Download als pdf-bestand - Universiteit van Amsterdam

Actualiteitencolleges van de Nederlandse Sociologische Vereniging (I)
MODERNE SOCIALE DILEMMA’S
J.C. Vrooman (red.)
met bijdragen van:
J. van Doorne-Huiskes
J.M.G. Leune
P. Schnabel
E. Tellegen
SISWO/NSV-reeks

De Nederlandse Sociologische Vereniging is opgericht in 1936, en heeft ongeveer 700
leden. Zij stelt zich ten doel de sociologie in Nederland te bevorderen en te ontwikkelen, en
behartigt de belangen van iedereen die als socioloog is afgestudeerd en/of werkzaam is in
sociologisch onderzoek, onderwijs of beroepspraktijk. De NSV organiseert congressen en
symposia, treedt op als gesprekspartner voor subsidiënten van onderwijs en wetenschapsbeoefening,
en poogt de positie van sociologen op de arbeidsmarkt en arbeidsplaats te
versterken. De NSV vertegenwoordigt de Nederlandse sociologie internationaal, onder
meer in de International Sociological Association, de European Sociological Association, en
via contacten met zusterorganisaties in het buitenland. De NSV is verantwoordelijk voor
de inhoud en handhaving van de beroepscode voor sociologen. Leden van de vereniging
ontvangen gratis het sociaal-wetenschappelijk magazine Facta, en kunnen zich met
reductie abonneren op een aantal sociologische vakbladen.
In de overkoepelende Nederlandse Vereniging voor Maatschappij- en Cultuurwetenschappen
(NVMC) werkt de NSV samen met de beroepsverenigingen van cultureel-antropologen
en van politicologen.
Secretariaat NSV:
p/a Plantage Muidergracht 4
1018 TV Amsterdam
020-5270641, fax: 020-6229430
e-mail rooyen@siswo.uva.nl
ISBN 90-6706-158-1
© SISWO/NSV, 1999
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel
van druk, fotocopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de auteur.
No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any
other means without the prior written permission of the publisher.

Voorwoord
Het bestand van de Nederlandse Sociologische Vereniging telt enkele
honderden leden die niet aan de universiteiten verbonden zijn. Uit een
ledenenquête is gebleken dat deze groep zeer divers is: het varieert van
docenten sociologie in het HBO, tot marktonderzoekers, organisatieadviseurs
en beleidsambtenaren. Het NSV-bestuur wil deze ‘buitenuniversitaire’
leden meer bij de vereniging betrekken. Dit wordt echter
bemoeilijkt doordat zij als groep weinig gemeenschappelijk hebben
behalve het feit dat zij ooit sociologie hebben gestudeerd, en blijkens hun
lidmaatschap nog steeds affiniteit met het vakgebied voelen. De oudvoorzitter
van onze vereniging, Harry Ganzeboom, concludeert dan ook
dat de NSV voor sociologen in de ‘buiten-universitaire diaspora’ meer een
disciplinaire vereniging dan een beroepsvereniging zou moeten zijn. Dat
wil zeggen: voor hen een verbinding moet vormen met het vak, zoals dat
momenteel aan de universiteiten wordt beoefend (Facta, 1997/5).
Eén van de manieren waarop dit kan worden bereikt is de organisatie
van de Actualiteitencolleges. De bedoeling van deze colleges is dat men in
een dagdeel de kennismaking met de sociologie kan hernieuwen, waarbij
recente wetenschappelijke inzichten op actuele problemen worden
toegepast. Vooraanstaande universitaire sociologen vertellen op deze
bijeenkomsten naar hun beste kunnen over de stand van het vak,
speciaal ten behoeve van vakgenoten buiten de universiteit.
Deze publicatie bevat de bijdragen van het eerste Actualiteitencollege,
dat op 27 november 1997 in Utrecht werd gehouden. Centraal stond het
thema Moderne sociale dilemma’s. Vier ter zake deskundige hoogleraren
presenteerden ieder een casus, die in dit boek verder wordt uitgewerkt.
Egbert Tellegen analyseert de gespannen verhouding tussen groei en
schaarse goederen, onder meer op het terrein van milieubehoud. Paul
Schnabel bespreekt de dilemma’s die zich voordoen in de gezondheidszorg,
Han Leune doet dit voor de onderwijsexpansie, en Anneke Van
Doorne-Huiskes ten aanzien van de positieve actie.
3

Het bestuur van de NSV hoopt dat deze publicatie niet alleen voor onze
leden van belang is, maar ook voor een wijdere kring. Een nevenfunctie
van de Actualiteitencolleges is, dat duidelijk wordt gemaakt dat de sociologie
een ‘levende’ wetenschap is, waarin goede inzichten en instrumenten
worden ontwikkeld om maatschappelijke problemen te begrijpen en
aan te pakken. Wij zijn daarom verheugd dat SISWO bereid is gebleken
een afzonderlijke publicatiereeks te wijden aan de NSV-Actualiteitencolleges.
Het tweede deel zal binnenkort verschijnen.
Naast de genoemde auteurs gaat onze dank uit naar de organisatoren
van dit Actualiteitencollege, Bernhard Frijling en Cok Vrooman. De
laatste verzorgde ook de redactie van deze bundel.
Amsterdam, augustus 1999
dr. Bart van Heerikhuizen
voorzitter Nederlandse Sociologische Vereniging
4

Inhoud
1 Inleiding 7
J.C. Vrooman
2 Het dilemma van groei en schaarste: sociaal volumebeleid
als oplossing 11
E. Tellegen
3 Sociale dilemma’s in de gezondheidszorg 39
P. Schnabel
4 Onderwijsexpansie in Nederland: feiten, determinanten
en waardering 63
J.M.G. Leune
5 Positieve actie en sociale dilemma’s 91
J. van Doorne-Huiskes
Over de auteurs 107
5

1
Inleiding
J.C. Vrooman
Op een aantal maatschappelijke terreinen lijkt Hardin’s ‘Tragedy of the
commons’ (1968) de laatste tijd een reprise door te maken. In dit artikel
wees hij op het probleem dat in boerendorpen met gemeenschappelijke
weidegronden ontstaat als de grenzen van het landbouwareaal worden
bereikt. Voor iedere boer afzonderlijk is het rationeel zoveel mogelijk
dieren op de gemeenschappelijke weide onder te brengen; maar als alle
boeren dat doen gaan de ‘commons’ aan overbeweiding te gronde. Dit is
exemplarisch voor een sociaal dilemma: individueel rationeel gedrag
heeft voor de gemeenschap als geheel nadelige gevolgen, en is vanuit de
collectiviteit bezien daarom niet rationeel.
Bij collectieve goederen waarover iedereen kan beschikken en waar
veel mensen nut aan ontlenen is een sociaal dilemma moeilijk te vermijden.
Er zijn oplossingen denkbaar, maar daaraan kleven vaak ook weer
nadelen. Als men via de markt een uitweg zoekt, wordt geprobeerd de
kosten/baten verhouding zodanig te veranderen, dat het voor individuen
rationeel wordt het collectieve belang na te streven. Oplossingen via de
gemeenschap gaan ervan uit dat het mogelijk is via gedeelde normen en
waarden het collectieve belang te laten prevaleren. Contractuele oplossingen
zijn erop gericht liftersgedrag te voorkomen door een afspraak
onder de betrokkenen, waarbij egoïstisch gedrag wordt gestraft. Bij de
hiërarchische oplossing wordt het gewenste gedrag door een sterke centrale
organisatie afgedwongen.
Op het eerste Actualiteitencollege werden enkele hedendaagse sociale
dilemma’s besproken door gerenommeerde sociologen. Cees Schuyt verzorgde
een algemene inleiding, waarin een overzicht van de theorievorming
rondom sociale dilemma’s en rationele keuzemodellen werd gege-
7

ven. Hij benadrukte dat deze theorie aantrekkelijk is door haar eenvoudige
structuur, die een verklaring biedt voor een groot aantal handelingen
van individuele en collectieve actoren. Keuzes die voor ieder van
de betrokkenen rationeel zijn omdat men het eigen nut maximaliseert
kunnen dynamische gevolgen hebben, die voor het gemeenschappelijk
belang onbedoeld of niet optimaal zijn. In empirisch onderzoek zijn veel
varianten op dit theoretisch uitgangspunt bestudeerd (bijvoorbeeld
eenpersoons- en meerpersoons-dilemma’s, zero- en nonzero-sumgames,
situaties met volledige en onvolledige informatie over de implicaties van
het keuzeproces), en de theorie is daardoor op allerlei terreinen gevalideerd.
Het model is toepasbaar gebleken voor de verklaring van relaties
tussen individuen (partnerkeuze, vriendschapsrelaties), tussen organisaties
onderling (samenwerking tussen concurrenten), tussen individuen
en organisaties (bijvoorbeeld werkgever-werknemer), individu en samenleving
(collectieve verarming door individueel rationeel gedrag, zoals bij
Hardin), en tussen collectiviteiten (bijvoorbeeld beleidsconcurrentie door
staten).
Toch uitte Schuyt een aantal methodologische en theoretische twijfels,
op grond waarvan hij de rationele keuzetheorie niet als de ‘quantumsprong
van de sociologie’ beschouwt. Allereerst wordt het begrip rationaliteit
in deze benadering vaak zeer breed opgevat, waardoor bijvoorbeeld
ook altruïstisch gedrag (geld geven aan een bedelaar) rationeel verklaarbaar
wordt (vanwege de morele satisfactie die men eraan ontleend); de
theorie neigt dan naar een tautologie, waarin alle gedrag in laatste instantie
rationeel is. In de visie van Schuyt wordt gedrag doorgaans eerder
gedetermineerd door een mengvorm van rationele keuze en andere
motieven, zoals vertrouwen. Verder is het de vraag of de tegenstelling
tussen individu en collectiviteit in de rationele keuzetheorie niet te zeer
wordt aangescherpt. Zo heeft het recht ‘Nederlanderschap’ weliswaar
individuele dragers, maar is het niet goed denkbaar zonder een collectieve,
historische achtergrond; individu en samenleving zijn vaak eerder coconstitutief.
Tenslotte wees hij op de maatschappelijke inbedding van de
rationele keuzetheorie. Deze heeft niet alleen een ideologische associatie
met het neo-liberalisme, maar krijgt in een zich rationaliserende samenleving
misschien ook het karakter van een self-fulfilling prophecy: indien
het maatschappelijk proces ertoe leidt dat een groter deel van het gedrag
rationeel wordt gestuurd, kan de rationele keuzetheorie steeds meer
8

gedragingen verklaren.
Daarna werd tijdens het Actualiteitencollege een aantal casussen besproken;
in deze publicatie zijn deze uitgewerkt. In de bijdrage van Egbert
Tellegen (hoofdstuk 2) staat de spanningsverhouding tussen groei en
schaarste centraal, met een accent op de kwaliteit van het milieu. De
politiek denkt veelal in termen van een ‘win-win-situatie’, waarbij een
efficiënter gebruik van natuurlijke hulpbronnen ertoe leidt dat economische
groei kan samengaan met vermindering van de milieudruk. Tellegen
laat zien dat hierop wel wat valt af te dingen: het is de vraag of milieubehoud
zonder beperking van productie en consumptie realiseerbaar
is. Hij zoekt de oplossing in een ‘sociaal volumebeleid’, dat ook op andere
maatschappelijke terreinen (zoals de woningmarkt en de geestelijke
gezondheidszorg) van toepassing is. Bij zo’n beleid is sprake van een
combinatie van vraagbeïnvloeding en aanbodverandering.
In hoofdstuk 3 beziet Paul Schnabel de sociale dilemma’s in de gezondheidszorg.
Hij constateert dat op dit terrein de laatste 25 jaar wordt
gezocht naar de oplossing voor een drievoudig probleem: te snel stijgende
kosten, bij een zich inhoudelijk verder ontwikkelende gezondheidszorg,
en een steeds toenemende zorgvraag. De ‘meer van hetzelfde’-benadering,
die tot de jaren zeventig gebruikelijk was, maakte plaats voor een
moeizaam gevecht tegen gevestigde belangen. ‘Minder zorg’ stuit op
weerstand in de publieke opinie en de politiek, ‘andere zorg’ roept in het
zorgsysteem zelf verzet op, ‘duurdere zorg’ wordt door werkgevers en
werknemers afgewezen, en ‘goedkopere zorg’ stuit op weerstand bij de
beroepsgroepen. De oplossing is gezocht in diverse (stelsel)veranderingen,
die alle hun sporen in de gezondheidszorg hebben nagelaten,
evenwel zonder het kostenprobleem definitief in te dammen. Schnabel
signaleert een aantal manieren om de zorgvraag te beïnvloeden, maar
verwacht dat het probleem van de toenemende lasten voorlopig zal persisteren.
De verruiming van ‘cure’-mogelijkheden, en de vergroting van
de noodzaak tot verlening van ‘care’, zullen de komende jaren waarschijnlijk
in hoog tempo door blijven gaan.
Han Leune analyseert in hoofdstuk 4 het verschijnsel van de onderwijsexpansie.
Voor individuen kan het rationeel lijken om onderwijsdeelname
te maximaliseren, maar collectief kan ‘(hoger) onderwijs voor velen’
9

volgens sommigen ook nadelige gevolgen hebben. De stijging in deelnamepercentages
stuwt de kosten van het onderwijs op, terwijl de collectieve
meerwaarde van een hogere opleiding op de arbeidsmarkt misschien
betrekkelijk is, onder meer vanwege diploma-inflatie. Leune concludeert
echter dat het laatste een eenzijdige en te economisch georiënteerde
opvatting van onderwijsexpansie is. Juist sociologen zouden het verschijnsel
veelzijdiger moeten benaderen, rekening houdend met de sociale
functies van het onderwijs. Als men dat doet, blijkt al snel dat een
eenduidige beoordeling van onderwijsexpansie principieel niet mogelijk
is, omdat uitbreiding van onderwijs verschillende rivaliserende functies
kan dienen (naast beroepsvoorbereiding ook cultuuroverdracht, ongelijkheidsbestrijding,
persoonlijke ontwikkeling en talentenontwikkeling).
Anneke van Doorne-Huiskes beschouwt het sociaal dilemmatisch karakter
van positieve actie (hoofdstuk 5). Op de arbeidsmarkt wordt het vaak
wenselijk geacht een voorkeursbeleid te voeren voor vrouwen en allochtonen.
Wanneer dit wordt versmald tot een beleid van positieve discriminatie,
ook van kandidaten die minder gekwalificeerd zijn, kan dit op
collectief niveau tot ongewenste resultaten leiden. Het stelselmatig voorrang
geven van minder-gekwalificeerden kan resulteren tot een nietoptimale
allocatie van talent, en het meritocratisch rechtvaardigheidsgevoel
aantasten. Van Doorne-Huiskes concludeert echter, dat dergelijke
dilemma’s niet inherent zijn aan een beleid gericht op positieve actie.
Aan de ‘voorkeursbehandeling’ kan de randvoorwaarde van gelijke kwalificaties
worden verbonden, en dan is positieve actie veelal minder problematisch.
Daarnaast is het belangrijk bij de invoering van positieve
actie een duidelijk ‘stappenplan’ te hanteren. Er moet precies worden
aangegeven hoeveel mensen uit de doelgroep in theorie beschikbaar zijn;
op basis daarvan moeten realistische streefcijfers worden opgesteld; en
men moet proberen deze via gerichte maatregelen te verwezenlijken.
Literatuur
Hardin, G. The tragedy of the commons. In: Science, vol. 162 (1968), p. 1243-1248.
10

2
Het dilemma van groei en schaarste:
sociaal volumebeleid als oplossing
E. Tellegen
2.1 Inleiding 1
In 1997 was het 25 jaar geleden dat het rapport van de club van Rome,
getiteld De grenzen aan de groei, verscheen. Het rapport was opgesteld
door een team van onderzoekers onder leiding van Dennis Meadows van
het MIT te Boston (Meadows e.a., 1972). Volgens de onderzoekers zouden
binnen een eeuw de grenzen van de groei van wereldbevolking en
wereldproductie bereikt worden. Voedselschaarste, uitputting van onvervangbare
hulpstoffen en vervuiling zouden verdergaande groei onmogelijk
maken. De boodschap van het rapport was dat het beter is door doelbewust
beleid de groei te beëindigen dan de wal het schip te laten keren.
In Nederland was de aandacht voor het rapport overweldigend. Achteraf
kan de betekenis van het rapport echter worden gerelativeerd. De
boodschap was niet nieuw en ze bleek niet houdbaar te zijn.
Niet nieuw
De boodschap was niet nieuw, omdat in de voorafgaande jaren al op
andere wijze uiting was gegeven aan de bezorgdheid over de dramatische
milieudegradatie als gevolg van voortdurende groei van bevolking en
welvaart. Om slechts één voorbeeld te noemen: in Amerika was op 20
april 1970 voor het eerst de Dag van de Aarde gevierd onder het motto
‘Geef de aarde een kans’ en met de oproep ‘Stop bij twee’, gericht tot de
menselijke voortplanters. Het idee dat er eens een einde komt aan alle
vormen van groei en dus ook aan die van bevolking en productie ligt
nogal voor de hand, en is dan ook al veel eerder onder woorden gebracht.
Het rapport zelf bevat, over twee bladzijden verspreid, het volgende
11

citaat van de 19e-eeuwse liberale econoom John Stuart Mill waarin de
essentie al is samengevat:
‘Als de aarde dat grote deel van haar aantrekkelijkheid, dat zij dankt
aan zaken die haar, door de toename van de rijkdom en van de bevolking,
onttrokken zou worden, moet verliezen alleen met het doel haar in
staat te stellen een grotere, maar niet een betere of meer gelukkige bevolking
in stand te houden dan hoop ik in het belang van de nakomelingen
ernstig, dat zij ermee tevreden zullen zijn in aantal gelijk te blijven,
lang voordat de noodzaak hen daartoe dwingt’ (p.19) .... ’Het is nauwelijks
nodig op te merken dat een stationaire toestand van bevolking en
kapitaal niet een stationair stadium van menselijke vooruitgang inhoudt.
Er zou zeker zo veel uitzicht voor alle vormen van geestelijke
cultuur, morele en sociale vooruitgang als ooit zijn; zeker zoveel ruimte
om de kunst te leven te veredelen en een veel grotere kans dat deze veredeld
zal worden’ (p. 182).
Niet houdbaar
De stellige, met computerberekeningen gelardeerde, uitspraken over de
beperkingen die voedselschaarste, schaarste aan onvervangbare hulpbronnen
en vervuiling aan verdere groei stellen bleken onhoudbaar te
zijn. De mogelijkheden om de voedselproductie te vergroten en nieuwe
voorraden van onvervangbare hulpstoffen in gebruik te nemen werden in
het rapport van de club van Rome onderschat, en ook de milieuvervuiling
bleek geen factor die absolute grenzen aan de groei van bevolking en
productie stelt.
Dat de milieugrenzen van de groei van bevolking en productie wat
minder nabij zijn dan het rapport voorspelde is echter ook toe te schrijven
aan enkele heilzame effecten van markt en staat, die zich na het
verschijnen van het rapport hebben voorgedaan.
2.2 Na het rapport
2.2.1 Marktwerking en overheidsregulering
Kort na het verschijnen van het rapport werden de westerse (post-)industriële
landen getroffen door de oliecrisissen van 1973 en 1979 die tot
sterke prijsverhogingen van energie leidden. Die prijsverhogingen stimu-
12

leerden verschillende vormen van energiebesparing en leidden er toe dat
de groei van het energiegebruik tijdelijk achterbleef bij de groei van het
bruto nationaal product (zie figuur 2.1).
Figuur 2.1 Energiegebruik en bruto nationaal product in Nederland, 1948-1996*
100
80
60
40
20
bruto nationaal product
primair energiegebruik brand- en splijtstoffen
1948 1952 1956 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996
* Indexcijfers, 1996=100
Daarnaast stimuleerde het rapport de ontwikkeling van nationaal en internationaal
milieubeleid. In Nederland daalden daardoor voor sommige
vervuilende stoffen de emissies in lucht en water en werd een begin gemaakt
met het saneren van bodemvervuiling (zie tabel 2.1).
Op grond van de bereikte resultaten bij het milieubeleid hebben
radicale opvattingen over de voor milieubehoud vereiste maatschappelijke
veranderingen geleidelijk aan plaatsgemaakt voor reformistische
ideeën. Juist in de industriële productie, de zondebok van de milieubeweging
in de jaren zeventig, bleek het mogelijk te zijn per eenheid product
het gebruik van onvervangbare hulpstoffen en de hoeveelheid vrijkomende
vervuilende stoffen drastisch te beperken.
De term ‘ecologische modernisering’ (Huber, 1985; Mol, 1995) geeft
uitdrukking aan de optimistische overtuiging dat zonder drastische wijzigingen
in de bestaande productieverhoudingen en zelfs zonder het
streven naar economische groei op te geven het milieu voldoende beschermd
kan worden.
13

Tabel 2.1 Resultaten van bestrijding van vervuiling van lucht, water en bodem in Nederland
eerste meetpunt tweede meetpunt
Lucht
1970: 1980:
- SO 2 -emissie (in kiloton/jaar) 373 274
Water
- Lozing organische stof ( in inwonersequivalenten)
14
1969: 1988:
40 miljoen 6,2 miljoen
Bodem
1970: 1988:
- Aantal locaties met sanering van ernstige verontreiniging
Bron: Nationaal Milieubeleidsplan 1989: 47
0 733
In de landbouw wint de overtuiging terrein dat dankzij de toenemende
efficiëntie van de landbouwproductie het landbouwareaal verder kan
krimpen, en er terrein vrij zal komen voor natuurontwikkeling.
2.2.2 Win-win euforie
De onmiskenbare successen die geboekt zijn bij het milieuvriendelijker
maken van productie en producten hebben tot de overtuiging geleid dat
economische groei en vermindering van milieubelasting heel goed samen
kunnen gaan. Het is mode geworden om in dit verband over ‘win-win’
oplossingen te spreken. De regeringsnota ‘Milieu en economie’ is een
uiting van de win-win euforie. Ze opent met de optimistische constatering:
‘Economische groei en vermindering van de milieudruk kunnen
heel goed samengaan’ (Nota Milieu en Economie, 1997: 5). Bij deze de
facto ontkenning van het dilemma van economische groei en milieubehoud
kunnen verschillende kritische kanttekeningen worden geplaatst.
2.3 Toch een dilemma
2.3.1 Nieuwe schaarste
In het rapport van de Club van Rome gaat het om absolute, onoverwinbare
grenzen aan de groei. Maar ook als dergelijke grenzen niet worden
bereikt en de wal het schip niet keert kan er al een grote verarming aan
milieukwaliteit optreden. Hueting (1974) introduceerde indertijd in dat
verband de term ‘nieuwe schaarste’.

