Beoordelen van arbeidsrisico's bij het werken met ... - TNO
Beoordelen van arbeidsrisico's bij het werken met ... - TNO
Beoordelen van arbeidsrisico's bij het werken met ... - TNO
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Beoordelen</strong> <strong>van</strong> arbeidsrisico’s <strong>bij</strong><br />
<strong>het</strong> <strong>werken</strong> <strong>met</strong> nanodeeltjes<br />
Hoe doe je dat?
2<br />
Deze presentatie<br />
1. Arborisico’s door nanodeeltjes: wat zijn uw wettelijke<br />
verplichtingen als werkgever?<br />
• Wettelijke verplichtingen <strong>bij</strong> conventionele stoffen<br />
• Het SER advies<br />
• Het voorzorgsprincipe<br />
2. Hoe kunt u op dit moment een risicobeoordeling uitvoeren?<br />
• Lancering <strong>van</strong> Stoffenmanager Nano<br />
• Beoordeling <strong>van</strong> de gevaarseigenschappen<br />
• Beoordeling <strong>van</strong> de blootstelling<br />
• <strong>Beoordelen</strong> en beheersen <strong>van</strong> risico’s
3<br />
Waarom gevaarlijke stoffen wetgeving?<br />
• 1 op 3 bedrijven werkt <strong>met</strong> gevaarlijke stoffen<br />
• 1 op 4 werknemers regelmatig blootgesteld<br />
• Schatting: ruim 30.000 verschillende stoffen<br />
• Jaarlijkse ruim 1.800 werkgerelateerde doden door<br />
gevaarlijke stoffen<br />
• Jaarlijks 15.000 nieuwe gevallen <strong>van</strong> beroepsziekten<br />
door stoffen<br />
• Veiligheid Informatie Blad:<br />
• technisch, ingewikkeld, dik<br />
“EU-27: schatting 74.000 doden per jaar<br />
door blootstelling aan gevaarlijke stoffen”
4<br />
Wettelijke verplichtingen “gewone” stoffen<br />
• Uitvoeren Stoffen Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E)<br />
• Welke gevaarlijke stoffen worden er gebruikt?<br />
• Aard, mate en duur blootstelling beoordelen<br />
• Toetsen aan grenswaarden<br />
• Maatregelen nemen conform “arbeidshygienische strategie”<br />
• Naast stoffen-RI&E wettelijke verplichtingen om:<br />
• Werknemers voor te lichten<br />
• Registratie <strong>bij</strong> te houden voor zeer gevaarlijke stoffen<br />
• Opslag- en explosieveiligheid te beoordelen
5<br />
SER advies<br />
• SER advies: “Veilig omgaan <strong>met</strong> nanodeeltjes op de werkplek”<br />
(maart 2009; via SER.nl)<br />
• Focus: “hoe omgaan <strong>met</strong> onzekerheden risico’s synt<strong>het</strong>ische,<br />
slecht afbreekbare nanodeeltjes in de beroepsmatige omgeving?<br />
• Gezondheid werknemers centraal<br />
• Advies: pas voorzorgsprincipe toe
6<br />
Het voorzorgsprincipe<br />
• De bloostelling elimineren, of<br />
• De blootstelling zo veel mogelijk beperken<br />
• As Low As Reasonably Achievable (ALARA)<br />
• Tijdelijk <strong>van</strong> aard<br />
• In afwachting <strong>van</strong> REACH wetgeving<br />
• De commissie vraagt aan werkgever(s) voorzorgbeginsel toe te<br />
passen en te implementeren in de RI&E’s en daar<strong>bij</strong> horende<br />
plannen <strong>van</strong> aanpak<br />
• Deze presentatie gaat om <strong>het</strong> operationaliseren hier<strong>van</strong>!
