Scan 1, februari 2005 - UMC Utrecht

EETSTOORNISSEN Schizofreniepil vertraagt vermagering 

STOFWISSELINGSZIEKTEN 

>> Fundamenteel en klinisch onderzoek naar anorexia 

GENETICA Genetische vingerafdruk voorspelt uitzaaiing van hoofdhalstumor 

>> Betere patiëntenzorg door scherpere diagnose 

Een aminozuur verschil 

>> Kleine stoornis met grote gevolgen 

1/05 

februari

Scan is een uitgave van het Universitair 

Medisch Centrum Utrecht, dat bestaat 

uit het Academisch Ziekenhuis Utrecht, 

de Medische Faculteit Utrecht en het 

Wilhelmina Kinderziekenhuis. Scan 

verschijnt 6 keer per jaar in een oplage 

van 13.500 exemplaren. 

Redactie 

Hoofdredacteur: Pieter Lomans 

Eindredacteur: Joost van der Gevel 

Redactieadres 

Redactie Scan 

UMC Utrecht 

Huispostnummer D01.343 

Postbus 85500 

3508 GA Utrecht 

Telefoon (030) 250 87 68 

Fax (030) 250 54 10 

www.umcutrecht.nl/scan 

E-mail Scan@umcutrecht.nl 

Aan dit nummer werkten verder mee 

Tekst: Rinze Benedictus, 

Marianne Heselmans en Roy Keeris 

Fotografie: Chris Timmers, 

Facilitair Bedrijf, cluster multimedia 

Coverfoto 

Chris Timmers 

Ontwerp en layout 

x-hoogte, Tilburg 

Druk 

Zuidam & Uithof, Utrecht 

ISSN 

1385-2167 

De artikelen in Scan vallen onder 

verantwoordelijkheid van de redactie. 

Zij weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs 

het formele bestuurlijke standpunt van 

het UMC Utrecht. Het overnemen van 

artikelen uit Scan is geoorloofd met 

bronvermelding en na overleg met de 

redactie. 

l nr 1 februari 2005 l 2 

cover 

Kurk dicht lekkende cellen 

pagina 16 

4 

In dit nummer 

3 

6 

9 

10 

15 

16 

20 

21 

22 

24 

Voor meer informatie over de onderwerpen in dit nummer kunt u contact opnemen met 

de stafgroep In- en Externe Communicatie van het UMC Utrecht, telefoon (030) 250 74 83 

kort nieuws 

Schizofreniepil vertraagt vermagering 

1 12 Genetische vingerafdruk voorspelt uitzaaiing van hoofdhalstumor 

1 19 Een aminozuur verschil 

Patiënten met de eetstoornis anorexia nervosa combineren hyperactiviteit met veel 

te weinig eten. Jacquelien Hillebrand ontdekte dat anorectische ratten baat hebben 

bij een schizofrenie-medicijn en een warmere omgeving. Ze zet haar onderzoek 

voort bij patiënten. 

celbiologie 

Nano-onderzoek in de cel 

commentaar 

Panne van het hele lichaam 

oogheelkunde 

Stolsel verblindt het oog 

Een hoofdhalstumor bevat een ‘genetische vingerafdruk’ die vertelt of er al uitzaaiing 

heeft plaatsgevonden. Artsen willen die vingerafdruk zo snel mogelijk gaan 

gebruiken, omdat daarmee de behandeling van patiënten sterk kan worden verbeterd. 

opinie 

In de overgang 

neurologie 

Kurk dicht lekkende cellen 

Kinderen met serinetekort – een ernstige, erfelijke stofwisselingsziekte – worden 

ernstig gehandicapt geboren. Kinderarts Tom de Koning wist de geboorte van een 

ernstig gehandicapt kind te voorkomen, door de zwangere moeder hoge doseringen 

serine voor te schrijven. Het is de eerste prenatale behandeling voor deze zeldzame 

aandoening. 

promoties / gescand 

spina bifida 

Lage blaasdruk spaart nieren 

genetica 

Gedrag uiteenrafelen in genen 

stelling 

Proefkonijn met kunstheup

kort 

Kijkoperatie bij baby van 1000 gram 

Geslaagde correctie van aangeboren slokdarmafsluiting bij pasgeborene 

Een aangeboren afsluiting van de slokdarm 

komt voor bij één op de 3500 baby’s. Voor een 

levensreddende correctie van deze afwijking 

was tot voor kort een grote snede in de borstkas 

nodig. In mei 2000 begonnen kinderchirurgen 

en -anesthesiologen in het Wilhelmina 

Kinderziekenhuis met het herstel via een kijkoperatie. 

De eerste kinderen die op deze 

manier werden geopereerd, hadden een 

geboortegewicht van 3000 gram. Naarmate de 

expertise toenam, bleek het mogelijk ook kleinere 

baby’s zo te opereren. In februari werd 

een nieuwe mijlpaal bereikt met de correctie 

Rug herstelt zonder zware operaties 

Annaprijs voor orthopeed Cumhur Öner 

Duizenden Nederlanders met ernstige rugaandoeningen 

kunnen in de toekomst op een minder 

ingrijpende manier worden geopereerd, 

dankzij een nieuwe DNA-techniek. Tot nu toe 

wordt voor rugoperaties een stukje bot weggehaald 

uit de heup. Dit is straks niet meer nodig 

als de kunstmatige aanmaak slaagt van zogeheten 

Bone Morphogenetic Proteins (BMP), eiwitten 

die het lichaam aanmaakt bij een botbreuk. 

Deze techniek wordt in Nederland onderzocht 

door orthopeed Cumhur Öner. Hij ontving daarvoor 

in januari de Annaprijs, die eens in de 

twee jaar wordt uitgereikt aan een wetenschap- 

nieuws 

van een slokdarmafsluiting bij een baby van 

slechts 1000 gram. Het Wilhelmina Kinderziekenhuis 

is één van de weinige plaatsen in de 

wereld waar pasgeborenen met deze aandoening 

via een kijkoperatie worden geopereerd. 

Het cosmetische voordeel van een kijkoperatie 

is meteen zichtbaar: het kind heeft vrijwel geen 

littekens. Dat is van belang omdat de littekens 

met het kind meegroeien. Ook veroorzaakt een 

kijkoperatie minder littekens binnenin het 

lichaam. De spieren en ribben worden meer 

ontzien waardoor de borstkas en de schouders 

beter blijven functioneren. De beeldtechniek bij 

een kijkoperatie maakt bovendien 

een nauwkeuriger correctie 

van de afwijking mogelijk 

en de hele operatie is minder 

ingrijpend en pijnlijk. 

foto’s > Rudy Hövig 

per met bijzondere onderzoeksprestaties op het 

gebied van het steun- en bewegingsapparaat. 

Met de BMP-eiwitten wordt het natuurlijke 

genezingsproces nagebootst. Öner: ”Door de 

nieuwe aanpak kunnen we volstaan met een 

kleinere ingreep met minder complicaties.“ 

Samen met collega’s in academische centra in 

Frankrijk, Spanje, Italië en binnenkort ook 

Duitsland voert hij het BMP-onderzoek uit. 

Volgens Öner is de nieuwe aanpak kostbaarder, 

maar staat hier een aanzienlijke verbetering 

van de kwaliteit van leven tegenover. 

Flitsgevoeligheid 

zit in de genen 

Muziek stampt uit de speakers in de disco, 

de dansers schokken in het licht van de stroboscooplamp. 

Ineens valt er één op de 

vloer: hij krijgt een epileptische aanval van 

het flitsende licht. Flitsgevoeligheid is inmiddels 

een bekend maatschappelijk probleem, 

dat steeds vaker aan de oppervlakte komt 

door steeds meer vormen van ritmisch 

onderbroken licht in videospelletjes, in tunnels, 

langs rijkswegen of in de disco. 

Onderzoekers uit het UMC Utrecht hebben 

nu de locatie van genen voor flitsgevoeligheid 

gevonden. 

Flitsgevoeligheid kan zich op allerlei manieren 

uiten, van kleine schokjes met een korte 

flauwte tot een volledige epileptische aanval 

met bewustzijnsverlies en schokken van 

armen en benen. De aanleg voor flitsgevoeligheid 

komt voor bij een kleine groep mensen 

met vaak een bepaald type epilepsie, de 

zogenoemde idiopathisch gegeneraliseerde 

epilepsie. Niet iedereen die flitsgevoelig is, 

heeft ook daadwerkelijk epilepsie en niet 

iedereen die epilepsie heeft, is flitsgevoelig. 

Epilepsie en flitsgevoeligheid ontstaan door 

een samenspel van genetische factoren en 

omgeving. Zo kreeg van een eeneiige tweeling 

met een genetische aanleg voor epilepsie 

en flitsgevoeligheid de een, die regelmatig 

naar de disco ging, bijvoorbeeld wél epilepsie 

en de ander die nooit naar de disco 

gaat, niet. 

Twee plaatsen op het genoom bewijzen nu 

dat er bij flitsgevoeligheid inderdaad een 

specifieke erfelijke aanleg in het spel is. Het 

is een eerste stap op weg naar meer kennis 

over epilepsie en op termijn zal het met 

erfelijkheidsonderzoek mogelijk worden te 

voorspellen of iemand bijvoorbeeld de disco 

moet mijden of niet. Bovendien kunnen de 

genen helpen gericht geneesmiddelen 

tegen vormen van epilepsie te ontwikkelen. 

www.umcutrecht.nl/scan l nr 1 februari 2005 l 3

tekst > Rinze Benedictus 

foto > Chris Timmers 


Schizofreniepil vertraagt 

Het is paradoxaal. Zet normale, gezonde ratten 

in een kooi met een loopwiel en geef ze per dag 

slechts één uur de gelegenheid om te eten. In 

dat ene uur kunnen ze genoeg eten om gezond 

te blijven. Maar dat doen de ratten niet. Ze eten 

weinig en gaan vooral rennen in het loopwiel. 

Elke dag. Uren lang. Ze vermageren en vermageren 

tot ze, als niet wordt ingegrepen, uiteindelijk 

dood neervallen. 

Dit verschijnsel is al decennia lang bekend en het 

is het beste diermodel om de eetstoornis anorexia 

nervosa te bestuderen. Drie op de duizend 

jonge vrouwen lijden aan deze psychiatrische 

aandoening. Ze eten weinig, bewegen veel en 

zijn irrationeel bang om dik te worden. Met een 

sterftecijfer van tien procent is anorexia de 

meest dodelijke psychiatrische ziekte. 

Onderzoekers van het Rudolf Magnus Instituut 

voor Neurowetenschappen gaan de komende 

jaren onderzoeken of het schizofrenie-medicijn 

olanzapine anorexia-patiënten kan helpen. 

Voedingskundige Jacquelien Hillebrand promoveerde 

onlangs op een onderzoek naar de verstoorde 

biochemie in de hersenen bij deze eetstoornis. 

Zij ontdekte dat ratten met anorexia 

baat hebben bij olanzapine. De dieren worden 

minder hyperactief, ze rennen minder fanatiek 

in het loopwiel. Omdat voorlopige resultaten 

erop lijken te wijzen dat ook anorexia-patiënten 

minder hyperactief worden door olanzapine, dat 

ze soms slikken als angstonderdrukkend middel, 

gaan Hillebrand en collega’s verder uitzoeken 

wat het middel doet in de hersenen. 

Verzadigingshormonen 

De klinische tak van dit onderzoek zal niet meer 

binnen het UMC Utrecht plaatsvinden. De anorexia-patiënten 

en het bijbehorende onderzoek 

verhuizen naar de eetstoornisafdeling Rintveld 

www.umcutrecht.nl/scan

vermagering 

Fundamenteel en klinisch onderzoek naar anorexia 

Patiënten met de eetstoornis anorexia nervosa combineren hyperactiviteit met veel te weinig eten. 

Jacquelien Hillebrand ontdekte dat anorectische ratten baat hebben bij een schizofrenie-medicijn en 

een warmere omgeving. Ze zet haar onderzoek voort bij patiënten. 

van Altrecht, een instelling voor geestelijke 

van het honger- en verzadigingssysteem in de 

gezondheidszorg. Samen met haar promotor hersenen. Centraal staat het melanocortine-sys- 

hoogleraar moleculaire farmacologie Roger 

teem. De twee belangrijkste stoffen die daarop 

Adan, gedragsbioloog Martien Kas en psychiater aangrijpen zijn AgRP en MSH. Ratten die AgRP 

Annemarie van Elburg gaat Hillebrand bij 

(Agouti-related protein) in hun hersenen gespoten 

krijgen, gaan meer eten maar 

>> Anorectische ratten hebben het koud 

blijven hyperactief, zo zag Hillebrand. 

MSH doet het tegenovergestelde. 

Altrecht als postdoc het onderzoek opzetten. Bij Ratten die dat peptide toegediend krijgen gaan 

de overgang van de anorexia-afdeling naar 

nóg minder eten en nóg meer bewegen. 