Economische groei dient het opheffen van schaarste aan geprijsde consumptiegoederen,
maar vergroot de schaarste aan ongeprijsde milieugoederen.
In het primair op economische groei gerichte overheidsbeleid
wordt de waarde van de ongeprijsde milieugoederen zoals stilte, natuurlijke
schoonheid, variëteit van flora en fauna, schoon water en schone
lucht voortdurend onderschat. In 1997 publiceerde het tijdschrift Nature
een schatting van de in geld uitgedrukte waarde van zeventien verschillende
door ecosystemen verleende diensten, waaronder klimaatregulering,
afvalverwerking, water-regulering, en voedselproductie. Voor de
hele biosfeer werd die waarde op 33 trillioen dollar per jaar geschat,
terwijl de waarde van de wereld-jaarproductie ongeveer 18 trillioen dollar
bedraagt (Constanza e.a., 1997: 253).
Wereldwijd brengen economische activiteiten schade toe aan de gratis
dienstverlening van ecosystemen. Dat, lang voordat onoverwinnelijke
grenzen aan de groei zijn bereikt, economische groei tot nieuwe schaarste
leidt werd al in het citaat van John Stuart Mill aan het begin van dit
hoofdstuk tot uitdrukking gebracht. Sociologen kunnen hieraan toevoegen
dat in economische groeicijfers evenmin de waarde wordt verdisconteerd
van ongeprijsde sociale omgevingskwaliteiten, zoals vrijwillige
hulpverlening en andere vormen van sociale ondersteuning.
2.3.2 Stromende en stapelende vervuiling
In tabel 2.1 werden enkele positieve resultaten van Nederlands milieubeleid
vermeld. Minister-president Lubbers kreeg indertijd veel kritiek
te verduren toen hij koningin Beatrix in de troonrede liet zeggen dat
‘met name water en lucht’ schoner zijn geworden. Toch was die uitspraak
aan de hand van cijfers met betrekking tot een aantal vervuilende
stoffen zeer goed te verdedigen. Echter, milieuorganisaties en milieubeleidsinstanties
reageren niet alleen op al eerder gesignaleerde
milieuproblemen, ze brengen ook nieuwe problemen op de publieke en
politieke agenda. ‘Solutions are looking for problems’ heet dat in de
bestuurskunde (Dinkelman, 1995). De successen van het milieubeleid, in
binnen- en buitenland, liggen vooral op het gebied van wat wel stromende
vervuiling genoemd wordt. Als emissies in lucht- en waterstromen
worden verminderd worden lucht en water schoner. Heel anders ligt dat
bij zogenaamde stapelende vervuiling waarbij het probleem de toenemende
vervuiling op een bepaalde plaats is. Sinds de jaren zeventig zijn
15

er een aantal betrekkelijk nieuwe milieuproblemen bijgekomen die, bij al
hun onderlinge verschillen, het stapelende karakter gemeen hebben. Te
noemen zijn in dit verband de vervuiling van waterbodems en van het
vrijwel stilstaande grondwater, de zure neerslag op de bodem die bij
overschrijden van bepaalde grenzen bijdraagt aan bossterfte, en de toename
van broeikasgassen in de dampkring. Bij stromende vervuiling
leiden afnemende emissies tot minder vervuiling, bij stapelende vervuiling
leiden ze tot minder toename van vervuiling.
Als Lubbers indertijd had gezegd dat de waterbodems en het grondwater
schoner zijn geworden en de concentratie van broeikasgassen in de
dampkring is afgenomen had men terecht massaal over hem heen kunnen
vallen. In het algemeen vergt het tegengaan van stapelende vervuiling
veel radicalere maatregelen dan het verminderen van water- en
luchtverontreiniging. Het milieubeleid is tot nu toe niet in staat die radicale
doelstellingen te realiseren.
2.3.3 Volumegroei versus efficiëntieverbetering
Een derde kanttekening bij de ‘win-win euforie’ betreft het verschijnsel
dat de vermindering van milieudruk door schoner en zuiniger te produceren
en te consumeren ten dele, of zelfs meer dan volledig, teniet wordt
gedaan door de groei van het volume van productie en consumptie. Een
goede illustratie van dit verschijnsel biedt het huishoudelijk gas- en
elektriciteitsgebruik. Er zijn zeer veel inspanningen gepleegd om het
huishoudelijk gasverbruik door betere isolatie van bestaande en nieuwe
woningen en verbetering van het rendement van huishoudelijke verwarmingsinstallaties
te verminderen, maar de winst van deze efficiëntieverbetering
is vrijwel geheel teniet gedaan door welvaartsverschijnselen als
woonverdunning en meer verwarmde vertrekken en hogere temperaturen
(zie figuur 2.2).
Eenzelfde combinatie van efficiëntieverbetering en volumegroei leidde
bij het elektriciteitsgebruik zelfs tot netto groei van het gebruik. Het
verschijnsel dat volumegroei de door efficiëntieverbetering bereikbare
milieuwinst teniet doet, doet zich ook voor bij het auto- en vliegverkeer.
16

Figuur 2.2 Ontwikkeling van huishoudelijk gasverbruik, 1980-1993*
140
130
120
110
100
90
80
70
volumegroei
efficiency-ontwikkeling
gasverbruik (volume x efficiency)
gasverbruik (gemeten)
80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93
* Indexcijfers, 1980=100
Bron: Gilijamse en Tellegen, 1995: 531
2.3.4 Ontkoppeling en herkoppeling
Zoals gezegd is de nota ‘Economie en milieu’ geschreven vanuit de winwin
euforie, waarbij steeds schoner en steeds efficiënter produceren het
mogelijk maakt om groei van productie en consumptie te combineren
met vermindering van milieudruk. De nota staat in dit optimisme niet
alleen. Er wordt gesproken en geschreven over ‘factor vier’ wat duidt op
een combinatie van halvering van milieudruk en van verdubbeling van
productie en consumptie (Von Weizsäcker e.a., 1997). Er bestaat geen
verschil van mening over het feit dat er in de afgelopen jaren veel vooruitgang
is geboekt in het schoner en efficiënter produceren en in het
vervaardigen van schonere en efficiëntere producten (Reijnders, 1995).
Evenmin is er verschil van mening over het feit dat hier nog vele mogelijkheden
voor verbetering zijn. Echter, het verschijnsel dat volumegroei
de hierdoor geboekte winst grotendeels teniet doet wordt vaak veronachtzaamd.
Een illustratie daarvan is de gangbare mening over het ‘veel
hogere energiegebruik in Oost-Europa’. Per eenheid bruto nationaal
17

product is dat onmiskenbaar het geval. Per hoofd van de bevolking is het
energiegebruik echter over het algemeen niet hoger dan in de West-europese
landen en veel lager dan in de Verenigde Staten.
Helaas wordt de situatie er in de loop der tijd niet echt beter op. In
de jaren zeventig trad, zoals we zagen, op energiegebied als gevolg van
de stijgende energieprijzen tijdelijk een ‘ontkoppeling’ op van economische
groei en ontwikkeling van het energiegebruik. Met het dalen van de
energieprijzen is in Nederland die winst teniet gedaan. Recentelijk wordt
ook op andere terreinen dan het energiegebruik een ‘herkoppeling’ van
economische groei en milieudruk geconstateerd (De Bruyn en Opschoor,
1997). Heel dramatisch komt de (her)koppeling van milieudruk en economische
groei tot uitdrukking in de kloof tussen ideaal en werkelijkheid
bij het streven naar vermindering van emissies van het belangrijkste
broeikasgas CO2. De Nederlandse overheid heeft zich ten doel gesteld die
emissies in de periode 1990-2000 met 3% te verminderen, maar de verwachting
(anno 1997) is dat deze met 13% zullen toenemen.
2.4 Selectieve groei en krimp
Uit het bovenstaande kan wel afgeleid worden dat de paarse win-win
euforie misplaatst is, maar niet dat economische groei en milieubehoud
altijd met elkaar in strijd zijn. Economische groei bestaat ook uit transacties
zonder enig milieueffect. Als iemand van zijn of haar wettige echtgenoot
scheidt en de tot dan toe door hem of haar verrichte werkzaamheden
voortaan tegen betaling laat verrichten draagt dit bij aan de economische
groei. Het milieueffect van deze verandering is echter nihil. Wat
wel nodig is voor behoud en verbetering van milieukwaliteit is het afremmen
van milieubelastende activiteiten, en het stimuleren van milieuverbeterende
activiteiten. In de universiteiten heeft men al weer
lang geleden ervaring opgedaan met een operatie ‘selectieve krimp en
groei’. Om economische groei en milieubehoud te kunnen verenigen zouden
de verschillende sectoren van de economie ook aan een dergelijke
operatie dienen te worden onderworpen. Al in 1974 presenteerde de
toenmalige minister van economische zaken Lubbers een nota ‘Selectieve
groei’. Het paarse kabinet wil echter niets weten van een op milieucriteria
gebaseerd selectief groeibeleid. Met de sanering van de varkensstapel
gaat het in feite verder dan waartoe het tot nu toe bereid was. Ander-
18

zijds is er een impliciet selectief groeibeleid dat wordt samengevat met
de leuze ‘Nederland distributieland’. Bij het stimuleren van vervuilende
activiteiten als de luchtvaart schroomt het kabinet niet om selectief te
zijn.
2.5 Verbreding van het dilemma: ecologische en sociale schaarste
volgens Hirsch
Wat is de betekenis van het bovenstaande voor sociologen? Ik denk dat
sociologen door het dilemma van groei en schaarste te verbreden kunnen
bijdragen aan het inzicht in de oorzaken, en aan het vinden van oplossingen.
Het verschijnsel dat groei tot nieuwe schaarste leidt is, zoals ik
al terloops opmerkte, geenszins tot het dilemma van economische groei
en milieubehoud beperkt. In 1977 publiceerde de helaas al weer lang
overleden Fred Hirsch zijn baanbrekende boek ‘Social limits to growth’
(Hirsch, 1977). Zijn betoog werd eerder door mij als volgt samengevat:
‘Er zijn volgens Hirsch fysieke grenzen aan vermindering van schaarste
als de betreffende stoffen of producten maar in beperkte hoeveelheden
aanwezig zijn. Dat geldt voor grondstoffen waarvan de voorraden eindig
zijn, maar ook voor de schilderijen van oude meesters, waarvan er op de
hele wereld slechts enkele tientallen of honderden bestaan. Sociale grenzen
van welvaartsvermeerdering door groei bestaan er zowel voor materiële
producten als voor immateriële diensten. Sociale grenzen aan het
opheffen van schaarste door groei treden op als de voldoening van de
individuele beschikking over dat goed niet zozeer op de waarde van dat
goed als zodanig, als wel op de schaarse aanwezigheid ervan gebaseerd
is. Het betreft goederen die als statussymbool kunnen fungeren en bij
massale beschikbaarheid niet meer als zodanig bruikbaar zijn. Daarnaast
zijn er goederen die wel vanwege hun intrinsieke kenmerken worden
gewaardeerd, maar waarbij de mate van gebruik door anderen de
eigen gebruikswaarde beïnvloedt. Hirsch onderscheidt in dit verband
‘fysieke’ en ‘sociale’ congestie. Een overbekend voorbeeld van fysieke
congestie biedt het verkeer. Als iedereen auto rijdt is er een gebrek aan
parkeerruimte en staat men in de file. Een deel van de aantrekkelijkheid
van het auto rijden gaat daardoor verloren. Een voorbeeld van sociale
congestie biedt het onderwijs. Deelname aan onderwijs fungeert als een
selectiemechanisme voor een beperkt aantal aantrekkelijke functies. Op
19

de arbeidsmarkt gelden de langdurigst geschoolden als de meest gekwalificeerde
krachten. Bij toename van de gemiddelde duur van het onderwijs
zal daardoor, los van de kwaliteiten die voor de betreffende beroepsuitoefening
nodig zijn, voor dezelfde beroepen in de loop der tijd een
steeds hogere scholingsgraad worden vereist. Al in 1954 stelde in Nederland
Van Tulder het optreden van een dergelijke onderwijsinflatie vast
(Van Tulder, 1962; zie ook hoofdstuk 4).
De verschillende vormen waarin zich grenzen voordoen aan het opheffen
van sociale schaarste zijn door Hirsch schematisch weergegeven
als in figuur 2.3.
Figuur 2.3 Varianten van sociale schaarste volgens Hirsch
Direct
|
voldoening is op de
schaarste zelf gebaseerd
(bijv. kunst-snobisme;
mode-elementen
in de antiek)
Bron: Hirsch (1977:21)
20
I
Fysieke schaarste
(bijv. natuurlijk landschap of oude meesters)
II
Sociale schaarste
a.
Fysieke congestie
(bijv. verkeer)
Indirect
|
voldoening is gebaseerd op
intrinsieke kenmerken, maar
wordt beïnvloed door de
omvang van het gebruik
b.
Sociale congestie
(bijv. leiderschap,
arbeidsplaatsen)
Hirsch maakt een onderscheid tussen de ‘materiële economie’ en de ‘positionele
economie’. De materiële economie omvat goederen waarvan de
levering kan toenemen zonder dat de waarde of bruikbaarheid van het
betreffende goed voor de individuele verbruiker vermindert. Het streven
naar welvaartsvermeerdering door economische groei is op deze vooronderstelling
gebaseerd. Er bestaat volgens Hirsch echter ook een positionele
economie van goederen waarvan de gebruikswaarde voor de individuele
gebruiker bij toenemende levering afneemt, omdat de voldoening

die geschonken wordt afhankelijk is van de schaarse aanwezigheid ervan.
Bij nader inzien gaat het hier in tegenstelling tot wat Hirsch beweert
niet om een onderscheid van verschillende goederen, maar om
een onderscheid van verschillende betekenissen van goederen voor hun
bezitters of consumenten. In principe kan voor een individu elk goed
zowel een materiële als positionele betekenis hebben’ (Tellegen en Wolsink,
1992: 41-42).
Het betoog van Hirsch verruimt het dilemma van groei en schaarste tot
een kwestie die veel verder reikt dan de tegenstelling tussen economische
groei en milieubehoud. ‘Meer van hetzelfde’ dat wordt nagestreefd
om schaarste op te heffen blijkt op de meest uiteenlopende maatschappelijke
terreinen ‘nieuwe schaarste ‘ te genereren. Als gevolg daarvan
wordt tegenwoordig in zeer uiteenlopende maatschappelijke sectoren
volumebeperkend beleid gevoerd.
2.6 Volumebeperking als organisatievraagstuk
In een eerdere publicatie getiteld ‘Pleidooi voor een sociaal volumebeleid’
(Tellegen, 1995) heb ik het streven naar volumebeperking op zeer uiteenlopende
maatschappelijke terreinen als een organisatievraagstuk
behandeld. De rest van deze bijdrage is, met uitzondering van de twee
slotparagrafen, aan dat boek ontleend.
Op tal van terreinen van overheidszorg zijn in het verleden organisaties
opgericht die veelal als doel hadden bepaalde voorzieningen
betrouwbaar, betaalbaar en binnen ieders bereik te leveren. Tegenwoordig
wordt echter steeds vaker om ecologische, economische of sociale
redenen gestreefd naar beperking van de groei of zelfs naar krimp van
de betreffende voorzieningen. Deze abstracte formulering is van toepassing
op collectieve voorzieningen als de afvalverwijdering, de gezondheidszorg
en de sociale zekerheid. In het laatste geval vervalt uiteraard
het criterium ‘voor iedereen betaalbaar’ omdat er geld wordt verstrekt in
plaats van geïnd. De formulering is wegens de teweeggebrachte milieueffecten
ook van toepassing op gedeeltelijk gecollectiviseerde voorzieningen
zoals huisvesting en gemotoriseerd verkeer. Tenslotte zijn er
terreinen van overheidszorg waarvoor streven naar volumebeperking
nog een controversiële aangelegenheid is. Als het om onderwijs gaat
21

wordt nog vaak gedacht in termen van ‘hoe meer hoe beter’. Maar de
stelling is ook te verdedigen dat teveel mensen te lang of op het verkeerde
moment onderwijs volgen, en dat groeibeperking en wellicht
zelfs krimp wenselijk is (vergelijk Leune’s bijdrage aan deze bundel).
Hetzelfde geldt voor de arbeid. In tegenstelling tot zo'n 20 jaar geleden is
er een grote eensgezindheid met betrekking tot de wenselijkheid van
meer arbeidsparticipatie. Maar nog steeds is de stelling verdedigbaar
dat gezocht moet worden naar alternatieven voor werkgelegenheid, die
niet het stigma van tweederangs staatsburgerschap met zich meebrengen
(Tellegen, 1980).
Oude doelstellingen van betrouwbaarheid, betaalbaarheid en bereikbaarheid
moeten gecombineerd worden met de doelstelling van beperking
van het gebruik van de betreffende voorzieningen. Hierdoor ontstaat
een dilemma voor organisaties. Organisaties hebben over het algemeen
een sterke drang om door te gaan met de activiteiten waarvoor ze
in het leven geroepen zijn en die activiteiten in steeds grotere omvang te
ontplooien. Er zijn vele motieven voor groei van organisaties aan te geven
waaronder kostenbesparing en behoefte aan prestige, macht en bestaanszekerheid
(Starbuck, 1971).
De oplossing van het probleem van de tegenstrijdigheid van de klassieke
doelstellingen van betrouwbaarheid, betaalbaarheid en bereikbaarheid
en de nieuwe doelstelling van volumebeperking wordt nogal
eens gezocht in het afzwakken van de klassieke doelstelling. De groep
van rechthebbenden op een voorziening, of de omvang of kwaliteit van de
voorziening, wordt beperkt. De beruchte WAO-maatregelen van het kabinet
Lubbers-III in de zomer van 1991 hebben hevige emoties opgeroepen,
omdat ze als afbraak van een zeer fundamentele collectieve voorziening
werden ervaren. Het toepassen van financiële prikkels om het volume
van het gebruik van voorzieningen te beperken kan eveneens als
gevolg hebben dat een voorziening niet meer wordt gebruikt voor situaties
waarvoor ze wel was bestemd. Eigen risico's bij het gebruik van
gezondheidsvoorzieningen kunnen er toe leiden dat mensen afzien van
het consulteren van een hulpverlener in situaties waarin dat voor het
handhaven of verbeteren van hun gezondheid wel nodig is. Er wordt
tegenwoordig wel geëxperimenteerd met het koppelen van reinigingsrechten
aan de hoeveelheid afval die door het betreffende huishouden
wordt aangeboden. Te makkelijk wordt daarbij over het hoofd gezien dat
het in het verleden nogal wat beschavingsarbeid heeft gekost om burgers
22

ertoe te brengen het afval netjes met de vuilnisman mee te geven. Als
reinigingsrechten gebonden worden aan de hoeveelheid afgegeven afval
ontstaat de kans op meer zwerfvuil en illegale stort.
Een ander antwoord op het hier geschetste dilemma is het scheppen
van voor cliënten aantrekkelijke alternatieven voor het gebruik van een
voorziening, waardoor de gewenste volumebeperking wordt bereikt zonder
dat aan de klassieke doelstellingen van betrouwbaarheid, betaalbaarheid
en bereikbaarheid afbreuk wordt gedaan. In dat geval worden
cliënten gestimuleerd het gebruik van een voorziening te beperken of er
geheel van af te zien omdat er een andere mogelijkheid wordt geboden
om in de betreffende behoefte te voorzien. Als met dit streven voldoende
succes wordt geboekt vermindert de druk op de betreffende voorziening
en is er daardoor minder reden de toegankelijkheid en kwaliteit ervan te
beperken.
Een dergelijk volumebeleid wordt hier om twee redenen sociaal volumebeleid
genoemd. Het onderscheidt zich zowel van het onrechtvaardige
of a-sociale aantasten van de kwaliteit en de toegankelijkheid van voorzieningen,
als van het uitsluitend met juridische instrumenten (vergunningen,
verboden, financiële instrumenten als heffingen en subsidies)
beperken van de vraag naar voorzieningen. In plaats daarvan wordt hier
voor sociale of communicatieve beleidsinstrumenten gepleit. Daarmee
wordt in dit geval niet in de eerste plaats gedacht aan het uitzenden van
educatieve of voorlichtende boodschappen aan een groot publiek, maar
aan het op beperkte schaal en veelal in rechtstreeks contact met de betrokkenen
zelf zoeken naar alternatieven voor het gebruik van bepaalde
voorzieningen. Daarbij kunnen overigens voorschriften, financiële prikkels
en educatieve boodschappen wel een ondersteunende rol spelen.
2.7 Eigen onderzoek
De Interfacultaire Vakgroep Milieukunde van de Universiteit van Amsterdam
verricht sinds de jaren zeventig onderzoek naar mogelijkheden
om afval en energiegebruik te beperken. Als onderdeel van dat onderzoek
is een programma getiteld ‘Georganiseerde Zuinigheid’ in uitvoering.
De centrale onderzoeksvraag van dit programma is hoe de organisatie
van afvalverwijdering en elektriciteitsvoorziening bijdraagt aan de
beperking van het gebruik van de betreffende voorzieningen. Voor beide
23

deelterreinen is een proefschrift in voorbereiding.
Onze onderzoeksvraag is niet voortgekomen uit wereldvreemd utopisme.
In de laatste decennia heeft zich bij deze nutsvoorzieningen, en
ook bij de drinkwatervoorziening, al een ‘cultuuromslag’ voltrokken van
‘vraagvolgend’ naar ‘vraagbeïnvloedend’ beleid. Bij de elektriciteitsvoorziening
gold vroeger als uitgangspunt dat men niet ‘achter de meter’
keek. Men vond dat een energiebedrijf niets te maken had met de omvang
en aard van het energiegebruik. Tegenwoordig is dat anders. Nutsbedrijven
stimuleren het gebruik van energiezuinige lampen en helpen
hun klanten bij het kritisch volgen van hun energiegebruik. Reinigingsdiensten
moesten aanvankelijk weinig hebben van experimenten met
gescheiden inzameling van huisvuil. Daardoor zou onzekerheid over de
benodigde verbrandings- en stortcapaciteit ontstaan, en zou de betrouwbaarheid
van de afvalverwijdering in gevaar komen. Tegenwoordig bevorderen
ze de gescheiden inzameling van afvalcomponenten. Bij de
drinkwatervoorziening werd in de jaren dertig de ‘waterbeschaving’ gepropageerd.
Daarmee werd niet beperking van drinkwatergebruik bedoeld
doch het omgekeerde: het ten bate van hygiëne en volksgezondheid
meer gebruiken van water. Tegenwoordig wordt ook bij deze nutsvoorziening
door de sector zelf waterbesparing gepropageerd. In een artikel in
het Amsterdams Sociologisch Tijdschrift is deze ontwikkeling eerder
uitvoeriger geschetst (Tellegen e.a., 1996).
Bij ons onderzoek naar een organisatie van nutsvoorzieningen die
besparing stimuleert vonden we in de organisatiesociologische literatuur
vrijwel geen aanknopingspunten. Er zijn daarvoor twee verklaringen te
geven die op zichzelf ook weer een verklaring behoeven. De eerste verklaring
is een inhoudelijke. Sociologen zijn blijkens hun publicaties weinig
geïnteresseerd in de omslag van volumegroei naar volumebeperking
of van vraagvolgend naar vraagbeïnvloedend beleid die zich in zeer verschillende
sectoren van de maatschappij voltrekt. De tweede verklaring
is een programmatische. Sociologen hebben weinig ‘ontwerpende’ of ‘probleemoplossende’
ambities. Op beide manco's kom ik aan het einde van
dit artikel terug.
24