7<br />
Stoffenmanager Nano: hulpmiddel
8<br />
Aan de slag <strong>met</strong> een casus<br />
• Toepassen <strong>van</strong> een coating <strong>met</strong> nano-TiO2…
9<br />
Wat is een gezondheidsrisico?<br />
Gevaar Blootstelling Gezondheidsrisico<br />
+ <br />
- Gifitigheid stoffen<br />
- Inademing<br />
- Huidcontact<br />
+ - Kans op effect<br />
- Oraal<br />
- Via de ogen
Stappenplan voor een risicobeoordeling<br />
Gevaar beoordelen<br />
1. Tox data nanovorm<br />
2. Tox data<br />
vergelijkbare stof<br />
3. Tijdelijke<br />
referentiewaarde<br />
Grenswaarde<br />
Karakterisatie<br />
Kwantitatieve risico beoordeling<br />
Niveau <strong>van</strong><br />
blootstelling<br />
Kwalitatieve risico beoordeling<br />
4. Gevaarsclassificatie<br />
Blootstelling beoordelen<br />
1. Zelf <strong>met</strong>en<br />
2. Bestaande<br />
meetdata<br />
3. Kwantitatief<br />
model<br />
4. Kwalitatief<br />
model
Gevaar beoordelen<br />
Gevaar beoordelen<br />
1. Tox data nanovorm<br />
2. Tox data<br />
vergelijkbare stof<br />
3. Tijdelijke<br />
referentiewaarde<br />
Grenswaarde<br />
Karakterisatie<br />
Kwantitatieve risico beoordeling<br />
Niveau <strong>van</strong><br />
blootstelling<br />
Kwalitatieve risico beoordeling<br />
4. Gevaarsclassificatie<br />
Blootstelling beoordelen<br />
1. Zelf <strong>met</strong>en<br />
2. Bestaande<br />
meetdata<br />
3. Kwantitatief<br />
model<br />
4. Kwalitatief<br />
model
12<br />
Toxiciteit <strong>van</strong> nanodeeltjes<br />
Gedrag <strong>van</strong> nanodeeltjes in <strong>het</strong> lichaam (“kinetiek”):<br />
• Opname vooral via de longen<br />
• Opname via intacte huid nog niet bewezen<br />
• Kleine deeltjes verspreiden zich makkelijker, dan grote nanodeeltjes<br />
• Lichaam scheidt nanodeeltjes moeilijk uit ophoping<br />
Toxiciteitsonderzoek staat in de kinderschoenen!<br />
• Maakt gebruik <strong>van</strong> ervaringen <strong>met</strong> (ultra-)fijnstof<br />
• Nanodeeltje kunnen dezelfde effecten uitoefenen:<br />
• Vorming potentieel schadelijke moleculen (“oxidatieve stress”)<br />
• Hart- en vaatziekten: trombose & aderverkalking<br />
• Dit verschilt <strong>van</strong> deeltje tot deeltje!
13<br />
Onderscheid nano vs niet-nano<br />
Grootte in de nano-range leidt tot andere eigenschappen:<br />
• Kleine deeltjes zijn reactiever<br />
• Kleine deeltjes komen op plaatsen waar<br />
grotere deeltjes niet kunnen komen<br />
Buzea et al., 2007; Rodumer, 2006
14<br />
Hiërarchie beoordelen gevaar<br />
1. Toxicologische data <strong>van</strong> <strong>het</strong> nanodeeltje<br />
2. Toxicologische data <strong>van</strong> een ‘vergelijkbare’ stof<br />
• Van <strong>het</strong> moedermateriaal, of<br />
• vergelijkbaar nanodeeltje<br />
3. Tijdelijke nano-referentiewaarden (RIVM.nl)<br />
4. Kwalitatieve gevaarsklassen<br />
• Stoffenmanager Nano (nano.stoffenmanager.nl), of<br />
• Handreiking Veilig werkwijzen (fnvbondgenoten.nl)
15<br />
Stap 0: Karakteriseren nanodeeltjes<br />
Informatie beperkt beschikbaar!<br />
