Een weerzien van Françoise Collin / Magda Michielsens (pdf - Sophia

Transmission(s) féministe(s)
Feministische overleveringen
Penser/agir la différence des sexes
Avec et autour de
n°1
Seksegelijkheid, een denken/handelen
Met en over
sophia

×
een Weerzien van
Françoise Collin
×
Magda Michielsens
×
[RÉSUMÉ FRANÇAIS]
A l’occasion du passage de Françoise Collin à
Bruxelles, Magda Michielsens se remémore l’importance
pour sa réflexion sur les femmes et le féminisme des
rencontres et conférences qui se tenaient à la Rue
Blanche durant les années 70 et 80. Son article vise
à expliquer et à clarifier la nécessité d’écouter
et de rencontrer Françoise Collin aujourd’hui encore
en partant de certains concepts fondamentaux de son
œuvre.

Françoise Collin is weer even in Brussel. Ik heb voor mijn eigen denken over vrouwen
en feminisme veel gehad aan de ontmoetingen en lezingen in in de jaren ‘70
en ‘80. Franstalige en Nederlandstalige feministes deden toen veel samen, zowel wat
acties als wat de theorievorming betreft. Ik heb trouwens in Rosi Braidotti
leren kennen, die – hoe Franstalig en Engelstalig ook – heel belangrijk is geworden
voor het feminisme in Nederland, Vlaanderen en ver daarbuiten. neemt een
belangrijke plaats in mijn feministisch geheugen in en Françoise Collin staat daarbij
vooraan. Ik zal uitleggen waarom en ook duidelijk maken waarom het zo belangrijk is
om haar weer te horen en te ontmoeten. Daartoe sta ik stil bij centrale begrippen uit
het werk van Françoise Collin.
TRANSMISSIE
In nummer 34 van (1986) treffen we het begrip ‘transmissie’ aan. 1 Dat
nummer van gaat over wat wij, feministes van het eerste nieuwe uur,
kunnen en willen doorgeven aan ‘onze’ (figuurlijk) dochters. De manier waarop Françoise
over het verloop van de tijd denkt (Hannah Arendt) is steeds inspirerend geweest.
Haar kennis van het werk van Hannah Arendt is natuurlijk niet vreemd aan het feit dat
Collin de tijdsdimensie zo goed in haar redeneringen kan insluiten. In de bloei van het
feminisme wisten we eigenlijk redelijk goed wat we wilden doorgeven, we wisten hoe we
de erfenis wilden omschrijven.
In de tekst die Françoise vandaag presenteert is er verbazing over het feit dat
zo gemakkelijk is aangeslagen in het postmoderne denken in het algemeen en in
het Amerikaanse feminisme in het bijzonder. Françoise ziet in ook de oude
idee van het universalisme. Dat is natuurlijk juist: als we komen tot een veralgemening
van wat raar is, wat is, als alles afwijkend kan en mag zijn wordt er weer in veralgemening
gedacht.
Collin worstelt met het postmodernisme, en ik deel die worsteling met haar.
Postmodernisme (ook binnen het feminisme en wat geworden is) heeft
zich ook afgekeerd van theorie in de zin dat ‘oude filosofen en filosofes’ (zoals
Françoise en ik) dat bedreven willen zien. Postmoderne theorie is hapsnap, is
geen theorie, speelt met ideeën, zonder herkenbare systematiek, zoekt geen verbanden
op een manier die een lezer kan meedenken, speelt op associaties en levert
eventueel maar niet noodzakelijk een willekeurige (creatieve) interpretatie.
Ook theorie is voor een performance, geen analyse.
Hoewel Collin een meesteres is in de uitgesponnen Franse filosofische fraseringen
is ze ook thuis in de scherpe analyse en de coherente constructies. Zij is geen postmoderne
auteur, maar drukt dat slechts heel voorzichtig uit.
Ik weet niet hoe Françoise die en binnen vrouwenstudies plaatst.