2.8 Sociaal volumebeleid in verschillende maatschappelijke sectoren
Toen de vakliteratuur zo weinig te bieden had besloot ik, met behulp van
doctoraal studenten sociologie van de UvA, ter ondersteuning van ons
werk op afval- en energiegebied een vergelijkende studie te maken van
enkele maatschappelijke sectoren, waar zich een vergelijkbare omslag
van vraagvolgend naar vraagbeïnvloedend beleid voltrekt of althans
wordt bepleit.
De volgende onderwerpen werden daarbij onderzocht:
De groei van het volume van de betreffende voorziening;
De problemen die de groei met zich meebrengt;
Plannen en maatregelen die tot nu toe zijn ontvouwd, respectievelijk
genomen, om de groei te beperken, zonder daarbij de klassieke doelstellingen
van de voorziening te beperken;
Organisatorische veranderingen die daarbij een rol (kunnen) spelen;
Effectiviteit van tot nu toe genomen maatregelen.
Vier terreinen van overheidszorg waarvoor volumebeperking wenselijk
wordt geacht werden onderscheiden en binnen elk van die vier terreinen
werd één deelterrein nader in kaart gebracht:
Terreinen Deelterreinen
- Nutsvoorzieningen voor fysieke stromen - Energievoorziening
- Ruimtegebruik - Huisvesting
- Totale instellingen - Psychiatrische ziekenhuizen
- Sociale zekerheid - Bijstand
Bij het onderzoek in al deze sectoren fungeerde de gezondheidszorg, en
in het bijzonder de huisartsgeneeskunde, als ideaaltype. Kenmerkend
voor het functioneren van de huisarts is immers dat hij de vraag van de
patiënt niet zonder meer volgt maar haar, als hij dat nodig acht, beïnvloedt.
In een gesprek met de patiënt zal hij deze er eventueel van overtuigen
dat hij niet heeft wat hij denkt te hebben en niet gebaat is bij de
behandeling waarom hij vraagt. Nog in een ander opzicht is de gezondheidszorg
het ideaaltype van een op vraagbeïnvloeding gerichte organisatie.
De gezondheidszorg is opgebouwd uit echelons of lijnen waarbij de
door de huisarts geleverde eerstelijnsgezondheidszorg een ‘poortwachtersfunctie’
vervult ten opzichte van de dure specialistische en intramurale
25

zorg. Hierna worden enige resultaten van het onderzoek van de genoemde
vier deelterreinen weergegeven.
2.8.1 Energievoorziening
In de vergelijkende studie hebben we ons wat energie betreft beperkt tot
de elektriciteitsvoorziening. In 1972 ging minister Langman in zijn nota
inzake het kernenergiebeleid ervan uit dat in het jaar 2000 het totaal
geïnstalleerd elektrisch vermogen 70.000 megawatt zou bedragen, waarvan
36.000 megawatt door kernenergie zou worden opgewekt. (Nota
inzake het kernenergiebeleid, 1972). Anno 1998 is dat totale vermogen
in werkelijkheid ongeveer 15.000 megawatt, waarvan 450 megawatt
wordt geleverd door de enige werkzame kerncentrale in Borssele.
Het begrip besparing wordt bij de elektriciteitsvoorziening vaak zij
het impliciet opgevat als besparing op het gebruik van door elektriciteitscentrales
opgewekte elektriciteit. Daardoor kan ‘besparing’ de volgende
drie, zeer verschillende, vormen aannemen:
Gebruik van duurzame energiebronnen zoals wind, zon en waterkracht;
Een efficiëntere vorm van elektriciteitsopwekking met fossiele
brandstoffen zoals industriële warmtekracht-koppeling;
Besparing op het eindgebruik van elektriciteit.
Het is niet op voorhand te verwachten dat één type organisatie al deze
drie verschillende vormen van besparing zal bevorderen. Er lijkt wel een
duidelijk verband te bestaan tussen één type organisatie en één van de
genoemde vormen van besparing. In Nederland werd in 1989 een organisatorische
scheiding van productie en distributie van elektriciteit doorgevoerd.
Daardoor hadden de distributiebedrijven niet langer een belang
bij het benutten en zo mogelijk uitbreiden van de capaciteit van elektriciteitscentrales
en raakten ze meer geïnteresseerd in andere vormen van
opwekking van elektriciteit. Industriële bedrijven kunnen vaak zelfstandig
in hun behoefte aan warmte en kracht voorzien, maar blijven dan
doorgaans wel met een overschot aan kracht (elektriciteit) zitten. Onder
de nieuwe omstandigheden raakten de distributiebedrijven geïnteresseerd
in het afnemen van de overtollige elektriciteit van industriële bedrijven.
Deze in vergelijking met de opwekking in centrales zeer efficiente
vorm van elektriciteitsproductie nam in korte tijd zo'n grote vlucht
26

dat er overcapaciteit bij de elektriciteitscentrales ontstond en van overheidswege
werd besloten de groei van warmte-kracht vermogen af te
remmen.
2.8.2 Huisvesting
In de periode na de Tweede Wereldoorlog werd de woningnood als ‘volksvijand
nummer één’ aangeduid. Het aantal gebouwde woningen was
jarenlang een van de belangrijkste indicatoren van succesvol regeringsbeleid.
In 1973 bereikte de nieuwbouw een niet meer geëvenaard hoogtepunt
van 155.000 woningen. De nadelige effecten van het ruimtebeslag
door de woningbouw werden al 25 jaar geleden in brede kring erkend.
Ronteltap en Funken (1972) pleitten ervoor woonwensen minder te vervullen
door middel van een steeds groter ruimtebeslag per woning (ruimteconsumptie)
en meer door verbetering van de kwaliteit van woningen
(bouwconsumptie). Bijvoorbeeld: minder afstand tussen woningen, maar
betere geluidsisolatie. Al sinds de jaren zestig werd in tal van steden
actie gevoerd tegen kaalslag in de binnensteden en overloop naar de
buitengebieden. Bij die strijd waren twee natuurlijke bondgenoten betrokken:
groepen die in de eerste plaats de sociale belangen van de
laagstbetaalde bewoners van oude stadswijken verdedigden, en milieubeschermers
die zich verzetten tegen wegenaanleg en woningbouw in
buitengebieden. Inmiddels heeft zich de omslag van ‘overloop’ naar ‘stadsvernieuwing’
voltrokken. ‘Inbreiden’, ‘verdichtingsbouw’ en ‘compacte
stad’ zijn termen die een beleid aanduiden dat gericht is op het beperken
van het ruimtegebruik in buitengebieden voor huisvesting en woon-werk
verkeer. Een volgende stap in beperking van het ruimtegebruik voor
huisvesting is het verminderen van nieuwbouw door een beter gebruik
van de bestaande huizen en eventueel vrijkomende andere gebouwen
(fabrieken, kantoren en loodsen).
Bierman is al jaren een pleitbezorger van een dergelijke ontwikkeling,
en heeft ook door plaatselijk onderzoek aangegeven hoe waardevolle
open gebieden voor woningbouw kunnen worden bespaard door de bestaande
gebouwenvoorraad beter te benutten (zie bijvoorbeeld Bierman
en Meinsma, 1995). In principe zouden de woningbouwcorporaties een
cruciale rol kunnen spelen in een dergelijk vraagbeïnvloedend beleid.
Ondervraging van een aantal sleutelfiguren op dit gebied leerde ons dat
de motivatie daartoe bij de betreffende instellingen echter gering is.
27

Zoals, uit een oogpunt van energiebesparing, distributiebedrijven er
belang bij moeten hebben met zo min mogelijk gebruik van door elektriciteitscentrales
geleverde elektriciteit in de vraag van hun cliënten te
voorzien, zo zouden woningbouwcorporaties er belang bij moeten hebben
om met zo min mogelijk nieuwbouw aan de vraag naar woonruimte van
hun cliënten te voldoen. De organisatorische voorwaarden daarvoor lijken
vooralsnog echter niet aanwezig te zijn.
2.8.3 Psychiatrische ziekenhuizen
In 1793 ontdeed de Franse gevangenisarts Pinel in Parijs een krankzinnig
geworden zeekapitein van zijn ketenen en plaatste hem over naar
het gesticht de Salpetrière om daar een medische behandeling, ‘traitement
morale’ genaamd, te ondergaan. Deze gebeurtenis wordt doorgaans
beschouwd als het begin van de geïnstitutionaliseerde geestelijke gezondheidszorg
(De Smit, 1993: 5). Deze vervanging van het strafrechtelijke
door het medische regime is als een grote vooruitgang beschouwd.
Maar ook op dit terrein is om verschillende redenen al lang volumebeperkend
beleid op gang gekomen. Al in de jaren dertig werd uit bezuinigingsoverwegingen
gestreefd naar beperking van de opnamen in psychiatrische
ziekenhuis. Het door Querido bij de Amsterdamse GGD ingevoerde
systeem van de ‘rijdende psychiater’, die aan huis komt kijken of
opname wel echt nodig en wenselijk is, werd wereldberoemd. In de jaren
zestig ontstond er zowel radicale als pragmatische kritiek op de psychiatrische
ziekenhuisopname. De radicale kritiek betrof de toepassing van
‘het medisch model’ op ‘afwijkende gedragingen’ die als ‘krankzinnig’ of
‘gestoord’ werden beschouwd. De pragmatische kritiek vloeide juist voort
uit ‘het medische model’: dankzij nieuwe psychofarmaca was het mogelijk
om, voor maatschappelijke (her)integratie van de patiënt schadelijk,
verblijf in psychiatrische ziekenhuizen te voorkomen en qua duur te
beperken. Inmiddels wordt opname en vooral opnameduur beperkend
beleid in de praktijk gebracht via allerlei voorzieningen, die een bestaan
buiten het psychiatrisch ziekenhuis mogelijk maken voor patiënten die
in een normaal huishoudelijk en/of werkverband niet kunnen functioneren.
De ontwikkeling heeft niet tot een vermindering van het aantal
psychiatrische ziekenhuisopnamen geleid, maar de opnameduur is wel
teruggelopen. Gegeven de groei van de bevolking en de groei van de
vraag naar geestelijke gezondheidszorg, is het aannemelijk dat de uit-
28

eiding van deeltijdbehandeling en van het aantal plaatsen in beschermde
woonvormen heeft bijgedragen aan beperking van het aantal
psychiatrische ziekenhuisbedden.
2.8.4 Bijstandsverlening
Toen in 1965 de Algemene Bijstandswet van kracht werd was de overheersende
vrees dat mensen wegens valse schaamte ervan af zouden
zien gebruik te maken van deze voorziening. Minister Klompé die de wet
indiende benadrukte dat men ‘met opgeheven hoofd’ een beroep op bijstand
moest kunnen doen wanneer dat nodig was. In de periode 1965-
1990 is het volume van bijstandsontvangers sterk gegroeid. Inmiddels is
bij de beleidsinstanties de zorg om de valse schaamte vervangen door de
zorg om het groeiende en oneigenlijke gebruik van deze voorziening. Ook
in deze sector heeft zich een ‘cultuuromslag’ van vraagvolgend naar
vraagbeïnvloedend beleid voltrokken. Een herhaaldelijk gebruikt beeld
is dat van de tegenstelling tussen de bijstand als ‘vangnet’ (vroeger) en
als ‘trampoline’ (nu).
De met de uitvoering van de bijstandswet belaste sociale diensten
beschouwden het vroeger niet of nauwelijks als hun taak de (her)intrede
in het arbeidsproces te bevorderen. Arbeidsbemiddeling was primair een
taak van de gewestelijke arbeidsbureaus. Door allerlei maatregelen van
overheidswege worden arbeidsbureaus tegenwoordig van overheidswege
gedwongen (her)intrede in het arbeidsproces te bevorderen. Als algemeen
effect van de ‘arbeidstoeleiding’ als taak van de sociale diensten
noemen Gooren e.a. (1992: 53) een grotere externe gerichtheid van deze
instellingen. Verwacht wordt dat voor de sociale dienstens externe samenwerking
en netwerkvorming aan betekenis zullen winnen. Heeft de
‘cultuuromslag’ bij de sociale diensten een volumebeperkend effect gehad?
Het aantal bijstandsontvangers is na 1990 voor het eerst gedaald,
maar het is moeilijk vast te stellen welke bijdrage het functioneren van
de uitvoeringsinstelling daaraan heeft geleverd.
29

2.9 Analyse van vraag en aanbod
Sociaal volumebeleid zoals dat hier wordt beschreven kan gekenschetst
worden als vraagbeïnvloedend in plaats van vraagvolgend en als aanbodveranderend
in plaats van aanbodbeperkend. Bij vraagvolgend beleid is
de uitbreiding van voorzieningen het automatisch gevolg van de groeiende
vraag naar de betreffende voorzieningen. We hebben hiervoor voorbeelden
besproken van vraagbeïnvloeding als alternatief voor het volgen
van de vraag. Die vraagbeïnvloeding onderscheidt zich van het zonder
meer beperken van het aanbod van de betreffende voorziening.
Om te weten of en zo ja hoe een dergelijk sociaal volumebeleid mogelijk
is, is het nodig eerst de vraag en het aanbod van de betreffende voorziening
te analyseren.
2.9.1 Analyse van de vraag naar voorzieningen
Is het gebruik van de voorziening doel of middel?
Energie (in de vorm van geleverd gas of geleverde elektriciteit) is een
middel om in de behoefte aan warmte, licht of kracht te voldoen. Het
ontvangen van zoveel mogelijk gas en elektriciteit is geen doel op zichzelf.
Daarentegen is de behoefte aan een eigen woning meer dan slechts
een middel om tegen regen, wind en kou beschermd te worden. Hoe meer
een voorziening een middelkarakter heeft, des te meer mogelijkheden er
zijn tot volumereductie zonder afbreuk te doen aan de behoeftebevrediging
van de cliënt. De aangewezen volumebeperkende strategie is in dat
geval vraagtransformatie. Daarmee wordt bedoeld: het vervangen van de
vraag naar een bepaald middel door de vraag naar andere middelen die
aan de betreffende vraag kunnen voldoen. Op energiegebied zijn woningisolatie,
optimale benutting van zonlicht en zonnewarmte en gebruik van
hoge rendementsketels en energiezuinige lampen voorbeelden van dergelijke
andere middelen.
Is het gebruik van de voorziening een wens op zichzelf, of een gevolg van
niet gewenste voorafgaande gebeurtenissen?
Bij de fysieke stromen is er wat dit betreft een duidelijk verschil tussen
water en afval. Het eerste wordt gewenst om te kunnen drinken of wassen.
Het tweede is een niet gewenst gevolg van de samenstelling en verpakking
van consumptiegoederen. In het laatste geval is, om een term
30

uit het Nationaal Milieubeleidsplan (NMP, 1989) te gebruiken, integraal
ketenbeheer de aangewezen strategie voor volumebeperking. Op uiteenlopende
maatschappelijke terreinen, variërend van psychiatrische ziekenhuisopname
tot afvalverwijdering, kan er naar gestreefd worden om door
eerder ingrijpen in een keten van gebeurtenissen latere gebeurtenissen
te voorkomen. Deeltijd opname kan het aantal volledige opnames beperken,
statiegeldheffing kan de hoeveelheid te verwerken afval verminderen.
Is het gebruik van de voorziening eigenlijk of oneigenlijk?
In verband met de sociale voorzieningen, en in het bijzonder de WAO, is
veel geschreven over oneigenlijk gebruik. Deze voorziening is door organisaties
van werkgevers en werknemers oneigenlijk gebruikt om van
overtollige werknemers af te komen. In plaats van het al genoemde afbreken
van een dergelijke voorziening kan echter ook gestreefd worden
naar het ontwikkelen van alternatieven. Dat gebeurt in feite ook door
het scheppen van verschillende vormen van werkgelegenheid. Het kan
echter ook, zoals al eerder werd opgemerkt, geschieden door nieuwe
vormen van gedeeltelijk of, al dan niet tijdelijk, geheel afzien van arbeidsparticipatie
mogelijk te maken.
Is minder slechter of beter?
Welke strategie resteert er in die gevallen waarin de vraag meer een
doel- dan een middelkarakter heeft, niet een ongewenst gevolg van voorafgaande
gebeurtenissen is en niet als oneigenlijk gebruik van een betreffende
voorziening kan worden beschouwd? Wat, kortom, als milieubeschermer
te doen tegen verre vliegreizen en veel vlees eten? Er rest
dan een voorlichtingsstrategie die de consument ervan tracht te overtuigen
dat minder ook aangenamer kan zijn. De aangewezen werkwijze is
hier relativering van het belang van de betreffende voorziening. Maar de
ervaring leert dat er met een dergelijke strategie, vooral op het gebied
van auto- en vliegverkeer, tot nu toe weinig successen te boeken zijn.
2.9.2 Analyse van het aanbod van voorzieningen
Is de voorziening geschikt of ongeschikt om aan de maatschappelijke
vraag te voldoen?
Twee maatschappelijke sectoren die met volumegroei te maken hebben
31

zijn de gezondheidszorg en de strafrechtspleging. In de gezondheidszorg
is de grens tussen bestrijding van ziekte en bevordering van welzijn
soms moeilijk te trekken. De World Health Organisation heeft indertijd
zelf bijgedragen aan verbreding van het beroep op de gezondheidszorg
toen ze uitsprak dat gezondheid niet moet worden opgevat als afwezigheid
van ziekte of gebrek, maar als een toestand van volledig lichamelijk,
psychisch en sociaal welbevinden. Theologen kunnen zich op grond
van deze definitie afvragen of christenen wel gezond kunnen zijn. In het
kader van volumebeleid kan overwogen worden de gezondheidszorg te
beperken tot voorkomen, verdragen en herstellen van datgene wat algemeen
als ziekte wordt beschouwd. Schnabel merkt overigens in zijn bijdrage
aan deze bundel (hoofdstuk 3) op dat dergelijke ideologische pleidooien
voor volumebeleid in de gezondheidszorg meestal weinig te maken
hebben met de zaken die werkelijk van invloed zijn op de kosten van
de gezondheidszorg.
De strafrechtspleging wordt tegenwoordig zeer zwaar belast met de
bestrijding van de drugshandel. In dit geval kan men zich afvragen of de
strafrechtspleging wel de geschikte instelling is om mensen te beschermen
tegen een kwaad, namelijk drugsgebruik, dat zij zichzelf aan doen
als die strafrechtelijke bemoeienis tot gevolg heeft dat anderen (waaronder
eigenaars van fietsen en autoradio's) daardoor schade lijden, het
vertrouwen in de rechterlijke macht erdoor wordt ondermijnd (IRT-affaire
e.d.) en een heilzaam effect op de volksgezondheid niet aantoonbaar
is.
Wat wenselijke en wat onwenselijke ‘medicalisering’ en ‘criminalisering’
van problemen is, is een kwestie waarover verschillend geoordeeld
kan worden. Als echter de conclusie wordt getrokken dat de betreffende
instellingen met taken worden belast waarvoor ze niet geschikt zijn dan
is institutionele ontlasting een geëigende strategie voor volumebeperking.
Hebben de met de voorziening belaste organisaties wel of geen belang bij
volumebeperking?
Steeds weer stuiten volumebeperkende maatregelen op weerstanden bij
de met de uitvoering van voorzieningen belaste organisaties, of het nu
elektriciteitsbedrijven, woningbouwcorporaties, psychiatrische ziekenhuizen
of gemeentelijke sociale diensten betreft. Sociaal volumebeleid
komt pas tot stand als de betreffende organisaties er een belang bij heb-
32

en. Als dat niet het geval is, is een verandering van organisatie vereist.
Wat voor organisaties zijn er nodig om sociaal volumebeleid in de praktijk
te brengen? Voorlopig lijken mij de hierna volgende kenmerken van
belang.
2.10 Kenmerken van volumebeperkende organisaties
2.10.1 Taakdifferentiatie
We zijn onze verkenning begonnen met het voorbeeld van de geëchelonneerde
organisatie van de gezondheidszorg. Ons onderzoek op afval en
energiegebied leert dat een organisatorische scheiding tussen enerzijds
afvalverbrandingsinstallaties en elektriciteitscentrales, en anderzijds
afvalinzameling en elektriciteitsdistributie, een voorwaarde is voor stimulering
van afvalbeperking en energiebesparing. Ook bij de bijstandsverlening
wordt in het kader van de bevordering van maatschappelijke
(her)integratie van de bijstandsontvangers de oplossing gezocht in een
organisatorische scheiding tussen verlening van en vooral controle op
bijstandsverlening enerzijds en bevordering van maatschappelijke reïntegratie
anderzijds. Daar staat tegenover dat uitgerekend in de (geestelijke)
gezondheidszorg ten behoeve van maatschappelijke (her)integratie
gepleit wordt voor continuïteit van zorg die de scheidslijnen tussen echelons
doorbreekt. Een zekere mate van scheiding tussen vraagvolgende
voorzieningen enerzijds en vraagbeïnvloedende en aanbodveranderende
voorzieningen anderzijds lijkt echter ook op dit terrein wenselijk te blijven.
2.10.2 Taakverruiming
Organisaties krijgen een belang bij vraagbeïnvloedend beleid als ze in
plaats van ‘meer van hetzelfde’, ‘ook iets anders’ kunnen leveren. Op
energiegebied wordt in dit verband wel van energiediensten gesproken.
De verlening van diensten in de vorm van energiebesparende maatregelen
kan ten dele in de plaats komen van het leveren van het product
elektriciteit. In de eerder genoemde nota ‘Milieu en economie’ wordt over
product-dienst combinaties gesproken. Daarbij wordt gedacht aan het
lenen in plaats van het verkopen van producten.
33