• Deeltjesgrootte?<br />
• Deeltjesgrootteverdeling?<br />
• Vorm?<br />
= max 5%
16<br />
Stap 1: Toxicologische data nanodeeltje<br />
Voorbeeld uitwerking nano-TiO2<br />
• Nano TiO 2 is een <strong>van</strong> de meest onderzochte<br />
nanodeeltjes<br />
• Christensen et al (2010) heeft een review gedaan<br />
• Meest rele<strong>van</strong>te studie lijkt Bermudez (2004)<br />
• 13 Weken ratten blootstelgesteld aan nano-TiO2<br />
• Luchtweg reacties <strong>bij</strong> 2 mg/m 3 en 10 mg/m 3<br />
• Conform REACH wetgeving kun je een grenswaarde<br />
afleiden:<br />
• Derived No Effect Level = 17 µg/m 3
17<br />
Stap 1: Toxicologische data nanodeeltje<br />
Voor- en nadelen <strong>van</strong> deze aanpak<br />
+ Levert een realistische (benadering <strong>van</strong>) grenswaarde op<br />
+ Door de autoriteiten geaccepteerde aanpak voor afleiden<br />
grenswaarden<br />
- Lastig voor niet-experts<br />
- De karakterisatie <strong>van</strong> de nano-vorm is vaak lastig<br />
- De gebruikte eenheid ”mg/m 3 ” is niet per sé de rele<strong>van</strong>te<br />
gezondheidskundige maat voor effecten <strong>bij</strong> de mens
18<br />
Stap 2: Toxicologische data vergelijkbare stof<br />
• Twee manieren<br />
• Gebruik data moedermateriaal (= bulk TiO 2 ), of<br />
• Gebruik vergelijkbare nanovorm<br />
• Veel data over bulk TiO 2 beschikbaar<br />
• NIOSH adviseert grenswaarde <strong>van</strong> 1,5 mg/m 3<br />
• Voor- en nadelen zijn vergelijkbaar <strong>met</strong> stap 1<br />
• Wel is data nodig om vergelijkbaarheid te onderbouwen<br />
• Hoe vergelijkbaar is <strong>het</strong> moedermateriaal <strong>met</strong> de nanovorm?
19<br />
Stap 3. Tijdelijke nano-referentiewaarden<br />
• Alternatief voor gezondheidskundige grenswaarde<br />
• Pragmatische richtlijn om blootstelling te beperken<br />
• Geen garantie dat een blootstelling onder de referentiewaarde<br />
veilig is<br />
• In <strong>het</strong> RIVM rapport zijn 23 nanodeeltjes uitgewerkt<br />
Categorie Tijdelijke referentiewaarde<br />
Metalen, <strong>met</strong>aal oxides en andere biopersistente<br />
granulaire nanomaterialen <strong>met</strong> een dichtheid ><br />
6000 kg/m 3<br />
biopersistente granulaire nanomaterialen <strong>met</strong> een<br />
dichtheid < 6000 kg/m 3 en deeltjesgrootte in de 1<br />
tot 100 nm range<br />
Koolstof nanobuisjes waarvoor asbestachtige<br />
effecten niet zijn uitgesloten<br />
20.000 deeltjes/cm 3<br />
40.000 deeltjes/cm 3<br />
10.000 vezels/m 3<br />
(gebaseerd op ervaring <strong>met</strong> asbest)
20<br />
Stap 4: Kwalitatief prioriteren<br />
• Gevaar nanodeeltje indelen in kwalitatieve klassen<br />
• Twee instrumenten beschikbaar:<br />
• Handreiking veilige werkwijzen<br />
• Stoffenmanager Nano<br />
Voorbeeld uitwerking Stoffenmanager Nano<br />
• Gevaarsklassen onderscheiden (STM Nano biedt A tot E)<br />
• Beperkt onderbouwd; vooral pragmatisch<br />
• Bruikbaar als er een minimum aan gegevens is<br />
• Dit minimum moet wel beschikbaar zijn!
