sterven de hoogst mogelijke staat van bewustzijn te bereiken. Dit doet de hindoe door 

goede of verheven gedachten te hebben, om zo te gaan naar de wereld die bij dat bewustzijn 

past. Dit vergt concentratie die bereikt wordt door het herhalen van een mantra. Bij voorkeur 

spreken ze op het laatste moment de naam van de god Ram uit. Daarom vermijden hindoes 

vaak het gebruik van medicijnen en middelen die het bewustzijn verlagen. Toch is het ook 

belangrijk dat het sterven pijnloos gebeurt en het lichaam zo ongeschonden mogelijk blijft. 

Bij medicatie tegen pijn en benauwdheid is het belangrijk rekening te houden met de wens om 

zo bewust mogelijk te sterven. 

Rond het sterven: 

Het moment van sterven is voor de hindoe heel belangrijk. Het gaat er dan vooral om dat de 

allerlaatste bewustzijnssituatie zo zuiver mogelijk is. Om de stervende te helpen, fluisteren 

zijn naasten hem heilige spreuken of godennamen in het oor. Op het laatste moment wordt bij 

voorkeur de naam van de God Ram genoemd. Er worden bezweringen uitgesproken, gebeden 

gezegd en offers gebracht. De mond van de stervende wordt (meestal door de oudste zoon) 

bevochtigd met water uit de heilige rivier de Ganges. 




2001. 











87













4.4.3. Euthanasie, hulp bij zelfdoding, sterven door vasten, pijnbestrijding 

Euthanasie en hulp bij zelfdoding: 

Actieve levensbeëindiging, zoals euthanasie en hulp bij zelfdoding, wordt in het hindoeïsme 

niet expliciet afgewezen. Maar er is wel een richtlijn om het natuurlijke leven niet aan te 

tasten. Het aantasten van het natuurlijke leven hindert het proces van de spirituele 

ontwikkeling van de mens. Er wordt negatief karma door opgebouwd. Er zijn diverse levens 

nodig voordat de ziel op hetzelfde punt van ontwikkeling is als ten tijde van de actieve 

levensbeëindiging. Incidenteel komt het voor dat bij ernstig lijden de dood van iemand wordt 

versneld, maar alleen na een goed gesprek met een pandit (priester) en de familie. 

Sterven door vasten: 

Bij ernstige ziekte, ondraaglijk lijden en ernstige invaliditeit is sterven door vasten 

(prayopavesha) toegestaan. Degene, die daartoe besluit, zegt dit openlijk. Het sterven door 

vasten is een heel bewust en spiritueel proces, dat omgeven is door rituelen zoals het 

schenken en ontvangen van vergeving, het openlijk bekennen van gemaakte fouten, en 

meditatie. Het verschil met wat vandaag de dag ‘versterving’ genoemd wordt is, dat dit laatste 

meestal geen bewuste keuze van de betrokkene is, maar meer een proces van abstineren, 

waarbij op medische indicatie de toediening van voeding en vocht achterwege gelaten wordt. 


Voor een gelovige hindoe is het belangrijk de overgang van leven naar dood zo bewust 

mogelijk te maken. Men probeert tot het laatst toe zoveel mogelijk karma op te lossen door te 

werken aan onafgewerkte zaken, misverstanden, fouten en onvervulde verplichtingen. 

Bezittingen worden verdeeld onder de erfgenamen en liefdadigheidsinstellingen. Het proces 

van loslaten wordt bevorderd door meditatie en gebed. De stervende probeert op het moment 

van sterven de hoogst mogelijke staat van bewustzijn te bereiken. Dit doet de hindoe door 

goede of verheven gedachten te hebben, om zo te gaan naar de wereld die bij dat bewustzijn 

past. Dit vergt concentratie die bereikt wordt door het herhalen van een mantra. Bij voorkeur 

spreken ze op het laatste moment de naam van de god Ram uit. Daarom vermijden hindoes 

vaak het gebruik van medicijnen en middelen die het bewustzijn verlagen. Toch is het ook 

belangrijk dat het sterven pijnloos gebeurt en het lichaam zo ongeschonden mogelijk blijft. 

Bij medicatie tegen pijn en benauwdheid is het belangrijk rekening te houden met de wens om 

zo bewust mogelijk te sterven. 





88




















4.4.4. Zorg voor de overledene 

Na de dood wordt de gestorvene gewassen en verzorgd door de nabestaanden. 

Na het overlijden kan er een groot rouwbeklag zijn. Het openlijk tonen van intens verdriet 

hoort bij het rouwritueel van de hindoe- en de sikh-cultuur. Dit gebeurt echter niet altijd. 

Een overledene wordt bij voorkeur gecremeerd, hoewel begraven ook is toegestaan. Deze 

laatste sanskaar ( overgangsritueel) heet Anthajasti Kriya. 






2001. 








Hoewel er geen strikt verbod op orgaandonatie in het hindoeïsme bestaat, zullen hindoes over 

het algemeen orgaandonatie afwijzen vanwege hun voorkeur voor het bewuste sterven en 

voor het sterven thuis. Ook zullen zij postmortale orgaandonatie vaak afwijzen met het oog op 

het losmakingsproces tussen ziel en lichaam. 

Een obductie wordt slechts toegestaan indien deze niet vermeden kan worden, bijvoorbeeld 

bij een gerechtelijk onderzoek. De nabestaanden zullen dan altijd vragen of de organen 

teruggeplaatst kunnen worden in het lichaam, zodat de overledene in zijn geheel gecremeerd 

kan worden. 



89






orgaan- en weefseldonatie, Meinema, Zoetermeer en KASKI, Nijmegen, 2003. 





Na de crematie volgen uitvoerige reinigingsrituelen. Deze zijn belangrijk omdat alles, wat met 

de dood te maken heeft, als bijzonder onrein wordt beschouwd. De verwanten moeten zich 

reinigen. Ook wordt hun huis schoongemaakt. 

Eveneens volgen na de crematie de dodenoffers: 

a. Men offert voedsel aan de doden, om hen onderweg naar het dodenrijk en in 

het dodenrijk te voeden. Dit doet men dagelijks en op gezette tijden. Dagelijks 

sprenkelt men tijdens het eten wat water voor de doden. 

b. Men geeft liefdadigheidsgeschenken aan priesters. Deze komen indirect aan de 

doden ten goede. 

Op de twaalfde en dertiende dag na het overlijden en een jaar na het overlijden worden 

verplichte offerdiensten gehouden. Deze diensten nemen de gehele dag in beslag. De 

ceremoniën worden door een priester geleid en bestaan uit het vereren van en offeren aan de 

goden, het offeren aan en namens de overledene, het geven van geschenken aan de priesters 

een het voeden van de mensen. 

Onder de Nederlandse Hindoestanen bestaan er verschillende gebruiken tussen de Sanaatani’s 

en de Samaadji’s. Bij de Samaadji’s eindigt de rouw na de crematie. Men gelooft niet dat men 

de reïncarnatie van de overledene kan beïnvloeden door ceremoniën. De reïncarnatie is naar 

hun mening afhankelijk van het karma, dat de overledene tijdens zijn leven heeft verworden. 

Bij de Sanaatani’s rouwt de naaste familie gedurende een jaar en worden er allerlei rituelen 

verricht. In het huis van de nabestaanden mag volgens Sataanati’s tijdens de eerste dagen na 

het overlijden geen vuur gemaakt worden. Daarom koken familieleden of vrienden voor hen. 






2001. 











90

V BOEDDHISME 

5.1. Boeddhisme algemeen 

5.1.1. Levensvisie 

Boeddhisme is de verzamelnaam voor vele religieuze en filosofische opvattingen, tradities, 

nationale gebruiken en gewoonten, die alle zijn geïnspireerd door de onderwijzingen van prins 

Siddhartha Gautama, Boeddha Shakyamuni, die in de vijfde eeuw voor Christus in India 

leefde. Deze onderwijzingen zijn neergelegd in de Pali-canon. 

De Boeddha heeft zijn leer kort samengevat in ‘de vier edele waarheden’ en ‘de drie 

kenmerken’ (van de empirische werkelijkheid). 

De vier waarheden geven een analyse van de ervaring van lijden en geven de manier aan, 

waarop lijden kan worden overwonnen: 

1. Er is lijden (dukkha). Het begrip ‘dukkha’ omvat in feite alles wat een menselijk 

bestaan onbevredigend maakt. Lijden wordt op drie niveaus ervaren: fysiek lijden 

(ouderdom, ziekte, dood), psychisch lijden (het contact met dat wat men niet wil en 

het ontbreken van dat wat men wel wil), en existentieel lijden (lijden als kenmerk van 

het gehele bestaan, omdat uiteindelijk alles vergankelijk is). 

2. Er is een oorzaak van het lijden, namelijk de begeerte, waaruit gehechtheid voortkomt. 

Deze begeerte is gebaseerd op onwetendheid, dat wil zeggen dat men niet inziet dat 

alle dingen vergankelijk zijn en dat gehechtheid aan vergankelijke dingen tot lijden zal 

voeren. Begeerte wordt weer onderverdeeld in drie soorten: begeerte naar zintuiglijke 

genoegens, begeerte naar bestaan, en begeerte naar niet-bestaan ( dit is het 

destructieve in de mens). 