2.10.3 Externe gerichtheid
Vraagvolgend beleid vereist dat men intern in staat is de van buiten
komende vraag op te vangen. Dat betekent plannen, tot stand brengen
en beheren van capaciteit. Vraagbeïnvloedend en aanbodveranderend
beleid vereist daarentegen een sterke externe gerichtheid. Er moet zowel
met de cliënten als met andere organisaties worden samengewerkt om
een aan de cliënten aangepaste voorziening te leveren.
2.10.4 Horizontale organisatie
Vraagbeïnvloedend en aanbodveranderend beleid vereist initiatief, vindingrijkheid
en contactuele vaardigheid van de betreffende personeelsleden.
Daarvoor lijkt een geringe mate van hiërarchie en een grote mate
van autonomie van de uitvoerende werkers de beste voorwaarden te
bieden.
In de organisatiesociologische literatuur is de innovatieve organisatie
van Mintzberg, hoewel door hemzelf voor heel andere situaties bedoeld,
een model dat geschikt lijkt voor vraagbeïnvloedende en aanbodveranderende
organisaties (Mintzberg, 1991).
2.11 Ontbrekende sociologische theorie
Dit hoofdstuk begon met de constatering dat de door het rapport van de
Club van Rome vastgestelde grenzen aan de groei niet zo dwingend zijn
als de auteurs meenden. Toch heeft zich in de decennia na 1972 op de
meest uiteenlopende maatschappelijke terreinen van de Nederlandse
samenleving een omslag voltrokken van ‘ongebreidelde expansie’ naar
‘grenzen stellen aan de groei’. De stelling is te verdedigen dat deze overgang
een van de belangrijkste maatschappelijke verschillen markeert
tussen de vroeg-na-oorlogse periode (tot ongeveer 1972), en de vrijwel
even lange periode daarna. Hoe komt het dat daarvan zo weinig doorklinkt
in de sociologie? Naar aanleiding van het verschijnen van ‘Sociologie:
vragen, uitspraken en bevindingen’ van Ultee, Arts en Flap heb ik in
Facta al eens opgemerkt dat denken in termen van ‘grenzen aan de
groei’ of ‘nieuwe schaarste’ niet past in de denktradities waarin sociologen
zijn gevormd. Ik schreef toen: ‘Marx, Durkheim en Weber zijn alle-
34

maal op hun manier vooruitgangsdenkers. Dat wil niet zeggen dat ze
alle veranderingen die ze signaleerden, toejuichten. Het tegendeel was
vaak het geval. Maar dat een samenleving aan collectieve kwaliteit kan
inboeten door de ontwikkeling van individuele en georganiseerde activiteiten
binnen die samenleving, past niet in hun denken over maatschappelijke
ontwikkelingen. Waar het dit soort problemen betreft, lijken
sociologen ook nu nog aan trained incapacity te lijden’ (Tellegen, 1993:
20). De belangstelling voor sociale dilemma's, waarvan deze publicatie
een uitdrukking is, kan er toe bijdragen dat het dilemma van groei en
schaarste eindelijk de centrale plaats in de sociologische theorie krijgt
die het toekomt.
2.12 Ontbrekende sociologische praktijk
Er zijn waarschijnlijk nog steeds weinig landen ter wereld met zoveel
sociologen, die in een buitenwetenschappelijke beroepspraktijk werkzaam
zijn. Toch zijn ‘ontwerpen’ en ‘probleem oplossen’ nooit echt ambities
van sociologen geworden. Dat valt me vooral op bij het deelterrein
van de organisatiesociologie. Er heeft zich, om het cliché nog een keer te
gebruiken, in de meest uiteenlopende organisaties een ‘cultuuromslag’
van vraagvolgend naar vraagbeïnvloedend beleid voltrokken. In allerlei
organisaties wordt nagedacht over de manier waarop aan deze verandering
organisatorisch vorm kan worden gegeven. Hoe moet de elektriciteitssector
worden georganiseerd om energiebesparing te stimuleren, of
hoe organiseer je de gemeentelijke sociale diensten zodanig dat zoveel
mogelijk bijstandsontvangers weer aan het werk gaan? Het zijn vragen
waar veel over nagedacht wordt, maar sociologen leveren aan die denkprocessen
een te bescheiden aandeel. Vandaar aan het slot van dit artikel
niet voor de eerste keer een pleidooi voor een ontwerpende, probleemoplossende
sociologie.
35

Noot
1 De auteur is dank verschuldigd aan mevrouw A. Matser en de heren dr. W. Gilijamse,
prof. dr. W.C. Turkenburg en dr. G.J. Zijlstra voor het verstrekken van gegevens met
betrekking tot de energievoorziening.
Literatuur
Bierman, M. & H.C. Meinsma (1995). Ruimte sparen in Egmond. Amsterdam: Bierman
Raadgevend Ingenieursbureau b.v.
Bruyn, S.M. de & J.B. Opschoor (1996). Developments in the throughput-income relationship:
theoretical and empirical observations. In: Ecological Economics, Vol. 20, nr.
3, p. 255-269.
Constanza, R. e.a. (1997). The value of the world's ecosystem services and natural
capital. In: Nature, Vol. 387, 15 May, p. 253-260.
Dinkelman, G. (1995). Verzuring en broeikaseffect - De wisselwerking tussen problemen
en oplossingen in het Nederlandse luchtverontreinigingsbeleid (1970-1994). Proefschrift
UvA. Utrecht: Uitgeverij Jan van Arkel.
Gilijamse, W. & E. Tellegen (1995). Energiegebruik in huishoudens. In: Economisch
Statistische Berichten, 80e jaargang nr. 4013. 7 juni. p. 528-533.
Gooren, W.A.J. e.a. (1992). De GSD op weg naar 2000. Den Haag: VUGA.
Hirsch, F. (1977). Social limits to growth. London/Henley: Routledge & Kegan Paul.
Huber, J. (1985). Ecologische modernisering. In: E. van den Abbeele (red.) Ontmanteling
van de groei. Nijmegen, p. 161-168.
Hueting, R. (1974). Nieuwe schaarste en economische groei. Amsterdam/Brussel: Agon-
Elsevier.
Meadows, D. e.a. (1972). De grenzen aan de groei. Rapport van de Club van Rome.
Utrecht/Antwerpen: Uitgeverij Het Spectrum N.V.
Mintzberg, H. (1991). Mintzberg over management. De wereld van onze organisaties.
Amsterdam/Antwerpen: Veen.
Mol, A.P.J. (1995). The refinement of production. Ecological modernizationtheory and
chemical industry. Proefschrift UvA. Utrecht: Uitgeverij Jan van Arkel.
Nationaal Milieubeleidsplan (NMP). Tweede Kamer der Staten-Generaal, vergaderjaar
1989-1990, 21137, nrs. 1-2. Den Haag
Nota inzake het kernenergiebeleid (1972). Tweede Kamer der Staten Generaal, 30
maart. Samenvatting in : De Ingenieur, jg. 84, Nr. 34, 25 augustus 1997.
Nota Milieu en Economie (1997). Ministerie van VROM, EZ , LNV en V&W.
Reijnders, L. (1996) Environmentally improved production processes and products: an
introduction. Dordrecht: Kluwer.
Ronteltap, R. & J.Funcken (1970). Ruimteconsumptie en bouwconsumptie. Sociale
kosten van de wijze van wonen en verplaatsen 1970-2000. Deventer: Kluwer.
Smit, N.W. de (1993). Schering en inslag. Over de relatie gevangenis en maatschappij
vanuit forensisch-psychiatrisch perspectief. Afscheidsrede VU. Arnhem: Gouda Quint.
Starbuck, W.H. (1971). Organizational growth and development. In: W.H.Starbuck
(ed.) Organizational growth and development. Harmondsworth: Penguin Books, p. 11-
141.
Tellegen, E. (1980). Alternatieven voor werkgelegenheid. Commentaar op ideeën en
voorstellen. Alphen aan den Rijn: Samsom.
36

Tellegen, E. & M. Wolsink (1992). Milieu en samenleving. Een sociologische inleiding.
Leiden: Stenfert Kroese.
Tellegen, E. (1993). Sociologie: te veel en te weinig theorie. In: Facta, Jaargang 1,
nummer 7, p. 18-20.
Tellegen, E. (1995). Pleidooi voor een sociaal volumebeleid. Bussum: Coutinho.
Tellegen, E. e.a. (1996). Nutsbedrijven en de beperking van huishoudelijk milieugebruik
in Nederland. In: Milieu als Mensenwerk. Boekaflevering van het Amsterdams
Sociologisch Tijdschrift, jaargang 23, nummer 1.
Van Tulder, J.J.M. (1962). De beroepsmobiliteit in Nederland van 1919-1954. Leiden:
Stenfert Kroese.
Von Weizsäcker, V., A. Lovins & Hunter Lovins (1997). Factor Four: doubling health,
halving resource use. The new report to the club of Rome. London: Earth Scan.
37

3
Sociale dilemma’s in de
gezondheidszorg
P. Schnabel
3.1 Over u en zonder u
Het heeft pas zin over een sociaal dilemma te praten, als het conflict
tussen het particuliere belang en het algemene belang dat aan de orde
is, groot is in de zin dat het op veel mensen betrekking heeft en maatschappelijk
voelbaar is. Het gaat niet om een keuze tussen de belangen
van één particulier en de belangen van de rest, maar om de bijna-onmogelijkheid
van een keuze die de belangen van ieder individu op zich onder
druk zet, zodra voor het belang van alle individuen gezamenlijk
gekozen wordt, en omgekeerd om de onwenselijkheid van een keuze
waarin de collectiviteit de belangen van ieder die deel uitmaakt van de
collectiviteit negeert.
Zo bont wordt het ook zelden gemaakt, zeker niet in een land als
Nederland, dat bestaat bij gratie van de bereidheid dilemma’s van hun
conflictueuze kracht te ontdoen door pragmatisch tussen de uitersten
van de posities door te laveren. Dat geldt zeker ook voor de gezondheidszorg,
waar zowel de nood van het ogenblik als de continuïteit van zorg de
tegenstelling tussen het belang van het individu en van de collectiviteit
ontscherpen. Als acute hulp nodig is, wil ieder van ons daar ook op kunnen
rekenen de garantie daarvan wordt dan ook gezien als een collectieve
plicht, terwijl degene die aangewezen is op dagelijkse zorg, daar niet
van beroofd zal kunnen worden, zonder dat de collectiviteit met de verantwoordelijkheid
voor het bieden van een alternatief zorg in één of
andere vorm blijft zitten.
De sociale dilemma’s van de gezondheidszorg en de daar nauw mee
39

verbonden ouderenzorg zijn een gevolg van de groei van de zorg in omvang,
reikwijdte, duur en kosten. In en voor de zorg moeten keuzes worden
gemaakt, en die keuzes hebben direct gevolgen voor de mate en de
aard van de zorg die het individu geboden kan worden. De keuzes worden
niet door de burgers individueel of als collectiviteit gemaakt, en ook
maar zeer ten dele door democratisch gekozen organen als het parlement.
Er bestaat weinig twijfel over de bereidheid van de bevolking meer
te betalen voor gezondheidszorg als dat nodig is en als het voor de eigen
gezondheid nodig is, doet iedereen dat ook zonder veel aarzelen, maar
de macro-economische betekenis van het systeem van gezondheidszorg is
zo groot, dat het allang niet meer om dat soort dilemma’s gaat.
Het werkelijke sociale dilemma van de gezondheidszorg is de vraag
hoeveel het systeem binnen het totaal van de collectieve uitgaven en in
relatie tot het nationaal product mag kosten, helemaal los van de behoefte
aan zorg en de mogelijkheden van het zorgsysteem zelf. De afweging
over de aanvaardbare omvang van het systeem van gezondheidszorg
wordt bijna onzichtbaar gemaakt in het overleg tussen werkgevers en
werknemers, in de discussies over de rijksbegroting, enz. Het eindpunt
van die discussie wordt politiek gelegitimeerd en daarna treden opnieuw
sociale dilemma’s op, nu in en om de gezondheidszorg zelf, waar immers
keuzes gemaakt moeten worden die niet altijd stroken met wat het directe
belang is van de individuele patiënt en waar ook de individuele hulpverlener
graag anders had besloten.
In dit hoofdstuk zullen we de verschillende dimensies en niveau’s
van de sociale dilemma’s die verbonden zijn met de gezondheidszorg
nader verkennen. De nadruk zal daarbij liggen op de wijze waarop door
opeenvolgende kabinetten is geprobeerd met steeds weer te beperkt
blijkende middelen te beantwoorden aan een steeds verder groeiende
vraag naar zorg.
3.2 Het grootste maatschappelijke systeem
De gezondheidszorg is in de Nederlandse samenleving verreweg het
grootste afzonderlijke maatschappelijke systeem. Het is in personeelsomvang
ongeveer tien keer zo groot als het defensieapparaat en ongeveer
vijf keer zo duur. Op jaarbasis geven we bijna twee keer zoveel uit
aan gezondheidszorg als aan onderwijs en het budget van één acade-
40

misch ziekenhuis ligt met een half miljard in de orde van grootte van het
gezamenlijke budget van alle musea van Nederland. Er werken in de
gezondheidszorg bijna 800.000 mensen op meer dan 600.000 arbeidsplaatsen,
11% van het totale arbeidsvolume en ongeveer 13% van de
totale Nederlandse beroepsbevolking. In 1999 zullen de kosten van de
zorguitgaven oplopen tot ruim 71 miljard gulden, tussen de 8,5 en 9%
van het BBP (Jaaroverzicht Zorg, 1999).
Nemen we 1998 als uitgangspunt, dan komen we tot de volgende
globale verdeling van de kosten van de gezondheidszorg per sector:
Tabel 3.1 Uitgaven gezondheidszorg, 1998
Sector Uitgaven (in miljarden guldens) %
Curatief somatisch 26 41
Geestelijke gezondheidszorg 5 7
Ouderenzorg 12 18
Gehandicaptenzorg 6 9
Genees- en hulpmiddelen 7 10
Thuiszorg 3,5 5
Preventie 1 -
Beheer
Bron: Jaaroverzicht Zorg 1998
5 7
Hoewel het op het eerste gezicht al duidelijk is, dat de kosten vooral gemaakt
worden in de sfeer van de ‘cure’ op behandeling en genezing gerichte
interventies in ziekenhuizen en van medisch specialisten, is toch
ook onmiddellijk te zien dat het aandeel van de ‘care’, de dagelijkse zorg,
ten dele verpleegkundig en voor een klein deel medisch, voor ouderen en
(vooral verstandelijk) gehandicapten bijzonder omvangrijk is. Dit is typisch
zorg, die door de samenleving in een of andere vorm, niet noodzakelijk
door de gezondheidszorg, geboden zal moeten worden. Dat levert
al een dilemma op zich op: verplaatsing van deze zorg naar een andere
sector is mogelijk, maar betekent niet automatisch minder kosten.
Tabel 3.2 laat zien dat maar een klein deel van de gezondheidszorg
‘out-of-pocket’ door de burger wordt betaald; verplichte en (bijna-verplichte)
particuliere verzekeringen zijn de belangrijkste bronnen van
financiering.
Van de diensten van de gezondheidszorg wordt intensief, veelvuldig
en vaak ook langdurig gebruik gemaakt. Gemiddeld is er per persoon
vier keer per jaar een contact met de huisarts en wordt twee keer per
jaar een polikliniek bezocht. Gemiddeld wordt iedere Nederlander eens
41

in de tien jaar in een algemeen ziekenhuis opgenomen. Er zijn 60.000
ziekenhuisbedden, 27.000 bedden in de psychiatrie, 56.000 verpleeghuisbedden
en ongeveer 34.000 volledige plaatsen in de zorg voor verstandelijk
gehandicapten.
Tabel 3.2 Financiering gezondheidszorg
Financieringsbron Bedrag (in miljarden guldens) %
AWBZ 25 36
Ziekenfondswet 23 35
Particuliere Ziektekostenverzekering 10 15
Overheid 3 5
Overig 6 9
De kosten voor genees-en hulpmiddelen naderen inmiddels de 8 miljard
gulden, wat per inwoner neerkomt op 500 gulden per jaar. Het aandeel
van de geneesmiddelen in de kosten van de gezond heidszorg neemt snel
toe, en de mogelijkheden om daar effectief een rem op te zetten lijken
beperkt te zijn.
Zo globaal geven al deze cijfers natuurlijk geen beeld van het werkelijke
gebruik van de gezondheidszorgvoorzieningen door de bevolking.
Dat gebruik is zeer ongelijk verdeeld; naarmate mensen ouder worden,
hebben ze ook meer last van aandoeningen die medische zorg nodig maken.
De kosten van de medische zorg voor patiënten van 75 jaar en ouder
zijn hoger dan het totale bedrag aan AOW voor iedereen boven de 75.
Jonge mannen zijn weer zeer lage gebruikers van voorzieningen, maar
wie behept is met een chronische ziekte of een handicap, is jong of oud
voor de rest van zijn leven vaak aangewezen op hulp. De technologische
ontwikkeling breidt het gebied van de effectief interveniërende geneeskunde
bovendien ook steeds verder uit en dat aanbod schept dan weer
zijn eigen vraag, zowel bij zieken als gezonden.
3.3 De verzekeringen van de verzorgingsstaat
Gezondheidszorg is duur, maar in verzorgingsstaten als Nederland in
principe voor iedereen bereikbaar gebleven dankzij een systeem van verplichte
verzekeringen: in Nederland zijn dat het ziekenfonds voor iedereen
met een inkomen lager dan ongeveer 60.000 gulden (bijna 65% van
de bevolking, degenen boven die grens zijn ‘vrijwillig’ verzekerd op nau-
42

welijks andere condities) en de AWBZ, de Algemene Wet Bijzondere
Ziektekosten, een volksverzekering voor iedereen die legaal in Nederland
verblijft. In alle landen van de Europese Gemeenschap bestaan min
of meer vergelijkbare systemen van zorgverzekering, met het Verenigd
Koninkrijk als uitzondering, omdat de National Health Service direct
door de overheid uit de algemene middelen wordt betaald. Een AWBZ
bestaat in de meeste landen niet of maar zeer beperkt (de ‘Pflegefallversicherung’
in Duitsland bijvoorbeeld). Dat heeft mede tot gevolg dat in
veel landen de zorg voor ouderen en gehandicapten geen deel uitmaakt
van de gezondheidszorg, maar van de maatschappelijke dienstverlening.
Voor alle betrokkenen patiënten en hulpverleners is dit vrijwel altijd
minder aantrekkelijk, zowel wat betreft het niveau van de voorzieningen
als in financiële zin.
De ziektekostenverzekering heeft de individuele burger als patiënt
bevrijd van de druk van een dilemma dat zich anders bij een enigszins
complexe ingreep of een wat langer durende periode van zorg bij vrijwel
iedereen al gauw zou voordoen: de keuze tussen het afzien van een vorm
van zorg met als risico dood of invaliditeit en het aangaan van een
behandelovereenkomst die geen geld meer laat om van te leven. Het lijkt
wat extreem geformuleerd, maar het is een dilemma waar ieder jaar
weer miljoenen Amerikanen zonder verzekering (want ook die kunnen ze
niet betalen) of met een onvoldoende verzekering voor komen te staan
soms ook omdat ze na een periode van intensieve zorg verder geweigerd
worden als cliënt van een verzekeringsmaatschappij, die hen inmiddels
te duur is gaan vinden. Medicare en Medicaid kunnen maar zeer beperkt
een uitweg bieden in dit soort dilemma’s. De gedachte van een op onderlinge
solidariteit gebaseerde ziektekostenverzekering heeft in Amerika
nooit voet aan de grond gekregen. Een verzekering tegen ziektekosten
wordt in eerste instantie toch gezien als een individuele schadeverzekering.
Wie die niet kan betalen of geen verzekeraar vindt die bereid is
hem als risico te aanvaarden, is aangewezen op een minimale voorziening
van de federale overheid. Geen verzekering, maar bedeling.
In dit verband kan het ook geen kwaad er eens aan te herinneren,
dat men in Nederland op eigen kracht al evenmin tot een nationaal systeem
van ziektekostenverzekering kon komen. Aanlopen in die richting
liepen altijd weer vast op de tegenstand van wisselende partijen en coalities.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam de Duitse bezetter het Ziekenfondsenbesluit,
dat nog veel jaren na de oorlog de grondslag is gebleven
43