21<br />
Conclusies voor de casus<br />
Methode Resultaat Opmerking<br />
Grenswaarde <strong>van</strong><br />
nanovorm TiO2<br />
Grenswaarde <strong>van</strong> bulk<br />
“fijn”-TiO 2<br />
Tijdelijke<br />
referentiewaarde<br />
0,017 mg/m 3 Christensen et al; 2010<br />
1,5 mg/m 3<br />
Gevaarsklasse Klasse C<br />
(loopt <strong>van</strong> A - E)<br />
NIOSH; 2005<br />
Gebaseerd op tox. data<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> bulkmateriaal<br />
20.000 deeltjes/cm 3 Lager dan grenswaarde<br />
Christensen voor<br />
deeltjes 21 nm<br />
Stoffenmanager Nano
Blootstelling beoordelen<br />
Gevaar beoordelen<br />
1. Tox data nanovorm<br />
2. Tox data<br />
vergelijkbare stof<br />
3. Tijdelijke<br />
referentiewaarde<br />
Grenswaarde<br />
Karakterisatie<br />
Kwantitatieve risico beoordeling<br />
Niveau <strong>van</strong><br />
blootstelling<br />
Kwalitatieve risico beoordeling<br />
4. Gevaarsclassificatie<br />
Blootstelling beoordelen<br />
1. Zelf <strong>met</strong>en<br />
2. Bestaande<br />
meetdata<br />
3. Kwantitatief<br />
model<br />
4. Kwalitatief<br />
model
23 CSA under REACH course, 26-29 May 2008<br />
Blootstelling op de werkplek
24<br />
Blootstelling door inademing<br />
Inademing<br />
Transport<br />
Bron<br />
Emissie
25<br />
Blootstelling beoordelen: “hoe doe je dat?”<br />
Voorbeeld: gebruik Nanocoating door bedrijf<br />
Doel: hoogte <strong>van</strong> blootstelling beoordelen<br />
Stappenplan:<br />
1. Producteigenschappen in kaart brengen<br />
2. Activiteiten <strong>met</strong> Nanocoating identificeren<br />
3. Per gebruik blootstelling beoordelen:<br />
• Door zelf <strong>met</strong>ingen te doen<br />
• Met bestaande meetdata<br />
• Met modellen<br />
• Inhuren expert
26<br />
Stap 1. Producteigenschappen<br />
Vloeibaar<br />
Informatie<br />
• Leverancier<br />
• Websites VIB<br />
Chemwatch/Actiocms<br />
• Google search<br />
• Materiaaltechnoloog<br />
Resultaat<br />
• Vloeibaar<br />
• 1-5% TiO2<br />
% nano-TiO2?<br />
• Suspensie<br />
Nanodeeltjes als<br />
suspensie in vloeistof<br />
Blootstelling door inademen<br />
Nevel/druppels <strong>met</strong> daarin nano-TiO2
27<br />
Stap 1. Producteigenschappen<br />
vast<br />
Nanodeeltjes afzonderlijk<br />
gebonden aan oppervlak<br />
Blootstelling door inademen (schuur-)stof <strong>met</strong> onbekend %<br />
gebonden/ingekapseld nano-TiO2
28<br />
Activiteit Omstandigheden Blootstelling aan<br />
Handmatig, korte tijdsduur,<br />
puntafzuiging<br />
Handmatig, tijdsduur 4 uur,<br />
2 personen rollen, roller korte<br />
steel, ventilatie, adembescherming<br />
Handmatig, tijdsduur 4 uur,<br />
2 personen spuiten, spuitcabine,<br />
adembescherming<br />
Relatief grote druppels<br />
Relatief grote druppels<br />
Nevel in de nanorange<br />
Handmatig, handschuurmachine Schuurstof <strong>met</strong><br />
gebonden/ingekapselde<br />
nanodeeltjes
29<br />
Stap 3: de blootstelling beoordelen<br />
Aanpak Hoe dan?<br />
1. Zelf <strong>met</strong>en Bijvoorbeeld Nanotracer<br />
inclusief karakterisatie<br />