Ik ben zelf verbaasd hoeveel aandacht er binnen vrouwenstudies – maar ook binnen de
vrouwenbeweging – voor is. Ik zie vaak de inhoudelijke redenen niet en zie trouwens –
van binnenuit – ook regelmatig dat het komt doordat men uitgekeken is op de theorieën
die gefocust zijn op vrouwen. Dat is ook niet zo verbazend, want er is heel weinig nieuws
te melden. En het is moeilijk om steeds weer te herhalen dat ‘dat wat er is’ belangrijk
blijft.
Transmissie wordt helemaal moeilijk als de lijnen doorgeknipt zijn. In het feminisme
is dat voorlopig niet zo, maar vaak is de communicatie moeizaam. Ik zag in een
× 17

18 × interview op televisie Benoîte Groult zeggen: “Dat mijn kleindochter niet weet en niet
wil weten wat ik denk, gedacht heb en geschreven heb, vind ik diep tragisch. Niet speciaal
voor mezelf, maar als symptoom van een generatie(of woorden van die strekking).” We
vinden het ook terug in geschreven interviews: “Et puis il y a eu cette espèce de rupture
dans la civilisation qui est l’arrivée de l’électronique, et d’autres méthodes que les vieux
apprennent très difficilement. Mes petites filles me considèrent comme une retardée.
Alors qu’avec ma grand-mère, on jouait aux dames, aux mêmes jeux. Je suis mise à la
retraite d’office, aujourd’hui.” 2 Als feministen weten we nu goed wat we aan dochters
en kleindochters willen doorgeven. De kleindochters willen echter niet meer luisteren,
zelfs niet naar één van de belangrijkste schrijfsters van Frankrijk.
ERFENIS ZONDER TESTAMENT
Vóór het moderne feminisme was wat vrouwen van vrouwen leerden een praktijk. Het
stond niet geschreven, het was geen tekst, het was geen theorie. Het werd enkel mondeling
doorgegeven.Geïnspireerd door Collins ideeën over ‘erfenis zonder testament’
heb ik veel met studentes (vrouwenstudies pedagogiek in Nederland aan de universiteit
Nijmegen) gewerkt rond de vraag: wat leren vrouwen van vrouwen? We hebben er een
project aan gewijd waarin ouderejaars studentes jongerejaars interviewden, en er werden
scripties aan gewijd. Het was heel verhelderend om studenten te laten spreken over
wat ze van vrouwen hebben geleerd. Nog steeds leren meisjes veel praktijken die met het
dagelijks leven te maken hebben vooral van hun moeders en zusters, maar er was ook de
(populaire) feministische literatuur waarvan ze vinden dat meisjes en vrouwen dat voor
elkaar moeten opschrijven.
Wat feministen aan de volgende generaties overdragen heeft tegenwoordig een
praktijk kant en een theorie (ideeën) kant. Veel meer dan in de jaren ‘60 en ‘70.
Een belangrijk aspect van de erfenis werd gerealiseerd door vrouwenstudies. Eerst
was het en later werd het genderstudies. Alle disciplines binnen vrouwenstudies
(filosofie, taalkunde, sociologie enzovoort) hebben bijgedragen aan het opbouwen
van een feministische canon en ideeëngoed, maar wat vrouwengeschiedenis op dit
vlak doet en gedaan heeft is uiteraard het meest indrukwekkend.
Françoise is steeds terughoudend geweest over vrouwenstudies. Zij schreef er over
in 1990, in nr 45 3 . Zij vermeldde toen al de inkapseling, het streven
naar ‘objectiviteit’ van iets wat aanvankelijk een boosheid en een verlangen was.