voor het Nederlandse ziekenfondswezen en in 1966 geruisloos overging
in de Ziekenfondswet (Companje, 1997).
Ongeveer halverwege de nu bijna 60-jarige geschiedenis van de verplichte
ziekenfondsverzekering werd duidelijk dat het dilemma ‘je geld of
je leven’, dat op het niveau van het individu was weggenomen, levensgroot
terug dreigde te keren op het niveau van de samenleving. Aan het
begin van de jaren zeventig stegen de kosten van de gezondheidszorg
zoveel sneller dan de groei van het nationale inkomen, dat gevreesd
moest worden dat omstreeks de eeuwwisseling nu dus het hele nationale
inkomen aan gezondheidszorg zou moeten worden uitgegeven. Zo
ver zou het natuurlijk nooit kunnen komen (al kost de gezondheidszorg
per jaar nominaal nu al meer dan het hele nationale inkomen van Nederland
in 1970 bedroeg!), maar de extrapolatie maakte wel duidelijk
dat er keuzes gemaakt moesten worden. Minder gezondheidszorg? Goedkopere
gezondheidszorg? Selectievere gezondheidszorg? Betere planning
en efficiëntere levering? Meer eigen verantwoordelijkheid voor de burgers?
Meer eigen bijdragen? Een tweedeling in de zorg?
3.4 Een kwart eeuw gezondheidszorgbeleid
Het is achteraf moeilijk te begrijpen dat de gezondheidszorg op zichzelf
tot dan toe nauwelijks een politiek onderwerp van betekenis was geweest.
Feitelijk beperkte het beleid op rijksniveau zich tot de regulering
van de ziekenhuisbouw, de regeling van het ziekenfondssysteem en de
verstrekking van een rommelige reeks subsidies (Grünwald-Schindl,
1987). De gezondheidszorg regelde zich voor een belangrijk deel zelf en
dat vond iedereen heel lang ook best (Schnabel, 1988) .Toen het duidelijk
werd dat dit voortaan geen verstandig beleid meer zou zijn, verviel men
eigenlijk meteen in het andere uiterste: de volledige planning van de
gezondheidszorg door de rijksoverheid, tot op het lokale niveau. Het ging
daarbij in eerste instantie ook niet om bezuiniging, maar om beheersing
en sturing. De gedachte was natuurlijk wel dat op die manier èn een
betere verdeling van de middelen tot stand gebracht zou kunnen worden
èn een meer rationeel en dus zuiniger beheer van de middelen mogelijk
zou worden.
In de Structuurnota Gezondheidszorg (1974) van staatssecretaris
Hendriks, het begin van de directe bemoeienis van de politiek met de
44

gezondheidszorg als zodanig, werd principieel gekozen voor een ordeningsprincipe:
een hiërarchische rangorde tussen de voorzieningen (eerste
en tweede lijn), een regionale indeling van de gezondheidszorg en een
centrale planning van premies, volumes en tarieven. Enkele jaren later
was er mede onder de druk van een snel verslechterende economische
situatie simpelweg geen andere keus meer dan beperking van de uitgaven.
Voor het eerst en voor het laatst verscheen er toen een nota, die
uitging van ‘beperkte middelen’ en vervolgens aangaf wat er dan nog
mogelijk zou zijn. In de tweede helft van de jaren tachtig, toen het met
Nederland alweer wat beter ging en in ieder geval de eindtijdstemming
had plaatsgemaakt voor nieuw elan, introduceerde de Commissie Dekker
(1986) het marktprincipe in de gezondheidszorg, zowel bij de aanbieders
als bij de financiers. Staatssecretaris Dees krijgt niet meer de kans
dit idee beleidsmatig nader uit te werken; in een volgend kabinet doet
staatssecretaris Simons dat in een wat andere zin wel, maar weet daarvoor
niet de nodige politieke en maatschappelijke steun te mobiliseren.
Zijn plannen blijken het ‘inkomensplaatje’ te veel te verstoren: niet de
eerste keer dat het lot van de gezondheidszorg afhankelijk blijkt te zijn
van wat voor werkgevers en werknemers in het kader van de loonontwikkeling
aanvaardbaar is als de totale som van de collectieve lasten.
In de jaren negentig verliest het geloof in de heilzame werking van
de markt toch wat terrein en groeit, als een late uitwerking van de gedachten
van de Commissie Dunning, vooral onder Minister Borst het
vertrouwen in de mogelijkheid van selectie van interventies, oude zowel
als nieuwe, op basis van bewezen werkzaamheid . Met ‘evidence based
medicine’, nog altijd meer verlangen dan praktijk, gaan we de nieuwe
eeuw in.
3.5 Het trilemma van de gezondheidszorg
In het laatste kwart van deze eeuw, zo zou men samenvattend kunnen
zeggen, staat de gezondheidszorgpolitiek als geheel in het teken van het
ontwikkelen van een regelmechanisme dat een redelijke en rechtvaardige
oplossing zou moeten bieden voor het trilemma van de te snel stijgende
kosten bij een zich inhoudelijk voortdurend verder ontwikkelende gezondheidszorg
en een steeds maar toenemende zorgvraag. Dat trilemma
blijft steeds voelbaar, maar verandert steeds van vorm in het licht van
45

de oplossingen die wisselend favoriet zijn. Terugkijkend valt op dat pogingen
het trilemma op te lossen door een fundamentele herstructurering
van het hele gezondheidszorgsysteem de organisatie zowel als de
financiering als zodanig steeds mislukt zijn, maar dat ieder ‘grand design’
toch zijn sporen heeft nagelaten in het stelsel zoals het nu bestaat.
De echelonnaire ordening van Hendriks is in de vorm van de huisarts als
poortwachter voor de gezondheidszorg zelfs al een tweede jeugd ingegaan.
Gezondheidsregio’s zijn de kaders voor samenhang en samenwerking
in de gezondheidszorg geworden. Budgettering en eigen bijdragen
hebben de middelen voor de gezondheidszorg beperkt, marktwerking is
vooral door verzekeraars ten opzichte van elkaar gretig opgepakt, en het
schrappen van homeopathie uit het ziekenfondspakket is mede gebeurd
op basis van overwegingen ten aanzien van de (niet aangetoonde) werkzaamheid
van deze benadering.
In vergelijking met 25 jaar geleden is de gezondheidszorg structureel
en functioneel sterk veranderd, veel opener geworden, veel dynamischer
en veel kostenbewuster. De kosten zelf zijn overigens niet verminderd en
het zorgsysteem is ook zeker niet kleiner geworden, maar de exorbitante
stijging van de kosten is wel succesvol afgeremd. In een internationale
vergelijking steekt Nederland zeker niet ongunstig af: er wordt hier een
zeer breed en diep pakket aan verstrekkingen geboden van een gemiddeld
hoge kwaliteit tegen een in relatie tot het BBP redelijke prijs (1997:
8,5% van het BBP). Naar verhouding is de Amerikaanse gezondheidszorg
met ruim 14% van het BBP ongeveer 60% duurder dan de Nederlandse
(en daar wordt minder voor geboden), de Duitse gezondheidszorg
is met 10,4% van het BBP ruim een vijfde duurder en de Engelse gezondheidszorg
met 6,7% weer ongeveer een vijfde goedkoper. Nederland bevindt
zich wat de kosten betreft in de middenmoot, zit wat betreft de
kwaliteit dicht tegen de top aan, en als het gaat om de verhouding tussen
‘cure’ en ‘care’ behoren we zeker tot de kopgroep.
Dat lijkt een mooi resultaat, maar het heeft toch nooit tot grote tevredenheid
gestemd. Wat er internationaal-comparatief goed uitziet, is
op nationaal niveau toch steeds weer een bron van spanningen. Altijd
was er het dilemma van de afweging van beperking van de kosten ten
opzichte van de behoefte aan hulp en zorg, en het dilemma van de verdelende
rechtvaardigheid tegenover de blijvende verzekerbaarheid van
ziektekosten.
46

3.6 Morele kwesties en financiële problemen
In de gezondheidszorg spelen op beleidsniveau altijd meer dilemma’s
tegelijk. De uitbreiding van de diagnostische en therapeutische mogelijkheden
leidt tot een opwaartse kostendruk, die nog versterkt wordt door
een toenemende vraag naar zowel de oude als de nieuwe mogelijkheden.
Voor politiek en beleid betekent dat iedere keer weer een beslissing over
de mate waarin, en de condities waaronder, de nieuwe mogelijkheden
beschikbaar kunnen en mogen komen, en bestaande mogelijkheden
voorhanden kunnen blijven. De afstand tussen de druk van de omstandigheden,
die vaak dwingt tot ad hoc-besluiten en mede door de toevalligheid
van het moment ingegeven maatregelen, en de principiële discussie
over de keuzes die ten aanzien van de gezondheidszorg als zodanig
gemaakt zouden moeten worden, is soms erg groot. De discussies raken
elkaar overigens wel en ze lopen ongemerkt ook nogal eens door elkaar.
Zo wordt de discussie over wat uit kostenoverwegingen wel en niet in het
ziekenfondspakket zou moeten worden opgenomen (de ‘toelating’) nogal
eens onhelder gemaakt door overwegingen die meer te maken hebben
met de maatschappelijke acceptatie (de ‘toelaatbaarheid’) van een bepaalde
interventie.
De discussie in en om de gezondheidszorg wordt tot op grote hoogte
beheerst door hoog ideologisch geladen of ethisch beladen kwesties, die
welbeschouwd meestal maar beperkte financiële consequenties hebben.
Anderzijds zijn er financiële problemen die, als ze tot gevolg zouden hebben
dat er minder middelen beschikbaar zouden komen voor wat in de
geneeskunde als gewoon medisch handelen of goede zorg wordt beschouwd,
onvermijdelijk ook zelf in een ideologisch en ethisch referentiekader
terecht komen. Uiteraard gaat het dan om heel andere vragen als
in de op zichzelf al ethisch beladen kwesties, maar dat is niet altijd ook
meteen duidelijk, omdat in de gezondheidszorg de discussie over wat
ethisch màg snel verschuift naar een debat over wat in het (basis)-‘pakket’
van de ziekenfondsverzekering mòet.
In het eerste geval gaat het altijd om de vraag of iedereen moet meebetalen
aan wat misschien maar door weinigen gewenst en in ieder geval
door velen afgewezen wordt (abortus, IVF, geslachtsverandering). Financieel
is daar macro-economisch gezien weinig te winnen of te verliezen.
In het tweede geval gaat het om de mate van beperking van wat door
iedereen gewenst wordt (zorg op maat, zorg op tijd, geen wachtlijsten).
47

Financieel is daar vaak wel veel te halen. De vraag is dan of de beperking
op zichzelf gerechtvaardigd kan worden, en vooral: of de beperking
er niet toe zal leiden dat een bepaalde vorm van zorg alleen nog beschikbaar
komt voor wie over voldoende eigen middelen beschikt. Het spookbeeld
van de ‘tweedeling’ kan altijd weer worden opgeroepen door wie de
tegenstander de mond wil snoeren, want net zoals niemand van racisme
beticht wil worden, zo wil ook niemand bijdragen aan een tweedeling, die
de minder bevoorrechte groep de toegang ontzegt tot voorzieningen die
de beter gesitueerde groep altijd nog uit eigen zak kan betalen.
3.7 Toelaatbaarheid en toelating
In Nederland is door de werking van het sociale verzekeringsstelsel de
toelaatbaarheidsdiscussie is de uitvoering van deze ingreep technisch
en moreel aanvaardbaar? altijd ook een toelatingsdiscussie. Als op
medisch gebied iets toelaatbaar is, wordt impliciet al snel de conclusie
getrokken dat het dan in principe ook voor iedereen beschikbaar moet
zijn. Met andere woorden: de vraag wordt dan onmiddellijk onder welke
voorwaarden de interventie deel uit kan gaan maken van het (ziekenfonds)‘pakket’.
Dit speelt ten aanzien van zo verschillende zaken als
abortus, euthanasie, IVF, geslachtsverandering, de ‘pil’, psychotherapie,
taxol, harttransplantaties, homeopathische geneesmiddelen, enz.
De ‘weglatingsdiscussie’ wat kan uit het ‘pakket’ verdwijnen? is
omgekeerd eveneens niet zelden ook een soort tweede-orde toelaatbaarheidsdiscussie:
is het aanvaardbaar om werkzame interventies te onthouden
aan mensen, die dat eventueel niet zelf zouden kunnen betalen?
Mag men anderzijds de kans dat mensen gebruik gaan maken van bijvoorbeeld
niet werkzaam gebleken middelen zo klein mogelijk maken
door zulke middelen uit het ziekenfondspakket te laten verdwijnen? Ook
dan ontstaat immers de mogelijkheid van een tweedeling, maar die is
moreel en politiek toch minder problematisch, omdat het dan nog uitsluitend
gaat om persoonlijke preferenties, en niet om wat in meer objectieve
zin voor de patiënt het meest wenselijk is. De angst voor tweedeling
ontstaat alleen daar waar het gaat om werkzame en relatief kostbare
interventies op een medisch relevant gebied.
Regelmatig worden er pogingen gedaan vast te stellen wat ‘echt’ in het
48

pakket van de ziekenfondsverzekering zou moeten en wat er eventueel
uit zou kunnen. De meest ambitieuze en invloedrijke poging is de inmiddels
tot een begrip geworden ‘trechter van Dunning’.
Figuur 3.1 De Trechter van Dunning
Bron: Cie. Dunning (1991: 39)
noodzakelijke zorg
werkzaamheid
doelmatigheid
eigen
rekening
en
verantwoording
basispakket
solidariteit
1e criterium
2e criterium
3e criterium
4e criterium
beperking van aanspraken
Een interventie zou volgens het model van de Commissie Dunning pas in
aanmerking komen voor toelating tot het (basis)pakket van de ziektekostenverzekeringen
als aan de volgende criteria voldaan is: de zorg is noodzakelijk,
de zorg is werkzaam, de zorg is doelmatig en de zorg kan niet
voor eigen rekening en verantwoording worden genomen. Zelfs als aan al
deze criteria, die natuurlijk voor veel uitleg vatbaar zijn, is voldaan,
accepteert het model dat er eventueel toch nog een beperking van de
aanspraken van patiënten mogelijk is. Dat kan op veel manieren: beperking
van ligduur of verblijf, beperking van vergoeding van bepaalde
geneesmiddelen of ingrepen, beperking van de ruimte van de indicatiestelling,
beperking van aantal bedden of hulpverleners, beperking van de
herhalingsmogelijkheid van een behandeling of een medicijn.
Hoewel in het rapport van de Commissie Dunning de nodige voorbeelden
zijn te vinden van interventies die eventueel wel uit het verzeke-
49

ingspakket zouden kunnen verdwijnen, biedt het geen overzicht van de
verstrekkingen die zeker niet gemist zouden kunnen worden. De trechter
van Dunning is een model voor een verzekeringssorteermachine het
geeft aan welke stappen dienen te worden gezet om tot een goede selectie
te kunnen komen. De commissie is niet zo ver gegaan de selectiecriteria
ook nauwkeurig te omschrijven: het blijft bij een aanduiding.
In de praktijk blijkt de discussie over (on)toelaatbaarheid van een
ingreep of over toe- c.q. weglating uit het verzekeringspakket niet fundamenteel
gevoerd te kunnen worden. In het geval van ethisch beladen
kwesties (toelaatbaarheid) ziet men dat de voorstanders gericht zijn op
het scheppen van ruimte tegen het verzet van de tegenstanders of de
weerstand van bestaande wetgeving in. Tijd speelt hier een belangrijke
rol in het streven een plaats te verwerven voor een nieuwe interventie.
Juridische codificatie volgt in enigerlei vorm hier meestal op modificatie
van de praktijk (Okma, 1997). Dat gaat gemakkelijker naarmate de
financiële consequenties op zich bescheidener zijn.
Als het gaat om financiële beperkingen (weglating) dan is juist modificatie
binnen de bestaande codificatie de boodschap. Het gebied van de
regeling wordt beperkt of ingeperkt, maar niet essentieel veranderd. Een
verandering van plaats (wat eerst binnen de termen van de verzekering
valt, komt er nu buiten te vallen) leidt tot bestendiging in de tijd: men
‘vergeet’ als het ware dat ooit verzekerd was waarvoor men nu particulier
een eigen regeling moet zien te vinden. Waar pogingen tot weglating
een toelaatbaarheidsdiscussie oproepen, lukt dat overigens minder goed
of zelfs helemaal niet. Het is dan ook zeker niet toevallig dat nogal wat
voorstellen tot verandering in de samenstelling van het verzekeringspakket
als het ware maatschappelijk uitgezet worden om hun haalbaarheid
te toetsen. De haalbaarheidsbeoordeling is afhankelijk van het
toelaatbaarheidsoordeel.
3.8 Het dilemma van de stelselwijziging
Het is al vaker geconstateerd dat pogingen tot fundamentele stelselwijzigingen
in de gezondheidszorg zowel in de financiering en verzekering,
als in de organisatie en besturing meestal al in de eerste aanloop tot
mislukking gedoemd blijken (voor een overzicht: zie Van der Grinten en
Kasdorp, 1999). Dat is niet alleen in Nederland zo: ‘grand designs’ voor
50

een herstructurering hebben het de laatste 25 jaar ook in Duitsland,
Engeland en de Verenigde Staten niet gehaald. Daar zijn heel veel redenen
voor aan te voeren, maar de belangrijkste is in alle gevallen toch dat
in het laatste kwart van deze eeuw stelselwijziging niet meer in dienst
kan staat van een uitbreiding van de gezondheidszorg, maar van een
beperking: beperking van het pakket, beperking van de kosten, beperking
van het aanbod, beperking van de vrijheid van artsen, beperking
van de vraag van patiënten, beperking van de zeggingsmacht van het
gezondheidszorgsysteem zelf. Het dilemma is dus dat men iets anders
wil en tegelijkertijd ook minder heeft te bieden een heel ongelukkige
uitgangspositie.
Tot ruim na de invoering van de AWBZ in 1968 was de politieke
betrokkenheid bij de Nederlandse gezondheidszorg gericht op het mogelijk
maken van meer en betere zorg voor uiteindelijk iedereen die dat
nodig zou hebben. Zo was in 1968 de steun voor de invoering van de
AWBZ in de Tweede Kamer unaniem en in de Eerste Kamer was alleen
Prof. dr. Arie Querido (PvdA) tegen. Altijd een voorvechter van een sociaal
rechtvaardig systeem van gezondheidszorg was hij tegen de AWBZ
omdat hij bezorgd was over het ‘open einde’-karakter van de kosten van
de geboden voorzieningen; en zo mogelijk nog bezorgder over de groei
van de ‘inrichtingszorg’, die juist door de AWBZ mogelijk zou worden. Hij
was bang dat de uitbreiding van de intramurale zorg (verpleeghuis,
psychiatrisch ziekenhuis, inrichtingen voor verstandelijk gehandicapten)
definitief ten koste zou gaan van de ontwikkeling van vormen van ambulante
zorg en thuiszorg. In de door de AWBZ mogelijk geworden uitbreiding
van het intramurale systeem zag hij de vestiging van een niet meer
te beteugelen zorgmonopolie, dat geen andere vormen van zorg zou toelaten
(Querido, 1970).
Hij had een vooruitziende blik. Veel van wat hij in 1968 al wilde,
redenerend vanuit de positie van de patiënt, is enkele decennia later als
gedachte gemeengoed geworden, maar moet in de realisering nog steeds
bevochten worden op de gevestigde intramurale belangen in de gezondheidszorg.
Van de zuiverheid van het principe van Querido is daarbij
niet meer zoveel over, omdat het inzicht in het belang van de patiënt nu
onvermijdelijk samengaat met de noodzaak van beperking van de kosten.
Dat geldt voor de overheid, die de stijging van de kosten onder controle
wil en moet houden; en het geldt ook voor de instellingen, die nu
werken vanuit het besef dat ‘meer van hetzelfde’ niet meer ongebreideld
51

mogelijk is, en geleidelijk aan ook zelf tot de overtuiging gekomen zijn
dat nieuwe en andere, ook ambulante, vormen van zorg nodig zijn. Die
ontwikkelen zij nu ook zelf, en daarom verandert er thans ook echt iets
in de intramurale AWBZ-gefinancierde sector, in de vorm van transmurale
zorg, substitutie van bedden, en fusie tussen intra- en extramurale
instellingen (Schrijvers, 1997; Ravelli en Schrijvers, 1999).
Tegenover het relatief gemakkelijke grote gebaar van stelselwijziging
in de vorm van het beter mogelijk maken van meer van hetzelfde
de algemene lijn tot in de jaren zeventig staat in een democratie niet
een vergelijkbaar gemakkelijk gebaar van beperking van mogelijkheden,
maar een moeizaam gevecht tegen ieder inmiddels stevig gevestigd belang
op zich. ‘Minder zorg’ is een beleidslijn die bij het merendeel van de
bevolking en dus ook in de politiek weinig steun vindt, ‘andere zorg’ kan
vooral rekenen op verzet vanuit het zorgsysteem zelf, ‘duurdere zorg’
wordt door werkgevers en werknemers afgewezen, ‘goedkopere zorg’
loopt vast op de tegenstand van de beroepsgroepen in de gezondheidszorg.
‘Meer planning’, ‘meer markt’ en ‘meer regio’ hebben niet de resultaten
kunnen opleveren, die er aanvankelijk van verwacht werden. En
ook hier geldt weer: wie er voordeel in zag, heeft het nieuwe principe snel
omarmd, wie er nadeel van mocht verwachten, zette zich schrap en tekende
verzet aan. Dat is een combinatie die uiteindelijk eerder kostenverhogend
en beleidscomplicerend werkt, dan dat het bijdraagt tot werkelijke
vernieuwing. ‘Meer maat’, het impliciete adagium van het beleid
van Minister Borst, is een poging tot het vinden van een middenweg
tussen enerzijds de noodzaak van een minder sterke groei van de kosten
van de gezondheidszorg, en anderzijds de wens in de zorg meer flexibiliteit,
meer eigen verantwoordelijkheid en meer vraaggerichtheid te introduceren.
‘Meer maat’ vraagt ook zelf om een op maat gesneden aanpak. In de
praktijk betekent dat meestal een moeilijk gesprek en soms lange onderhandelingen
per sector, beroepsgroep of partij in de gezondheidszorg. De
uitslag en de uitkomst zijn per geval ongewis en dat leidt ertoe dat aan
het begin van de 21e eeuw het beeld van de gezondheidszorg in veel opzichten
verward en verwarrend is geworden. Elementen uit heel verschillende
‘grand designs’ gaan op veel plaatsen samen met nog traditionele
verhoudingen, ad hoc-oplossingen en pragmatische verbanden die
heel lang een voorlopig karakter zullen houden. Een structuurbeschrijving
van de Nederlandse gezondheidszorg is daardoor inmiddels zeer
52