3. Er is voor iedereen een mogelijkheid het lijden op te heffen. 

4. De weg, die daartoe leidt, is ‘het edele achtvoudige pad’( dharma). Deze weg bestaat 

uit: juist begrip/zienswijze, juiste intentie, juist spreken, juist handelen, juiste 

leefwijze, juist streven, juiste aandacht, juiste concentratie. 

De drie kenmerken van de bestaande, waarneembare, empirische werkelijkheid zijn: 

1. Lijden. 

2. Vergankelijkheid. 

3. Het feit dat er niets blijvends of essentieels is aan te wijzen. 

Samenvattend kan men zeggen dat morele zelfdiscipline, inzicht en meditatie op het Pad van 

de Boeddha een grote rol spelen. 

Het is een ontwikkelingsproces, dat elk aspect van het leven beroert. De kern van de leer van 

de Boeddha is onthechten en loslaten. Dit is een vorm van sterven. Sterven is niet alleen het 

laatste levensmoment, het is iets wat je je hele leven doet. Het is het accepteren van 

vergankelijkheid en veranderingen in het leven, het is het leren inzien dat het ego niet iets 

blijvends is, maar slechts bestaat bij de gratie van veranderlijke en onbestendige gedachten en 

emoties. Sterven in de zin van onthechten is ook afzien van wat schadelijk of verkeerd is, 

loslaten van verkeerde gewoontes. 

Tijdens het leven bouwt een mens karma op. Dat is het geheel van negatieve en positieve 

gevolgen van zijn woorden, daden, gedachten en gewoonten. Het karma bepaalt de vorm, het 

niveau en de kwaliteit van een volgend bestaan. Karma is geen noodlot. Het maakt iemand 



91

ewust van zijn persoonlijke verantwoordelijkheid voor de situatie, waarin hij zich bevindt, 

en van de noodzaak een goed mens te zijn. 

Boeddhisten zelf gebruiken meestal niet de term ‘boeddhisme’ voor hun levensvisie, maar 

‘tiratana’, ‘de drie juwelen’. Deze drie juwelen zijn: 

1. De Boeddha als leraar en inspirator. 

2. Dharma, de leer die gebaseerd is op zijn ideeën. 

3. Sangha, de gemeenschap. Dit woord wordt zowel in brede zin gebruikt voor allen die 

de Boeddha volgen, als in engere zin voor de kloostergemeenschap. 


• Baar B. van, Boeddhisme in een notendop, Bert Bakker, Amsterdam, 2006. 

• Boeddhistische Unie Nederland, Rondom de dood; Rituelen en gebruiken in 

verschillende boeddhistische tradities in Nederland, 1999. 

• Boom M. van den en L. Minnema, Boeddhisme, Kok, Kampen, 2006 2 de druk. 

• Erricker C., Het boeddhisme; Wereldreligies leren kennen en begrijpen, 

Zuidnederlandse Uitgeverij N.V., Aartselaar, België, 2003. 

• Goetghebeur F., Wakker worden met Boeddha, ten Have, Baarn, 2006 

• Kaniok E. (red.), Voorbij de woorden; boeddhistische verhalen, Asoka bv, Rotterdam, 

2007. 



• Vreeland N. en de Dalai Lama, Open je hart, Uitgeverij Maarten Muntinga bv, 

Amsterdam, 2005 4 de druk. 

• Yashobodhi, Boeddha in de polder, Ten Have, Baarn, 2006. 

• boeddhisme.startpagina.nl 

• www.boeddhisme.nl: Boeddhistische Unie Nederland (BUN), samenwerkingsverband 

waarin de meeste boeddhistische groeperingen en organisaties in Nederland zijn 

vertegenwoordigd. 

• www.vriendenvanboeddhisme.nl 

• www.vwbo.nl: Stichting Vrienden van de Westerse Boeddhisten Orde. 

• www.boeddhistische-unie.be 

• www.union-bouddhique.be 

• www.buddhism.be 

• www.boeddhistischeomroep.nl 


Een belangrijke indeling binnen het boeddhisme maakt onderscheid tussen: 

• Theravada (de Leer der Ouden) 

• Mahayana (het Grote Voertuig) 

• Vajrayana (het Diamanten Voertuig). 

Ook in Nederland vindt men deze stromingen terug. 

Theravada: 

Volgens de Theravada ontstaat bevrijding of nirvana door de vernietiging van de vier 

‘vergiften’ (asava’s): 

• de begeerte naar geneugten 

• de bestaansdrift 

• de hang naar visies 



92

• onwetendheid 

Vernietiging van de vergiften kan tot stand gebracht worden door het cultiveren van de geest, 

de spraak en het fysieke handelen. De methode, die daarvoor gebruikt wordt, is het door 

Boeddha gewezen ‘edele achtvoudige Pad’, dat bestaat uit: juist begrip/zienswijze, juiste 

intentie, juist spreken, juist handelen, juiste leefwijze, juist streven, juiste aandacht, juiste 

concentratie. Samengevat bestaat dit ‘Pad’ uit drie trainingen: morele zelfdiscipline, 

concentratie en inzicht. Tot ‘concentratie’ worden diverse meditatieve technieken gerekend. 

Hierbij speelt vooral de ontwikkeling van aandacht en liefdevolle vriendelijkheid tegenover 

alle levende wezens een grote rol. 

Theravada is te vinden in Zuidoost Azië: Thailand, Birma, Cambodja, Laos en Sri Lanka. 

Mahayana: 

In het Mahayana staat de wens centraal Boeddha te worden en daardoor in staat te zijn alle 

wezens te bevrijden uit de kringloop van wedergeboorte (samsara). 

De methode van Mahayana is gericht op het doorbreken van egocentrische 

gedachtenconstructies, van waaruit men handelt en waaronder men lijdt. Dit gebeurt door het 

ontwikkelen van inzicht en mededogen. Inzicht en mededogen kunnen toenemen door 

enerzijds meditatieve concentratie, gericht op zelfkennis en zelfloosheid. Anderzijds door een 

altruïstische levenswandel, waarbij men zich oefent in zes perfecties: vrijgevigheid, morele 

zelfdiscipline, geduld, enthousiaste volharding, concentratie en wijsheid. Als men dit alles ( 

zelfloosheid en mededogen) kan realiseren, heeft men verlichting bereikt. 

Het Mahayana gaat er van uit, dat in ieder wezen de potentie schuil gaat om Boeddha (de 

verlichte) te worden. Boeddha manifesteert zich dus in velen. 

Volgens de stroming van het Mahayana, die het Zuivere Land-Boeddhisme wordt genoemd, 

heeft elke Boeddha zijn eigen ‘gebied’ of Boeddha-land, een zogeheten “Zuiver Land’. In de 

volksdevotie leeft het idee dat men moet proberen hier na de dood herboren te worden. Hier 

zijn namelijk de omstandigheden om Boeddha te worden ideaal. In deze stroming zijn devotie 

en innerlijk vertrouwen erg belangrijk en kunnen contemplatietechnieken op de achtergrond 

raken. 

Mahayana treft men voornamelijk aan in China, Taiwan, Japan en Vietnam. 

In Nederland heeft het Mahayana verschillende verschijningsvormen, die enerzijds behoren 

bij Zen, anderzijds bij het Zuivere Landboeddhisme. 

Vajrayana: 

Vajrayana is nauw verwant aan Mahayana. Ook hier staat de wens centraal Boeddha te 

worden en daardoor in staat te zijn alle wezens te bevrijden uit de kringloop van 

wedergeboorte (samsara). 

De nadruk ligt op het leren omgaan met de wereld vanuit een niet-dualistische visie, dat wil 

zeggen een visie waarin de ander en ik, object en subject samen vallen. Daarnaast is het 

handelen vanuit liefde en mededogen belangrijk. 

Men traint zich allereerst in de disciplines, die ook bekend zijn in Theravada. Zodra men deze 

disciplines voldoende beheerst, gaat men gebruik maken van tantrische (= esoterische) 

methoden om snel het Boeddha-schap te bereiken. Bij deze methoden identificeert men zich 

met het einddoel (Boeddha, verlicht zijn) met behulp van visualisaties, transformaties en 

mantra’s. 

Het Vajrayana is de overheersende stroming in Tibet, Mongolië en Bhutan. 





93







• Lowenstein T., Boeddhisme; Filosofie en meditatie; Het pad naar spirituele 

verlichting; Heilige plekken, Librero Nederland b.v., Kerkdriel, 2006. 

• Man-Tu Lee A. en D. Weiss, Zen in 10 lessen, Librero b.v., Kerkdriel, 2002. 

















De Boeddha (de verlichte) heeft zijn volgelingen een Weg of Pad (dharma) aangereikt om tot 

verlichting (bevrijding uit het lijden) te komen. Deze toestand van verlichting wordt ook wel 

Nirvana genoemd. 

Het ‘edele achtvoudige Pad’ van de Boeddha bestaat uit: juist begrip/zienswijze, juiste 


concentratie. 

Samenvattend kan men zeggen dat morele zelfdiscipline, inzicht en meditatie op het Pad een 

grote rol spelen. 