Ik herinner mij een gesprek met Françoise Collin tijdens de receptie van de inaugurale
rede van Rosi Braidotti aan de Universiteit van Utrecht. Françoise droeg een
gasttoga van de Universiteit van Utrecht en ik herinner mij goed hoe genereus Rosi was
in haar publiek eerbetoon aan Françoise (en terecht). Het was een vreemde opvoering
en Françoise en ik voelden ons verbonden. We hadden een Franstalige Brusselse connectie,
in alle geval waren wij niet-Nederlands. Françoise drukte stilletjes haar aarzeling
en vraag uit: moeten wij dit willen? Is dit nu een succes of een onderwerping?
Rosi Braidotti had en heeft daarover weinig aarzeling. Toen zij te gast was
in een avondvullend televisieprogramma in Nederland (‘Geleerd in augustus’,
1996) toonde zij als één van de door haar geselecteerde fragmenten een stoet van
professoren aan de Universiteit Utrecht, waarbij de enige vrouw de koningin was
(1936, ter gelegenheid van Dies Natalis, bij het 300 jarig bestaan van de universiteit).
Zij onderstreepte de beelden met een tekst van Virginia Woolf. Het is de doel-

stelling van Rosi Braidotti dat vrouwen bij die stoet zouden horen. Zijzelf hoort erbij
en zij heeft er voor gezorgd dat er steeds meer vrouwen bij zijn gaan horen.
Françoise heeft daar twijfels over: meestappen in de institutionalisering is eerbaar en
banaal worden; het houdt in dat de ‘’ wordt verlaten.
Het blijft uiteraard een relevante vraag. Hoever willen we meedoen in het bestaande
spel. De woorden van Virginia Woolf, uit “” die Rosi in het televisieprogramma
citeerde, geïllustreerd met de beelden uit 1936, waren 4 :
“Daar gaan ze, onze broeders die onderwijs genoten hebben aan de particuliere scholen
en universiteiten; zie hoe ze die trappen opgaan, die deuren in- en uitgaan, de
kansels betreden; en preken, lesgeven, rechtspreken, de geneeskunst uitoefenen, zaken
doen, geld verdienen. Het is altijd een plechtstatig schouwspel – een statige stoet,
als een karavaan die de woestijn doortrekt. Overgrootvaders, grootvaders, vaders, ooms
– allen gingen zij diezelfde weg, met hun toga’s en hun pruiken, sommigen met linten
over hun borst gekruist, andere zonder. De één was bisschop. Een ander rechter.
Weer een ander admiraal. Nog een ander was generaal. Of professor. Of arts. [...]
De vragen die we in dit overgangsmoment moeten stellen en beantwoorden over die optocht
zijn zo belangrijk, dat ze wel eens de levens van alle mannen en vrouwen voor eeuwig
zouden kunnen veranderen. Want de vraag die we ons hier en nu moeten stellen is: Willen
we ons bij die optocht aansluiten, of niet? Op welke voorwaarden zullen wij ons bij die optocht
aansluiten? En, bovenal: Waartoe leidt hij ons, deze optocht der intellectuelen. [...]
Laten we steeds blijven nadenken – wat is dat voor een “beschaving” waarin we ons bevinden?
Wat zijn dat voor ceremonies en waarom zouden we er aan deelnemen? Wat zijn dat voor
beroepen en waarom zouden we er ons geld mee verdienen? Kortom, waartoe leidt ons deze
parade der zonen van intellectuelen?”
Ik zeg dit niet omdat ikzelf zou vinden dat we minder moeten meedenken en meespelen.
Integendeel. Ik vind dat veel te veel (geëmancipeerde, bewuste) vrouwen zich in de jaren
zestig en zeventig hebben laten meeslepen met de sociale beweging om niet mee te doen.
Ik vrees trouwens dat ook vandaag teveel vrouwen zeggen ‘niet in onze naam’ en aan de
kant gaan staan.
L’AN ZÉRO
was de titel van een tijdschrift, maar ik associeer de uitdrukking sterk aan de
commentaren van Françoise erop: bij het begin van de feministische golf hadden alle
vrouwen dezelfde leeftijd. Het einde van de jaren zestig, begin van de jaren zeventig was
.