Altrecht is afgesproken dat de instelling naast de Het eten-stimulerende AgRP lijkt een mooie kan- 

opvang van patiënten, ook wetenschappelijk didaat voor een medicijn tegen anorexia. Maar 

onderzoek gaat doen. 

zo simpel ligt het niet, legt Adan uit. “Het pepti- 

Het anorexia-onderzoek zal de sterke fundamende passeert de hersen-bloed-barrière niet, daartele, 

biologische inbreng van het Rudolf Magnus om spuiten wij het direct in de hersenen. Zodra 

Instituut combineren met de klinische benade- er een stof ontwikkeld wordt die hetzelfde doet 

ring van Altrecht. Hillebrand gaat bij patiënten als AgRP en die wél de barrière passeert, zouden 

biologische parameters koppelen aan het verloop 

van anorexia. Zo krijgen patiënten gedu- 

we die graag testen in patiënten.” 

rende een week een draagbare computer mee Leptine 

die enkele malen per dag vraagt wat ze gegeten Daar komt bij dat het samenspel tussen AgRP en 

hebben, of ze nog honger hebben en of ze zin MSH niet alles kan verklaren. Een derde belang- 

hebben om te bewegen. Biologische maten die rijke stof is leptine, een verzadigingshormoon. 

Hillebrand meeneemt zijn het vetpercentage, de Dat wordt gemaakt door vetweefsel, komt in 

concentratie verzadigingshormonen in het bloed het bloed terecht en meldt de hersenen dat het 

en genetische factoren. 

lichaam verzadigd is. Hillebrand zag dat anorectische 

ratten heel weinig leptine in hun bloed 

Antipsychoticum 

hebben, een gegeven dat ook bekend is van 

Verder gaat Hillebrand zich verdiepen in neuro- patiënten. Een Duitse onderzoeksgroep had al 

transmitters. Het antipsychoticum olanzapine eerder voorgesteld anorexia-patiënten te behan- 

heeft gunstige effecten bij anorexia-patiënten, delen met leptine, omdat leptine bij ratten 

maar waarom? Het middel grijpt aan op verschil- hyperactiviteit onderdrukt. 

lende plekken in de hersenen en bemoeit zich Maar Hillebrands conclusies waren minder roos- 

onder andere met de neurotransmitters dopamine kleurig. “De leptinebehandeling had tegenge- 

en serotonine. De komende jaren wil Hillebrand stelde effecten. Aan de ene kant gingen de rat- 

erachter komen hoe al deze effecten verband ten minder rennen, dat is gunstig. Maar aan de 

houden met hyperactiviteit en anorexia. 

andere kant bleken ze nog sneller af te vallen. 

In haar proefschrift heeft ze de basis gelegd voor Netto verloren de dieren nog steeds gewicht en 

het onderzoek. Ze verdiepte zich in de regulatie waren ze er slechter aan toe dan de controle- 


dieren. Het lijkt ons dus geen goed idee om leptine 

als medicijn in te zetten.” 

Warmteplaatjes 

Een van Hillebrands andere bevindingen is dat 

anorectische ratten het koud hebben. Ze hebben 

– heel simpel – baat bij warmteplaatjes in hun 

kooi. Anorectische ratten die de mogelijkheid 

hebben zichzelf te verwarmen, leven langer dan 

dieren die dat niet kunnen. 

“Temperatuur is een beetje een vergeten factor”, 

vertelt Hillebrand, “maar een van de hypotheses 

over de hyperactieve, anorectische ratten 

stelt, dat de dieren gaan rennen omdat ze het 

koud hebben. En inderdaad vermindert de aanwezigheid 

van warmteplaatjes in de kooi de 

hyperactiviteit. Daarnaast heeft warmte een 

positief effect op de overleving van de ratten. 

Nu denk ik niet dat temperatuur dé factor is die 

anorexia veroorzaakt. Maar wellicht hebben 

patiënten baat bij een hogere kamertemperatuur 

of warmtevesten.” 

Anorexia nervosa blijft een slecht begrepen ziekte. 

Intrigerend blijft bijvoorbeeld de vraag waarom 

de dieren zoveel gaan rennen dat ze er uiteindelijk 

letterlijk bij neervallen. Adan suggereert 

een evolutionair-biologische verklaring. 

“De ratten hebben kennelijk een sterke drang 

tot bewegen. Ik kan me voorstellen dat het in 

tijden van voedselschaarste gunstig is om te 

bewegen. Kennelijk is in het huidige leefgebied 

niet voldoende voedsel en moet het dier migreren 

naar een voedselrijker gebied. Maar wil dat 

mechanisme werken, dan moet hyperactiviteit 

op zichzelf al belonend zijn! Wellicht is er bij 

anorexia iets mis met het beloningssysteem. 

Daar gaan we ons de komende jaren mee bezighouden: 

het verband tussen honger, verzadiging 

en beloning.” 

l nr 1 februari 2005 l 5

tekst > Joost van der Gevel 

foto’s > Judith Klumperman 


Nano-onderzoek 


in de cel 

Op het beeldscherm schieten groen oplichtende 

visjes door de vage contouren van een cel. Een 

roerloze donkere vlek verraadt de celkern. De 

visjes zwemmen naar al even felgroene dikke 

stippen. “Hier zie je in real time wat zich afspeelt 

in een levende cel”, verklaart hoogleraar celbiologie 

Judith Klumperman. “Die grote fluorescerende 

stippen zijn de lysosomen, de visjes zijn 

eiwitten die naar die lysosomen onderweg zijn.” 

Klumperman kreeg eind december van NWO een 

zogenoemde vici-subsidie voor haar onderzoek 

naar lysosomen. De subsidie van 1.250.000 euro 

wordt toegekend aan ervaren onderzoekers die 

bij de beste tien procent van hun onderzoeksveld 

horen. Met het geld kunnen ze in vijf jaar tijd een 

eigen onderzoeksgroep opbouwen. 

Net zoals het lichaam organen heeft, zoals de 

lever of de huid, heeft de cel tal van organellen. 

Ze liggen binnen de celmembraan, afgescheiden 

en beschermd door een eigen membraan, en 

hebben ieder hun eigen functie. De mitochondriën 

zorgen voor de energie, de celkern 

bewaart het genetisch materiaal, het endoplasmatisch 

reticulum zorgt voor de assemblage van 

eiwitten en het Golgi-apparaat geeft deze eiwitten 

de finishing touch. De lysosomen, waar 

Klumperman zich op richt, zijn de magen van de 

cel. Ze verteren het ‘voedsel’ dat de cel binnenkomt. 

Veilig opgeborgen binnen de membraan 

van de lysosomen zitten enzymen die eiwitten 

afbreken tot aminozuren, waarna het endoplasmatisch 

reticulum en Golgi-apparaat er weer 

nieuwe eiwitten van kunnen maken. 

Haperende afbraak 

Klumperman: “Lysosomen zijn heel algemeen en 

komen in alle cellen voor. Heel lang dachten we 

dat hun voornaamste functie het afbreken van 

eiwitten en vetten was. Inmiddels weten we dat 

ze ook bacteriën, virussen en overbodige recep- 

Vici-subsidie voor onderzoek naar magen van de cel 

Hoogleraar celbiologie Judith Klumperman kreeg van NWO een vici-subsidie voor fundamenteel onderzoek naar 

lysosomen. Lysosomen verteren het voedsel van de cel, een proces dat hapert bij verschillende ziekten. Met RNA- 

interferentie, ‘live’ beelden van de cel en de elektronenmicroscoop, zoomt zij in op nanowereld van de cel. 


toren kunnen afbreken. Naarmate ons duidelij- zijn. Naar die eiwitten gaan wij nu op zoek.” 

ker wordt hoeveel functies lysosomen hebben, 

wordt ook duidelijker hoeveel ziektes 

Twee jaar geleden kreeg Klumperman al een 

gerelateerd zijn aan defecten in het lyso- >> Als je een proces verstoort, breng je iets 

somale systeem. Kanker bijvoorbeeld. 

Groeifactorreceptoren aan de buitenkant van de 

cel zetten de cel aan tot groei. Als ze dat blijven 

aan het licht wat je normaal niet ziet 

doen, ontspoort de groei en ontstaat er kanker. investeringssubsidie van NWO, waarmee ze de 

Normaal stopt de cel zo’n proces door een deel microscopische apparatuur kon aanschaffen om 

van deze receptoren op te nemen en af te bre- naar levende cellen te kijken. Het geld van de 

ken in de lysosomen. Maar dat kan ook mis- vici-subsidie wil ze aanwenden voor mankracht 

gaan.” 

en nog meer apparatuur om deze nieuwe poot 

Er zijn bovendien ook verschillende soorten aan het onderzoek toe te voegen. Klumperman: 

gespecialiseerde lysosomen, die zijn aangepast “In het vici-onderzoek combineren we alle 

voor extra taken. In bloedplaatjes scheiden lyso- microscopische, biochemische en moleculair biosoomachtige 

organellen de stoffen uit die de 

bloedstolling aanzwengelen. In huidcellen ligt 

logische knowhow van de afdeling Celbiologie.” 

het pigment opgeslagen in de melanosomen, Fluorescerend kwalleneiwit 

ook dit zijn lysosoomachtige organellen. En ge- Lysosomen zijn op verschillende manieren te 

specialiseerde lysosomen kunnen ook lichaams- onderzoeken. Klumperman: “Sinds de jaren vijfvreemde 

eiwitten bewerken, waardoor het tig worden lysosomen al uit de cel geïsoleerd en 

immuunsysteem ze kan opruimen. Op die manier biochemisch ontleed om te zien welke eiwitten 

spelen ze dus ook een rol in de afweer. 

erin zitten. Je kunt ze daarnaast ook onder de ˘˘ 

Transportblaasjes 

Klumperman wil weten hoe deze verschillende 

typen lysosomen ontstaan en werken. “De eiwitten 

die naar het lysosoom gaan, moeten geselecteerd 

worden en dan in een speciaal transportblaasje 

worden verpakt. Dat blaasje gaat vervolgens 

op pad door de cel om de eiwitten bij het 

lysosoom af te leveren. Wij willen weten volgens 

welke mechanismen dat gaat. Als duidelijk is 

hoe dat transport verloopt, kunnen we dat 

lysosomale systeem gaan beïnvloeden: activeren 

of deactiveren. In sommige kankercellen is het 

lysosomale systeem bijvoorbeeld ontzettend 

actief. Stel, dat je dat weer terug kan brengen 

naar de normale waarden. Maar dan moet je dus 

eerst weten welke eiwitten daarbij betrokken 

Groen oplichtende eiwitten zwemmen door de cel. 

Bewegende beelden hiervan zijn te zien op 



˘˘ 

Op lichtgevende lysososomen in levende cellen kan worden ingezoomd met de elektronenmicroscoop. 

elektronenmicroscoop leggen. Die twee technie- De elektronenmicroscoop kan echter geen fluoken 

hebben ons al heel veel geleerd, maar de rescentie zien. Daarom moet Klumperman haar 

dynamiek in de cel was nooit in beeld te bren- toevlucht nemen tot een andere marker. Ze 

gen tot een jaar of vijf geleden live cell imaging gebruikt antilichamen met een goudbolletje, een 

werd ontwikkeld.” 

techniek waar de Utrechtse afdeling Celbiologie 

Live cell imaging brengt lysosomen en de bijbe- om bekendstaat. Deze antilichamen passen prehorende 

lysosomale eiwitten in beeld door die cies op het lysosomale eiwit waartegen ze 

eiwitten te merken met een lichtgevend staartje gemaakt zijn, dus zodra je ze loslaat op het flin- 

>> Goudbolletjes verraden de locatie onder de microscoop 

terdunne 

plakje cel, 

binden ze 

van het groen fluorescerend proteïne (Gfp). Gfp aan deze lysosomale eiwitten. En de goudbolle- 

is een eiwit dat in kwallen voorkomt. Je kunt het tjes ver-raden de locatie onder de microscoop. 

koppelen aan een eiwit zonder dat daardoor de Klumper-man: “In het beeld van de elektronen- 

functie van het eiwit verandert. Klumperman: microscoop is de cel weliswaar dood, maar je ziet 

“Wij brengen het DNA van het eiwit met het veel meer. Wat op het beeld van de lichtmicro- 

fluorescerende staartje in de celkern en dan scoop een lysosoom lijkt, blijkt in de vergroting 

wordt de synthese van dat eiwit in de cel in gang van de elektronenmicroscoop bijvoorbeeld een 

gezet. Uiteindelijk komen al die lichtgevende deel van het Golgi-apparaat. Onder de elektro- 

eiwitten samen in het lysosoom. Daardoor is dat nenmicroscoop zie je ook dat zich ook in het 

zo duidelijk te zien.” Dit zijn de eiwitten die in lysosoom verschillende afgescheiden comparti- 

real time als fluorescerende visjes door de cel mentjes bevinden met daarin verschillende eiwit- 

naar het lysosoom zwemmen. 

Goudbolletje 

ten. Zulke gedetailleerde informatie krijg je niet 

met de lichtmicroscoop.” 