Het is een ontwikkelingsproces, dat elk aspect van het leven beroert. De kern van de leer van 

de Boeddha is onthechten en loslaten. Dit is een vorm van sterven. Sterven is niet alleen het 

laatste levensmoment, het is iets wat je je hele leven doet. Het is het accepteren van 

vergankelijkheid en veranderingen in het leven, het is het leren inzien dat het ego niet iets 

blijvends is, maar slechts bestaat bij de gratie van veranderlijke en onbestendige gedachten en 

emoties. Sterven in de zin van onthechten is ook afzien van wat schadelijk of verkeerd is, 

loslaten van verkeerde gewoontes. 

In het boeddhisme kent men kloostergemeenschappen, die bestaan uit monniken of nonnen. 

De leden van de kloostergemeenschappen worden onderricht in de leer en de discipline, zoals 

beschreven in de Vinaya. Men houdt zich bezig met geestelijke begeleiding van leken in de 

steden en de dorpen (vooral de monniken). Daarnaast richt de kloosterling zich op het 

verwerkelijken van het persoonlijk heil door een leven in celibaat, armoede en onderwerping 

aan de Vinaya en door het beoefenen van meditatie. 

Voor de leken betekent de religieuze praktijk in het algemeen dat men zich houdt aan de 

regels: niet doden, niet stelen, niet liegen, geen ongeoorloofde seksuele relaties, geen 



94

overmatig gebruik van stimulerende middelen. Verder is men erop gericht om zo veel 

mogelijk goed karma te verzamelen om zo een betere wedergeboorte te bereiken.Dit kan door 

alle mogelijke goede werken, zoals het vereren van de Boeddha en het eerbiedigen van de 

monniken, door bedevaarten, maar vooral door vrijgevigheid, in het bijzonder giften aan de 

monniken en nonnen. 

In alle boeddhistische landen zijn vormen van lekenreligiositeit ontstaan, die vaak beïnvloed 

zijn door voor-boeddhistische gebruiken. Voorbeelden daarvan zijn: religieuze festivals, 

bedevaarten, astrologie, gebruiken en riten rondom het overlijden, het geloof in kwade, 

ambivalente en goede bovennatuurlijke wezens, verering van de Boeddha in beelden of in 

stupa’s (halfbolvormige monumenten, waarin het boeddhaschap symbolisch wordt 

weergegeven). 



























5.1.4. Meditatie 

De Boeddha (de verlichte) heeft zijn volgelingen een Weg of Pad (dharma) aangereikt om tot 

verlichting (bevrijding uit het lijden) te komen. Deze toestand van verlichting wordt ook wel 

Nirvana genoemd. 

Het ‘edele achtvoudige Pad’ van de Boeddha bestaat uit: juist begrip/zienswijze, juiste 


concentratie. 

Tot ‘concentratie’ worden diverse meditatieve technieken gerekend. Ze hebben tot doel om 

bepaalde individuele ondeugden tegen te gaan en om inzicht te ontwikkelen. 



95

1. De eerste categorie meditaties omvat bijvoorbeeld de meditaties over de 

vergankelijkheid, ook die van het eigen lichaam, en meditaties die naastenliefde, 

mededogen, vreugde over andermans geluk en gelijkmoedigheid moeten cultiveren. 

2. De tweede categorie omvat onder andere de concentratieoefeningen, die moeten 

bevorderen dat men zich voortdurend bewust is van het eigen handelen, van de 

emoties en het denken. Deze categorie staat bekend als ‘Vipassana’, aandacht. Het is 

een oefening in het zonder oordelen observeren van verschijnselen. Op die manier 

hoopt men inzicht te krijgen in de vergankelijkheid van alle dingen om zo tot 

onthechting te komen. 

3. Een derde categorie vormen de meditaties, die moeten leiden tot het uiteindelijke 

inzicht in de vier edele waarheden. Deze vier ‘bevrijdende meditaties’ (in het Chinees 

‘Cha’n’, in het Japans ‘Zen’ genoemd) worden traditioneel als volgt omschreven. 

Gedurende de eerste fase ervaart de mediterende rationeel denken, vreugde en geluk. 

Bij de daaropvolgende fase verdwijnt het denken en resten nog vreugde en geluk. In 

het derde stadium verdwijnen ook deze gevoelens om in de vierde fase plaats te maken 

voor gelijkmoedigheid. Vanuit deze vierde fase bereikt men volgens de oudste traditie 

het inzicht. 

Voor de meeste boeddhisten is meditatie een belangrijk onderdeel van het dagelijks leven. In 

het Zuivere Land-boeddhisme kan het op de achtergrond raken, omdat daar meer nadruk ligt 

op devotie en innerlijk vertrouwen. 





























96


Vanwege de kringloop van de wedergeboorte (samsara) leggen boeddhisten nadruk op een 

medelevende houding tegenover alle levende wezens. Hieruit zou afgeleid kunnen worden dat 

alle boeddhisten vegetariërs zijn. Dit is echter niet het geval. Met name westerse boeddhisten 

bepleiten het vegetarische standpunt. Maar bijvoorbeeld in de Tibetaanse traditie wordt wel 

vlees gegeten. Men gaat ervan uit dat wie vlees eet, niet de intentie heeft om te doden. 

Bovendien kan men door het vlees te zegenen met gepaste formuleringen een gunstiger 

wedergeboorte voor het dode dier bewerkstelligen. 



























5.1.6. Boeddhistische feesten 

Er bestaat een grote verscheidenheid aan boeddhistische feesten, omdat het boeddhisme zich 

in de loop van zijn geschiedenis vermengd heeft met heel verschillende culturen. Desondanks 

hebben ze met elkaar gemeen dat ze gericht zijn op de Boeddha Sakyamuni, de belangrijke 

gebeurtenissen in zijn leven, zijn leerstellingen en de boeddhistische gemeenschap. 

Alle boeddhistische feesten volgen de maankalender. De belangrijkste vinden meestal plaats 

wanneer het volle maan is, want dit is de dag van de geboorte, verlichting en dood van de 

Boeddha. 

Theravada feesten 

Theravada is te vinden in Zuidoost Azië: Thailand, Birma, Cambodja, Laos en Sri Lanka. 



97

De Theravada feesten worden sterk beïnvloed door de kloosterkalender. Belangrijke 

evenementen zijn de wekelijkse Uposattadagen , Wesak, de jaarlijkse regenretraite, en de 

Kathina-ceremonie. 

De Uposattadagen: 

Oorspronkelijk waren dit wekelijkse ontmoetingsdagen voor kloosterlingen, later gingen ook 

leken eraan deel nemen. Men bezoekt een klooster of tempel en neemt deel aan het leven 

daar, soms inclusief vasten en onthouding. 

Wesak: 

Dit is het belangrijkste Theravada-feest. Men viert de geboorte, verlichting en dood van de 

Boeddha, waarbij de nadruk op zijn verlichting valt. Na het vallen van de duisternis steekt 

men rond tempels en andere heilige plaatsen lampen aan, als symbool van de komende 

verlichting in de wereld. Dit feest wordt gehouden op de volle maan van de tweede maand in 

het Indiase jaar, die volgens de westerse kalender in mei of vroeg in juni valt. 

Regenretraite: 

Vanaf juni of juli tot eind september beheerst het moessonseizoen het leven in Zuidoost Azië. 

Reizen tijdens dit seizoen was weinig comfortabel en vaak onmogelijk. Vandaar dat 

zwervende monniken zich tijdens deze periode vestigden op één plek. Hieruit is de regel 

ontstaan, dat monniken hun klooster niet mogen verlaten tijdens deze periode. Dit geeft hun 

de gelegenheid tot intensieve meditatie en andere oefeningen van het geestelijk leven. In 

Birma en Thailand kunnen leken (mannen) gedurende deze periode tijdelijk als monniken 

leven in een klooster. 

Kathina-ceremonie: 

Tijdens de Kathina-ceremonie, die gehouden wordt in de maand oktober of november van de 

westerse kalender, presenteren leken nieuwe gewaden aan de monniken. Eén gewaad wordt 

ceremonieel als het Kathina-gewaad aangeboden aan de abt van het klooster, die het dan moet 

geven aan de monnik, die volgens hem het meest deugdzaam is. 

De naam ‘kathina’ heeft te maken met het geraamte, waarover men stukken stof spande om ze 

aan elkaar te kunnen naaien. Ook betekent die naam ‘moeilijk’, wat slaat op de moeite, die 

het kost om volgeling van de Boeddha te zijn. 

Tenslotte herinnert de ceremonie van het schenken aan de wederzijdse afhankelijkheid tussen 

monniken en leken: de monniken begeleiden bij het geestelijk leven van de leken, de leken 

zorgen voor de basisbehoeften van de monniken. 

Tibetaanse feesten ( Vajrayana) 

Losar: 

Losar is het Tibetaanse nieuwjaar, dat in februari valt. Het feest duurt vijftien dagen en 

herdenkt het jonge leven van de Boeddha, zijn verlichting en zijn prediking. Zoals dit een tijd 

van beproeving en overwinning voor de Boeddha was, zo is dit een tijd van overwinning en 

vernieuwing voor de Tibetanen. Negatieve gedachten, daden en rampspoed, die zich het 

voorbije jaar opgehoopt hebben, worden verwijderd uit de gemeenschap, het huis, individuele 

levens door voorgeschreven rituelen. 