moeilijk geworden en bovendien is er voortdurend sprake van veranderingen
op deelterreinen (Schrijvers, 1997; Boot en Knapen, 1996).
3.9 Het hoogste goed en de beperkte middelen
In een samenleving waarin een goede gezondheid tot de hoogste waarden
wordt gerekend en de waardering voor de geboden gezondheidszorg ook
politiek een belangrijke graadmeter is, is ‘minder zorg’ een moeilijk te
verkopen boodschap. Dat geldt eens te meer, omdat de noodzaak van
minder zorg niet voortkomt uit de gezondheidszorg op zich, of uit een
veranderende opinie of gewijzigde behoefte bij het publiek. ‘Minder zorg’
is nodig op grond van het stijgende aandeel van de kosten van de gezondheidszorg
op het totaal van het nationale inkomen en vooral binnen het
geheel van de loonkosten. Tussen 1977 en 1997 stegen de kosten van de
zorgsector met een gemiddelde van 5,4% per jaar, terwijl het BBP gemiddeld
met 4,8% toenam. Alleen tijdens Paars-I bleef de groei van de zorg
achter bij de groei van het BBP, maar ten eerste groeide juist in die
jaren het BBP zeer sterk en ten tweede was de gezondheidszorg juist
toen gehouden aan een beperking, die achteraf niet handhaafbaar is
gebleken. Onder Paars-II mag de gezondheidszorg reëel met 2,3% per
jaar groeien, in totaal in vier jaar met bijna 5,7 miljard gulden, in het
bijzonder in te zetten voor de ouderenzorg en de thuiszorg.
De kosten van de gezondheidszorg zijn macro-economisch in eerste
instantie van belang omdat ze voor een groot deel worden gedragen uit
de opbrengst van verplichte sociale verzekeringen. De levering van
gezondheidszorg behoort tot de autonomie van de gezondheidszorg, maar
de financiering van de gezondheidszorg is sterk heteronoom bepaald. Het
gaat eigenlijk ook niet om het totaal van de kosten van de gezondheidszorg
op zich, maar om de bijdrage van de kosten van de gezondheidszorg
aan de totale hoogte van de collectieve lasten. Vandaar ook dat
werkgevers- en werknemersorganisaties zo’n grote invloed hebben op de
samenstelling van het verzekeringspakket, en vandaar ook dat er met
een zeker recht van spreken gezegd kan worden dat de ‘echte’ Minister
van Volksgezondheid afwisselend de Minister van Financiën en de Minister
van Sociale Zaken is. Vandaar ook dat gezondheidszorgkosten die
door de burger ‘uit eigen zak’ betaald worden politiek-ideologisch wel een
probleem kunnen zijn (uit vrees voor ‘ongelijkheid’ en ‘tweedeling’), maar
53

puur macro-economisch vanuit de positie van de overheid gezien onproblematisch
zijn, omdat ze buiten de sfeer van de collectieve lasten vallen.
Dat hier voor een Minister van Volksgezondheid strikt vanuit de belangen
van de volksgezondheid geredeneerd wel degelijk een dilemma kan
liggen, is wel duidelijk geworden uit de ‘privatisering’ van de tandheelkunde
en uit pogingen om de ‘pil’ uit het ziekenfondspakket te schrappen.
‘Andere zorg’ is bij de politiek en vaak ook bij de bevolking wel populair,
maar bij de gevestigde partijen in de gezondheidszorg juist weer
niet. Zolang het initiatief niet uit de eigen rijen van de gezondheidszorg
komt, is de druk om zorg anders of andere zorg te verlenen, een directe
bedreiging voor de in het zelfbewustzijn van de gezondheidszorg sterk
verankerde traditie van interne autonomie. Feitelijk is daar in de afgelopen
decennia al veel van verdwenen, maar de gevoeligheid voor aantasting
van de autonomie is gebleven. Veel van het beleid van Minister
Borst valt te typeren als een poging heteronome opdrachten aan de gezondheidszorg
te vertalen in termen van interne autonomie, als een poging
dus om de gezondheidszorg zelf uit overwegingen van kwaliteit en
van patiëntgerichtheid te laten kiezen voor een lijn die parallel loopt aan
wat politiek gezien voor de gezondheidszorg zowel financieel als inhoudelijk
voor noodzakelijk wordt gehouden. Al bij het begin van haar eerste
ambtstermijn heeft de minister te kennen geven hoe goed ze de Nederlandse
gezondheidszorg vindt, en hoezeer haar beleid zich zou beperken
tot het bijstellen van onevenwichtigheden en het verbeteren op details.
Door bewust af te zien van de presentatie van weer een nieuwe blauwdruk
voor een andere gezondheidszorg schiep ze tegelijkertijd ook ruimte
om onder de dekmantel van complimenteuze bescheidenheid relatief
grote veranderingen voor te stellen en ten dele ook door te (laten) voeren.
De ‘lokale initiatieven’ (!), gericht op inbinding van de medische specialisten
in de ziekenhuisstructuur, zijn daar een mooi voorbeeld van.
3.10 De kostengroeiversnellers
De kosten van de gezondheidszorg zijn moeilijk te beheersen en de structuur
en cultuur van de gezondheidszorg zijn moeilijk te veranderen. Dat
is in Nederland niet anders dan in de meeste andere Westerse landen.
De constatering is snel gedaan en niet moeilijk met cijfers of voorbeelden
54

van elders te staven. Minder gemakkelijk is het om vast te stellen waarom
dat allemaal zo moeilijk is. In het voorgaande is daar al het een en
ander over gezegd, maar het beeld kan nog wat scherper worden als we
kijken naar de kostengroeiversnellers die in de gezondheidszorg werkzaam
zijn. Een nadere analyse van de kostengroeiversnellers maakt ook
duidelijk waarom structuurveranderingen die niet uit de gezondheidszorg
zelf, c.q. uit de ontwikkeling van de medische wetenschap, voortkomen,
zo moeilijk doorgevoerd kunnen worden.
De eerste en voor de ontwikkeling van de gezondheidszorg belangrijkste
versneller wordt gevormd door een combinatie van ‘diagnostic pull’ en
‘technological push’. In de praktijk van de gezondheidszorg verruimt het
medisch (psychologisch, farmaceutisch, enz.) handelen zelf voortdurend
het gebied dat voor dat handelen relevant is. Men stuit op grenzen die
men door fundamenteel onderzoek en klinische experimenten tracht te
doorbreken. In de diagnostiek treedt differentiatie en specialisatie op, op
het gebied van het handelen worden naast de interventie de mogelijkheden
van preventie en de noodzaak van nazorg en begeleiding onderkend.
De verfijning van de onderscheidingen en de verbeteringen van de technologie
werken versterkend op elkaar.
Het heeft lang geduurd voor het zo ver was. Tot na de Tweede Wereldoorlog
bleef de diagnostische verfijning de technologie ruim voor, met
andere woorden, de dokter zag wel veel, maar kon nog weinig. Inmiddels
is de diagnostiek, net als de behandeling, volstrekt afhankelijk geworden
van de ontwikkeling van de technologie.
De technologische mogelijkheden hebben nieuwe beroepsgroepen de
gezondheidszorg binnengevoerd, en hebben de al verbrokkelde eenheid
van het medische beroep verder laten fragmenteren in meer dan honderd
verschillende richtingen en specialisaties, van abortus-arts tot
zwakzinnigenzorg-arts. Meer dan een behoefte aan onderscheiding komt
daarin de noodzaak van een specifieke training tot uitdrukking. Tegelijkertijd
toont het aan dat de afstand tussen de generale bevoegdheid van
de arts om medisch te handelen en zijn specifieke bekwaamheid steeds
groter wordt. Dat in ieder geval in Nederland het aantal erkende medische
specialismen beperkt is gebleven tot nog geen 30, is een gevolg van
heteronome besluitvorming die de autonome ontwikkeling binnen de
geneeskunde zelf afremt.
Met iedere verdere, door de technologie vanzelfsprekend geworden
55

specialisatie of differentiatie neemt de afstand tot de persoon van de
patiënt toe en worden ook de behandel-en verzorgingsketens langer. Het
uitgangspunt van de geneeskunst de relatie tussen arts en patiënt
komt zo in conflict met de consequenties van een zich ontwikkelende
geneeskunde, die meer orgaan- en functie-georiënteerd is. Pleidooien
voor een meer ‘holistische’ geneeskunde bieden hier helaas geen soelaas,
omdat ze geen alternatief kunnen leveren voor de verfijnde technologie
van de hooggespecialiseerde orgaangeneeskunde. Het vasthouden aan de
centrale positie van de huisarts als generalist is een pragmatische poging
om de eenzijdigheid van de ontwikkeling naar steeds verdergaande
specialisering het hoofd te bieden. Daarvoor is een actief gezondheidszorgbeleid
en een politieke keuze nodig geweest, want de geneeskunde
zelf zou geen ruimte gelaten hebben voor deze functie (die in de meeste
landen dan ook niet bestaat).
De ‘technological push’ heeft dankzij de ontwikkeling van nieuwe
interventiemethoden, diagnosebepalingen en geneesmiddelen een actievere,
meer op interventie gerichte en ook agressievere geneeskunde mogelijk
gemaakt. Dat is ook per definitie alleen al door de ontwikkelingskosten
een dure geneeskunde, die bovendien in het spoor van iedere
nieuwe oplossing ook weer nieuwe problemen oproept, waar dan weer
nieuwe en complexere oplossingen voor gevonden moeten worden. Het is
nog maar nauwelijks een halve eeuw geleden dat diabetes een dodelijke
ziekte was. Dat is het dankzij de medische technologie niet meer, maar
om de diabetespatiënt heeft zich een heel medisch-industrieel zorgcomplex
ontwikkeld, en het aantal diabetespatiënten neemt door overleving
en vergrijzing snel toe. De diabetes zelf is niet meer het grootste probleem,
maar de aandoeningen die er mede door veroorzaakt worden. De
diabetespatiënten die begeleid moeten worden in de omgang met hun
aandoening, vragen veel en lang zorg. Het hoort tot de kenmerkende
paradoxen van de moderne gezondheidszorg, dat een gemiddeld steeds
betere volksgezondheid samengaat met een steeds toenemende behoefte
aan zorg voor zieken. Meer mensen worden steeds ouder en meer mensen
met ook ernstige aandoeningen blijven als patiënten met een chronische
ziekte leven. Van een situatie van oversterfte door infectieziekten
zijn we in nauwelijks meer dan een eeuw tijd beland in een situatie van
ondersterfte: een langzaam en kunstmatig uitgesteld verlies van functies
bij een toenemende inzet van ‘care’. Genezing, ‘cure’, is dan allang een
gepasseerd station, het gaat puur om de hulp bij en de zorg voor een nog
56

zo goed mogelijk leven.
Hoewel de metafoor van de markt in en ten aanzien van de gezondheidszorg
graag gebruikt wordt, is er in strikte zin van een markt alleen sprake
in de vorm van levering van diensten en producten (ziekenhuizen,
apparatuur, medicijnen, witgoed, voedsel, enz.) aan het systeem van de
gezondheidszorg. Het systeem zelf heeft nauwelijks het karakter van een
markt, het aanbod bepaalt de vraag, de zelfstandig gevestigd specialist
draagt feitelijk geen enkel ondernemersrisico en concurrentie leidt niet
tot een lagere maar juist tot een hogere prijs (Blank e.a., 1998). In de
gezondheidszorg concurreert men op kwaliteit, niet op prijs, en meer
kwaliteit betekent vrijwel altijd hogere kosten. De Commissie Dekker
onderkende destijds al dat kwaliteit de bepalende factor is in de dynamiek
van de gezondheidszorg en maakte in haar advies ‘Bereidheid tot
verandering’ de marktwerking ook ondergeschikt aan de garantie van
kwaliteit.
Typisch voor vrijwel alle situaties waarin het gaat om dienstverlening
van personen aan personen, of om productie die geheel afhankelijk
is van persoonlijke inzet, is dat een groei van de productie niet gepaard
gaat met lagere maar juist met hogere kosten. In de gezondheidszorg is
de tijd die nodig is voor een interventie maar zeer beperkt in te korten
zonder wezenlijk kwaliteitsverlies en in de meeste gevallen zal een verhoging
van de productie niet leiden tot een verhoging van de arbeidsproductiviteit,
maar tot een uitbreiding van arbeidsinzet: meer mensen zijn
nodig om de randvoorwaarden van een verhoogde productie te kunnen
garanderen. Tijd wordt duurder, de arbeidsvoorwaarden in de gezondheidszorg
zijn in de loop van de tijd beter geworden (het is steeds meer
gewoon werk geworden), de schil van additionele voorzieningen om het
primaire proces van de directe hulpverlening is steeds dikker geworden,
de kwaliteitseisen op ieder gebied worden steeds stringenter, de opleidingseisen
steeds dwingender dat alles leidt bij een toenemende kwaliteitsverwachting
bij de patiënten ten aanzien van het niveau van de
voorzieningen tot een groei van de kosten die in principe sneller is dan
de groei van de arbeidsproductiviteit. De gezondheidszorg is als sector
buitengewoon gevoelig voor de werking van de Wet van Baumol (vergelijk
SCP, 1999: 141-157). Kostenminimalisering is in de gezondheidszorg
pas een noodzakelijke optie geworden onder druk van een opgelegd en
strikt budgetteringssysteem. Dat heeft wel tot een beheersing van de
57

stijging van de kosten geleid, maar zeker niet tot een daling. De effecten
zijn voor een belangrijk deel bovendien tijdelijk, omdat het resultaat ten
dele behaald wordt in de vorm van uitstel en vertraging van behandeling.
Op termijn wordt de hulpvraag opnieuw en dan acuut gesteld.
Het feit dat de verstrekking van vormen van gezondheidszorg in een
verzorgingsstaat eigenlijk altijd verzekerd is, dat wil zeggen altijd geboden
zal worden als het echt nodig is en ook ‘onverzekerd’ altijd betaald
wordt, heeft zowel aan de aanbodkant als aan de vraagzijde van de zorg
een bijzondere cultuur doen ontstaan. Juist waar de individuele patiënt
niet zelf voor de kosten van de behandeling hoeft op te komen, heeft de
verwachting kunnen postvatten dat alles en in ieder geval het beste
gedaan zal en kan worden, onafhankelijk van de kosten die daarvoor
gemaakt moeten worden. Zorgaanbieders en zorgvragers vinden elkaar
uiteraard gemakkelijk op dit punt, dat een sterke autonome werking
heeft zowel op de uitbreiding van het gezondheidszorgsysteem als op de
ontwikkeling van de medische technologie. De afweging van kosten en
baten hoeft niet meer in relatie tot de eigen financiële middelen gemaakt
te worden; ook aan de zogenaamde ‘lage kans’-geneeskunde kan een
hoge prioriteit worden toegekend.
Tenslotte is er nog een argument, dat vooral betrekking heeft op de
West- en Noordeuropese verzorgingsstaten en dan weer met name de
kleinere. De goede persoonlijke zorg voor de individuele burger is juist in
kleine verzorgingsstaten een belangrijk deel van de nationale trots en
een kenmerkend onderdeel van de nationale identiteit geworden. Op dat
punt zal men eerder geneigd zijn een stap vooruit dan terug te doen.
Daar komt nog bij dat de kleine verzorgingsstaten anders dan bijvoorbeeld
het Verenigd Koninkrijk hun verzorgingsarrangementen van meet
af aan een middenklasseniveau hebben gegeven. Dat heeft de ontwikkeling
van een omvangrijk particulier systeem van zorg kunnen voorkomen,
maar ook tot een verzorging op een dusdanig niveau geleid, dat
veel mensen binnen het verzorgingssysteem een hogere levensstandaard
zullen kunnen realiseren dan in hun eigen omgeving. Dat geldt zeker in
de sfeer van de zorg voor ouderen, gehandicapten en chronische patienten,
waar de gezondheidszorg de organisatie van het dagelijks leven
van de betrokkenen in regie heeft genomen.
58

3.11 De beïnvloeding van de zorgvraag
In de pogingen de kosten van de gezondheidszorg te beheersen zonder de
grondslag van sociale rechtvaardigheid en een voor iedereen in principe
gelijk systeem van sociale verzekeringen te verlaten, zijn zes verschillende
strategieën met betrekking tot de zorgvraag tot ontwikkeling gekomen,
die met wisselend succes worden ingezet:
- de vraag verkleinen. De zorgvraag wordt op individueel niveau beperkt
en op het niveau van de samenleving verkleind door het gebied van de
verzekerde zorg te beperken tot wat ‘echt’ tot het domein van de gezondheidszorg
behoort of door de drempel tot de zorg te verhogen, bijvoorbeeld
in de vorm van regionale indicatiestellingsorganen. Het verzekerde
aanbod wordt zo selectiever gemaakt, terwijl zich daarbuiten een vrij
aanbod kan ontwikkelen voor wie daarvoor wil betalen of zich daarvoor
op de vrije markt heeft laten verzekeren.
- de vraag verlichten. De zorgvraag wordt niet beperkt, maar de honorering
van de zorgaanbieders wordt op een lager niveau gebracht, zodat
voor hetzelfde geld meer zorg gekocht kan worden. Dit proces is al een
aantal jaren aan de gang en heeft in een aantal gevallen ook tot een
reële daling van het inkomen van vooral medisch specialisten geleid.
Deze politiek is alleen vol te houden zolang er geen belangrijk tekort is
aan zorgaanbieders en de greep van de overheid en de zorgverzekeraars
op het aanbod sterk is (en dat is zeker in toenemende mate het geval,
omdat zorgverzekeraars geen contractplicht met individuele artsen meer
hebben). Het instrument lijkt, behalve ten aanzien van de apothekers,
veel van zijn scherpte te hebben verloren.
- de vraag verplaatsen. Het aanbod wordt tot andermans probleem verklaard
en moet ook door andere financiers in andere sectoren tot verantwoordelijkheid
genomen worden. Er is een sterke neiging van andere
sectoren geweest om bij de gezondheidszorg te gaan horen, maar ook de
omgekeerde route wordt nu wel bewandeld. In de geestelijke gezondheidszorg
en in de gehandicaptenzorg zijn er duidelijk tendenties het
wonen van patiënten of de arbeidsrehabilitatie niet meer uit de AWBZ te
financieren. De krachtigste lijn is echter toch nog het tegengaan van het
tot gezondheidszorg verklaren van andersgeaarde activiteiten (maatschappelijk
werk bijvoorbeeld).
- de vraag verzwaren. Het aanbod wordt nu meer een probleem van de
hulpvrager, die meer eigen keuzes zal moeten maken (met bijbehorende
59

financiële gevolgen) of die een deel van de zorg zelf zal moeten gaan
betalen. In veel sectoren zijn inmiddels vaak aanzienlijke eigen bijdrageregelingen
ingevoerd (bijvoorbeeld in de verpleeghuissector). De vraag
verzwaren leidt niet alleen tot minder collectief kostenbeslag, maar
vraagt ook om een individuele afweging van de noodzaak van zorg en
vooral de specifieke zorg die geboden wordt. Soms zijn er in de particuliere
sfeer goedkopere alternatieven of zal minder zorg ook een optie kunnen
zijn.
- de vraag vertragen. Het aanbod wordt moeilijker bereikbaar gemaakt
door het minder beschikbaar te maken. Er ontstaan dan wachtlijsten, er
komen urgentieverklaringen en in de meeste gevallen ook verscherpingen
van de indicatiestelling.
- de vraag veranderen. De zorgvraag wordt zo licht mogelijk beantwoord.
Het aanbod aan zorg zoekt naar nieuwe vormen, die erop gericht zijn de
afhankelijkheid van zorg zo klein, zo beperkt en zo kort mogelijk te houden.
Substitutie van intramurale door extramurale zorg, transmuralisatie
van ziekenhuiszorg en de ontwikkeling van thuiszorg zijn daar op dit
moment de belangrijkste voorbeelden van.
3.12 Een keuze wordt een dilemma
Alle pogingen de kosten van de gezondheidszorg te beheersen, kunnen
toch niet verhelen dat het merendeel van de kosten onvermijdelijk is. De
kosten van preventie zijn op het totale budget van de gezondheidszorg
gezien zo gering (maximaal 1 à 2%) dat beheersing daarvan alleen marginaal
van betekenis is. Een belangrijk deel van de ‘cure’, de op interventies
gebaseerde en op genezing gerichte zorg, is nodig en wordt uitgevoerd,
wanneer dat naar het oordeel van medici nodig is. Elke poging
daar wezenlijk wat aan te veranderen stuit op verzet in een samenleving,
die gezondheid zo hoog in het vaandel heeft staan en over zoveel
middelen beschikt. De druk om te doen wat nodig is, is zo groot, dat ook
niet-verzekerden en illegalen bijna vanzelfsprekend de curatieve hulp
krijgen die nodig is, ook al staat daar geen vergoeding tegenover. Het is
de ‘care’ waar een belangrijk deel van de kosten worden gemaakt. Ongeveer
1/3 van alle kosten van de gezondheidszorg is zorg zonder relatie
met genezing, herstel of verbetering. Het gaat dan om de verpleging,
verzorging, huisvesting en begeleiding van mensen die door ziekte of
60

handicap niet meer in staat zijn hun leven (helemaal) zelf te regelen. In
het kader van de gezondheidszorg wordt voor hen een ‘prothetisch’ dagelijks
leven georganiseerd, vaak vele jaren en niet zelden een heel leven
lang. De ouderen, de geestelijk gehandicapten, de meervoudig lichamelijk
gehandicapten, de chronische psychiatrische patiënten, het zijn de
doelgroepen van een zorgsysteem, dat in feite de verantwoordelijkheid
draagt voor de meest zorgbehoeftige 1% van de bevolking (inclusief de in
de verzorgingshuizen aan bejaarden geboden zorg zelfs 2%).
Het is een keuze geweest die zorg als gezondheidszorg te definiëren
en onder te brengen in het systeem van de sociale verzekeringen. Het
zou echter een illusie zijn te menen dat plaatsing van deze zorg buiten de
kaders van de gezondheidszorg nationaal gezien werkelijk tot een besparing
van kosten zou kunnen leiden. In veel landen gebeurt dat overigens
wel, maar de rekening wordt dan betaald door het equivalent van de
Nederlandse sociale dienst, de sociale zorg van de daarvoor gesubsidieerde
kerken of ook de familie van de patiënt. In het laatste geval drukt de
last niet collectief, maar dat betekent dat er een sociaal verschil in niveau
van zorg ontstaat, afhankelijk van de financiële mogelijkheden van
de familie of ook hun bereidheid te betalen, die in de meeste verzorgingsstaten
als een onaanvaardbare vorm van tweedeling zal worden beschouwd.
Het is zeker waar dat plaatsing van deze zorg buiten de gezondheidszorg
in veel gevallen een lager niveau van kwaliteit van zorg
tot gevolg zal hebben. Men mag nog steeds aannemen dat daarvoor in de
Nederlandse samenleving geen steun is te vinden.
Het dilemma van de gezondheidszorg in Nederland en in eigenlijk alle
moderne samenlevingen met een sociaal verzekeringssysteem is dat een
verruiming van de ‘cure’-mogelijkheden is samengegaan met een voortdurende
vergroting van de noodzaak ‘care’ te verlenen. Voor de komende
jaren is het grootste probleem dat beide ontwikkelingen in hoog tempo
door zullen gaan, en dat er voorlopig geen zicht is op verandering. Het
dilemma blijft.
61