Maar Klumperman gaat nog dieper de cel in. Genen stilleggen 

“Met live-cel imaging zie je de dynamiek, maar Zien hoe de lysosomen werken is leerzaam, zien 

je ziet nog niet wat er ín de organellen gebeurt. wanneer en hoe ze níet functioneren is vaak nog 

Daarom combineren we live cell imaging met leerzamer. Daarom combineert Klumperman de 

immuno-elektronenmicroscopie, een techniek die microscopische technieken met RNA-interferentie 

we hier ontwikkeld hebben. Voor de elektronen- (RNAi). Met RNAi kun je genen stilleggen (zie 

microscoop bewerken we diezelfde cel. We snij- kader). “Onder de microscopen volgen we het 

den er een heel dun plakje van – een doorsnede effect van het stilleggen van allerlei bekende en 

van één duizendste millimeter. Dat is één dui- onbekende genen”, vertelt ze. “Door daarmee te 

zendste van een plakje kaas.” 

spelen, kom je erachter of die genen betrokken 


>> 

RNAi 

RNA-interferentie (RNAi) is een techniek om 

genen stil te leggen. RNA is een kopie van 

een stukje DNA dat de celkern verlaat om 

voor de productie van een eiwit te zorgen. 

Bij de RNAi-techniek brengt de onderzoeker 

RNA in de cel dat er net iets anders uitziet 

dan het normale RNA van een eiwit. De cel 

herkent dit RNA als lichaamsvreemd en 

breekt het af, maar breekt daarbij ook al 

het RNA af dat erop lijkt: het originele RNA. 

Het eiwit waarvoor dit RNA codeert, wordt 

daardoor niet meer gemaakt. Zo leg je het 

gen stil. Klumperman: “Dit principe heet 

gene silencing. Deze techniek is pas een 

paar jaar oud, maar inmiddels krijgen wij nu 

een grote verzameling van dit soort gene 

silencers tot onze beschikking.” 

zijn bij de lysosoomvorming. Je begint natuurlijk 

met genen waarvan je effect verwacht. Op een 

gegeven moment moeten we een gen vinden 

dat de vorming of functie van het lysosoom verstoort. 

Heel vaak als je iets verstoort in de cel, 

breng je iets aan het licht wat je normaal niet 

ziet. Stel dat de fluorescerende eiwitten niet 

meer bewegen, op een kluitje gaan zitten of 

opeens massaal naar de plasmamembraan toegaan. 

Dan weet je dat je het proces verstoort. Ik 

verwacht dat we over een jaar wel zo’n betrokken 

gen gevonden hebben. En dan hebben we 

dus een eerste eiwit in handen waarmee we het 

lysosomale systeem kunnen beïnvloeden.” 


Chronisch vermoeidheidssyndroom is een ziekte 

Minister Hoogervorst legde onlangs het advies 

van de Gezondheidsraad over het chronisch 

vermoeidheidssyndroom (CVS) naast zich neer. 

CVS is volgens hem geen ziekte. Hoogleraar psychoneuro- 

Panne van het hele lichaam 

“ Er is niet één duidelijke oorzaak aan te wijzen 

voor het chronisch vermoeidheidssyndroom 

(CVS). De ziekte – ook ME genoemd – wordt 

mogelijk veroorzaakt door een algemene ontregeling 

van systemen, van hormonale systemen 

bijvoorbeeld. CVS komt voornamelijk voor bij 

volwassenen, maar ook bij adolescenten. 

De klachten zijn vaak diffuus en verspreid door 

het hele lichaam. Er ontstaan verschijnselen zoals 

vermoeidheid, spierpijn, spierzwakte, hoofdpijn, 

concentratiestoornissen. Dat zijn vrij algemene 

verschijnselen bij uitputting. Daardoor wordt al 

snel gezegd, dat CVS geen ziekte is. Niet alleen 

door de minister, ook door medici. 

Als de motor van een auto niet goed is afgesteld, 

gaan steeds meer dingen mis en krijg je 

uiteindelijk panne. Met het lichaam is dat net 

zo. Normaal hebben hormonale veranderingen 

een functie, maar raken die systemen verstoord 

en minder op elkaar afgestemd, dan gaat het 

op steeds meer punten mis. Waarschijnlijk 

wordt deze ontregeling veroorzaakt door chronische 

overbelasting: door chronische stress of 

een langdurige virusinfectie. CVS ontstaat bijvoorbeeld 

na een infectie met het Epstein- 

Barrvirus, het virus dat de ziekte van Pfeiffer 

veroorzaakt. 

Een zware virale of bacteriële infectie geeft veranderingen 

in het lichaam. Net als langdurige 

psychische stress. Bij een chronische ontsteking 

en stress worden mediatoren gemaakt die de 

hersenen beïnvloeden, wat uiteindelijk tot een 

algehele ontregeling kan leiden. Ook neurotransmitters, 

stoffen die door zenuwen worden 


immunologie Cobi Heijnen denkt daar anders over. 

uitgescheiden, kunnen dit soort ontstekingen 

veroorzaken. Een foutje in de transmitteroverdracht, 

bijvoorbeeld in een gewricht, kan 

een gewrichtsontsteking geven. Zowel een psychische 

als een lichamelijke stimulus – of de 

combinatie van beide – kunnen dus aan CVS bijdragen. 

In tegenstelling tot wat in de kranten staat, 

onderschrijft minister Hoogervorst het advies 

van de Gezondheidsraad in grote lijnen. Hij 

vindt de analyse helder en wil volgens dit advies 

met de behandelaars tot uniforme richtlijnen 

voor behandeling komen. Hij vindt alleen het 

etiket ‘ziektebeeld’ voorbarig, want dat kan volgens 

hem tot foute diagnoses en verkeerde 

behandelingen leiden. Het verbaast mij dat de 

minster denkt dat hij dit inhoudelijke punt beter 

kan beoordelen dan wetenschappers en artsen 

in de Gezondheidsraad. Ik begrijp het ook 

inhoudelijk niet, want we kennen het ziektebeeld 

al heel lang en er is ontzettend veel 

onderzoek naar gedaan. CVS blijkt duidelijk te 

onderscheiden van gewone vermoeidheid, waardoor 

de Gezondheidsraad juist tot de conclusie 

komt dat CVS wél een op zichzelf staande aandoening 

is. Met de cognitieve gedragstherapie 

die in Nijmegen is ontwikkeld, kan al zeventig 

procent van de patiënten worden geholpen. 

Lichaam en geest zijn één. Dat erkent de minister 

nu wel en dat vind ik een heel belangrijke 

mijlpaal. Ik denk dat je met psychotherapie hormonale 

evenwichten kunt herstellen en uiteindelijk 

de somatische symptomen beïnvloeden. 

We moeten psychische en somatische aandoenin- 

gen dus niet scheiden. Psychische aandoeningen 

zijn in feite ook somatisch, want ook daarbij zijn 

regelsystemen betrokken. Het is eigenlijk heel 

raar te verwachten, dat ontregeling van zo’n 

belangrijk systeem als de hersenen géén somatische 

consequenties zou hebben. Zijn onomstreden 

psychische aandoeningen als depressie dan 

ineens ook geen ziekte meer? Ook depressie is 

een ontregeling. Net als CVS, of RSI. Maar 

zolang we nog niet de exacte paden of mechanismen 

van zo’n ziektebeeld weten, mogen we 

het van de minister kennelijk nog geen ziekte 

noemen. 

De minister huivert ook voor erkenning omdat 

dit patiënten zou voeden in hun vurige verlangen 

naar een lichamelijke oorsprong van de 

klachten. Maar juist dat CVS jarenlang niet als 

zelfstandige ziekte is erkend, heeft tot veel verdriet 

en wanhoop bij patiënten geleid, mogelijk 

zelfs met verergering van de klachten tot 

gevolg. Het zou heel zinvol en heilzaam kunnen 

zijn patiënten te bevestigen. Dat zou eindelijk 

wat rust brengen. De kleine groep patiënten die 

zelf nog steeds niet kan accepteren dat hun 

lichamelijke klachten ook een gevolg kunnen 

zijn van bijvoorbeeld psychische stress, roept 

jammer genoeg het hardst. Daar moet de minister 

zich niet door van de wijs laten brengen. De 

grote meerderheid van CVS-patiënten die geholpen 

zijn met cognitieve gedragstherapie hoor je 

natuurlijk niet meer. Maar die hadden wél de 

ziekte CVS, en die zijn in belangrijke mate hersteld 

met een passende behandeling. 

” 


tekst > Joost van der Gevel, foto > Chris Timmers 

commentaar

tekst > Roy Keeris 

Stolsel 

foto’s > Aniki Rothova 

Uveïtis is een verzamelterm voor alle inwendige 

oogontstekingen en kan variëren van een ontstoken 

iris tot ontstekingen in het netvlies of de 

oogzenuw. Ruwweg een op de duizend mensen 

in het Westen lijdt aan uveïtis. In ontwikkelingslanden 

is dit percentage veel hoger, in India is 

het bijvoorbeeld zeven keer zo hoog als in het 

Westen. Ruim eenderde van de uveïtispatiënten 

raakt uiteindelijk visueel gehandicapt of wordt 

zelfs blind. 

De exacte oorzaak van uveïtis blijft in veel gevallen 

een mysterie. In ongeveer twintig procent 

van de gevallen is een micro-organisme de boosdoener. 

Dit kan een bacterie, virus, schimmel of 

parasiet zijn. Bij veertig procent is uveïtis een 

gevolg van een systeemziekte die het hele 

lichaam treft, zoals reuma. Het oog is dan slechts 

één van de organen waar de ziekte tot uiting 

komt. Regelmatig is uveïtis het eerste teken van 


Een inwendige oogontsteking wordt lang niet altijd veroorzaakt door indringers. 

Oogartsen uit het UMC Utrecht ontdekten dat bloedvaten en bloedstolling vaak ook 

een grote rol spelen. 

zo’n systeemziekte. Na beide mogelijkheden 

blijft nog zo’n veertig procent over met een 

onbekende oorzaak. 

Cocktail 

Omdat de kwaliteit van het oog voorop staat bij 

de behandeling, bestrijden artsen in eerste 

instantie de symptomen, ook als het toch om 

een bacterie, virus of parasiet blijkt te gaan. “In 

eerste instantie zou je misschien denken dat je 

het afweersysteem moet versterken om de 

indringers te doden”, zegt hoogleraar oogheelkunde 

Aniki Rothova. “Maar belangrijker is dat 

de patiënt kan blijven zien. Als er teveel 

‘gevochten’ wordt in het oog, veroorzaakt dat 

littekens in de heldere weefsels van het oog met 

verlies van gezichtsvermogen tot gevolg. Ook 

kan er oedeem ontstaan in het centrale deel van 

het netvlies, dat het belangrijkst is voor het 

scherp zien. De ophoping van vocht vernietigt 

uiteindelijk de lichtreceptoren. Het oog is enorm 

gevoelig voor hele kleine veranderingen.” 

“In eerste instantie proberen we dus de ontsteking 

in te dammen”, vervolgt Rothova, “bijvoorbeeld 

met ontstekingsremmers. Zo proberen we 

de secundaire schade te beperken. Een nadeel is 

wel de kans op bijwerkingen. Daar moet je de 

patiënt ook weer middelen voor geven, zoals 

maagbeschermers, middelen tegen botontkalking 

en bloeddrukverlagers. Een uveïtispatiënt 

krijgt daarom vaak een hele cocktail van medicijnen.” 

Witte vlekjes 

In het verleden zochten artsen altijd naar een 

micro-organisme dat verantwoordelijk was voor 

de ontsteking. Konden ze het beestje niet vinden, 

dan was een auto-immuunreactie al snel de 


verblindt het oog 

Oogontsteking zonder indringers 

beste verklaring. Het afweersysteem zou zich bloedstolsels op in de vaatjes waardoor het net- 

tegen lichaamseigen cellen richten en zo een 

ontsteking in het oog veroorzaken. De groep 

vlies plaatselijk zuurstoftekort krijgt.” 

van Rothova ging samen met Rob Fijnheer, inter- Trombose 

nist op de afdeling Hematologie, op zoek naar Uit het onderzoek van Probst kwamen meer aan- 

een andere verklaring voor deze vorm van uveïwijzingen naar voren dat verhoogde stollingsneitis. 

“Het is de vraag of het altijd wel om een ging een belangrijke rol speelt bij de white dot 

echte ontsteking gaat”, zegt Kiki Probst. “We syndromes. Ze onderzocht bij uveïtispatiënten 

zien namelijk niet altijd ontstekingscellen.” 

het bloed op twee stoffen die bloedstolling sti- 

Probst promoveerde vorige maand bij Rothova muleren, namelijk factor VIII en XI. Deze stoffen 

op haar onderzoek naar de rol van de vaatwand worden door de lever aangemaakt. 

en bloedstolling bij uveïtis. 