Saga Dawa: 

Dit feest vindt plaats op de vijftiende dag van de vierde maand ( de volle maan van mei 

volgens de westerse kalender). Men herdenkt de geboorte, verlichting en dood van de 



98

Boeddha. Dit is een dag van strenge onthouding. Men eet geen vlees en steekt geen lampen 

aan. 

Dzamling Chisang: 

Dit is een dag van zuivering, die valt op de volle maan van de vijfde maand (juni). Vuuroffers 

worden opgedragen aan de beschermgeesten, die waken over individuen, families en 

belangrijke plaatsen en die optreden als nationale goden. Het geloof in geesten stamt uit de 

inheemse godsdienst, die aan het boeddhisme vooraf ging. 

Cheukhor: 

Dit feest herdenkt de eerste preek van de Boeddha, het Draaien van het Wiel van de Wet. Het 

vindt plaats in juni of juli, op de vierde dag van de zesde maand. Het is een zomerfestival, dat 

gepaard gaat met kleurrijke vieringen en processies in een carnavaleske sfeer. 

Lhabab: 

Op de tweeëntwintigste van de negende maand ( oktober) vieren de Tibetanen de nederdaling 

van de Boeddha uit de Tushita-hemel, waar hij tot zijn moeder predikte. 

Ngacho Chenmo: 

Op de vijfentwintigste dag van de tiende maand (november) herdenkt men de dood van 

Tsongkhapa, een invloedrijk monnik in het Tibetaanse boeddhisme. Hij stichtte de goeloegpaschool, 

waartoe de hogere en lagere tantrische (esoterische) scholen behoren. 

Goeroe Rinpochees verjaardag: 

Dit feest valt in juli en viert één van de grootste Tibetaanse figuren. De titel ‘goeroe’ betekent 

‘waardevolle leraar’. Deze titel werd verleend aan Padmasambhava, die als een van de eerste 

Indiërs de dharma (Pad van de Boeddha) naar Tibet bracht. 

Japanse en Chinese feesten (Mahayana) 

Het boeddhisme in China is gecombineerd met de inheemse taoïstische en confucianistische 

traditie. Centraal in de Chinese traditie staan de herdenking van de overleden voorouders en 

de viering van verjaardagen. Dit beïnvloedt de Chinese boeddhistische feesten. 

Japan kwam via China in contact met het boeddhisme. Hier vond een vermenging plaats met 

het shintoïsme, de oudere Japanse godsdienst, waarin respect voor de voorouders, orde tussen 

ouders en kinderen en staatsorde heel belangrijk zijn. 

De twee hoofdfeesten in beide landen hebben hetzelfde thema. 

De geboorte van de Boeddha: 

Dit feest vindt plaats op 8 april, op de achtste dag van de vierde maand. De symbolen van 

bloemen en water spelen de hoofdrol, verwijzend naar het verhaal van de geboorte van de 

Boeddha. 

Het festival van de Hongerige Geesten: 

Dit feest eert de gestorven voorouders. Het vindt plaats in juli of augustus. In de 

boeddhistische kosmologie wordt samsara ( kringloop van de wedergeboorte) gesplitst in zes 

sferen, waardoor ieder levend wezen gaat. Eén van deze sferen is die van de hongerige 

geesten. Dit is een soort hel, waarin de geesten geconfronteerd worden met hun onvermogen 

om hun verlangens te bevredigen. Via rituelen wordt er naar gestreefd deze geesten te 

verlossen uit hun hel. 



99

Westerse boeddhistische feesten 

De Vrienden van de Westerse Boeddhistische Orde vieren het boeddhistische jaar met drie 

hoofdfeesten: Buddha Day ( in mei), dharma Day (in juli) en sangha Day (in november). 

Boeddha, dharma (leer) en sangha (gemeenschap) vormen samen ‘de drie juwelen’. Dit is de 

meest gebruikelijke term, waarmee boeddhisten zelf hun levensbeschouwing aanduiden. 















In de Theravada- en de Mahayana- traditie is het gebruikelijk om monniken of nonnen te 

vragen voor geestelijke begeleiding. Ook in de Zen-tradities is dit mogelijk, maar niet 

noodzakelijk. Hier geldt dat een Zen-beoefenaar vooral zijn eigen gids is. 

In het Vajrayana-boeddhisme (Tibetaans boeddhisme) heeft bijna iedereen een eigen 

spirituele leraar (Lama). 

























100





5.2. Geboorte 

5.2.1. Visies op voortplanting 

Geboren worden betekent volgens het boeddhisme dat een mens de opdracht of een nieuwe 

kans krijgt om in dit leven zo goed mogelijk karma te verzamelen en zich via ‘het edele 

achtvoudige pad’ (dharma) te bevrijden van het lijden en van gehechtheden. Als dit lukt, zal 

men niet opnieuw geboren hoeven worden. 

De boeddhistische ethiek leert dat men op alle niveaus moet afzien van het toebrengen van 

leed aan zichzelf en aan anderen. In feite dient iedere handeling of gedachte te worden 

afgewogen: is dit goed voor mij en voor de ander, minder goed voor mij en goed voor de 

ander, goed voor mij en minder goed voor de ander? Dit speelt ook een rol bij het gebruik van 

middelen ter voorkoming of bevordering van de voortplanting. 

De regel niet-doden krijgt hierbij een centrale plaats. Abortus wordt afgewezen, omdat men 

niet alleen zelf het slechte karma van het doden van een levend wezen zal krijgen, maar ook 

omdat men daardoor een ander de mogelijkheid tot geboorte en de ontwikkeling van inzicht 

ontneemt. 

Toch is er ook in boeddhistische landen, met name in Japan, regelmatig sprake van abortus. 

De ouders, met name de moeders, zullen dan zo veel mogelijk doen om hun prematuur 

overleden kinderen religieus te begeleiden naar een betere wedergeboorte. Dit kan 

psychologische problemen van schuld en het idee van slecht karma met zich mee brengen. 


























101





Er bestaan zeer veel verschillende rituelen rond de geboorte. Elke (sub)traditie heeft haar 

eigen gebruiken. Het verdient aanbeveling bij de betrokkene navraag te doen. 


• Hoekstra, E.G., & R. Kranenborg (red.), Rituelen in religieus Nederland, gebruiken 

van joden, christenen, moslims, hindoes en boeddhisten in belangrijke levensfasen. 

Baarn 2001. 













5.3. Ziekte 

5.3.1. Visies op ziekte en gezondheid 

In de opvatting van de Boeddha is de ‘normale’ mens ziek. Door zich te hechten aan idealen, 

personen, dingen, zorgt de mens er zelf voor dat hij zich ongelukkig voelt. Mensen lijden, 

omdat ze niet in staat zijn om in te zien dat alles (hun hele bestaan, hun gezondheid, relaties 

etc.) onderhevig is aan vergankelijkheid en veranderlijkheid. 

Er is fysieke pijn (ouderdom, ziekte, dood), er is psychologisch lijden (krijgen wat je niet wilt 

hebben en niet krijgen wat je wel wilt hebben), en er is existentieel lijden (aan de 

vergankelijkheid van het bestaan). 

Lichaam en geest/bewustzijn worden bij ziekte niet als twee min of meer onafhankelijke 

grootheden gezien, maar altijd in relatie tot elkaar. Lichamelijke en geestelijke begeleiding 

horen bij vanzelfsprekend bij elkaar. Meditatie speelt een belangrijke rol bij het streven naar 

ontspanning en het loslaten van verkeerde gewoonten of ideeën. 

Het ontstaan van ziekte en van fysiek lijden wordt gezien als eigen aan het mens-zijn. Vaak 

wordt gedacht dat het begrip karma leidt tot fatalisme of acceptatie. Dit is slechts ten dele het 

geval. Bij ziekte zullen eerst alle mogelijkheden tot genezing worden uitgeprobeerd: 

• De westerse medische traditie. 

• De inheemse traditie ‘ayurveda’ (werkt hoofdzakelijk met kruiden-medicijnen). 

• De Tibetaanse medische kennis ( een combinatie van kruiden-geneesmidden, het 

beïnvloeden van energieën en acupunctuur). 

• De traditionele Chinese traditie. 

Pas in laatste instantie zal een boeddhist geneigd zijn om de ziekte te verklaren als een gevolg 

van karma, dat wil zeggen van verkeerde handelingen, gedachten etc. in een vorig leven. 



102








































5.3.2. Begeleiding bij het ziekteproces 

Lichaam en geest/bewustzijn worden bij ziekte niet als twee min of meer onafhankelijke 

grootheden gezien, maar altijd in relatie tot elkaar. Lichamelijke en geestelijke begeleiding 

vormen één geheel. Meditatie speelt een belangrijke rol bij het streven naar ontspanning en 

het loslaten van verkeerde gewoonten of ideeën. 





103







































Er bestaan zeer veel verschillende rituelen rond ziekte. Elke (sub)traditie heeft haar eigen 

gebruiken. Het verdient aanbeveling bij de betrokkene navaag te doen. 