2. Bestaande<br />
meetdata<br />
gebruiken<br />
3. Kwantitatieve<br />
modellen<br />
4. Kwalitatieve<br />
modellen<br />
Meetgegevens overeenkomstige<br />
activiteit en/of product<br />
(Pubmed of Databases)<br />
Nog niet beschikbaar<br />
Nano.stoffenmanager.nl<br />
Handreiking veilig <strong>werken</strong> <strong>met</strong><br />
nanomaterialen en -produkten
32<br />
Kanttekeningen gebruik meetdata<br />
• Weinig meetgegevens <strong>van</strong> werkplekken<br />
• Weinig draagbare apparatuur<br />
• Geen consensus meetstrategie<br />
• Geen consensus eenheid risico<br />
• Geen onderscheid tussen natuurlijk nano in<br />
achtergrond en synt<strong>het</strong>isch nano <strong>van</strong> activiteit<br />
• Meetapparatuur niet specifiek voor type<br />
nanodeeltje
33<br />
Beoordeling <strong>met</strong> bestaande meetgegevens<br />
Activiteit Methode Activiteit Resultaat<br />
Mengen - - -<br />
Rollen Werkplek<br />
Nanotracer<br />
Spuiten Laboratorium SMPS<br />
Chen et al, 2010<br />
Laboratorium SMPS<br />
Hagendorfer et al,<br />
2009<br />
Werkplek<br />
Nanotracer<br />
Werkplek CPC<br />
Methner et al, 2010<br />
Rollen nanolak silanen<br />
en nanozilver in<br />
buitenlucht<br />
Spuiten suspensie<br />
TiO2<br />
Spuiten suspensie<br />
TiO2 in ethanol<br />
Spuiten nanolak<br />
samenstelling<br />
onbekend<br />
Spuiten Si-Fe<br />
oplossing in<br />
spuitcabine<br />
* Achtergrond 19.000/cm 3<br />
* Rollen geeft geen verhoging<br />
tov achtergrond<br />
* Achtergrond niet rele<strong>van</strong>t<br />
* 130.000/cm 3<br />
* Achtergrond niet rele<strong>van</strong>t<br />
* 300.000.000/ gram suspensie<br />
* Achtergrond niet ge<strong>met</strong>en<br />
* 38.710/cm 3 (Gemiddeld)<br />
* 1.096.870/cm 3 (Piek)<br />
*Achtergrond 13.300-20.300/cm 3<br />
*79.700/cm 3<br />
(gecorrigeerd voor achtergrond)
34<br />
Conclusies beoordeling blootstelling meetgegevens<br />
• Meetgegevens indicatie voor blootstelling, geen<br />
kwantitatieve maat voor blootstelling<br />
• Kans op blootstelling door rollen is lager dan kans op<br />
blootstelling door spuiten<br />
• Aantal representatieve <strong>met</strong>ingen zeer beperkt<br />
• Geen werkplek <strong>met</strong>ingen <strong>van</strong> overeenkomstig product<br />
• Verschillen in omstandigheden tijdens <strong>met</strong>ingen<br />
• Achtergrondconcentratie niet altijd helder<br />
• Risicobeoordeling op basis <strong>van</strong> deze meetgegevens<br />
resulteert in onzeker resultaat
35<br />
Beoordeling <strong>met</strong> modellen<br />
Bron: Nano.stoffenmanager.nl<br />
Activiteit Methode Resultaat<br />
Blootstelling categorie als<br />
Relatieve maat (1 - 4)<br />
Mengen Stoffenmanager<br />
Nano<br />
Midden (2) - tijdcorrectie<br />
Laag (1) + tijdcorrectie<br />
Rollen Midden (2) zonder PBM<br />
Laag (1) <strong>met</strong> PBM<br />
Spuiten Hoog (3) zonder PBM<br />
Midden (2) <strong>met</strong> PBM
Gevaar<br />
beoordelen<br />
Risico beoordelen<br />
Tox data nanovorm<br />
Tox data<br />
vergelijkbare stof<br />