Literatuur
Blank, J.L.T., E. Eggink & A.H.Q.M. Merkies (1998). Tussen bed en budget - een empirisch
onderzoek naar de doelmatigheid van algemene en academische ziekenhuizen in
Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau/Elsevier bedrijfsinformatie.
Boot, J.M. & M.H.J.M. Knapen (1996). De Nederlandse Gezondheidszorg. Utrecht: Het
Spectrum.
Cie. Dunning (1991). Kiezen en Delen, rapport van de commissie Keuzen in de Zorg.
Den Haag: DOP.
Companje, K.P. (1997). Over artsen en verzekeringen.Utrecht, dissertatie RUU.
Van der Grinten, T. & J. Kasdorp (1999). 25 jaar sturing in de gezondheidszorg: van
verstatelijking naar ondernemerschap. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Grünwald-Schindl, C. A. (1987) Beheersing van de gezondheidszorg. Utrecht, dissertatie
RUU.
Okma, G.H. (1997). Studies on Dutch health politics, policies and law. Utrecht, dissertatie
RUU.
Querido, A. (1970). Werk in uitvoering. Een keuze uit de geschriften van prof. dr. A.
Querido. Leiden: Stenfert Kroese.
Ravelli, D.P. en A.J.P. Schrijvers (1999). Eindtijd van de Nederlandse APZ-en. In:
Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 54 (5), p. 490-505.
A.J.P. Schrijvers, ed. (1997). Health and health care in the Netherlands. Utrecht: De
Tijdstroom.
Schnabel, P. (1988). De gezondheidszorg van immuniteit tot publiek domein. In: Kreukels,
A.J.M. & J.B.D. Simonis (red.) Publiek domein - de veranderende balans tussen
staat en samenleving. Amsterdam/Meppel: Boom.
SCP (1999). Sociale en Culturele Verkenningen 1999. Den Haag: Sociaal en Cultureel
Planbureau/Elsevier bedrijfsinformatie.
62

4
Onderwijsexpansie in Nederland:
feiten, determinanten en waardering
J.M.G. Leune
4.1 Het begrip onderwijsexpansie
Sociologen dienen sociale verschijnselen zo neutraal mogelijk te conceptualiseren.
Ze moeten proberen te vermijden dat zij in de naamgeving
van hun onderzoeksobject waarde-oordelen laten binnensluipen. Dat is
geen gemakkelijke opgave, omdat er nauwelijks sociale verschijnselen
bestaan die in het alledaagse spraakgebruik en in het dito maatschappelijke
verkeer geen normatieve lading hebben.
1
Met de term onderwijsexpansie moeten we in descriptief-analytisch
opzicht oppassen. Deze term is onmiskenbaar negatief geconnoteerd. Zij
roept associaties op met termen als overheersing, overloop en verdringing.
Het begrip expansie verwijst naar iets dat teveel is, iets waarvoor
een uitweg moet worden gezocht (vergelijk de functie van een expansievat
bij een c.v.-installatie). Het is naar mijn mening niet toevallig dat de
termen onderwijsexpansie en overscholing in het publieke debat over
2
onderwijsbeleid nogal eens als synoniemen worden gehanteerd. Dit
spoort met een waarneembare verandering in het denken van sommigen
(vooral aan de rechterzijde van het politieke spectrum) over het belang
van een verdere groei van deelname van burgers aan met name hogere
vormen van onderwijs (Leune, 1995: 33). Er lijkt sprake van een nieuwe
trendbreuk in de bejegening van deelname aan vooral universitair onderwijs.
De eerste voltrok zich toen het idee van ‘hoger onderwijs voor
velen’ in de plaats kwam van de eeuwenoude nagenoeg naadloze verbinding
tussen sociale herkomst en academische vorming. Vele honderden
63

jaren waren universiteiten voor studenten uit lagere sociaal-economische
milieus gesloten bolwerken. In de 20ste eeuw komt hierin geleidelijk
verandering. Door de wankeling van het idee van hoger onderwijs voor
velen zou een nieuwe trendbreuk in de beoordeling van deelname aan
academisch onderwijs kunnen ontstaan. Steeds luider klinkt de roep om
‘selectieve participatie’ (zie bijvoorbeeld Van Dijck, 1997). Lang niet
altijd expliciet verwoord lijkt daarachter de opvatting te schuilen dat er
na de tweede wereldoorlog teveel studenten naar de universiteit zijn
getrokken; teveel in het licht van het beschikbare talent, en teveel in het
licht van de maatschappelijke behoefte aan hoger opgeleiden. Sociologen
dienen deze ‘switch’ in visie op hoger onderwijs niet kritiekloos te omarmen
doch te problematiseren. Intrigerende vragen zijn dan: waar komt
deze omslag vandaan, en wie hebben er belang bij? Er is empirisch onderzoek
nodig om deze vragen te kunnen beantwoorden.
De term onderwijsexpansie is niet alleen problematisch vanwege zijn
normatieve lading. Hij is ook niet eenduidig. Er circuleren minstens vier
definities :
1 groei van het schoolwezen als zodanig, blijkens aantallen deelnemers,
docenten en instellingen. Deze groei kan wat de deelnemers
betreft zowel in absolute als in relatieve getallen worden uitgedrukt.
Relatief bijvoorbeeld door de groei te corrigeren voor de toename van
de bevolking;
2 groei van de uitgaven voor onderwijs. Deze groei wordt deels veroorzaakt
door de ad 1 genoemde toename, doch bijvoorbeeld ook door
kwaliteitsverbetering;
3 stijgende deelname aan niet-leerplichtig onderwijs (absoluut en relatief
ten opzichte van een bepaalde leeftijdsgroep);
4 stijgende deelname aan hoger onderwijs (HBO en WO); deze definitie
is een toespitsing van de derde.
Het gemeenschappelijk element in deze definities is de term groei; telkens
gaat het om een toename (meestal van deelname) in historisch
perspectief. Wanneer de groei van onderwijs op basis van deze definities
wordt gekwantificeerd zijn de uitkomsten nogal verschillend. Deze verschillen
treden vooral aan het licht wanneer onderscheid wordt gemaakt
tussen absolute en relatieve groei. Ik geef daarvan een voorbeeld. Tussen
1919 en 1994 steeg in ons land het aantal onderwijsdeelnemers van ruim
64

1 miljoen naar ruim 4 miljoen, een toename van 300 procent ten opzichte
van het uitgangsjaar. Relateren we de groei van de onderwijsdeelname
in deze periode aan de bevolkingsontwikkeling dan ontstaat een geheel
ander beeld: in 1919 nam 18% van de bevolking deel aan onderwijs tegenover
25% in 1994. Wie zo terugkijkt signaleert een aanzienlijk minder
spectaculaire trend.
4.2 Onderwijsexpansie in Nederland: feiten en determinanten
De groei van de onderwijsdeelname zowel in absolute als in relatieve zin
manifesteerde zich in Nederland reeds in de 19de eeuw, vooral in de
tweede helft van deze eeuw. Zo steeg tussen 1850 en 1900 de relatieve
deelname aan het kleuteronderwijs van 19,5 tot 31,5% en aan het ‘gewoon’
lager onderwijs van 61,1 tot 74,5%. Tussen 1865 en 1900 nam het
aantal leerlingen op de vijfjarige hogere burgerschool toe van 1187 naar
5879. Spectaculair was de groei van het middelbaar onderwijs voor meisjes,
de MMS, te weten van 92 leerlingen in 1870 tot 1647 in 1900. Minder
substantieel is in deze periode de groei van het aantal leerlingen dat
een gymnasium bezocht, te weten van 1128 in 1870 naar 3047 in 1900
(CBS, 1966; Dodde, 1983: 49-50).
In absolute zin nam in de 20ste eeuw de onderwijsdeelname aanzienlijk
toe, vooral als gevolg van bevolkingsgroei. Tussen 1919 en 1993 ontwikkelde
het aantal onderwijsdeelnemers zich als volgt:
Tabel 4.1 Onderwijsdeelname 1919-1993, naar schooltype (*1000)
Schooltype 1919 1993
1. Basisonderwijs 1.170 1.475
2. Speciaal onderwijs 7 114
3. Alg. voortgezet onderwijs 106 674
4. Lager beroepsonderwijs 101 222
5. Middelbaar beroepsonderwijs 3 83
6. Wetenschappelijk onderwijs 9 194
Deelname 20-jarigen (%) 2.5 40.0
Bron: CBS; Dodde (1983: 119-122)
Vergelijkenderwijs groeide het middelbaar beroepsonderwijs in deze
periode het sterkst, namelijk met 2482%, gevolgd door het wetenschappelijk
onderwijs dat het aantal studenten zag stijgen met 2156%.
65

Van der Ploeg (1993) berekende veranderingen in de relatieve deelname
aan onderwijsvoorzieningen in Nederland in de periode 1950-1986, dat
wil zeggen ten opzichte van een relevant geachte leeftijdsgroep. Op basis
van zijn gegevens kan de volgende tabel worden samengesteld van deze
veranderingen.
Tabel 4.2 Deelname aan schooltypen naar geslacht, 1950-1986 ( in promillages van de leeftijdsgroep) a
1950 1986
m v m v
1 Lager alg. voortgezet onderwijs (12-16 jr) 160 156 271 331
2 Hoger alg. voortgezet onderwijs (12-18 jr) 97 59 265 299
3 Lager beroepsonderwijs (12-17 jr) 166 145 290 197
4 Middelbaar beroepsonderwijs (16-20 jr) 14 10 221 199
5 Hoger beroepsonderwijs (19-25 jr) 26 15 81 69
6 Wetenschappelijk onderwijs (18-25 jr) 39 7 105 67
a
Hoger algemeen voortgezet onderwijs = HBS, MMS, gymnasium, HAVO en atheneum
Lager algemeen voortgezet onderwijs = MULO, MAVO
Bron: Van der Ploeg (1993: 119-123)
Uit de tabel kan de volgende hiërarchie van de groei van de relatieve
deelname aan onderwijstypen in de periode 1950-1986 worden afgeleid:
1 Meisjes Middelbaar Beroepsonderwijs + 1873%
2 Jongens Middelbaar Beroepsonderwijs + 1464%
3 Meisjes Wetenschappelijk Onderwijs + 828%
4 Meisjes Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs + 407%
5 Meisjes Hoger Beroepsonderwijs + 363%
6 Jongens Hoger Beroepsonderwijs + 217%
7 Jongens Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs + 173%
8 Jongens Wetenschappelijk Onderwijs + 171%
9 Meisjes Lager Algemeen Voortgezet Onderwijs + 113%
10 Jongens Lager Beroepsonderwijs + 75%
11 Jongens Lager Algemeen Voortgezet Onderwijs + 70%
12 Meisjes Lager Beroepsonderwijs + 36%
De meest spectaculaire groei van de relatieve deelname voltrok zich dus
in het middelbaar beroepsonderwijs. Voorts springt vooral de toename
van de deelname van meisjes aan MBO, WO, de hogere vormen van algemeen
voortgezet onderwijs en HBO in het oog.
66

Na de tweede wereldoorlog groeide in Nederland zowel absoluut als relatief
het wetenschappelijk onderwijs fors. Het aantal studenten nam toe
van 22.000 in 1945 tot 180.000 in 1993. Daarna daalt dit aantal (vooral
als gevolg van de doorwerking van de geboorte-daling van na 1975) tot
ruim 160.000 in 1996. Bedacht moet worden dat de deelname aan dit
onderwijs in ons land vergeleken met het buitenland lange tijd laag is
geweest. Men zie de volgende cijfers uit 1988:
Tabel 4.3 Deelname aan universitair onderwijs, 1988 (in % van leeftijd-referentiegroep)
Land Referentiegroep Deelname
1. VS 18-24 24.9
2. Japan 18-26 13.0
3. Zweden 19-25 10.9
4. Duitsland 19-25 19.1
5. Frankrijk 18-24 18.3
6. Verenigd Koninkrijk 18-24 10.0
7. Nederland
Bron: CPB, november 1993
19-26 8.4
Het aandeel academici in de Nederlandse beroepsbevolking was in 1989
eveneens laag in vergelijking met het buitenland, getuige de volgende
percentages (OECD, 1992: 23):
1 Portugal 4
2 Oostenrijk 5
3 Italië 6
4 Nederland 6
5 België 7
6 Frankrijk 7
7 Ierland 7
8 Zwitserland 9
9 Groot-Brittannië 9
10 Spanje 9
11 Duitsland 10
Bijzondere aandacht verdient de exponentiële naoorlogse groei van het
speciaal onderwijs, dat wil zeggen het onderwijs voor kinderen met een
lichamelijke en/of geestelijke handicap. Uitgedrukt in een percentage
van het totaal aantal leerlingen dat deelneemt aan het primair onderwijs
steeg het aandeel van deze kinderen in de periode 1950-1983 van 2
tot bijna 8 procent. Hiervoor was vooral de groei van het onderwijs voor
67

kinderen met leer- en opvoedingsmoeilijkheden (LOM) verantwoordelijk
(zie Dumont, 1987; Doornbos en Stevens, 1988). Het speciaal onderwijs
blijft hier verder buiten beschouwing; een beschrijving van de groei op
dit terrein en een causale analyse daarvan vergen een apart betoog.
Aan de groei van onderwijsdeelname liggen verscheidene determinanten
ten grondslag. De absolute groei wordt dominant veroorzaakt door bevolkingstoename,
zoals die wordt bepaald door geboorte-niveau en migratiesaldo.
De relatieve groei (ten opzichte van de in aanmerking komende
leeftijdsgroep) wordt veroorzaakt door de volgende determinanten, die
veelal in combinatie optreden en waarvan het relatieve gewicht niet
eenvoudig is vast te stellen: 3
1 Drang naar kennis als uitvloeisel van rationalisering
2 Toegenomen behoefte van het bedrijfsleven aan hoger opgeleiden
3 Ontdekking van onderwijs als voertuig van emancipatie (bijvoorbeeld
van meisjes en van katholieken)
4 Drang naar verticale sociale mobiliteit
5 Het ontstaan van meer gelegenheid tot scholing (bijvoorbeeld door
afschaffing kinderarbeid en door financiële faciliteiten)
6 Verhoging van de leerplichtige leeftijd
7 Diploma-inflatie
8 Opkomende noodzaak van levenslang leren
9 Toenemende vrije tijd
10 Werkloosheid
Bij de als zevende genoemde determinant (diploma-inflatie) sta ik in de
volgende paragraaf apart stil. Over de als derde genoemde valt op te
merken dat de 20ste-eeuwse onderwijsexpansie in Nederland op groepsniveau
vooral voor de maatschappelijke positie van vier sociale categorieën
emancipatoire gevolgen heeft gehad: meisjes/vrouwen, rooms-ka-
4
tholieken , de ‘kleine luyden’ en plattelandsbewoners.
Voor elk van deze groepen leverde een toegenomen deelname aan
onderwijs een substantiële bijdrage aan positieverbetering: vrouwen ten
opzichte van mannen, rooms-katholieken ten opzichte van protestanten,
de ‘kleine luyden’ ten opzichte van ‘hogere’ kringen, en plattelanders ten
opzichte van stedelingen. Onderwijsexpansie droeg op deze wijze bij aan
reductie van sociale ongelijkheid. Voorzienbaar is dat op termijn onderwijs
een zelfde sociale functie zal vervullen in de maatschappelijke posi-
68

tionering van allochtone groeperingen ten opzichte van autochtone.
Van de genoemde vier sociale categorieën springen kwantitatief bezien
de meisjes c.q. vrouwen het meest in het oog. In de 20ste eeuw is
hun onderwijsexpansie ronduit spectaculair te noemen, vooral indien we
letten op de deelname aan wetenschappelijk onderwijs. In 1930 bestond
de studentenpopulatie in deze tak van ons schoolwezen voor 18% uit
vrouwen. In 1995 was dit percentage opgelopen tot 47 (zie Leune,
1989a). Het Centraal Planbureau berekende de vermoedelijke ontwikkeling
van het aantal vrouwelijke academici jonger dan 65 jaar in de periode
1970-1999. Uitgesplitst naar studierichting leidde dit tot de volgende
tabel:
Tabel 4.4 Vrouwelijke academici, 1970-1999
1970 1999*
Nederlands 351 5705
Engels 387 5069
Geschiedenis 299 4561
Economie 211 5807
Rechten 3147 29407
Westerse sociologie 417 3932
Psychologie 667 14444
Wiskunde 90 721
Natuurkunde 85 443
Werktuigbouw 4 227
Geneeskunde 3468 17115
Alle studierichtingen
* Raming
Bron: Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen (1987: 148-149)
13639 165870
Hieruit valt af te leiden dat het aantal vrouwelijke academici in een
periode van 30 jaar ruim vertwaalfvoudigt. Daarbij moet wel worden
aangetekend dat deze groei zich in hoge mate concentreert op het terrein
van alpha- en gamma-studies.
Ganzeboom onderzocht de samenhang tussen de onderwijsexpansie
en de ontwikkeling van onderwijskansen in Nederland op basis van
cohort-studies die de periode 1920-1990 bestrijken. Hij trekt de volgende
vier conclusies:
‘ Nederland heeft in de afgelopen decennia een snelle onderwijsexpansie
gekend. Internationale vergelijking laat zien dat het eindpunt
hiervan nog niet bereikt hoeft te zijn. De ontwikkeling is voor vrouwen
veel sneller verlopen dan voor mannen. (...);
69

De onderwijsexpansie is gepaard gegaan met een aanzienlijke
vermindering van de onderwijsdispersie: het Nederlandse onderwijsgebouw
is vooral aan de onderkant omhoog gekomen en in mindere
mate aan de bovenkant, zodat er nu veel meer mensen rondom het
midden zitten dan voorheen. (....);
(...)Het blijkt dat in de afgelopen decennia zich een geleidelijke, maar
onmiskenbare, ontwikkeling heeft voorgedaan naar grotere gelijkheid
van onderwijskansen voor de verschillende sociale milieus. In de
afgelopen vijftig jaar zijn de gangbare indicatoren om deze ongelijkheid
tussen de sociale milieus te meten met ongeveer 40 procent
gedaald. (....);
Een belangrijke oorzaak van deze groei van openheid lijkt de voornoemde
onderwijsexpansie te zijn. Het blijkt dat de ongelijkheid van
onderwijskansen tussen de sociale milieus het grootst is voor
doorstroombeslissingen die vroeg in de levensloop plaatsvinden. Door
de groei van de gehele onderwijsverdeling worden juist deze beslissingen
steeds minder belangrijk voor het uiteindelijk behaalde opleidingsniveau.
Het zijn de beslissingen op latere leeftijd (18 jaar) die
tegenwoordig meestal bepalen waar men uiteindelijk in de onderwijsverdeling
terecht komt; de uitkomsten van deze beslissingen worden
slechts in geringe mate door de ouders en hun kenmerken bepaald.
Onze analyse van verschillen in uitkomsten van doorstroombeslissingen
op verschillende leeftijden ondersteunt in sterke mate onze
verwachting dat de milieuspecifieke ongelijkheid in onderwijskansen
in 2015 in belangrijke mate zal zijn verdwenen.’,
aldus Ganzeboom (1996: 46).
Een replicatie en uitbreiding van dit onderzoek door Ganzeboom en Rijken
(1997) leverde een bevestiging op van de hypothese dat ‘milieu-gevoeligheid’
van selectie in het onderwijs zich vooral manifesteert in de
vroegste transities in de schoolloopbaan en afneemt met iedere volgende
transitie. Dit verschijnsel wordt wel het ‘Mare-patroon’ genoemd, naar
de socioloog Mare (1980).
Er is twijfel mogelijk over Ganzeboom’s voorspelling dat de sociale
ongelijkheid van onderwijskansen verder zal afnemen. Zo is het heel wel
mogelijk dat de volgende in gang zijnde ontwikkelingen binnen het Nederlandse
schoolwezen zullen leiden tot een vergroting in plaats van een
70

verkleining van sociale ongelijkheid van onderwijskansen:
1 Het vergroten van de autonomie van scholen;
2 Het verhogen van de kwaliteit van het onderwijs;
3 Het vergroten van de doelmatigheid van leerwegen;
4 Het meer en meer toepassen van het profijtbeginsel in het hoger onderwijs
en in de volwasseneneducatie;
5 Het wankelen van het ideaal van hoger onderwijs voor velen.
Elders heb ik dit als volgt toegelicht (Leune 1995: 31-33):
‘Het vergroten van de autonomie van scholen zal vermoedelijk leiden,
hetgeen ook expliciet wordt betoogd, tot een vergroting van verschillen in
kwaliteit tussen scholen. Deze verschillen hangen vanouds, statistisch
gezien, sterk samen met verschillen in het recruteringsveld van scholen.
Anders gezegd: verschillen in ‘output’ worden in hoge mate door verschillen
in ‘input’ bepaald. Het beginniveau van leerlingen bepaalt in niet
geringe mate het eindniveau van een school. Dit beginniveau pleegt
sterk te correleren met het herkomstmilieu van leerlingen. Bij het (verder)
vergroten van de verschillen tussen scholen is de kans groot dat de
al bestaande verschillen in het aanbieden van gelijke kansen verder
worden verscherpt. Scholen krijgen nog meer gelegenheid om zich van
elkaar te onderscheiden en hiervan zullen vooral de scholen profiteren
die overwegend bezocht worden door leerlingen uit hogere sociaal-economische
milieus. Ook hier geldt: meer vrijheid staat op gespannen voet
met meer gelijkheid. Ik acht de kans groot dat autonomievergroting ten
koste zal gaan van de concurrentiepositie van scholen met veel leerlingen
uit de maatschappelijke achterhoede. Daartoe behoren de zogeheten
zwarte scholen.
De tendens tot het verhogen van de kwaliteit van het onderwijs behoeft
op zich niet op gespannen voet te verkeren met het gelijktijdig
streven naar vermindering van milieu-specifieke selectie. Maar er zijn
neveneffecten aan gekoppeld die hiervoor wèl bedreigend zijn. Dat zijn er
met name drie. Ten eerste gaat het streven naar kwaliteitsverbetering
vaak gepaard met een verscherping van selectie. Er is een verband tussen
de mate waarin het onderwijs selectief is en milieu-specifieke selectie,
vooral in het funderend onderwijs. Hoe selectiever, hoe groter de
kans dat kinderen met leerproblemen onvoldoende de gelegenheid krijgen
om aan te tonen wat ze kunnen. Een vroege selectie (bijvoorbeeld
direct na de basisschool) kan leerlingen uit achterstandsgroepen dupe-
71