Baarn 2001. 






104










5.3.4. Medicatie 

Volgens de meeste boeddhistische stromingen is een helder bewustzijn van groot belang. 

Dit kan betekenen dat bepaalde pijnstillers, hoewel noodzakelijk, toch worden geweigerd. 

Wanneer pijnstillers worden geweigerd omdat de zieke het lijden ziet als gevolg van 

opgebouwd karma en dus als zinvol, moet die beslissing gerespecteerd worden. Wanneer 

pijnstillers worden geweigerd om niet suf te worden maar bij bewustzijn te blijven, moet 

bekeken worden welke pijnstillers het bewustzijn niet aantasten. 
































105












Het boeddhisme kent geen officieel standpunt omtrent orgaandonatie en transplantatie. Elke 

boeddhist mag hierover zelf beslissen. 

Er wordt veel belang gehecht aan de intentie of motivatie waarmee een keuze wordt gemaakt, 

omdat deze het karma beïnvloedt. 
















• Steemers van Winkoop,M, Geloven in leven; Spirituele zorg voor stervenden en hun 

naasten. Assen 2003. 
















106

5.4. Dood 

5.4.1. Visies op sterven en dood 

De kern van de leer van de Boeddha is onthechten en loslaten. Dit is een vorm van sterven. 

Sterven is niet alleen het laatste levensmoment, het is iets wat je je hele leven doet. Het is het 

accepteren van vergankelijkheid en veranderingen in het leven, het is het leren inzien dat het 

ego niet iets blijvends is, maar slechts bestaat bij de gratie van veranderlijke en onbestendige 

gedachten en emoties. Sterven in de zin van onthechten is ook afzien van wat schadelijk of 

verkeerd is, loslaten van verkeerde gewoontes. 

De dood is een belangrijk moment in het leven, omdat hij een kans biedt op bevrijding. Of er 

van bevrijding sprake zal zijn hangt af van twee dingen: 

Ten eerste hoe de mens geleefd heeft en welk karma hij heeft opgebouwd. Alle woorden, 

daden, gedachten en gewoonten van een mens beïnvloeden diens karma in positieve of 

negatieve zin. Het karma (de gevolgen van iemands woorden, daden, gedachten en 

gewoonten) bepaalt de kwaliteit van het volgende bestaan. Karma is geen noodlot, maar 

maakt iemand bewust van zijn persoonlijke verantwoordelijkheid en van de noodzaak een 

goed mens te zijn. 

Ten tweede is een eventuele bevrijding afhankelijk van de wijze waarop iemand sterft en met 

name van de gedachten die iemand op dat moment heeft. Het ideaal is te sterven in een kalme 

staat van gewaarwording, waarin men met vreugde terugdenkt aan goede daden. Het karma 

dat hierdoor wordt opgebouwd, zorgt dan voor de best mogelijke wedergeboorte. Zelfs 

wanneer de mens sterft, kan hij zijn gewoonten veranderen, gehechtheid loslaten, oordelen en 

weerzin loslaten, en een liefdevol hart ontwikkelen. 

Boeddhisten geloven niet in een eeuwig existerende, onveranderlijke ziel, die steeds 

reïncarneert, maar wel in een karmische energie, die doorgaat van het ene naar het andere 

bestaan. 

























107






• www.boeddhisme-sterven.nl 

• www.hospicedeliefde.nl 
















Medicatie: 

Volgens de meeste boeddhistische stromingen is een helder bewustzijn op het moment van 

sterven van groot belang. De laatste gedachten vóór het sterven beïnvloeden de aard van het 

volgende leven. 

Dit kan betekenen dat bepaalde pijnstillers, hoewel noodzakelijk, toch worden geweigerd. 

Wanneer pijnstillers worden geweigerd omdat de stervende het lijden ziet als gevolg van 

opgebouwd karma en dus als zinvol, moet die beslissing gerespecteerd worden. Wanneer 

pijnstillers worden geweigerd om niet suf te worden maar bij bewustzijn te blijven, moet 

bekeken worden welke pijnstillers het bewustzijn niet aantasten. 

Meditatie: 

Meditatie is in het boeddhisme van groot belang als oefening in onthechten en loslaten. Het is 

dus ook een voorbereiding op de dood. Je zou kunnen zeggen dat het een vorm van palliatieve 

zelfzorg is. Alle gebruiken en rituelen rondom het overlijden zijn gericht op creëren van 

omstandigheden die een vredig heengaan bevorderen en daarmee een gunstige wedergeboorte. 

Ook in het ziekenhuis is het van belang een rustige plaats te vinden, waar iemand ongestoord 

kan mediteren. In het UMCU is dat mogelijk in het Stilte Centrum. Als iemand niet van de 

afdeling af kan, is het misschien mogelijk op de eigen kamer of in een aparte ruimte 

gelegenheid voor meditatie te scheppen. Er zullen afspraken over de tijden gemaakt moeten 

worden, zodat de reguliere noodzakelijke zorg geen inbreuk maakt op de meditatie. 

Geestelijke begeleiding: 

In de Theravada- traditie (uit Thailand) en in de tradities van het Chinese en Vietnamese 

boeddhisme in Nederland is het gebruikelijk dat familieleden monniken of nonnen vragen om 

de stervende te begeleiden. 



108

Voor het Vajrayana-boeddhisme (Tibetaans boeddhisme) is het belangrijk dat de eigen 

spirituele leraar (Lama) aanwezig is bij het sterven of in ieder geval op de hoogte is van het 

feit dat een leerling sterft, zodat hij voor de stervende kan bidden. 

Ook in de Zen-tradities is het mogelijk een non of monnik te verzoeken om de stervende te 

begeleiden, maar het is niet noodzakelijk. Hier geldt dat een stervende vooral zijn eigen gids 

is. 

Religieuze symbolen: 

Voor de stervende kan het belangrijk zijn religieuze symbolen in zijn nabijheid te hebben, 

zoals een boeddhabeeldje of een foto van een voor hem belangrijke boeddhistische leraar. 

Soms wordt een altaar opgericht. 

Voelt iemand zich fit genoeg om te lezen, dan kunnen heilige boeken of teksten hem steunen. 

Wanneer hij zich daarvoor te zwak voelt, dan kunnen cd’s met boeddhistische religieuze 

muziek of toespraken van religieuze leiders een gewaardeerde steun zijn. Vaak kunnen de 

naasten daarvoor zorgen. 

In de Theravada-traditie is het gebruikelijk dat mensen tijdens hun leven een 

‘verdiensteboekje’ bijhouden, waarin hun goede daden staan genoteerd. Dit kan dan op het 

sterfbed worden voorgelezen. 

De tradities, die beïnvloed zijn door Tibetaanse vormen van boeddhisme, kennen het gebruik 

van het voorlezen van het Tibetaanse Dodenboek door een monnik (lama) tijdens het proces 

van sterven en na de dood. Hierin staan aanwijzingen voor wat de overledene overkomt in de 

‘bardo’ , de toestand tussen de dood en de volgende geboorte. 

Houding waarin de mens sterft: 

Met name het Vajrayana-Boeddhisme (Tibetaanse boeddhisme) schenkt aandacht aan de 

houding waarin de mens sterft. Het gaat om een specifieke houding, die pas op het allerlaatste 

moment, wanneer het sterven heel nabij is, wordt ingenomen. Men raadt de stervende aan op 

zijn rechterzij te gaan liggen. Dit zou de houding zijn die ook Boeddha aannam toen hij stierf. 

De linkerhand rust op de linkerdij; de rechterhand ligt onder de kin en sluit het rechter 

neusgat. De benen zijn niet helemaal gestrekt, maar licht gebogen. Als de stervende deze 

houding aanneemt, kan het bewustzijn het lichaam door de opening van de kruin van het 

hoofd verlaten, aangezien alle andere openingen geblokkeerd zijn. 

Het Tibetaans boeddhisme adviseert het lichaam tijdens het stervensproces niet aan te raken. 

Dit zou het losmakingsproces van bewustzijn en lichaam kunnen verstoren. Bovendien zou 

door de aanraking het bewustzijn via een lagere opening dan de kruin het lichaam kunnen 

verlaten, hetgeen ongunstig is voor een volgende wedergeboorte. Mocht het lichaam toch 

aangeraakt moeten worden, dan wordt aangeraden eerst de kruin aan te raken, zodat het 

bewustzijn daarheen wordt gericht. 

Ook volgens het Theravada –boeddhisme en de Zen-tradities is het goed het lichaam tijdens 

het sterven niet te verstoren en de stervende niet aan te raken, zodat de geest zich kan 

concentreren. Stilte en rust zijn nodig. Daarom wordt het de aanwezigen afgeraden te huilen. 











109



Baarn 2001. 




































5.4.3. Zorg voor de overledene 

Het aanraken van het lichaam: 

Over het aanraken van het lichaam na de dood bestaan binnen het boeddhisme verschillende 

opvattingen. 