“Het gehalte van deze bloedstollingsfactoren 

Een van de aanwijzingen dat er misschien iets was erg hoog”, zegt Probst. “Bijna de helft van 

anders aan de hand is, zijn de witte vlekjes die de patiënten had minstens twee keer de norma- 

bij een aantal vormen van uveïtis op het netvlies le concentratie factor VIII. Bij waarden boven de 

verschijnen, de zogenaamde white dot syndro- 150 procent heb je al vijf tot zes keer meer kans 

mes. In Amerika werd een van deze vormen van op trombose. Enkele patiënten hadden zelfs 

uveïtis toegeschreven aan de schimmel histoplas- meer dan vier keer de normale concentratie, een 

ma die daar voorkomt. Deze ziekte kreeg daar- waarde die je eerder verwacht bij iemand die 

om de naam presumed ocular histoplasmosis. “In met zware trombose in het ziekenhuis is opge- 

Europa komt deze vorm van uveïtis ook voor”, nomen. Deze uveïtispatiënten zijn echter vaak 

jonge en ver- 

>> In de witte vlekken was de contrastvloeistof afwezig der gezonde 

mensen. 

zegt Probst. “Maar de schimmel niet. Iets anders Ze hebben alleen iets aan het oog. Een onbeken- 

moet dus de witte vlekken veroorzaken.” 

de factor zet de lever aan tot het maken van 

De Utrechtse onderzoekers bekeken de vaten bij stollingsfactoren. Het oog zou je kunnen zien 

patiënten met een white dot syndrome door een als de zeef met de kleinste gaatjes. Daar lopen 

contrastvloeistof in het bloed te brengen en de bloedstolseltjes het eerste vast, wat leidt tot 

daarna het netvlies te fotograferen. Wat bleek? waarneembare klachten.” 

Op de plaats van de witte vlekken was de con- Een bevredigende verklaring voor dit fenomeen 

trastvloeistof afwezig. “We denken daarom dat hebben de oogartsen en stollingsdeskundigen 

het bloed daar plaatselijk niet verder kan stro- nog niet, maar ze zijn ervan overtuigd dat vermen”, 

verklaart Probst. “Wellicht treden er 

hoogde bloedstolling een belangrijke rol speelt 


Toenemende schade door stolling 

bij veel gevallen van uveïtis. Aan het begin van 

haar onderzoek toonde Probst ook de rol van de 

vaatwand bij uveïtis aan. “In oogvocht van 

patiënten vonden we cellulair fibronectine. 

Endotheelcellen maken dit alleen aan als ze 

onder stress staan. Dat was kennelijk het geval 

bij uveïtis. Er was dus echt iets aan de hand met 

de vaten.” 

Code kraken 

De Utrechtse onderzoekers gaan nu kijken hoe 

ze met deze nieuwe benadering uveïtispatiënten 

beter kunnen helpen. “Ontstoken cellen roepen 

om hulp en maken bepaalde cytokines aan”, 

legt Rothova uit. “Dit zijn een soort boodschappers. 

B- en T-cellen komen dan vanuit de bloedbaan 

naar het strijdtoneel toe. De vaatwand 

krijgt door het doorlaten van deze afweercellen 

een afwijkende vorm met trombose tot gevolg. 

Wij willen deze cytokineboodschappen gaan 

afluisteren. Door zelf kunstmatige boodschappen 

te maken, willen we de aanvoer van die 

witte bloedcellen en de kans op trombose proberen 

te regelen. Maar we moeten eerst de code 

zien te kraken.” 

Probst is blij met haar resultaten en wil het 

onderzoek graag voortzetten. “Uit wat we nu 

gevonden hebben, blijkt dat het vaatsysteem 

elders in het lichaam ook betrokken is bij uveïtis. 

We willen daarom kijken naar andere factoren 

die het vaatsysteem kunnen beïnvloeden, zoals 

roken, cholesterolgehalte en bloeddruk. We zijn 

benieuwd hoe de verhoogde stollingsneiging 

ontstaat en waarom de lever hieraan meewerkt.” 


tekst > Pieter Lomans 

foto’s > Chris Timmers 


Genetische vingerafdruk voorspelt 

Betere patiëntenzorg door scherpere diagnose

uitzaaiing hoofdhalstumor 

Een hoofdhalstumor bevat een ‘genetische vingerafdruk’ die vertelt of er 

al uitzaaiing heeft plaatsgevonden. Artsen willen die vingerafdruk zo snel 

mogelijk gaan gebruiken, omdat daarmee de behandeling van patiënten 

sterk kan worden verbeterd. 

De behandeling van kanker hangt sterk af van 

de vraag of de tumor al is uitgezaaid. Sommige 

tumoren hebben grove uitzaaiingen die je 

meteen op een scan kunt zien. Veel tumoren, 

waaronder de hoofdhalstumoren, hebben echter 

kleine uitzaaiingen die niet zo gemakkelijk zijn 

op te sporen. 

Bekende uitvalswegen 

Toch lijkt de opsporing van uitgezaaide hoofdhalstumoren 

eenvoudig. Bij het ‘koloniseren’ 

van het lichaam volgen deze tumorcellen namelijk 

een vaste reisroute. De eerste halte die ze 

aandoen ligt altijd in de lymfeknopen. Vind je 

géén tumorcellen in een van de lymfeknopen in 

de hals, dan heeft uitzaaiing vrijwel zeker niet 

plaatsgevonden. Maar het vervelende is, dat 

ook met die wetenschap de piepkleine uitzaaiingen 

in de lymfeknopen met biopten en beeldvormende 

technieken erg moeilijk te vinden 

zijn. 

Of een patiënt met een hoofdhalstumor uitzaaiingen 

heeft, blijft dus moeilijk vast te stellen. Op 

basis van uitgebreid onderzoek maakt de arts de 

best mogelijke inschatting. Denkt hij dat de lymfeknopen 

positief zijn en dus uitzaaiingen bevatten? 

Dan volgt een vrij zware operatie waarbij niet 

alleen de primaire tumor, maar ook een aanzienlijk 

deel van het hoofdhalsgebied met zoveel 

mogelijk lymfeknopen wordt verwijderd. 

De patiënt kan zijn schouder daarna nog maar 

beperkt gebruiken. Oordeelt de arts dat de lymfeknopen 

waarschijnlijk schoon zijn, dan verwijdert 

hij – naast de primaire tumor – voor de 

zekerheid toch ook een kleiner deel van het 

hoofdhalsgebied met wat minder lymfeknopen. 

Dat is nog altijd een ingrijpende operatie. 

Rokende geweerloop 

“Door het verwijderde weefsel minutieus te 

onderzoeken, kun je achteraf precies bepalen 


hoe vaak een juiste diagnose werd gesteld”, 

zegt moleculair bioloog Frank Holstege. 

“Patholoog Piet Slootweg heeft die cijfers in 

beeld gebracht en werd er niet vrolijk van. 

Uitzaaiingen werden in negen van de tien gevallen 

goed vastgesteld. Maar de inschatting dat er 

géén uitzaaiing had plaatsgevonden, bleek achteraf 

maar in zestig procent van de gevallen te 

kloppen. Dat is niet veel beter dan het resultaat 

dat je krijgt na het opgooien van een dobbelsteen. 

Daarom wilde Slootweg een meer 

betrouwbare diagnose ontwikkelen. Met de 

bedoeling dat veel meer patiënten meteen de 

juiste behandeling zouden krijgen en veel minder 

patiënten onnodig zouden worden behandeld.” 

Holstege en Slootweg ontwikkelden een stoutmoedig 

plan. Slootweg had in een vriezer ruim 

honderd primaire tumoren opgeslagen bij min 

tachtig graden. Tumoren van patiënten van wie 

ook de klinische gegevens beschikbaar waren. 

“Dankzij deze kleine biobank konden we op 

zoek naar een smoking gun bij die primaire 

tumoren”, zegt Holstege. “Zoals je aan een 

rokende geweerloop kunt zien dat ermee is 

geschoten, zo wilden wij rooksignalen vinden die 

verklapten dat primaire tumoren hadden 

‘geschoten’, dat ze waren uitgezaaid. We wisten 

niet of zo’n rooksignaal bestond. Maar áls het 

bestond, zouden we het beste kunnen zoeken 

naar een verschil tussen de activiteit van primaire 

tumoren die wel uitzaaien en die niet uitzaaien.” 

Berichten afluisteren 

Genen liggen eigenlijk loom en lui in de celkern. 

Om hun invloed uit te oefenen, moeten ze eerst 

opdracht geven om eiwitten te produceren. Die 

opdracht versturen ze in de vorm van mRNA, 

een boodschappermolecuul. De eiwitten doen 

het eigenlijke werk in de cel. Wil je weten waar 

een cel mee bezig is, dan kun je dat aflezen aan 

>> 

Zelfgemaakte chips 

De snelle opkomst en ontwikkeling van 

microarrays stelde onderzoeksinstellingen 

jaren geleden voor een moeilijk probleem. 

Moesten ze zelf mircoarrays gaan ontwikkelen, 

of konden ze dat beter overlaten aan 

specialisten zoals Affymetrix, Agilent en 

andere ‘grote jongens’? Commerciële bedrijven 

die fulltime met arrays bezig waren, 

zouden de arrays sneller, beter en uiteindelijk 

ook goedkoper kunnen produceren, was 

een veel gehoord argument. Een argument 

dat veel instellingen deed besluiten om de 

ontwikkeling van ‘DNA-chips’ en allerlei 

andere arrays aan de markt over te laten. 

En ze daar te kopen, zodra er behoefte aan 

was. 

Het UMC Utrecht koos voor een eigen ontwikkel- 

en productiefaciliteit, met Holstege 

aan het hoofd. De hier beschreven zoektocht 

naar de vingerafdruk, naar het genexpressieprofiel 

van uitgezaaide hoofdhalstumoren 

werd helemaal uitgevoerd met 

eigengemaakte microarrays. Holstege: 

“Voor zover ik weet is dit het eerste onderzoek 

met eigengemaakte arrays dat aantoonbare 

resultaten oplevert voor patiënten. 

Je kunt het ook beschouwen als bewijs 

dat goed en goedkoop onderzoek ook zonder 

commerciële microarrays mogelijk is. 

Zonder onze zelfgemaakte microarrays 

waren we zeker vijf tot tien keer zo duur uit 

geweest.” 

de samenstelling van zijn eiwitten. Maar je kunt 

ook het berichtenverkeer van de boodschappers 

afluisteren. Dan krijg je een mRNA-patroon, dat 

een stuk eenvoudiger is op te stellen. 

Slootweg, die onlangs werd benoemd tot hoogleraar 

pathologie aan de Radboud Universiteit 

Nijmegen, en Holstege kozen voor die laatste 

aanpak. Met microarrays brachten ze van alle 

primaire tumoren afzonderlijk het mRNApatroon 

in kaart. Omdat precies bekend was 

welke tumoren waren uitgezaaid en welke niet, 

konden de twee groepspatronen met elkaar 


˘˘

˘˘ 

worden vergeleken. Na de nodige biostatistische 

bewerkingen, die werden uitgevoerd door een 

groep van de Technische Universiteit Delft, rolde 

er uiteindelijk een genetische vingerafdruk uit 

die typerend was voor uitgezaaide hoofdhalstumoren. 

Die vingerafdruk bestaat uit honderdtwee 

verschillende mRNA-moleculen. Holstege: 

“Voìla, daar hadden we de ‘rokende’ primaire 

tumor, die zelf verklapt dat hij is uitgezaaid.” 

Omgeving werkt mee 

De genetische vingerafdruk is niet alleen gebaseerd 

op de tumorcellen, maar ook op de omringende 

cellen. Sommige onderzoekers zijn van 

mening dat je uitsluitend naar de tumorcellen 

moet kijken om werkelijk belangrijke verschillen 

te vinden. De resultaten in dit onderzoek wijzen 

precies in de andere richting. Eigenlijk is dat niet 

zo vreemd. Om uit te zaaien, moeten tumorcellen 

door het omliggende weefsel reizen. Dat 

lukt alleen als dat weefsel meegeeft en plaatsmaakt. 

Dat is niet zo eenvoudig, omdat de cellen 

normaal gesproken stevig ingekapseld zitten in 

een fijnmazig raamwerk, in een zogeheten extracellulaire 

matrix. Ook in die matrix en de omringende 

cellen moet dus een verandering in de 

celactiviteit plaatsvinden, voordat de tumorcellen 

kunnen uitzaaien. 

Holstege: “Ons onderzoek geeft duidelijk aan 

dat die omliggende cellen – dat zijn dus géén 

tumorcellen – voor een deel bepalen of een 

tumor uitzaait. Enkele jaren geleden waren we 

nog blij als we één gen konden vinden dat een 

rol speelde bij uitzaaiing. Nu hebben we ruim 

honderd genen gevonden die meedoen. Een 

deel ervan staat al bekend als ‘tumorgen’. Maar 

de meerderheid van de genen die we nu hebben 

gevonden, is nooit eerder met dit proces in verband 

gebracht.” 

Uitventen 

Dat maakt die genen natuurlijk extra interessant 

voor verder onderzoek. Wat doen die ‘nieuwe’ 

genen precies? Helpen ze bij de afbraak van de 

matrix? Beïnvloeden ze het afweersysteem? Zijn 

ze betrokken bij de lancering van tumorcellen 

uit de primaire tumor? Holstege: “We verwachten 

dat deze ‘onbekende’ genen nieuwe kennis 

opleveren over het hele proces van de tumorbiologie. 