Tijdelijke<br />
referentiewaarde<br />
Grenswaarde<br />
Karakterisatie<br />
Kwantitatieve risico beoordeling<br />
Niveau <strong>van</strong><br />
blootstelling<br />
Kwalitatieve risico beoordeling<br />
Gevaarsclassificatie<br />
Zelf <strong>met</strong>en<br />
Blootstelling<br />
beoordelen<br />
Bestaande data<br />
gebruiken<br />
Kwantitatief model<br />
Kwalitatief model
37<br />
Risicobeoordeling kwantitatief<br />
Blootstelling / Grenswaarde < 1<br />
Activiteit Grenswaarde<br />
(deeltjes/cm3)*<br />
Blootstelling<br />
(deeltjes/cm3)<br />
Risico?<br />
Mengen 20.000 Geen gegevens Niet bekend<br />
Rollen 20.000 Geen verhoging<br />
achtergrond<br />
Geen indicatie<br />
risico<br />
Spuiten 20.000 79.700 Indicatie risico<br />
* = Tijdelijke referentiewaarde
38<br />
Risicobeoordeling kwalitatief<br />
Blootstellingklasse<br />
Gevaarsklasse<br />
A B C D E<br />
1 3 3 3 2 1<br />
2 3 3 2 2 1<br />
3 3 2 2 1 1<br />
4 2 1 1 1 1
39<br />
Beheersmaatregelen<br />
Wat zegt <strong>het</strong> VIB?<br />
•
40<br />
Beheersmaatregelen Nano<br />
Bron<br />
• Verschijningsvorm: liever vloeibaar, pasta of pellets dan poeder.<br />
• Gebruik (waar mogelijk) een gesloten systeem<br />
• Wees alert op lekkages<br />
Technisch<br />
• Gebruik locale afzuiging voorzien <strong>van</strong> HEPA filters<br />
• Voorkom recirculatie waar<strong>bij</strong> lucht ongezuiverd retour komt<br />
• Zorg voor juist gebruik en regulier onderhoud<br />
Organisatorisch<br />
• Beperk <strong>het</strong> aantal blootgestelde werknemers<br />
• Beperk de blootstellingduur
41<br />
Beheersmaatregelen Nano<br />
Adembescherming<br />
• N95/P100 filters voor Nano<br />
• FFP2 en FFP3 ook effectief<br />
• Filtercapaciteit afhankelijk <strong>van</strong><br />
• Type filter<br />
• Deeltjesgrootte<br />
• Intensiteit arbeid<br />
• Gebruik en pasvorm<br />
• Gebruik combinatiefilter voor coatings <strong>met</strong> oplosmiddelen en Nano!<br />
A + (B) + P combinatie<br />
Huid<br />
• Dubbel paar handschoenen<br />
• Voorkeur Nitril en Vinyl boven Neopreen en Latex<br />
• Overall <strong>van</strong> niet geweven materiaal (Tyvek/Tychem)<br />
• Goed sluitende veiligheidsbril
42<br />
Risicobeoordeling kwalitatief<br />
Gebruik juist PBM<br />
Blootstellingklasse<br />
Gevaarsklasse<br />
A B C D E<br />
1 3 3 3 2 1<br />
2 3 3 2 2 1<br />
3 3 2 2 1 1<br />
4 2 1 1 1 1
43<br />
Praktische informatie<br />
• SER Advies<br />
http://www.ser.nl/nl/publicaties/adviezen/2000-2007/2009/b27741.aspx<br />
• Tijdelijke nano referentie waarden<br />
http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/601044001.html<br />
• Hulpmiddel prioritering Nano risico’s op werkplek<br />
http://nano.stoffenmanager.nl<br />
• Persoonlijke beschermingsmiddelen<br />
http://www.intersafe.eu
Babs <strong>van</strong> Manen<br />
Maikel <strong>van</strong> Niftrik<br />
Mariëlle Wouters<br />
Esther Zonder<strong>van</strong>
45<br />
Vragen?<br />
Maikel <strong>van</strong> Niftrik<br />
Maikel.<strong>van</strong>Niftrik@tno.triskelion.nl
Change language