1. Volgens het Theravada-boeddhisme is de mens na de dood alleen nog een dood 

lichaam zonder bewustzijn. Het lichaam is niet meer belangrijk en kan gewoon 

worden aangeraakt. De familie kan het lichaam wassen en de handen in 

meditatiehouding vouwen, maar dit is niet wezenlijk. Er zijn geen verplichte 

specifieke handelingen en ceremoniën. Volgens de Theravada-traditie hebben deze 

activiteiten geen invloed meer op de karmische balans van de gestorvene. Wel is het 



110

elangrijk de dode respectvol af te leggen onder het uitspreken van de wens dat hij of 

zij vrij moge zijn van toekomstig lijden. 

2. De Zen-tradities kennen een grote diversiteit aan gebruiken na het sterven. Men 

verschilt met name van mening over de vraag hoelang men het lichaam na de dood 

met rust moet laten om het bewustzijn de gelegenheid te geven zich rustig los te 

maken. Dit kan variëren van 0 uur (japanse traditie) tot 8 uur (chinese en vietnamese 

traditie). 

3. Volgens het Tibetaans Boeddhisme is het stervensproces na het lichamelijk sterven 

(stoppen van de ademhaling en de hersenfuncties) nog niet beëindigd. Daarom raadt 

men in deze traditie aan het lichaam gedurende drie dagen met rust te laten (niet 

aanraken, niet verplaatsen of op andere wijze verstoren). Toch is men hierin ook 

flexibel en praktisch. Drie dagen is ideaal, maar afhankelijk van de omstandigheden 

zal men ten minste één, twee of meerdere uren in acht nemen. Als men het lichaam wil 

aanraken of oppakken, wordt aangeraden het eerst bij de kruin aan te raken en het niet 

bij het onderlichaam vast te pakken. Dit is van belang voor de wijze waarop het 

bewustzijn het lichaam verlaat en voor een volgende wedergeboorte. 

Uitvaart: 

Boeddhisten kennen verschillende ceremoniën voor en tijdens de uitvaart. Alle ceremoniën 

zijn erop gericht de geest van de overledene los te maken van dit aardse bestaan en hem te 

begeleiden naar een zo gunstig mogelijke wedergeboorte. Boeddhisten kunnen gecremeerd of 

begraven worden. In Tibet, waar de rotsbodem vaak bevroren is en hout voor houtstapels 

ontbreekt, bestaat vanouds de gewoonte om de doden terug te geven aan de goden door ze in 

de open lucht in stukken voor de gieren neer te leggen. Door het lichaam in stukken te snijden 

bevrijdt men de lichaamsziel, die anders als een kwelgeest zou kunnen rondspoken. 











Baarn 2001. 














111













Euthanasie, hulp bij zelfdoding, afzien van behandeling: 

Er bestaan geen absoluut geldende opvattingen betreffende euthanasie en hulp bij zelfdoding. 

De meningen lopen uiteen. De discussie wordt vanuit andere dan puur ethische criteria 

gevoerd. Niet de vraag wat goed en kwaad is, maar de vraag wat de oorzaken van lijden zijn, 

hoe die het best te verzachten en uiteindelijk weg te nemen zijn, is de leidraad. 

In het boeddhisme vraagt men zich soms af of lijden vóór en tijdens het sterven uiteindelijk 

niet juist lijden in een volgend leven vermindert. Als men lijden ziet als het gevolg van 

voorgaande schadelijke gedachten, woorden en daden die indrukken in de geest hebben 

achtergelaten (karma), dan kan dat lijden uiteindelijk alleen worden gestopt door zuivering 

van de geest en door het opwekken van een positieve tegenkracht in de vorm van het 

verrichten van heilzame en altruïstische daden. 

De indrukken, die worden geactiveerd in de geest tijdens het stervensproces zijn volgens veel 

tradities bepalend voor de ervaringen in het leven daarna. Daarom is het voor veel tradities 

belangrijk zo min mogelijk in te grijpen in het proces van sterven. 

Toch zal er altijd een persoonlijke keuze gemaakt moeten worden, waarvoor door de persoon 

zelf verantwoordelijkheid wordt gedragen. Iedereen zal voor zichzelf moeten beslissen en 

elke situatie afzonderlijk moeten beoordelen, uitgaande van alle factoren die daarbij een rol 

spelen. 

Er zijn ook uitzonderingen. In bepaalde oorlogssituaties zijn zelfdodingsrituelen, die 

voorafgegaan zijn door een spirituele voorbereiding, geaccepteerd. Ook mag een boeddhist 

door lang en streng te vasten de dood naderbij brengen. Belangrijk is dat er geen abrupt einde 

aan het leven gemaakt wordt, maar dat er ruimte is voor meditatie en andere spirituele 

voorbereiding. 


Omdat de meeste boeddhisten veel belang hechten aan het bewaren van een zo helder en 

bewust mogelijke geest, zal er steeds een afweging moeten plaatsvinden tussen het toedienen 

van versuffende medicatie en het handhaven van de helderheid van geest. De stervende heeft 

hier uiteraard zelf veel over te zeggen. Wanneer pijn de helderheid van geest in de weg staat, 

kan pijnmedicatie een oplossing bieden, zelfs als die pijnstilling het leven van de betrokkene 

eventueel zou verkorten.. Handelen vanuit mededogen blijft hier geboden. 

Wanneer de stervende uit angst om pijnmedicatie vraagt, is het misschien beter de angst 

samen met hem of haar te bespreken. Alle gevallen zal men echter individueel moeten 

beoordelen. 





112










• Neef JE de, J. Tenwolde, K.A.A. Mouthaan (red.), Handboek Interculturele Zorg, 

































Het boeddhisme kent geen officieel standpunt omtrent orgaandonatie, evenmin over obductie. 

Elke boeddhist mag hierover zelf beslissen. 

Er wordt veel belang gehecht aan de intentie of motivatie waarmee een keuze wordt gemaakt. 

Orgaandonatie kan, evenals obductie, een daad van vrijgevigheid of mededogen zijn. Een 

bewuste keuze om te geven vanuit een altruïstische motivatie kan worden gezien als een 

heilzame daad, die tot positief karma leidt. 



113

Aan de andere kant kan orgaandonatie, evenals obductie, worden gezien als een verstoring 

van het stervensproces. Vaak is er slechts een korte tijd tussen het fysieke sterven en het 

verwijderen van de organen. Het is niet zeker of het bewustzijn het lichaam dan al heeft 

verlaten. 

Volgens het Tibetaans boeddhisme kan de ziel na het vaststellen van de dood nog enkele uren 

of zelfs dagen in het lichaam blijven. Het is dus belangrijk dat het lichaam na het overlijden 

niet gestoord wordt, opdat de ziel kans krijgt om op een natuurlijke en rustige wijze over te 

gaan. Een operatie met het doel organen te verwijderen verstoort deze overgang en kan zelfs 

negatieve gevolgen hebben voor de volgende wedergeboorte. Desondanks blijft een keuze 

voor orgaandonatie mogelijk. 

De beslissing al dan niet de eigen organen ter beschikking te stellen zal meestal een 

individuele afweging zijn, die afhangt van de persoonlijke ontwikkeling, het karakter van 

iemand, en de omstandigheden waarin men zich bevindt. 

Sommigen hebben zoveel mededogen dat zij na hun dood organen ter beschikking stellen, 

ondanks de mogelijk negatieve gevolgen voor het overgaan van hun ziel en de wedergeboorte. 

Dit is afkomstig van het Bodhisattva-ideaal: een Bodhisattva is iemand die zijn eigen Nirvana 

uitstelt uit mededogen met alle levende wezens. Hij wil eerst helpen bij het verminderen van 

het lijden. 

Anderen staan hun organen na hun dood af, omdat zij geloven dat dit een goede daad is, 

waardoor zij juist een positievere wedergeboorte bewerken. 































114






Het boeddhisme, met name het Zen-boeddhisme, stimuleert mensen zich gedurende hun hele 

leven bewust te zijn van de onherroepelijkheid van de dood en van de eigen vergankelijkheid. 

Een leven lang oefent men zich in het loslaten en onthechten. Dit is ook van invloed op de 

rouwverwerking. Men onderdrukt het verdriet niet, integendeel, men laat het ten volle toe. 

Maar men laat zich er niet volledig door beheersen. 

De rituelen en ceremoniën, die na de dood van een dierbare plaatsvinden, zijn er vooral op 

gericht de geest van de dode los te maken van dit aardse bestaan en hem te begeleiden naar 

een zo gunstig mogelijke wedergeboorte. De nabestaanden weten, dat zij hem hierbij met hun 

verdriet niet in de weg moeten staan. 

































115

VI HUMANISME 

6.1. Humanisme algemeen 

6.1.1. Levensvisie 

Humanisme is een levensbeschouwing en een levenshouding. Niet alleen een visie op de 

menselijke existentie, het menselijk bestaan, maar ook een manier van leven. Het is een 

levensovertuiging die inspiratie wil bieden bij levensvragen als: wie ben ik, wat is goed, hoe 

richt ik mijn leven in, wat betekenen anderen voor mij? Voor humanisten staat de kwaliteit 

van het eigen leven en dat van anderen centraal. Het gaat om autonomie en verbondenheid. 