Die fundamentele kennis geeft ons weer 

meer aanknopingspunten voor de ontwikkeling 

van nieuwe kankertherapieën.” 

>> Biobanken & Vriezerparken 

>> 

Bij het zoeken naar eigenschappen die iets zeggen over de tumorprognose 

keek Holstege naar het geslacht van de patiënt, de leeftijd en nog 

allerlei andere factoren. Holstege: “We vonden nergens een verband, 

met uitzondering van één factor. De nauwkeurigheid van de test werd 

slechter naarmate een tumor langer in de diepvries had gelegen. 

Kortom: hoe verser de tumor, hoe beter de test. En hoe ouder de 

tumor, hoe slechter de test.” 

Het lijkt een simpel punt, maar deze constatering kan enorme gevolgen 

hebben. Op dit moment wordt op veel plaatsen gewerkt aan de 

inrichting en verfijning van vriezerparken en biobanken waarin menselijk 

weefsel wordt opgeslagen voor toekomstig genetisch onderzoek. 

Onlangs zijn officiële, internationale richtlijnen gepresenteerd, die 

ervoor moeten zorgen dat de kwaliteit van de opslag voldoende is 

gewaarborgd. 

“Voor zover we kunnen nagaan is het weefsel dat wij hebben gebruikt 

precies volgens die voorwaarden opgeslagen”, zegt Holstege, “namelijk 

bij min tachtig graden. Toch zien we dat de nauwkeurigheid van 

de microarray-test met het verstrijken van de tijd slechter wordt, waarschijnlijk 

door de afbraak van mRNA. Misschien is het specifiek voor de 

hoofdhalstumoren, maar dat lijkt erg onwaarschijnlijk. Gaat het inderdaad 

om een algemeen verschijnsel, dan moeten de richtlijnen voor 

weefselopslag opnieuw worden bekeken om te voorkomen dat opgeslagen 

materiaal langzaam onbruikbaar wordt.” 

Naast dat fundamentele onderzoek moet ook de 

genetische vingerafdruk verder ontwikkeld worden. 

Op dit moment wordt in een samenwerkingsverband 

met diverse ziekenhuizen de eerste 

test bij patiënten opgezet. Werkt de vingerafdruk, 

dan moet de gentest de markt op. 

In welke vorm is nog niet duidelijk. Holstege: 

“We kunnen de test als UMC Utrecht zelf maken 

en aanbieden. Maar het is ook mogelijk dat 

we daarvoor nieuw bedrijfje oprichten of de test 

onderbrengen bij een bestaand bedrijf. Die keuze 

moeten we nog maken.” 

Diagnose verbetert behandeling 

De genetische vingerafdruk is gebaseerd op een deel van de hoofdhalstumoren, 

namelijk de plaveiselceltumoren die ontstaan in de mond en 

de overgang naar de keel. Op de ranglijst van meest voorkomende 

tumoren nemen hoofd- en halstumoren de vijfde plaats in. In 

Nederland gaat het om 2500 nieuwe patiënten per jaar. 

Als de genetische vingerafdruk in de praktijk blijkt te werken, leidt 

dat tot een betere behandeling van de patiënt. Hoe die resultaten er 

precies uitzien, kan alleen een groter patiëntenonderzoek duidelijk 

maken. Dat onderzoek, waaraan verschillende ziekenhuizen zullen 

meewerken, staat al op stapel. 

Toch kan er een tip van de sluier worden opgelicht. Holstege en 

Slootweg deden een klein vooronderzoek, uitgevoerd op ruim twintig 

tumoren die al eerder waren verwijderd en opgeslagen. De ‘oude’ 

diagnose leidde in 23 procent van de gevallen tot de juiste behandeling. 

Met de nieuwe test viel dat percentage aanzienlijk hoger uit, 

maar liefst 86 procent zou dan adequaat zijn behandeld. “Deze cijfers 

voorspellen een sterke verbetering van de diagnose en de behandeling”, 

zegt Holstege. “Maar ons onderzoek was te klein om er zwaarwegende 

conclusies aan te verbinden. Voor ons tellen vooral de uitkomsten 

van het naderende grote patiëntenonderzoek.” 

l nr 1 februari 2005 l 14 www.umcutrecht.nl/scan

In de overgang 

Survival of the fittest is een biologisch concept, 

dat natuurlijk ook op andere gebieden is los te 

laten. Bijvoorbeeld op organisaties. Organisaties 

die het beste zijn aangepast aan de eisen en vragen 

uit de omgeving hebben de meeste overlevingskansen. 

Ook ziekenhuizen zijn organisaties. 

Hoe ziet het fittest ziekenhuis eruit? 

Een eis die nadrukkelijk aan ziekenhuizen wordt 

gesteld is die van de kosteneffectiviteit: meer 

produceren tegen lagere kosten. Dat principe is 

in het bedrijfsleven al langer gangbaar. Daar 

wordt het rendement vaak opgekrikt door de 

bedrijfsprocessen steeds verder uiteen te rafelen 

in kleine onderdelen die vrijwel automatisch, 

liefst nog geautomatiseerd, zijn uit te voeren. 

De principes van dit scientific management zijn 

al vroeg tot in detail uitgedokterd en beschreven 

door Frederick Taylor. Opsplitsen van taken 

in deeltaken en handelingen in deelhandelingen 

behoort tot de hoekstenen van het Taylorisme. 

Destijds beschreef Taylor onder andere hoe het 

laden en lossen van stukgoederen in treinen 

door handarbeiders zo effectief mogelijk kon 

worden georganiseerd. Nog altijd fascinerende 

lectuur. Maar ook moderne arbeidsprocessen 

lenen zich voor een Tayloristische aanpak. 

Neem de snackbarsector. In een doorsnee friettent 

beheerst iedere werknemer het verkopen, 

afbakken, inpakken en wat er verder nog alle- 

maal moet gebeuren. Die werkzaamheden zijn 

bij McDonald’s en andere hamburgerketens in 

kleine, afzonderlijke stukken gehakt. Zij hebben 

de allround ‘frietboer’ opgesplitst in een verkoop-, 

afbak- of inpakspecialist, die allemaal hun 

eigen, afgepaste handelingen uitvoeren binnen 

vastgestelde tijden. De lopende band van de 

autofabrieken is in flexibele vorm de snackbar 

binnengerold. 

Het succesverhaal van de hamburgerketens heeft 

wereldwijd tot een McDonaldisering in vrijwel 

alle bedrijfstakken geleid. Kennelijk draagt 

McDonaldisering sterk bij tot survival of the fittest 

van een organisatie. Het is een organisatiekenmerk 

geworden, dat zichzelf lijkt te vermeerderen. 

De Franse filosoof Michel Foucault heeft eens 

gezegd dat we niet moeten vragen of iets waar 

is. De vraag moet eerder zijn of iets gedácht kan 

worden. Hoe zou, bij wijze van zo’n gedachteexperiment, 

een McDonaldisering van de ziekenhuizen 

eruitzien? Een ziekenhuis is geen bedrijf, 

vindt de een. Dus is de patiënt geen klant en 

kan een ziekenhuis ook niet geMcDonaldiseerd 

worden. Wel waar, vindt een ander. Een ziekenhuis 

moet gewoon zorgproducten verkopen met 

de hoogst mogelijke kwaliteit tegen de laagst 

mogelijke kosten. Zes ziekenhuizen hebben in 

februari de minister nog gevraagd om haast te 

maken met de vereiste marktwerking. 

Slaat de McDonaldisering inderdaad toe in de 

zorgsector? Moeten we zoiets als de invoering 

van de diagnose-behandel-combinatie (DBC) 

vooral in dat licht bezien? Nog zo’n interessant 

verschijnsel: de snelle opkomst van nieuwe ziekenhuisfuncties. 

Naast de allround artsen en verpleegkundigen 

duiken banen met nieuwe 

namen op. Wordt het takenpakket van de arts 

gefileerd en zijn physician-assistants, nurse-practitioners 

en andere ‘nieuwbanen’ het gevolg van 

deze afscheidingsbeweging? 

In de recente discussie over het chronisch vermoeidheidssyndroom 

dook in de media het verhaal 

op dat er tegenwoordig nauwelijks meer 

banen zijn ‘in de luwte’. Al wat ‘overbodig’ is, 

wordt uit het primaire zorgproces weggesneden. 

Verpleegkundigen die te weinig tijd hebben 

voor de patiënt? Probeer dat op te vullen met 

vrijwilligers. En de lach die vanwege de 

Taylorisering geen tijd meer heeft om in de 

patiëntenkamers en wandelgangen te klinken? 

Dat gat in de markt is onmiddellijk opgevuld 

door de Cliniclowns, die nu regelmatig de lach 

mogen loslaten. 

Hoe gaat het fittest ziekenhuis eruitzien? 

Pieter Lomans 

Reageren? E-mail: scan@umcutrecht.nl of UMC Utrecht • Redactie scan / D 01.343 • Postbus 88550 • 3508 GA Utrecht l nr 1 februari 2005 l 15 

commentaar opinie terzijde

tekst > Joost van der Gevel 


Magnesium vermindert de hersenschade na een subarachnoïdale bloeding aanzienlijk. 

Neuroloog-in-opleiding Walter van den Bergh verwacht dat het spotgoedkope mineraal 

in de nabije toekomst deel gaat uitmaken van de standaardbehandeling. 

Een beroerte kan verschillende oorzaken hebben. 

Meestal gaat het om een herseninfarct of 

een hersenbloeding. Bij een infarct sluit een 

bloedprop een hersenvat af, bij een bloeding 

knapt door te hoge bloeddruk een van de haarvaten. 

Zeldzamer is een subarachnoïdale bloeding, 

waarbij een aneurysma – een paddestoelvormige 

uitstulping – op een van de grote hersenvaten 

scheurt en er bloed tussen het hersenvlies 

en de hersenen stroomt. In ongeveer vijf 

procent van de beroertes gaat het om zo’n subarachnoïdale 

bloeding. Vooral relatief jonge 

mensen worden erdoor getroffen. De gemiddelde 

leeftijd is 55 jaar. 

De prognose van patiënten met een subarachnoïdale 

bloeding is erg slecht. Bijna de helft overlijdt 

binnen drie maanden na de bloeding en van 

de overlevenden houdt de helft invaliderende 

restverschijnselen, waardoor zij niet meer voor 

zichzelf kunnen zorgen. Neurologen staan bij 

deze bloedingen tot nu toe praktisch met lege 

handen. Magnesium lijkt een waardevolle aanvulling 

van de standaardbehandeling, ontdekte 

neuroloog-in-opleiding Walter van den Bergh. 

Bloedeloos 

Na een subarachnoïdale bloeding moet zo snel 

mogelijk met een operatie het gevaar van een 

nieuwe bloeding worden bezworen. Het aneurysma 

wordt afgesloten met een clip of via een 

katheter gevuld met platina draadjes. Bovendien 

kan na de bloeding ischemische schade optreden, 

schade door bloedeloosheid. Voor 

mensen die de eerste uren na de bloeding 

hebben overleefd is deze secundaire schade de 

grootste bedreiging. Ischemische schade ontstaat 

door vaatspasmen – krampen waardoor de 

bloedvaten zich vernauwen – en door de ontstekingsreactie 

die het bloed tussen de hersenen en 

het hersenvlies opruimt. 

Van den Bergh: “Je weet dat deze mensen vier 

dagen na de bloeding een grote kans hebben op 

ischemische schade. Je hebt dus tijd om maatregelen 

te nemen.” Nu krijgen patiënten vocht via 

een infuus tegen uitdroging, omdat de bloedva- 

ten misschien minder snel verkrampen als ze 

goed gevuld zijn. En ze krijgen nimodipine, een 

medicijn dat de calciuminstroom in de hersencellen 

remt. Desondanks krijgt dertig procent van 

hen ischemische schade. Behandeling met magnesium 

verlaagt die kans aanmerkelijk. Dat blijkt 

uit onderzoek onder 283 patiënten uit UMC 

Utrecht, AMC, VUMC en Erasmus MC. Het risico 

op ischemie verminderde met 34 procent en de 

kans op een slechte uitkomst na drie maanden 

– dood of verzorging in een verpleeghuis – 

verminderde met 23 procent. Van den Bergh: 

“Achttien patiënten herstelden zelfs volledig. 

Zij kwamen er perfect uit, helemaal zonder 

klachten. Dat zijn er drie keer zoveel als in de 

controlegroep die geen magnesium kreeg.” 

Zwangerschapsvergiftiging 

Gynaecologen schrijven magnesium al sinds de 

jaren dertig van de vorige eeuw voor bij zwangerschapsvergiftiging. 