Het feminisme was het begin van eenieders (vrouwelijk) bestaan als individu. Ik
was in 1970 26 jaar en had een progressieve, geëmancipeerde opvoeding en opleiding
gehad. Het feminisme bracht voor mij geen ommekeer. Het was meer zoals in de inleiding
van staat: excuses dat we het er nog eens over gaan hebben. 5 Een
‘meisjesopvoeding’ had ik nooit gekend. Toch was dat op één lijn trekken van alle vrouwen
die een ‘ander’, geëmancipeerd leven wilden (wat Françoise deed) voor mij iets wat
ik graag zag gebeuren. Wij – feministes van het begin van de Tweede Golf – hielden van
de gedachte dat we alles van opnieuw moesten uitvinden. Die sfeer heerste binnen
het feminisme en dat is iets waar ik enorm van genoten heb. Bij Françoise Collin vond
ik het heel goed verwoord.
× 19

20 × HANNAH ARENDT
Het nummer van over Hanna Arendt is een mijlpaal geweest in het feministische
denken over Hannah Arendt.
Ik had tijdens mijn studie filosofie “” van Arendt moeten lezen. Het
boek is van 1963 en ik ben in 1968 afgestudeerd. Ik denk dat het in 1966-1967 (eerste
licentie) was dat ik het moest lezen. Bravo dus voor mijn professor die het boek van
Arendt tot verplichte lectuur maakte. Blijkbaar had hij geen bias tegenover vrouwelijke
filosofen.
Als studente heb ik echter niet veel gehad aan Hannah Arendt. Pas met het Arendtnummer
van ging Hannah Arendt voor mij leven. Mijn belangstelling
voor haar werk is nooit meer weggegaan – hoewel ik nooit (hoeveel ik er ondertussen
ook van gelezen heb) een Hannah Arendt-fan ben geworden. Wat een detail is, maar wat
op mij indruk heeft gemaakt is de présence van Mary McCarthy in het Arendt-nummer
van en het biografische aspect, geïllustreerd met foto’s uit verschillende
levensfasen. Transmissie en verloop van de tijd zijn nadrukkelijk aanwezig in de manier
waarop in over Hannah Arendt wordt gesproken. Françoise Collin heeft
er altijd aandacht voor.
BOTSINGEN TUSSEN VROUWEN
Françoise Collin benadrukt de noodzaak van de ruimte voor een dialoog en noemt dit
belangrijker dan de liefde, die door sommige vrouwen uit de beginperiode zo bewierookt
is. In die ruimte zijn er veel botsingen geweest en veel scherpe discussies. Collin
verwijst naar de botsing die er is geweest tussen gelijkheidsfeminisme en verschilfeminisme.
De botsing is in het leven geroepen door het werk van Luce Irigaray. Het is
eerder paralyserend dan dynamiserend geweest (ik vind het trouwens heel verbazend dat
het zomaar is weggeëbd).
Er is ook de abortuskwestie geweest. Françoise zegt dat legalisering van anticonceptie
en abortus eisen waren waarrond vrouwen zich verenigd hebben. Dat is waar.
Maar abortus is (zeker in Vlaanderen, met zijn grote katholieke zuil) ook een thema
geweest dat de geesten van vrouwen heeft verscheurd. Er zijn dus zowel in de theorie
(Irigaray) als in de praktijk (abortus) verscheurende discussies geweest tussen vrouwen.
Ondanks het feit dat vrouwen heel verdeeld geweest zijn, en men gaan schrijven is over
‘feminismen’ (meervoud) zijn er nooit heftige openlijke scheuringen geweest. Dat
komt natuurlijk ook omdat het een ‘beweging’ was, geen partij en geen monolithische
theorie.