Wat betekent Humanisme als levensvisie? De overtuiging dat mensen zelf in staat zijn zin en 

betekenis te zoeken, te vinden en te ervaren in hun bestaan en de werkelijkheid die alles 

omvat en doordringt. Niemand kan dat enkel op eigen kracht, we hebben elkaar nodig. 

Verwondering is er over de mens en het geheim van het bestaan. Je kunt dat ook de 

onderstroom noemen, de dieptedimensie van het bestaan. Dat opdiepen en mobiliseren is het 

proces van levensbeaming. Een ja zeggen tegen het leven. 

Bij humanisten staan waarden en normen altijd in het perspectief van menselijke waardigheid. 

De mens is kostbaar. Centrale waarden die daar invulling aan geven zijn vrijheid, 

verantwoordelijkheid, verdraagzaamheid en gelijkwaardigheid van alle mensen, ongeacht hun 

sekse, ras, leeftijd, afkomst, geaardheid en levensovertuiging. Deze waarden zijn 

richtinggevend als het gaat om persoonlijke en maatschappelijke vragen. Bij existentiële 

vragen rond leven en dood, bij blijde én tragische momenten in het leven. 

Het is een levenshouding die zich kenmerkt door fundamentele openheid en dialoog. 

Humanisten hechten aan diversiteit en pluriformiteit. Daarom is voor hen de dialoog met 

andersdenkenden wezenlijk. In gesprek blijven met elkaar gaat boven het uitvergroten van 

verschillen. 

Om hoeveel mensen gaat het? Tenminste negen procent van de bevolking maakt deel uit van 

de humanistische beweging in Nederland. Een veel groter aantal mensen geeft echter aan 

aanhanger te zijn van het humanistische gedachtegoed. Uit een grootschalig onderzoek in 

2004 van het Verwey-Jonker Instituut blijkt dat bijna veertig procent van de Nederlandse 

bevolking, ofwel zo’n vijf miljoen mensen van 18 jaar en ouder, de gedachte delen dat zij zelf 

zin, betekenis en vorm aan het bestaan moeten geven. 

Humanisme kan samengaan met andere levensbeschouwingen. Zo leeft Humanisme 

bijvoorbeeld sterk onder vrijzinnig gelovigen, als ook onder Boeddhisten en Hindoes. 

De Klassieke Grieks/ Romeinse Oudheid (7 e eeuw v. Chr. – 5 e eeuw na Chr.) geldt in het 

algemeen als grondlegger van het westerse Humanisme. Socrates (‘Ken uzelve’) stelde vragen 

bij alle vanzelfsprekendheden, in het bijzonder bij autoriteiten en dogma’s. Menszijn 

betekent: bewustwording en komen tot zelfverstaan. Het zelf kritisch denken heeft de 

humanist met Socrates gemeen. Bij de Grieken lag de nadruk op vorming/ ontwikkeling tot 

(een goed) mens en de Romeinen lanceerden het ideaal van de menselijkheid (humanitas). 

Tijdens de Renaissance (15 e – 16 e eeuw) raakten deze ideeën weer in opkomst. Er ontstond 

een besef van vrije wil, eigen kracht en redelijkheid. Tijdens de Verlichting (17 e – 18 e eeuw) 

nam de betekenis van wetenschap en onderzoek sterk toe. De Duitse filosoof Kant riep de 



116

mens op om het eigen verstand te gebruiken en het juk van de onmondigheid af te werpen 

(autonomie). 

De hedendaagse filosofe en ethica Martha Nussbaum spreekt in dit verband van positieve 

vrijheid die mensen in staat stelt tot een leven waarin menselijkheid, menselijke waardigheid 

en kwaliteit van leven ijkpunten zijn. Goed handelen (de moraal) wordt gekenmerkt door 

liefde en betrokkenheid op elkaar. In de ethiek wordt respect aangevuld met compassie. 


• Boelaars B., De kostbare mens; inleiding tot het humanisme, De Arbeiderspers, 

Amsterdam, 2002. 

• Duyndam J., M. Poorthuis en Th. De Wit (red.), Humanisme en religie; controverses, 

bruggen, perspectieven, Eburon, Delft, 2005. 

• Gasenbeek B. en P. Winkelaar, Humanisme, Kok, Kampen, 2007. 

• Kunneman H., Voorbij het dikke-ik; Bouwstenen voor een kritisch humanisme, SWP, 


• Tiedemann J., Humanisme in tweestrijd; Humanistische verkenningen van de eerste en 

tweede moderniteit, Damon, Budel, 2005. 

• Winkelaar P., Anders dan we denken; een geseculariseerde benadering van het 

religieuze, SWP, Amsterdam, 2004. 

• humanisme.startpagina.nl 

• www.humanistischverbond.nl 

• www.humanitas.nl/vereniging 

• www.uvh.nl 

• www.devrijegedachte.nl 

• www.humanistischeomroep.nl 

• www.vrijzinnighumanisme.be 


Binnen de humanistische beweging zijn vier vormen van humanisme te onderscheiden: 

• Pluriform humanisme 

• Seculier humanisme 

• Religieus humanisme 

• Sociaalkritisch humanisme 

Pluriform humanisme : 

Onder pluriform humanisme wordt het humanisme verstaan zoals dat na de Tweede 

Wereldoorlog in Nederland vooral binnen het Humanistisch Verbond vorm heeft gekregen en 

zoals dat is uitgedragen door mensen als Van Praag en Tielman. 

Agnosten, rationalisten, antirationalisten, atheïsten, vrijzinnigen en religieuzen worden allen 

omarmd zolang de mens en de menselijke waardigheid maar centraal wordt gesteld. Het gaat 

om zingeving met humane waarden, waarbij ieder vanuit de eigen cultuur en de eigen wortels 

respect toont aan de medemens. Onder de noemer van levenskunst wordt een persoonlijke 

invulling van het humanisme gestimuleerd. 

Seculier humanisme: 

Seculier humanisten bestrijden de in hun ogen mensonwaardige uitspraken en praktijken, die 

veel vertegenwoordigers van godsdiensten tentoonspreiden. Men keert zich tegen 

godsdienstige mensvisies en levensbeschouwingen, die wetenschappelijke ontdekkingen ter 

zijde schuiven. 



117

Religieus humanisme: 

Voor religieuze humanisten is het humane en het religieuze met elkaar verbonden. Het 

religieuze wordt ontdekt in ervaringen, waarbij de grenzen en vanzelfsprekendheden van het 

eigen bestaan worden overschreden. Dit soort ervaringen zijn religieus, mystiek, numineus of 

spiritueel te noemen, maar ook algemeen menselijk. Op de een of andere manier vormen ze de 

kern van zingeving en menselijk geluk. 

Sociaalkritisch humanisme: 

Dit humanisme wil zich vooral sociaal en politiek engageren. Door middel van kritische 

reflectie, publiek debat en praktische activiteiten wil men betrokken zijn bij het oplossen van 

actuele maatschappelijke problemen. Binnen de humanistische beweging wordt deze stroming 

vertegenwoordigd door organisaties als Humanistas en Hivos. 


• Boelaars B., De kostbare mens; inleiding tot het humanisme, De Arbeiderspers, 


• Duintjer, Otto Onuitputtelijk is de waarheid 

• Duyndam J., M. Poorthuis en Th. De Wit (red.), Humanisme en religie; controverses, 

bruggen, perspectieven, Eburon, Delft, 2005. 

• Gasenbeek B. en P. Winkelaar, Humanisme, Kok, Kampen, 2007. 

• Kunneman H., Voorbij het dikke-ik; Bouwstenen voor een kritisch humanisme, SWP, 


• Tiedemann J., Humanisme in tweestrijd; Humanistische verkenningen van de eerste en 

tweede moderniteit, Damon, Budel, 2005. 

• Winkelaar P., Anders dan we denken; een geseculariseerde benadering van het 

religieuze, SWP, Amsterdam, 2004. 



• www.humanitas.nl/vereniging 


• www.devrijegedachte.nl 

• www.humanistischeomroep.nl 

• www.vrijzinnighumanisme.be 


Onder verantwoordelijkheid van het Humanistisch Verbond zijn humanistische geestelijk 

raadslieden werkzaam in verschillende sectoren van de maatschappij. Ook in de 

gezondheidszorg. Zij worden opgeleid aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. 

Het ligt in de lijn van het humanisme dat de autonomie van ieder mens wordt gerespecteerd 

en dat iedereen wordt geconfronteerd met de eigen verantwoordelijkheid. In de begeleiding 

gaat het om zelfreflectie, bevestiging van identiteit en processen van menswording. 


• Doolaard, J. (red.), Nieuw Handboek Geestelijke Verzorging, Kok, Kampen, 2006. 





118

6.2. Ziekte 


Het hoort bij de menselijke conditie dat je ziek kunt worden en een keer doodgaat. Alles wat 

leeft is eindig en kwetsbaar. Deze werkelijkheid zullen humanisten niet weg stoppen of 

ontkennen. Integendeel, het gaat er om deze werkelijkheid onder ogen te zien en te integreren 

in je bestaan. Humanistische geestelijk raadslieden kunnen hierbij assisteren. 