Ook dan treedt een soort 

ischemische reactie op, waarbij epileptische aanvallen 

en ook vaatspasmen voorkomen. In 1995 

verschenen in The New England Journal of 

Medicine en The Lancet publicaties waaruit 

bleek dat magnesium bij zwangerschapsvergiftiging 

beter werkt dan een anti-epilepticum of 

valiumachtige middelen. Van den Bergh: “De 

vraag of magnesium dan ook tegen de vaatkrampen 

bij een subarachnoïdale bloeding zou 

>> 

Kurk dicht lekkende 

Patiënten met een subarachnoïdale bloeding 

hebben ook afwijkingen op het elektrocardiogram 

(ECG). Dat fenomeen is al zo’n twintig jaar 

bekend. Walter van den Bergh toonde aan dat 

ook deze afwijkingen worden veroorzaakt door 

een dip in de magnesiumspiegel en publiceerde 

dit in maart 2004 in Stroke. “Een afwijkend ECG 

door een laag magnesium is niets nieuws, maar 

wel dat dit ook het ECG van patiënten met een 

helpen, gonsde eind jaren negentig door neurologisch 

Nederland. Ik ben daar een antwoord op 

gaan zoeken.” 

“De eerste aanwijzing voor de rol van magnesium 

bij ischemie, vond ik in de bloedspiegels”, 

vervolgt hij. “De hoeveelheid magnesium blijkt 

te dalen in het bloed na een bloeding en bij het 

begin van ischemie. Die daling is voorspellend 

voor het verloop.” Waarschijnlijk trekt het magnesium 

bij een ischemische reactie vanuit het 

bloed naar de cellen. Tijdig het magnesium aanvullen, 

kan de gevolgen misschien beperken. 

Ontkurken 

Bij een ischemische reactie gaan cellen dood 

door een tekort aan zuurstof en energie. 

Normaal houdt een cel de membraan op een 

bepaalde spanning, maar dat kost energie. 

Zodra het bloed geen energie meer aanvoert, 

depolariseert de celmembraan en stroomt er calcium 

de cel in. Magnesium gaat dit proces tegen. 

Van den Bergh: “Een van de belangrijkste calciumkanalen 

is de NMDA-receptor. Magnesium zit 

als een kurk in de fles van dat kanaal, waardoor 

het calcium er niet in kan. Zodra de membraan 

depolariseert, ontkurkt het magnesium deze 

kanaaltjes en kan het calcium vrijuit de cel binnenstromen.” 

Bij ratten onderzocht Van den Bergh de werking 

van magnesium op depolarisaties. Door via klei- 

Magnesium verklaart afwijkingen op ECG 

hersenbloeding verklaart. In het hart zie je een 

continu wisselen van depolarisatie en repolarisatie. 

Zo klopt het hart. Ook in die spanningsverschillen 

speelt magnesium een beslissende rol. 

Wordt de hoeveelheid te laag, dan raakt het 

ritme verstoord. Bij patiënten met een subarachnoïdale 

bloeding is die verstoring gekoppeld 

aan de te lage magnesiumspiegel. Geen enkel 

artikel van mij was zo snel geaccepteerd als dit.” 


cellen 

Magnesium beperkt schade na hersenbloeding 

ne gaatjes in de schedel wat kalium op de hersenen 

te druppelen, verliezen de cellen daar kortdurend 

hun spanning. De depolarisatie bleek 

inderdaad te voorkomen door de ratten vooraf 

een infuus met magnesium te geven. 

Kleiner infarct 

Van den Bergh probeerde magnesium vervolgens 

uit in een proefdiermodel voor een subarachnoïdale 

bloeding. Onder narcose werd bij ratten 

met een draadje via een bloedvat in de hals een 

bloeding gemaakt. Opnieuw bepaalde Van den 

Bergh met elektrodes de spanning. “Het duurde 

heel lang voor de spanning zich weer herstelde”, 

vertelt hij. “Maar bij de met magnesium behandelde 

ratten was de depolarisatie minder langdurig. 

Onder de MRI (Magnetische Resonantie 

Imaging) was bovendien het volume van het 

beginnende infarct ruim zestig procent kleiner. 

Je kunt deze resultaten niet helemaal vertalen 

naar mensen, want de ratten waren van tevoren 

met magnesium behandeld. Ik heb bovendien 

alleen gekeken naar de acute fase van de bloeding. 

Maar daardoor zie je wel dat de stof 

werkt.” 

Over de effecten van magnesium op de iets langere 

termijn is weinig bekend. Bij zwangerschapsvergiftiging 

en hartafwijkingen krijgen 

patiënten slechts één of twee dagen magnesium 

toegediend. Van den Bergh: “Wij willen het langer 

geven, daarom hebben we eerst bij een kleine 

groep patiënten met een subarachnoïdale 

bloeding de optimale dosis bepaald. We wilden 

iets boven de normale spiegel uitkomen, zonder 

bijwerkingen te krijgen.” 

Spotgoedkoop 

Magnesium lijkt dus de kans op ischemie te verkleinen. 

Er blijven meer patiënten in leven, en ze 

ondervinden minder blijvende gevolgen. Om 

definitief te bewijzen dat magnesium iets toevoegt 

aan de standaardtherapie is Van den 

Bergh inmiddels een fase 3-onderzoek begonnen 

onder 1200 patiënten. Vanwege dat grote aantal 

heeft de afdeling Neurologie een aantal centra 


in Europa en de VS benaderd om mee te werken “Met nimodipine zijn we voorzichtig want we 

aan dit onderzoek. 

willen geen bijwerkingen”, verklaart Van den 

Het effect van magnesium is naar verwachting Bergh. “Met magnesium nemen we waarschijnlijk 

veel groter dan dat van de standaardbehande- wat extra hoofdpijn voor lief als dat blijvende 

ling met nimodipine, dat de slechte uitkomst schade kan voorkomen.” 

overigens al met dertig procent vermindert. Van Van den Bergh promoveerde half november op 

den Bergh: “Nimodipine werkt op één type calci- zijn onderzoek en publiceert zijn klinische resulumkanaal 

en magnesium op álle typen calciumkanalen. 

Als eenmaal definitief is 

taten dit voorjaar in Stroke. Het is uitzonderlijk 

bewezen dat magnesium werkt, dan 

kun je nimodipine misschien zelfs ver- 

>> Daling van magnesium voorspelt verloop 

vangen. Magnesium is spotgoedkoop, overal dat een promovendus begint met een idee en 

voorhanden, en in de geneeskunde is algemeen eindigt met een bijna pasklare therapie die al in 

bekend dat het geen bijwerkingen heeft. Als het een grote groep patiënten is onderzocht. “Ik heb 

echt werkt: geven dus!” 

Vrucht 

Patiënten zouden magnesium ook al veel sneller 

kunnen krijgen, in de ambulance bijvoorbeeld. 

een idee onderzocht van de kiem tot de vrucht”, 

zegt hij. “En ik heb het geluk, dat het werkt.” 


tekst > Pieter Lomans 

foto > Chris Timmers Een 

Kinderen met serinetekort – een ernstige, erfelijke stofwisselingsziekte – worden ernstig gehandicapt geboren. 

Kinderarts Tom de Koning wist de geboorte van een ernstig gehandicapt kind te voorkomen, door de zwangere moeder 

hoge doseringen serine voor te schrijven. Het is de eerste prenatale behandeling voor deze zeldzame aandoening. 

Ze heeft twee oudere broers die lichamelijk en 

geestelijk zwaar gehandicapt zijn. Hun aandoening 

wordt veroorzaakt door een blokkade in de 

stofwisseling. Normaal gesproken zet het menselijk 

lichaam koolhydraten in drie stappen om in 

serine, een belangrijk aminozuur. De broers kunnen 

die stap in de stofwisseling niet uitvoeren, 

vanwege een genetische afwijking. Die afwijking 

legt het enzym lam dat verantwoordelijk is voor 

de eerste fabricagestap. Zonder die eerste stap 

géén serineproductie. 

Gebrek aan serine 

“De gevolgen zijn ingrijpend”, zegt kinderarts 

Tom de Koning, die gespecialiseerd is in stofwisselingsziekten. 

“Kinderen die worden geboren 

met een serinedeficiëntie, met een tekort aan 

serine, hebben een heel klein, slecht ontwikkeld 

hoofd. Ze zijn psychisch en lichamelijk ernstig 

gehandicapt en hebben een vorm van epilepsie 

die erg moeilijk onder controle is te krijgen met 

de bestaande medicijnen.” 

De behandeling van deze zeldzame aandoening 

ligt voor de hand: toediening van serine. “Dat 

hebben we gedaan bij de broers, bij hele jonge 

kinderen en onlangs ook bij een pasgeboren 

jongetje”, zegt De Koning. “Met die behandeling 

krijgen we de epilepsie onder controle, 

maar daar blijft het bij. Behandeling na de 

geboorte is kennelijk te laat om nog iets aan de 

ernstige handicaps te kunnen doen.” 

Groeispurt 

Zes jaar geleden raakte de moeder van beide 

broers opnieuw zwanger, ditmaal van een meisje. 

Zou zij dezelfde problemen krijgen als haar 

broers? De kans daarop was vijfentwintig procent. 

Serinedeficiëntie is namelijk een recessieve 

aandoening. Kinderen worden dan alleen maar 

ziek als ze zowel van vader als moeder een 


aminozuur verschil 

Kleine stoornis met grote gevolgen 

defect gen erven. “En dat was precies het 

geval”, zegt De Koning “De ouders wilden geen 

abortus. Goede begeleiding is dan het enige wat 

je kunt doen. We hebben toen trouwens al overwogen 

om serine aan de moeder te geven, maar 

durfden dat aan het begin van de zwangerschap 

nog niet aan vanwege mogelijke nadelige effecten 

op de hersenontwikkeling.” 

Regelmatig werd een echoscopie gemaakt. Daaruit 

bleek dat de ontwikkeling van de hersenomvang 

vanaf de twintigste week van de zwangerschap 

sterk achterbleef bij de normale groeicurve. Na 

uitvoerig overleg werd nu de eerder overwogen 

therapie toegepast: toediening van serine. 

“Vanaf week zevenentwintig kreeg de moeder 

driemaal daags vijf gram serine”, zegt De Koning, 

“in de hoop dat een deel ervan via de placenta 

de foetus zou bereiken. Dat lukte, want na het 

serinedieet begonnen de foetale hersenen aan 

een stevige groeispurt. Daarna werd de normale 

groeicurve tot aan de geboorte heel mooi volgehouden.” 

Verbluffend resultaat 

Het meisje werd geboren met een normale schedelomvang. 

Psychische en lichamelijke handicaps 

>> We hebben vier jaar gewacht om te kijken of het echt waar was wat we zagen 

konden niet worden vastgesteld en de epilepsie 

bleef achterwege. Na de geboorte werd de serine- 

behandeling voortgezet. Deze behandeling 

moet ze haar verdere leven blijven volgen. “Het 

resultaat was zo verbluffend”, zegt De Koning, 

“dat we vier jaar hebben gewacht om te zien 

of het écht waar was wat we zagen. Maar het 

meisje is nog steeds gezond, volgt normaal 

onderwijs, doet wat ieder meisje van haar leeftijd 

doet.” 

De Koning en zijn collega’s publiceerden hun 

bevindingen onlangs in The Lancet. In een begeleidend 

commentaar spreken de Britse kinderartsen 

Rodney Pollitt en Mark Sharrard niet alleen 

over een opmerkelijke, succesvolle ‘biochemische 

behandeling’ van een ongeboren baby met een 

erfelijke afwijking. Ze wijzen ook op het belang 

van dergelijke ‘unieke experimenten van de 

natuur’. In dit tijdperk van evidence based medicine 

blijven studies bij een enkele patiënt van 

grote wetenschappelijke betekenis. 

Serinedeficiëntie verbindt in dit geval in één 

klap ernstige ziekteverschijnselen aan een duidelijke 

stoornis in de stofwisseling. Dat vormt een 

vruchtbare bodem voor verder onderzoek. 

Welke rol speelt serine – of liever het gebrek 

eraan – bij het ontstaan van epilepsie? Serine 

levert kennelijk ook een onmisbare bijdrage aan 

de foetale hersenontwikkeling, maar op welke 

manier? 

Rechtsdraaiende neurotransmitter 

“Samen met het laboratorium Metabole Ziekten 

van Ruud Berger zijn we druk bezig om het netwerk 

van biochemische routes rond serine verder 

in kaart te brengen”, zegt De Koning. “Lange 

tijd werd aangenomen dat het menselijk lichaam 

uitsluitend linksdraaiende aminozuren maakt. 

Maar enkele jaren geleden werd ontdekt dat het 

lichaam naast linksdraaiend L-serine ook réchtsdraaiend 

D-serine produceert. In de hersenen 

functioneert dit D-serine als ‘prikkelende’ 

neurotransmitter die de signaaloverdracht 

tussen hersencellen aanjaagt. De 

link met epilepsie is dan snel gelegd.” 

Er is slechts één bewerking nodig om L-serine om 

te bouwen tot D-serine. Ook glycine – een andere 

neurotransmitter – kan via een enkele tussenstap 

uit L-serine gemaakt worden. De serinestofwisseling 

speelt dan ook een sleutelrol bij de 

neurotransmittersynthese. De Koning: “D-Serine 

wordt steeds vaker in verband gebracht met psychiatrische 

aandoeningen zoals schizofrenie en 

autisme. Tel daar het verband met epilepsie en 

stoornissen in de vroege hersenontwikkeling bij 

op en het zal duidelijk zijn dat ons onderzoek 

steeds interessanter begint te worden.” 