Ik vraag me af waar we op dit vlak staan? Volgens mij is er op dit ogenblik
een dramatische scheiding der geesten binnen de vrouwenbeweging in verband met religie,
hoofddoeken, multiculturaliteit, islam. Sommige ‘feministen’ blijken tegen het
bourka-verbod te zijn. Sommige ‘feministen’ zijn ook tegen het hoofddoekenverbod
op scholen. Als ik dat hoor, dan voel ik mij heel ver van huis. Als ik tijdens de viering
van Amazone de voorzitster van de Franstalige vrouwenraad hoor zeggen dat er vanuit
de vrouwenbeweging bijstand zal verleend worden aan vrouwen die in gevaar zijn omdat
ze de islam willen verlaten of omdat ze iets gedaan hebben dat de goedkeuring van hun
familie niet wegdraagt, dan denk ik dat we weer samen op het juiste pad zijn. Maar veel
‘samen’ is daar niet aan: de verdeeldheid is groot.
Françoise Collin zegt weinig over multiculturaliteit in haar recente teksten. Ze

zegt enkel dat de vragen zich niet enkel stellen op conferenties, in hun kosmopolitische
varianten, maar ook binnen elke straat en in de praktijk van elke dag.
CECI N’EST PAS MON CORPS
Een aanval op een geschreven woord wordt door een vrouw vaak geïnterpreteerd als
een beschadiging van haar lichaam. Françoise schreef: “Wij vrouwen moeten leren dat
een kritiek op onze teksten geen bedreiging is van ons lichaam.” Ik sta daar nog herhaaldelijk
bij stil en ik heb vele studentes geholpen met dat inzicht. Ik hoop dat we het
ondertussen geleerd hebben. Wij hebben of schrijven inderdaad geen heilige boeken.
Wij maken gewoon deel uit van , waar over ideeën en praktijken wordt
gediscussieerd.
TOT SLOT
Ik hecht groot belang aan Françoise Collins filosofische reflectie op wat ‘we’ gedaan
hebben. Het is diepgaand, het is persoonlijk en toch boven de personen uitstijgend.
Het is literair en ook analytisch.
Er is ‘actie’, ‘’. Het militante, activistische handelen. De protesten, de beslissingen
om bepaalde eisen te formuleren, het uittekenen van strategieën voor een beweging
of een actiegroep. Er is ook de politiek en het beleid van elke dag. Dat beleid heeft
veel ‘eisen’ van feministen proberen te realiseren. Er gebeurde de laatste tijd veel meer
‘feminisme’ vanuit het beleid dan vanuit de basis. Er is zelfs – het is al enkele jaren
geleden – een vrouwendag geweest waarop toenmalig minister Miet Smet de vrouwenbeweging
aanspoorde om wat veeleisender te zijn, vanuit de overweging: ‘we’ (i.c. de
beleidsmensen) kunnen het niet allemaal alleen doen.
Mijn grote vraag is: hebben wij van 40 jaar feminisme wel de juiste dingen geleerd.
Laten wij geen kansen voorbijgaan om van ons eigen verleden veel meer te leren? Gebruiken
we teksten zoals deze van Françoise Collin wel voldoende om over de inhoud en
de kanalen van onze transmissie na te denken? Volgens mij hebben wij (feministen) in
grote mate bijgedragen aan de deconstructie van bestaande theorieën, aan het ondermijnen
van heersende praktijken, aan een nieuwe combinatie van theorie en praktijk
en laten we nu te vaak na om nadrukkelijk te beklemtonen wat we wél overhouden, wat
we gewonnen hebben, wat we opgebouwd hebben en welke oude en nieuwe waarden we
willen verdedigen. ×
NOTEN
1. Het in deze publicatie opgenomen artikel “Un héritage sans testament” (p.35) verscheen in dit bewuste
nummer: “Les jeunes, la transmission”.
2. Zie: http://marcalpozzo.blogspirit.com/archive/2008/09/27/entretien-avec-benoite-groult.html
3. Titel van het artikel: “Ces études qui sont ‘pas tout’. Fecondité et limites des études féministes”.
4. Braidotti citeerde Virginia Woolf uiteraard in het Engels.
5. De letterlijke tekst van Simone de Beauvoir (1949): “
”
× 21