• Jean Shinoda Bolen - Tot op het bot. Levensbedreigende ziekte en persoonlijke groei 

Lemniscaat, Rotterdam, 1997. ISBN 90 5637 068 5 

• Fons Elders - Humanisme en boeddhisme. Een paradoxale vergelijking 

Asoka/VUBpress, Nieuwerkerk a/d IJssel, 2000. ISBN 90 5670 038 3 

• Joachim Duyndam, Marcel Poorthuisen Theo de Wit (red.). Humanisme en religie. 

Controverses, bruggen, perspectieven 

Eburon, Delft, 2005. ISBN 90 5972 046 6 

• Ruth Miltenburg - Over ziek zijn. Een leidraad voor zieke mensen 

Kosmos-Z&K Uitgevers BV, Utrecht/Antwerpen, 1998. ISBN 90 215 3252 2 

• Anne-Mei The - Palliatieve behandeling en communicatie. Een onderzoek naar het 

optimisme op herstel van longkankerpatiënten 

Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem, 1999. ISBN 90 313 2741 7 

• Jean-Pierre Wils (red.) 

Pijn en lijden 

Uitgeverij Damon, Best, 1998. ISBN 90 5573 010 6 


• http://213.132.199.164/site/index_home.asp 



• www.zinweb.nl 

• www.filosofiemagazine.nl 

• http://213.132.199.164/kennisdossiers/projecten/levenskunst 

• www.vrijegemeente.nl/index.php 

• www.sginl.org/content/index.php?id=1 

• www.secularislam.org 

• www.humanistischverbond.nl/diensten/uitvaart.html 

• www.stichtingdilemma.nl 

6.3. Dood 


Gebeurtenissen en gevoelens, je hebt ze niet altijd zelf in de hand, maar ze kunnen je leven 

wel ingrijpend veranderen. Soms triest, soms spannend, maar nooit zielig. Vaak kunnen 

gebeurtenissen een andere kijk op het eigen leven betekenen, op wat belangrijk is en wat niet. 

Dat geldt zeker voor het leren omgaan met het einde en de eindigheid van het leven. 

De visie op het sterven vloeit voort uit de hiervoor beschreven visie op het leven. Het gaat om 

een levenshouding vrij van dogma’s en standaarden, om fundamentele menselijkheid en om 

het kunnen ervaren van geborgenheid in het eigen bestaan. Je kunt je eigen gids zijn. 



119

Bij stervensbegeleiding gaat het er om mensen te helpen te kunnen sterven. Wat is nog 

ongezegd en ongedaan? Hoe kan ik het leven loslaten? Het gaat om samen te zoeken naar een 

passende weg op basis van ervaringen en levensvisie van unieke mensen. Hiervoor is geen 

vast protocol. Een houding waarin protocollen kunnen worden losgelaten is soms juist 

geboden. Betrokkenheid en verbondenheid zijn richtinggevend: de ander niet alleen te laten. 

De houding van de zorgverleners zal niet alleen informerend en faciliterend moeten zijn, maar 

ook participerend een creatief, een samen zoeken. Iemand blijven zien in de betekenis van het 

eigen levensverhaal. De humanistisch raadsvrouw/-man kan hier hulp bieden. 

Voor humanisten is het sterven en de dood een ondoorgrondelijke gebeurtenis waarover 

verschillende opvattingen bestaan. Het blijft een raadsel. Een mens kan niet-zijn niet denken. 

In ieder geval is de dood het einde van het menselijk leven in de huidige vorm. Daarom richt 

de humanistische visie zich in de eerste plaats op de kwaliteit van het leven tot het allerlaatste 

moment. Pijn en lijden horen bij het leven, maar er dient altijd gezocht te worden naar 

verzachting daarvan. Ondraaglijk en uitzichtloos lijden wordt niet als zinvol gezien. 

De vrees voor de dood wordt beantwoord met het streven naar aanvaarding. ‘Verander wat te 

veranderen is en aanvaardt wat niet te veranderen is.’ Een levenshouding gekenmerkt door 

open en ontvankelijk in het leven staan en ook de schaduwkanten ervan onder ogen durven 

zien. Steun van andere mensen is hierbij onontbeerlijk: partners, ouders, grootouders, 

kinderen, kleinkinderen, vrienden én professionele zorgverleners. 































120

6.3.2. Gebruiken en rituelen 

Belangrijke momenten in het leven vragen erom gemarkeerd te worden. Een moment van 

stilstaan bij…. De moderne mens zoekt naar persoonlijke vormgeving en put uit verschillende 

tradities. Dat is voor humanisten niet anders. Maar zij geven wel op een eigen manier vorm 

aan die markeringsmomenten. Ook aan een afscheids- of herdenkingsritueel. 

Eigen aan humanistische rituelen is het accent op het persoonlijke. Het gaat om het 

persoonlijke levensverhaal en de unieke betekenis daarvan in de kleine en grotere 

gemeenschap. Dat men zich opgenomen weet in een groter geheel. Dat kan troost bieden. 

Troost betekent het erkennen, herkennen en delen van verdriet. Het betekent ook zachtheid 

aanbieden als mensen door de hardheid van het leven getroffen worden. 

Zulke ervaringen kunnen in een plechtig samenzijn worden benoemd of op een beeldende 

wijze met muziek, een gedicht of verhaal, of met een gebaar tot uitdrukking worden gebracht. 

Te denken valt aan het ontsteken van lichtjes, het planten van bloembolletjes, het neerleggen 

van steentjes voor alle betrokkenen of het vormen van een kring rondom de overledene. 

Door deze handelingen wordt de beleving van belangrijke verbondenheidervaringen mogelijk 

gemaakt. Het biedt mensen ruimte om zich voor een moment meer bewust te worden van 

zichzelf en de gemeenschap of het grotere geheel waarin men is opgenomen. Een moment van 

(zelf)reflectie en bevestiging van identiteit. 































121

6.3.3. Ethische beslissingen rond het levenseinde 

Autonomie is, zoals eerder aangegeven, een belangrijke waarde in de humanistische 

levensvisie. Zelf nadenken en eigen keuzes maken in verbondenheid met de mensen om je 

heen. Met zelfbeschikking als uitingsvorm. Autonomie is inmiddels een van de vier principes 

in de hedendaagse medische ethiek. 

Zonder vrijheid geen ethiek. De mens voegt in de humanistische zienswijze als zelfbewust 

levend wezen de ethiek (hoe behoren we te handelen) aan de werkelijkheid toe. De ethiek is er 

niet zomaar, maar moet door menselijk denken, de reflectie op het leven, aan het leven 

worden toegevoegd. De mens kan zelf nadenken over het goede leven. 

Vooral bij levensbeëindiging speelt de cruciale vraag of de mens zelf mag beschikken over 

het eigen leven en dus ook over het einde daarvan. Dit is in principe een bestaansvraag en 

geen medische vraag. Hierop moet dan ook in eerste instantie een existentieel antwoord 

gegeven worden door de mens zelf. Vanuit humanistische levensvisie luidt het antwoord 

bevestigend. 

Een wilsbekwame mens staat in principe autonoom in het leven en mag zelf beschikken over 

het leven en over het einde daarvan. Menselijke waardigheid is gefundeerd in deze autonomie. 

Zonder vrijheid zou de menselijke waardigheid verdwijnen. 

Bij euthanasie gaat om een weloverwogen existentieel besluit in de persoonlijke levenssfeer, 

dat getoetst kan worden aan de hand van wettelijke criteria. Een mondige en autonome mens 

is bereid hierover in gesprek te gaan met zorgverleners en zich in denken en doen daarover te 

verantwoorden naar een bevoegde instantie. 

Al geeft het autonomieprincipe een stevige basis aan de positie van de patiënt, toch kom je 

daar niet mee uit als er door ziekte en beperkingen sprake is van afhankelijkheid. In het 

ziekenhuis wordt ook de kwetsbare kant van de mens vaak in verhevigde mate zichtbaar. Het 

kan dus niet alleen om zelfbeschikking in de vorm van niet-inmenging gaan. Je kunt daarmee 

patiënten ook aan hun lot overlaten en dat kan in humanistische visie niet de bedoeling zijn. 

Autonomie dient te worden verbonden met kwetsbaarheid en afhankelijkheid. Ingebed in 

relaties met anderen. In deze visie zijn rationele en emotionele steun van belangrijke anderen 

onontbeerlijk om tot autonomie te geraken. Het gaat om een breder autonomiebegrip dan 

gewoonlijk wordt gehanteerd in de medische regel- of principe-ethiek. Een proces, waarin de 

patiënt tot goede en bij zichzelf passende keuzes komt. In deze visie wordt autonomie 

relationeel in plaats van individueel opgevat. De relatie is voorwaarde om autonomie te 

kunnen ervaren. Dit betekent een radicaal andere positie voor de zorgverlener. Aandacht 

hebben voor de werkelijke vraag en zelf verantwoordelijkheid nemen. Dat betekent niet alleen 

faciliteren en informeren, maar ook participeren door samen te zoeken naar de goede weg op 

grond van ervaringen en levensvisie. Ook in dit proces kan de humanistisch raadsvrouw/-man 

ondersteuning bieden. 











122























123

Wegwijzer in religie en levensbeschouwing voor ... - UMC Utrecht

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?