Een video-opname van de kinderen is te zien via www.umcutrecht.nl/scan 

>> 


Stofwisselingsprijs 

Tom de Koning, kinderarts Metabole Ziekten in het Wilhelmina 

Kinderziekenhuis (WKZ), ontving voor zijn onderzoek onlangs een 

NWO-AGIKO subsidie en de prestigieuze Horst Bickel Prijs. De 

Horst Bickel Prijs wordt toegekend aan onderzoekers die een nieuwe 

stofwisselingsziekte hebben ontdekt of een nieuwe behandeling 

hebben ontwikkeld. De Koning heeft de prijs gekregen voor 

zijn publicatie in The Lancet en zijn grensverleggende onderzoek 

naar serinedeficiëntie. 

De naamgever van de prijs, de Duitser Horst Bickel, is de animator 

van de hielprik, waarmee onder andere de stofwisselingsziekte 

fenylketonurie (PKU) wordt opgespoord. Mensen met PKU kunnen 

het aminozuur fenylalanine niet afbreken, waardoor het zich 

ophoopt in het lichaam en de hersenen na verloop van tijd ernstig 

beschadigd kunnen raken. Het devies van Bickel: gebruik voeding 

waar geen fenylalanine inzit, dan kan het zich ook niet opstapelen. 

De hielprik maakt het mogelijk dat devies meteen vanaf de 

geboorte op te volgen. 

De Koning gebruikt het prijzengeld van 25.000 euro om de rol van 

serine – en vooral van het rechtsdraaiende D-serine – bij het ontstaan 

van epilepsie verder te onderzoeken. Samen met AGIKO 

Sabine Fuchs heeft hij een gevoelige methode ontwikkeld om Dserine 

te bepalen. Inmiddels kan D-serine ook in lichaamsvloeistoffen 

worden gemeten en worden onder leiding van Leo Klomp de 

genen van de serinestofwisseling in kaart gebracht. 


Promoties 

Echo ziet ziekten perifere 

zenuwen 

Met hoge resolutie-echografie zijn kleine structuren 

zoals perifere zenuwen duidelijk af te 

beelden. De belangrijkste echografische bevinding 

bij patiënten met neuropathie, een aandoening 

van het perifere zenuwstelsel, is een 

verdikking van de zenuw. Roy Beekman onderzocht 

de waarde van echografie bij twee veel 

voorkomende vormen van neuropathie: 

zenuwbeknelling bij de pols (carpale tunnel 

syndroom) en de elleboog (ulnaropathie). 

Echografie blijkt een betrouwbaar diagnostisch 

hulpmiddel, als elektrisch zenuwen spieronderzoek 

onvoldoende zekerheid geeft. Hoge 

resolutie-echografie kan daarnaast informatie 

geven over de prognose. Bij ulnaropathie wijst 

een meer uitgesproken zenuwverdikking op 

een ongunstige prognose. Ook toonde 

Beekman bij patiënten met een zeldzame, ontstekingsachtige 

neuropathie aan, dat deze 

meer uitgebreid is dan tot nu werd aangenomen. 

Deze zogenoemde multifocale motorische 

neuropathie is bovendien te behandelen. 

Roy Beekman – Hoge resolutie echografie van 

het perifere zenuwstelsel 

Meisjes met tweelingbroertje 

agressiever 

Verschillen tussen mannen en vrouwen werden 

tot vijfentwintig jaar geleden voornamelijk 

toegeschreven aan de invloed van de omgeving, 

opvoeding en rolmodellen. Er zouden in 

principe geen ‘echte’ verschillen tussen mannen 

en vrouwen bestaan. 

Inmiddels weten we beter: er zijn wel degelijk 

typische mannelijke en vrouwelijke eigenschappen. 

Maar waar komen die vandaan? En wanneer 

ontstaan die verschillen? Zijn meisjes die 

in de baarmoeder aan hogere niveaus van het 

‘mannelijke’ geslachtshormoon testosteron 

worden blootgesteld, ook beter in typisch mannelijke 

taken? 

Celina Cohen-Bendahan zocht een antwoord 

op die vraag door meisjes uit twee groepen 

tweelingen op 10- en 13-jarige leeftijd te vergelijken 

op kennis, gedrag en fysieke kenmerken. 

Meisjes uit een meisje-jongen tweeling 

met meisjes uit een meisje-meisje tweeling. 

Een volledig overzicht van de promoties is te vinden 

op internet: www.uu.nl onder Nieuws en agenda. 

Hieruit bleek dat de ‘meisje-jongen-meisjes’ 

onder andere agressiever waren en een ‘mannelijker’ 

hersenspecialisatie hadden. Want bij 

hen werden functies specifieker door één hersenhelft 

vertegenwoordigd, die bij de ‘meisjemeisje-meisjes’ 

en vrouwen in het algemeen 

vaker over beide helften verspreid zijn. Bij veel 

testen was echter geen enkel verschil te zien. 

Dit kan het resultaat zijn van een te kleine 

onderzoeksgroep of van de gevoeligheid van 

de gebruikte onderzoeksmaten. Misschien ook 

was het niveau van blootstelling aan testosteron 

niet voldoende om de verschillen te 

veroorzaken die normaliter tussen de seksen 

worden gevonden. 

Celina Cohen-Bendahan – Biologische wortels 

van sekseverschillen: een longitudinaal tweelingenonderzoek 

Antikankermiddel dooft gehoor 

Cisplatine is een belangrijk geneesmiddel voor 

de behandeling van bijvoorbeeld eierstok- en 

teelbalkanker. Langdurige behandeling met 

het middel kan echter leiden tot een – meestal 

– permanent gehoorverlies. Cisplatine vormt in 

kankercellen verbindingen met het DNA. 

Uiteindelijk sterven de kankercellen hierdoor 

af. Marjolein van Ruijven toonde in cavia’s aan 

dat cisplatine-DNA-verbindingen ook in de cellen 

van het gehoororgaan worden gevormd. 

In de haarcellen die het geluidssignaal omzetten 

in zenuwimpulsen, zijn deze verbindingen 

als eerste te vinden. Na een langere behandeling 

ook in de stria vascularis, het weefsel dat 

de gehoorvloeistof produceert, en uiteindelijk 

ook in de zenuwcellen van het oor. 

Het onderzoek van Van Ruijven werpt nieuw 

licht op het mechanisme achter de celdood in 

de verschillende weefsels van het gehoororgaan. 

Met deze kennis kunnen de behandelingsmethoden 

worden verfijnd om de bijwerking 

van cisplatine op het gehoor tegen te 

gaan. 

Marjolein van Ruijven – De aangrijpingspunten 

van cisplatine in de cochlea 

GesCand 

> > > > > 

Chronische infecties van 

urineweg 

Onderzoekers van de Vrije Universiteit 

Brussel hebben aangetoond dat een bepaald 

stofje de binding van E. coli-bacteriën aan 

urinewegen heel effectief kan blokkeren. 

De publicatie in het vaktijdschrift Molecular 

Microbiology is interessant, omdat veel chronische 

urineweginfecties 

juist door dergelijke 

‘aangeplakte’ E. coli ontstaan. 

Meer informatie over het 

blokkeren van E. coli en 

het testen van een vaccin is te vinden in 

Antistoffen tegen grijpgrage vingers in Scan 

december 2001, www.umcutrecht.nl/scan 

> > > > > 

Pacemakers die sms-en 

Nog altijd wordt gediscussieerd over de vraag 

of mobieltjes in het ziekenhuis gebruikt 

mogen worden. Het verbod staat nog stevig 

overeind, maar cardiologen van het VU 

Medisch Centrum plaatsen 

tegenwoordig al 

pacemakers die smsberichten 

versturen. 

Meer over de houdbaarheidsdatum 

van het 

gsm-verbod in Mobieltje verplicht!, Scan 

december 2004, www.umcutrecht.nl/scan 

> > > > > 

Allergieloze kat en 

lichtgevend konijn 

Genetische modificatie van dieren voor sport 

of vermaak wordt verboden, maar minister 

Veerman denkt dat de ‘productie’ van een 

kat die bij mensen geen allergische reacties 

oproept misschien wél kan. 

Lees meer over genetische modificatie van 

dieren, van lichtgevende konijnen tot 

gloeiende zebravisjes, in Genetikunst in 

Scan april 2004, 



Kinderen met een open rug hebben 

steeds minder nierproblemen. 

Behandeling van de blaas en regel- 

matig katheteriseren maakt nier- 

transplantatie en dialyse overbodig. 

Bovendien worden patiënten 

continent, zo blijkt uit onderzoek van 

kinderuroloog Pieter Dik. 

Een op de duizend pasgeborenen heeft een open 

rug, in medische termen spina bifida. In de eerste 

drie weken van de ontwikkeling van het embryo 

gaat er iets mis, waardoor het kwetsbare ruggenmerg 

niet in het wervelkanaal zakt en wordt 

afgedekt met bot, maar open en bloot ligt bij 

de geboorte. Tot ver in de jaren tachtig kampten 

veel van deze kinderen nog met ernstige nierproblemen. 

Een op de vier stierf aan niervergiftiging, 

anderen moesten gedialyseerd worden 

of kregen op latere leeftijd een niertransplantatie. 

Eind jaren tachtig richtte het Kinderniercentrum 

in Utrecht, waarin kindernefrologen en -urologen 

nauw samenwerken, zich op verbetering 

van de blaasfunctie van deze patiënten en ze 

ontwikkelden hiervoor een nieuwe aanpak. 

Kinderuroloog Pieter Dik volgde 13 jaar lang 144 

opgroeiende spina bifidapatiënten met blaasproblemen 

die op deze manier in het Wilhelmina 

Kinderziekenhuis (WKZ) werden behandeld, een 

onderzoek waarop hij onlangs promoveerde. 

Geen van deze kinderen hoeft nog te worden 

gedialyseerd of een niertransplantatie te ondergaan. 

“Waarschijnlijk kunnen zij hun hele leven 

met hun nieren doen”, zegt Dik. “Bovendien is 

92 procent niet langer incontinent.” 

Voetbal 

Door een spastische bekkenbodem wordt bij 

ongeveer de helft van de kinderen met spina 

bifida de urine niet goed afgevoerd. De urine 


Spina bifida 

Lage blaasdruk druk spaart nieren tekst nieren 

hoopt zich op in de blaas en kan terugvloeien 

naar de nieren. Hoge druk in de blaas en urineweginfecties 

kunnen zo de nieren blijvend 

beschadigen. “De blaaswand wordt na verloop 

van tijd zo stug en dik als een leren voetbal”, 

zegt Dik. “De kinderen krijgen daarom blaasverslappende 

medicijnen en katheteriseren zich vijf 

keer per dag via de plasbuis of een klein buisje 

door de buik. Soms vergroten we de blaas ook 

operatief, om door vergroting van het urinereservoir 

de druk te verlagen. Meestal lukt dat 

door de stugge buitenwand van de blaas af te 

pellen, zodat de soepele binnenwand in de buikholte 

kan uitpuilen. En als de blaashals lekt, versterken 

we die met een stukje buikwand. Zo krijgen 

we de kinderen in dezelfde operatie ook 

continent.” 

Leidingwater 

Nu het lukt kinderen met spina bifida langer te 

laten leven, komt er ook meer aandacht voor 

> Joost van der Gevel 


hun kwaliteit van leven. Incontinentie is daarop 

van grote invloed. Veel kinderen met spina bifida 

hebben last van verstopping en zijn behalve 

urine-incontinent ook incontinent voor ontlasting. 

Ook daarvoor ontwikkelde het Utrechtse 

spina-bifidateam een oplossing. Door drie keer 

per week gewoon leidingwater in de endeldarm 

>> Waarschijnlijk kunnen zij hun 

hele leven met hun nieren doen 

te laten lopen en zo de ontlasting weg te spoelen, 

kunnen de kinderen de tussenliggende 

dagen hun ontlasting ophouden. Dik: “Urine is 

agressief en stinkt, ontlasting ook. Incontinentie 

is niet alleen een sociaal probleem, patiënten 

kunnen er ook doorligplekken van krijgen. Spina 

bifidapatiënten hebben al problemen genoeg, 

op deze manier kunnen we hun kwaliteit van 

leven toch aanmerkelijk verbeteren.” 


tekst > Marianne Heselmans 


Bij hyperactieve of teruggetrokken 

mensen zijn bepaalde groepen genen 

actiever dan andere. Maar welke? 

Kruisingen tussen teruggetrokken en 

ondernemende muizenstammen, in 

combinatie met nauwkeurige gedrags- 

studies, werpen misschien meer licht 

op de genetische basis van gedrags- 

stoornissen bij de mens. 

Een laboratoriummuis loopt niet naar de eetplek 

wanneer hij in een nieuwe kooi wordt gezet. Is 

deze muis angstiger dan zijn etende buurmannen? 

Dat kan, maar er kunnen ook andere oorzaken 

zijn. Misschien heeft deze muis minder 

honger of is hij gewoon minder actief. Die verschillende 

gedragseigenschappen – angst, activiteit 

en hongergevoel – kunnen bepaald worden 

door verschillende groepen genen. 

Martien Kas, gedragsbioloog bij het Rudolf 

Magnus Instituut voor Neurowetenschappen, wil 

graag weten welke groepen genen, eiwitten en 

metabole stoffen allemaal betrokken zijn bij 

deze gedragseigenschappen. Hij is vooral geïnteresseerd 

in angst. Angst is immers een gedragscomponent 

die kenmerkend is voor allerlei psychiatrische 

aandoeningen, waaronder ADHD, 

eetstoornissen en depressie. Ook wil Kas graag 

weten hoe hyperactief gedrag genetisch en biochemisch 

wordt beïnvloedt. Hyperactief gedrag 

zie je bij meerdere psychiatrische aandoeningen. 

Voor een deel zijn het dezelfde aandoeningen 

waarbij angstaanvallen een rol spelen. “Maar 

een voorwaarde voor het vinden van die 

genen”, legt Kas uit, “is dat je complex gedrag 

uiteenrafelt in afzonderlijke componenten. Zo 

rafel ik het gedrag ‘niet willen eten’ uiteen in 

verlaagde bewegingsbehoefte, angst en hongersignalering. 

Dit zijn gedragscomponenten die je 

ook ziet bij psychiatrische aandoeningen.” 

Gedrag uiteenrafelen in genen 


Muurbloempjes 

Kas maakt voor zijn gedragsonderzoek gebruik 

van 21 bijzondere muizenstammen van een 

Amerikaanse onderzoeksgroep van de universiteit 

van Cleveland. Deze 21 stammen zijn de 

nakomelingen van twee muizenstammen, die 

onder andere extreem verschillen in gedrag. 

Wanneer muizen van de ene ouderstam in een 

nieuwe kooi worden gezet, gaan ze meteen 

door de kooi lopen. Worden muizen van de 

andere ouderstam in een vreemde kooi gezet, 

dan blijven ze nog lang na de verhuizing tegen 

de wand plakken. De kruisingen tussen deze 

extremen leveren tussenvormen in gedrag op, 

bijvoorbeeld muurbloempjes die zich zo nu en 

dan toch losmaken. Het interessante is, dat deze 

nakomelingen genetisch zeer goed gedefinieerd 

zijn. Ze hebben allemaal 20 eigen chromosomen 

en 1 chromosoom van de andere stam. Met 21 

tussenvormen heeft elke dochterstam één ander 

‘vreemd’ chromosoom en daarmee dus ook de 

genen die op dat ene vreemde chromosoom liggen. 

Video-volgsysteem 

Met deze 21 zogeheten ‘chromosoomsubstitutie 

stammen’, is systematisch te achterhalen op welk 

chromosoom de genen liggen die een gedragseigenschap 

beïnvloeden. “We testen nu het 

gedrag van deze 21 stammen”, vertelt Kas. Dit 

gebeurt zo precies mogelijk. Een muis die de 

eerste twee uur aan de kant blijft, kan angstig 

zijn – wat zich uit in zogeheten ‘vermijdingsgedrag’ 

– maar hij kan ook gewoon weinig behoefte 

hebben aan beweging. Om deze eigenschappen 

uit elkaar te trekken, definieert Kas vermijdingsgedrag 

als de mate waarin muizen kiezen 

voor beschutte eetplekken in plaats van open 

eetplekken. De open en beschutte eetplekken 

zijn even ver van de kant en van de slaapplek 

geplaatst, zodat gemakzucht geen rol kan spelen 

in de keuze. De muizen worden meerdere 

dagen in hun kooi gevolgd om te kijken of stammen 

misschien verschillen in de tijden waarop ze 

bepaald gedrag vertonen. 

Dit langdurig volgen van proefdieren gebeurt 

sinds een paar jaar met een ‘video-trackingsys- 

teem’, een video-volgsysteem. Door deze technologie 

te integreren in de thuiskooi, uitgevoerd 

door het Wageningse bedrijf Noldus en de 

onderzoeksgroep van Berry Spruijt van de 

Universiteit Utrecht, hoeft de onderzoeker niet 

meer uren bij de kooi te verblijven of met video- 

>> Bij vermijdingsgedrag zijn andere genen betrokken dan bij activiteit 


Extreem muizengedrag verklaart psychiatrische stoornissen 

opnamen het gedrag te registreren. Met één 

blik op een plaatje is te zien welke bewegingen 

een muis in een bepaalde tijd heeft gemaakt. Of 

de muis bijvoorbeeld actief is geweest, of vaker 

of minder vaak naar de eetplaats is gelopen. 

Genen lokaliseren 

Kas: “We hebben al gezien dat sommige chromosomen 

te maken hebben met vermijdingsgedrag 

en andere met het meer of minder 

actief zijn van een muis. Bij de regulatie van 

vermijdingsgedrag zijn dus andere groepen 

genen betrokken, dan bij de regulatie van 

activiteitsniveaus.” 

Inmiddels bestuderen de Utrechtse neurowetenschappers 

ook het gedrag van de nakomelingen 

van deze twee stammen. Bij kruisingen wisselen 

muizen DNA uit tussen dezelfde typen chromosomen. 

Sommige nakomelingen van stammen 

die beschutte eetplaatsen verkiezen, zullen het 

stukje chromosoom krijgen met de genen voor 

dit vermijdingsgedrag en andere nakomelingen 

niet. Die kiezen wellicht ook open eetplaatsen. 

Op die manier bepaal je met elke kruising steeds 

preciezer welk stukje chromosoom bij het vermijdingsgedrag 

hoort. Vervolgens kijk je welke 

genen daar liggen. Tegelijkertijd probeer je met 

zogeheten microarray-technieken de genetische 

cascades achter dit gedrag te achterhalen. 

“Wanneer bij de muis bekend is welke genen 

angstig of hyperactief gedrag beïnvloeden”, 

schetst Kas, “is na te gaan of diezelfde genen 

hetzelfde doen bij psychiatrische patiënten. 

Misschien liggen de oorzaken van verschillende 

psychiatrische stoornissen in dezelfde biologische 

processen.” 

Testikelkanker 

Het onderzoek maakt deel uit van het ABC- 

Neurogenomics-programma, een interfacultair 

onderzoeksprogramma van het UMC Utrecht en 

>> 

de faculteiten Diergeneeskunde en Farmacie van 

de Universiteit Utrecht. Kas benadrukt dat de uit 

Amerika overgekomen 21 muizenstammen niet 

alleen nuttig zijn om genen te vinden die zijn 

betrokken bij gedragskenmerken. De ouders van 

deze 21 nakomelingen verschillen ook in de 

gevoeligheid voor bepaalde ziekten, iets waar 

de Amerikaanse groep de muizen voor gebruikt. 

Met die aanpak hebben ze al gevonden welk 

chromosoom een rol speelt bij de ontwikkeling 

van testikelkanker. Kas: “Veel meer onderzoekers 

zouden deze muizenstammen kunnen 

gebruiken, omdat je er bijvoorbeeld ook efficiënt 

mee kunt zoeken naar de genetische basis 

van ziektebeelden.” 

Gebrekkige moederliefde 

kruipt in de genen 

Het zal niemand verbazen dat mensen die als 

baby zijn verwaarloosd angstiger gedrag vertonen 

dan mensen die zijn opgevoed door zorgzame 

moeders. Maar dat verzorging langdurig 

de genregulatie kan beïnvloeden, althans bij 

muizen, is toch wel opmerkelijk. Onlangs vonden 

Canadese onderzoekers genetische verschillen 

tussen volwassen muizen die een zorgzame 

moeder hadden gehad en muizen die waren 

verwaarloosd tijdens de eerste weken van hun 

leven (Nature Neuroscience 27 juni 2004). 

Het genetisch verschil zit in een klein stukje 

DNA, namelijk in de ‘promotor’ die in de hersenen 

het gen reguleert voor receptoren die glucocorticoïden 

binden. Bij de verwaarloosde muizen 

was deze promotor gemethyleerd (er waren 

methylgroepen aan gezet) en bij de verzorgde 

muizen niet. De methylering verlaagt in de hersenen 

het aantal glucocorticoïd-receptoren. Dat 

remt de genen die zijn betrokken bij stressvolle 

reacties, wat aanleiding geeft tot angstiger 

gedrag. Het onderzoek toont aan dat niet 

alleen genetische verschillen tussen stammen de 

genregulatie beïnvloeden, maar ook verschillen 

in verzorging. De Utrechtse wetenschappers 

houden hier rekening mee tijdens de fok en de 

gedragsstudies. 


Promovendi leveren bij hun proefschriften 

vaak een aantal stellingen. Orthopeed-in- 

opleiding Marieke Ostendorf licht een van 

haar stellingen toe. 

S T E L L I N G 

Proefkonijn met 

kunstheup 

tekst > Joost van der Gevel , foto > Chris Timmers 

Het gebrek aan regelgeving voor de introductie van nieuwe 

heupprotheses is zorgwekkend en staat in schril contrast 

met de zorgvuldige introductie van nieuwe geneesmiddelen. 

“ 

Heupprotheses bestaan sinds halverwege de 

jaren zestig. De eerste prothese die echt goed werkte, 

de Charnley prothese uit 1962, wordt in aangepaste 

vorm nog steeds gebruikt en blijft een gouden 

standaard. Sindsdien zijn veel nieuwe ontwerpen, 

materialen en technieken – bijvoorbeeld met of zonder 

botcement – uitgeprobeerd en aangepast. Maar 

kleine veranderingen in het ontwerp kunnen grote 

veranderingen teweegbrengen in de langetermijnresultaten. 

Nieuwe protheses kunnen bijvoorbeeld 

eerder loslaten of sneller slijten. Het loslaten is het 

grootste probleem. De heup wordt daardoor niet 

direct instabiel, maar de patiënten krijgen pijn. En 

wacht je te lang, dan lost er steeds meer bot op en 

wordt vervangen steeds moeilijker. 

Door beperkte wetgeving is er ruimte om nieuwe 

protheses snel te implanteren. Maar of ze goed 

zijn, zie je eigenlijk pas na tien jaar. In de jaren 

zeventig bleek bijvoorbeeld dat de nieuwe 

‘Christiansen’ prothese na vier jaar al bij één op de 

vier patiënten loszat. En recent was er in de 

Verenigde Staten nog een probleem met een type 

prothese waarop resten machineolie uit het productieproces 

achterbleven, waardoor deze prothese 

snel losliet en duizenden mensen opnieuw geopereerd 

moesten worden. Dit soort mankementen 

kun je veel eerder op het spoor komen met een 

goed registratiesysteem. Je kunt registreren wie 

met welke prothese rondloopt en die patiënten volgen, 

waardoor je op grote schaal de verschillende 

protheses kan vergelijken. Maar zoiets hebben wij 

in Nederland nog steeds niet. We hebben wel een 

registratiesysteem, maar daar doet maar zestig procent 

van de ziekenhuizen aan mee en patiënten 

worden niet gevolgd. Als iemand in een ander ziekenhuis 

opnieuw wordt geopereerd en een nieuwe 

prothese krijgt, wordt dat niet opgepikt door het 

systeem. In Zweden is wel zo’n registratiesysteem, 

waardoor je de levensduur van de verschillende 

protheses daar precies kan volgen. 

Protheses zou je ook in verschillende fases moeten 

testen, net als geneesmiddelen. Eerst laboratoriumtesten 

met het materiaal. Is het toxisch? Mechanisch 

sterk genoeg? Hoe slijtvast is de plastic kom? Dan 

de biomechanische eigenschappen. Kloppen de 

hoeken? Komt de stand tussen kom en kop voldoende 

overeen met die van het heupgewricht? 

Krijg je bij belasting geen andere krachtsverhouding 

dan in de oorspronkelijke heup? Dit is allemaal 

préklinisch onderzoek. Dat wordt voor nieuwe 

protheses wel gedaan. Maar dat zou gevolgd moeten 

worden door klinisch onderzoek in een kleine 

groep mensen. Dan moet er een vergelijk worden 

gemaakt met een type prothese dat al wordt 

gebruikt. Die patiënten moet je een aantal jaren 

volgen met heel nauwkeurige meetmethodes, om 

te zien of de prothese niet een millimetertje verschuift 

in het bot. Als dat in de eerste vijf jaar niet 

of nauwelijks gebeurt, is dat een goed voorteken 

voor de langere termijn. De volgende stap is om de 

prothese in grotere groepen mensen te gebruiken 

en die nauwgezet te volgen. 

Zulk onderzoek is nu niet verplicht. Nu worden protheses 

en cementen na alleen préklinische testen al 

gebruikt. Met alle gevolgen van dien. Een botcement 

deed het bijvoorbeeld heel slecht, dat bleek 

al na een half jaar in een kleine groep van veertien 

mensen. Maar op dat moment waren er al duizenden 

mensen bij wie dat cement gebruikt was. Of 

het ook in Nederland gebruikt werd, weten wij niet 

en dat is ook niet gemakkelijk te achterhalen want 

we registreren dat niet. Die duizenden patiënten 

waren dus eigenlijk proefkonijn, want bij 

een bewezen goede techniek kan zoiets niet 

gebeuren. 

”

Scan 1, februari 2005 - UMC Utrecht

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?