en.
Een tweede neveneffect van kwaliteitsverbetering is het naar niveau
groeperen van leerlingen. Leerlingen uit achterstandsgroepen hebben
belang bij een qua niveau heterogene leergroep. Dan worden ze als het
ware opgetrokken c.q. meegezogen. In zo’n groep is de kans dat leerlingen
van elkaar leren groter dan in een gehomogeniseerd leermilieu.
Een derde neveneffect van het streven naar kwaliteitsverhoging is
dat de aandacht zich al snel richt op de wat meer begaafde leerlingen.
Met die leerlingen kan qua ‘output’ als het ware gescoord worden. Zij zijn
de paradepaarden van de school. Voor kwaliteitsverhoging zijn leerlingen
aan de onderkant van de begaafdheidsladder hinderlijk. Het risico is
aanwezig dat deze leerlingen buiten beeld raken, zo ze niet al vroegtijdig
zijn weggeselecteerd.
Een derde bedreiging van het streven naar vergroting van gelijke onderwijskansen
is de (groeiende) aandacht voor het verbeteren van de doelmatigheid
van leerwegen. Leerlingen vertonen soms grillige patronen in
hun schoolloopbaan. Ook wijkt hun verblijfsduur soms af van de cursusduur.
Dit alles is louter economisch bezien niet efficiënt. Er zit echter
een spanning tussen het vergroten van kansen en het verhogen van de
doelmatigheid. Er zijn leerlingen die alleen hun draai in het schoolwezen
kunnen vinden als ze er wat langer dan gemiddeld over kunnen doen om
een diploma te behalen. Tussen effectiviteit en efficiëntie bestaat dan
een rivaliserende verhouding. Het kan effectief zijn om zich minder efficiënt
te gedragen.
Indien het streven naar meer doelmatigheid de instrumentele vorm
krijgt van een rendementsbekostiging van scholen is er voorts het risico
dat scholen met relatief veel leerlingen uit lagere sociaal-economische
milieus de dupe worden. Deze scholen behalen door de aard van hun
leerlingenpopulatie gewoonlijk lagere rendementscijfers en dreigen daar
bij rendementsbekostiging voor te moeten boeten. Dan kan op die scholen
een neerwaartse spiraal in werking gezet worden.
Het meer en meer toepassen van het profijtbeginsel in de volwasseneneducatie
bedreigt het karakter van dit deel van het onderwijsbestel als
een tweede kansvoorziening. Veel leerlingen uit achterstandsgroepen
zien geen kans om zich middels het initiële onderwijs in voldoende mate
te kwalificeren. Middels onderwijs voor volwassenen krijgen zij een nieu-
72

we kans. Indien zij voor de kosten daarvan geheel moeten opdraaien is
er het risico dat deze kans onbenut blijft. Er is een tendens in gang om
de overheidsverantwoordelijkheid voor de volwasseneneducatie te reduceren
tot de basiseducatie en de verwerving van een startkwalificatie
voor de arbeidsmarkt.
Ten slotte is waarneembaar dat het ideaal van ‘hoger onderwijs voor velen’
wankelt. Ook dat is bedreigend voor het streven naar vermindering
van milieu-specifieke selectie in het onderwijs. Nu meer en meer kinderen
uit de maatschappelijke achterhoede doordringen tot het hoger onderwijs
gaan er steeds luider klinkende stemmen op om de toegang tot
het hoger onderwijs te bemoeilijken. Hoewel in vergelijking met het buitenland
in Nederland nog steeds in bescheiden mate aan hoger onderwijs
wordt deelgenomen begint het beeld van massaliteit meer en meer het
denken van leidinggevende politici over dit onderwijs te bepalen. Sommigen
bepleiten een tweede selectie ‘bij de poort’. Zij willen niet alleen een
eerste selectie van de knapsten uit de geslaagden bij de eindexamens.
Het is niet goed voorstelbaar hoe dit zonder de gelijktijdige invoering
van een quoteringssysteem zou kunnen. Dan is de stap naar hoger onderwijs
voor weinigen snel gezet. Zo’n stap komt ook dichterbij indien de
financiële drempels voor het volgen van hoger onderwijs (verder) verhoogd
worden zonder een corresponderende compensatie via de studiefinanciering.
Het vooruitzicht op een torenhoge studieschuld is niet bevorderlijk
voor de deelname aan hoger onderwijs.’
4.3 De betekenis van diploma’s voor de arbeidsmarkt
Idenburg (1958: 8-9) heeft opgemerkt dat het schoolwezen tot en met de
19e eeuw vooral tot taak had om mensen in sociaal opzicht op hun plaats
te houden. Scholen hadden tot functie om de sociale status van het gezin
te beschermen, niet om te fungeren als voertuigen van sociale stijging.
Onderwijs droeg bij aan het bestendigen van sociale ongelijkheid. Dit
verandert ingrijpend in de 20ste eeuw. Idenburg merkt op: ‘De huidige
samenleving kan het schoolwezen niet anders zien dan als een trap
waarlangs de maatschappelijke mobiliteit zich voltrekt. En deze trap
wordt ijverig beklommen’. Daarmee, aldus Idenburg, heeft de school een
nieuwe sociale functie verworven. De school dirigeert ‘de opgroeiende
73

mensen naar de poorten der samenleving. Dit is de sleutelmacht der
school. De maatschappij erkent en bevestigt haar in deze functie door in
bedrijfsleven en overheidsapparaat van de door haar gegeven diploma’s
en andere kwalificaties steeds meer te verlangen’. Idenburg toont zich
over deze ontwikkeling bezorgd, getuige het daaraan gekoppelde volgende
waarde-oordeel: ‘Daarmee zijn wij met één van de grote problemen
van de hedendaagse school in aanraking gekomen. Dit is een zware last,
welke de school naast haar onderwijs- en opvoedingstaak is opgelegd.
Een ernstige bedreiging voor haar eigenlijke functie’.
Hoe dit ook zij, feit is dat de groei van de onderwijsdeelname in Nederland
substantieel heeft bijgedragen aan massale verticale intergenerationele
sociale mobiliteit die de sociale structuur van onze samenleving
in de 20ste eeuw diep ingrijpend heeft beïnvloed. Het onderwijsdiploma
werd meer en meer een noodzakelijk attribuut in om in sociaal opzicht te
klimmen en om op de arbeidsmarkt uit de voeten te kunnen.
Gebruik makend van diverse empirische bronnen hebben Wolbers, De
Graaf en Ultee een studie verricht naar de ontwikkelingen in de
opbrengsten van diploma’s op de Nederlandse arbeidsmarkt in de periode
1960-1991. Zij laten eerst zien hoe de onderwijsverdeling qua opleidingsniveau
van de beroepsbevolking in loondienst zich deze periode
heeft ontwikkeld (tabel 4.5).
Tabel 4.5 Onderwijsniveau van loontrekkenden, 1960-1991
onderwijsniveau 1960 1973 1977 1985 1991
LO 57.5% 35.9% 30.1% 13.8% 9.6%
LBO/MAVO 32.7% 34.1% 36.3% 28.4% 24.8%
MBO/HAVO/VWO 4.8% 19.9% 21.6% 39.0% 43.2%
HBO 3.8% 7.6% 8.9% 14.1% 16.0%
WO 1.2% 2.5% 3.1% 4.6% 6.3%
Totaal 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
n 126.253 90.533 96.150 23.088 35.103
Bron: Wolbers, De Graaf en Ultee (1997: 268). Gebaseerd op Volkstelling 1960, Arbeidskrachtentellingen, en Enquête
Beroepsbevolking 1991 van het CBS
Hun conclusie is, dat ‘... het gemiddelde opleidingsniveau van de Nederlandse
beroepsbevolking in loondienst sterk (is) gestegen in de periode
1960-1991. In 1960 heeft ruim de helft van de beroepsbevolking (57,5
procent) niet meer dan lager onderwijs gevolgd, terwijl in 1991 het percentage
mensen dat alleen over lager onderwijs beschikt nog maar 9,6
74

procent bedraagt. Het aandeel van de beroepsbevolking dat op zijn
hoogst een diploma in het voortgezet onderwijs, lagere trap
(LBO/MAVO) heeft voltooid, is tot en met 1977 gestegen. Sindsdien is dit
percentage gedaald. Momenteel bestaat de beroepsbevolking uit een
geringer percentage mensen met hooguit LBO of MAVO dan in 1960.
Verder is het aandeel mensen met een MBO-, HAVO-, of VWO-opleiding
gestegen tussen 1960 en 1991 (van 4,8 procent naar 43,2 procent) en is
deze opleidingscategorie de grootste geworden. (....) Het percentage mensen
met een diploma in het hoger onderwijs is gegroeid in de afgelopen
decennia (voor HBO van 3,8 procent naar 16,0 procent en voor WO van
1,2 procent naar 6,3 procent). De belangrijkste oorzaak voor het toegenomen
onderwijsniveau van de beroepsbevolking is cohortvervanging: de
nieuwkomers op de arbeidsmarkt zijn hoger opgeleid dan de oudere
werknemers die de arbeidsmarkt verlaten.’ (Wolbers et al., 1997: 268).
Vervolgens geven Wolbers, De Graaf en Ultee weer hoe de functieniveaustructuur
voor de beroepsbevolking in loondienst, geordend naar zeven
niveau’s, zich in diezelfde periode heeft ontwikkeld (tabel 4.6).
Tabel 4.6 Functieniveau van loontrekkenden, 1960-1991
functieniveau 1960 1973 1977 1985 1991
1 laag 17.7% 10.4% 10.2% 7.7% 5.8%
2 28.1% 25.3% 24.8% 20.6% 19.3%
3 17.5% 17.8% 18.0% 17.8% 15.6%
4 17.0% 20.2% 19.8% 23.7% 22.8%
5 12.1% 13.4% 13.7% 13.4% 14.6%
6 6.5% 9.6% 9.8% 10.7% 15.8%
7 hoog 1.1% 3.2% 3.6% 6.1% 6.1%
totaal 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%
n 126.253 90.533 96.150 23.088 35.103
Bron: Wolbers, De Graaf en Ultee (1997: 268). Gebaseerd op Volkstelling 1960, Arbeidskrachtentellingen, en Enquête
Beroepsbevolking 1991 van het CBS
Zij concluderen uit deze gegevens:
‘Ook de beroepenstructuur van de Nederlandse beroepsbevolking (is)
aanzienlijk veranderd in de periode 1960-1991. In de eerste plaats is het
aandeel personen dat werkzaam is in ongeschoolde, halfgeschoolde en
geoefende arbeid (niveau 1 en 2) gedaald (respectievelijk van 17,7 procent
naar 5,8 procent en van 28,1 procent naar 19,3 procent). In de tweede
plaats zijn de percentages voor de functieniveaus 3, 4 en 5 min of
meer gelijk gebleven in de afgelopen decennia. In de derde plaats is het
75

aandeel van de hogere functies (functies 6 en 7) gestegen. Voor functieniveau
6 geldt een stijging van 6,5 procent naar 15,8 procent en voor functieniveau
7 een toename van 1,1 procent naar 6,1 procent.’ (Wolbers et
al., 1997: 269).
Daarna gaan Wolbers, De Graaf en Ultee op zoek naar de samenhang
tussen de ontwikkelingen in het opleidingsniveau en de veranderingen
in het functie-niveau van de Nederlandse beroepsbevolking in de
periode 1960-1991. Zij concluderen dan het volgende:
‘In de eerste plaats stellen we vast dat er sprake is van een aanzienlijke
diploma-inflatie. Schoolverlaters worden het sterkst getroffen; ondanks
hun sterk gestegen opleidingsniveau komen ze in 1991 in nauwelijks
hogere functies terecht dan in 1960. Met hetzelfde diploma verwerven zij
posities met een aanmerkelijk lager functieniveau. Gedurende de beroepsloopbaan
maken zij een deel van de achterstand op eerdere generaties
goed, maar er blijft sprake van onderbenutting. Met hetzelfde diploma
zouden eerdere generaties aanmerkelijk verder zijn gekomen in hun
beroepsloopbaan.
In de tweede plaats concluderen we dat de belangrijkste reden voor
de opgetreden diploma-inflatie is gelegen in de ongelijke ontwikkelingen
in de onderwijsverdeling en in de kwalitatieve structuur van de werkgelegenheid.
Omdat de opwaardering van de beroepsarbeid geen gelijke
tred heeft gehouden met de enorme onderwijsexpansie, is er een proces
van diploma-inflatie op gang gekomen. Het baancompetitiemodel wordt
hiermee empirisch ondersteund. Onderwijs is een positioneel goed en de
hoogst opgeleiden komen het eerst in aanmerking voor de betere banen.
Diploma-inflatie is het sterkst voor lager opgeleiden. Personen op LBOen
MAVO-niveau worden verdreven naar de laagste regionen van de
arbeidsmarkt, en concurreren daar met personen die in het geheel geen
diploma’s hebben behaald na het lager onderwijs.
Er zijn twee historische ontwikkelingen in de netto samenhang tussen
onderwijs- en beroepsniveau. De invloed van de conjunctuur blijkt
aanzienlijk te zijn. Wanneer het aanbodoverschot op de arbeidsmarkt
groot is, is de samenhang tussen scholing en beroepsniveau sterker. We
veronderstellen dat werkgevers strenger zullen selecteren bij een groot
aanbod. Ook vinden we ondersteuning voor de hypothese die stelt dat de
modernisering van de arbeidsmarkt een toename in de samenhang tussen
opleiding en functieniveau met zich meebrengt. Tussen 1960 en 1991
is de samenhang tussen onderwijs en arbeid toegenomen, maar het blijkt
76

moeilijk om de invloed van de conjuncturele ontwikkelingen en de invloed
van de modernisering uit elkaar te houden. De conjunctuur heeft
zich in dit tijdvak ongunstig ontwikkeld en de arbeidsmarkt is verder
gemoderniseerd. We vinden echter aanwijzingen dat de invloed van de
conjunctuur wat sterker is dan die van de modernisering.
Het principe achter het baancompetitiemodel geldt in het begin van
de jaren negentig net zoals in de jaren zestig en onderwijs is onverminderd
een positioneel goed. De wedloop tussen hoog en laag opgeleiden om
de hogere functies loopt tegenwoordig echter nog vaker uit op een overwinning
voor de hoog opgeleiden dan voorheen al het geval was. Werkgevers
zijn blijkbaar steeds sterker gaan selecteren op basis van diploma’s.
De ruime arbeidsmarkt bood hun hiertoe de mogelijkheid, maar ook de
toenemende nadruk op productiviteit in de moderne, efficiënte arbeidsmarkt
heeft meegespeeld.
Onze resultaten suggereren dat laag opgeleiden in dubbel opzicht de
dupe zijn geworden van de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. In de
eerste plaats ondervonden zij altijd al de meeste last van een kwalitatieve
discrepantie tussen onderwijsexpansie en opwaardering van de beroepsarbeid.
Die discrepantie is alleen maar toegenomen in de laatste
decennia. In de tweede plaats zijn werkgevers het onderwijs nog meer
dan voorheen als selectiecriterium gaan gebruiken. Het ligt voor de hand
dat de groter wordende verschillen in de opbrengsten van hogere en
lagere diploma’s de onderwijsrace in stand houden of zelfs zullen versterken.’
(Wolbers et al., 1997: 279-280).
Van der Ploeg onderzocht de effecten van groeiende deelname aan het
voortgezet en hoger onderwijs in Nederland en de relatie tussen opleidingsniveau
en functieniveau. Hij concludeert:
‘Cohortanalyse van meerdere surveys laat zien dat voor hen die de arbeidsmarkt
hebben betreden tussen 1931 en 1980, toegevoegde en totale
opbrengsten van diploma’s uit het voortgezet en hoger onderwijs, in termen
van functieniveau, samenhangen met de verspreidingsgraad van
die diploma’s. Voor mannen blijkt dat de toegevoegde opbrengsten van
diploma’s uit het secundair en tertiair onderwijs een kromlijnig verband
vertonen met de verspreidingsgraad. Tot ruwweg een verspreidingspercentage
van 60 nemen toegevoegde opbrengsten toe, waarna ze snel
afnemen. Voor vrouwen zijn de toegevoegde opbrengsten van diploma’s
uit het voortgezet en hoger onderwijs opmerkelijk stabiel, wat vermoede-
77

Tabel 4.7 Werkloosheid naar opleidingsniveau in diverse landen, 1992 (in percentages van alle 25-64-jarigen)
Hoogste bereikt opleidingsniveau
lager voortgezet hoger voortgezet tertiair onderwijs wetensch.
land onderwijs onderwijs (niet wet.) onderwijs totaal
Noord-Amerika
Canada 15.1 9.7 9.0 5.2 10.0
Verenigde Staten
Pacific
13.5 7.2 4.6 2.9 6.6
Australië 11.2 8.9 5.7 4.4 8.8
Nieuwe Zeeland
EG
11.2 7.5 4.6 3.7 8.0
België 13.0 4.7 2.3 2.2 7.8
Denemarken 15.6 9.2 5.8 4.8 10.6
Frankrijk 12.1 7.4 4.6 4.4 8.8
Duitsland 8.9 6.4 4.5 3.7 6.2
Ierland 19.8 19.3 5.8 3.3 13.5
Italië 7.3 8.2 x 6.0 7.4
Nederland 8.0 4.7 x 3.9 5.6
Portugal 5.3 4.5 1.9 1.8 4.9
Spanje 16.0 14.1 12.5 9.9 14.7
Ver. Koninkrijk
Overig OECD (Eur.)
12.3 8.3 3.3 3.6 8.4
Oostenrijk 5.6 3.2 x 1.3 3.6
Finland 14.9 12.1 5.7 3.4 11.4
Noorwegen 7.1 4.9 2.8 1.8 4.6
Zweden 4.6 4.3 2.3 2.0 3.8
Zwitserland 3.5 2.2 2.3 3.0 2.5
Turkije 5.1 6.7 x 4.1 5.2
Gemiddeld
Bron: OECD (1995: 228)
10.5 7.2 4.9 3.8 7.6
lijk wordt veroorzaakt doordat vrouwen niet altijd de kans krijgen om
hun diploma’s in te zetten in de strijd voor een functieniveau of daar
vrijwillig van afzien. Deze onzekerheid in het model voor opbrengsten
van vrouwen pleit ervoor dat uitspraken over samenhangen tussen opbrengsten
van diploma’s en verspreiding ervan, op het mannelijke deel
van de gegevens wordt gebaseerd. De ontwikkeling in de totale opbrengsten
voor mannen laat zien dat voor hen die vanaf de helft van de jaren
vijftig de arbeidsmarkt hebben betreden, het functieniveau daalt voor
alle secundaire en tertiaire diploma’s. Alleen voor relatief hoger opgeleide
mannen die tussen 1931 en 1955 de arbeidsmarkt hebben betreden,
laten de analyses een constante en zelfs toename in totale opbrengst in
termen van functieniveau zien. Kortom, opeenvolgende generaties
78

schoolverlaters ontkomen uiteindelijk niet aan diploma-inflatie, maar de
afstand tussen opbrengsten van diploma’s laat zien dat de hoogst opleiden
hier het minst van te lijden hebben’, aldus Van der Ploeg (1993: 148-
149).
Er bestaat wereldwijd een duidelijke samenhang tussen het opleidingsniveau
van burgers en hun kans op werkloosheid. Uit onderzoek van de
OECD blijkt dat in 1992 in 24 onderzochte landen die kans op werkloosheid
het kleinst was voor de hoger opgeleiden, zoals tabel 4.7 laat zien.
Opmerkelijk is dat er nauwelijks sprake is van inversie in de geconstateerde
samenhang.
Er wordt wel verondersteld dat Nederland internationaal gezien uit de
pas loopt voor wat betreft de verdeling van studenten over opleidingsrichtingen.
Velen denken dat Nederlandse studenten aanzienlijk minder
dan hun buitenlandse collega’s opteren voor bèta-studies. Uit tabel 4.8
blijkt dat deze veronderstelling door de bank genomen niet klopt: de
verdeling over de twee hoofdstromen bèta versus alpha/gamma komt in
Nederland vrijwel overeen met het gemiddelde in de landen die bij de
OECD zijn aangesloten. In vergelijking met de Verenigde Staten van
Noord-Amerika en Canada kiezen bij ons aanmerkelijk meer studenten
voor een bèta-studie; in vergelijking met Duitsland gebeurt dit minder.
Tabel 4.8 Universitaire diploma's naar studierichting in enkele landen, 1992 (%)
Bèta Alpha/Gamma
Canada 26 74
VS 25 75
Japan 34 66
Duitsland 52 48
Verenigd Koninkrijk 39 61
Nederland 41 59
OECD-gemiddeld 40 60
Bèta = medical science, natural and physical science, engineering and architecture
Alpha/Gamma = law, business and humanities
Bron: OECD (1995: 222-223)
79

4.4 De toekomstige betekenis van diploma’s op de arbeidsmarkt
In deze paragraaf sta ik stil bij twee prognoses van de ontwikkeling van
de onderwijsdeelname in Nederland, mede in relatie tot de vraag naar
gediplomeerden op de arbeidsmarkt. Het CBS en CPB (1997) hebben
zich gezamenlijk gewaagd aan een prognose van enkele belangrijke
aspecten van de ontwikkeling van de Nederlandse samenleving in demografisch
en economisch opzicht. Zij deden dat op basis van drie scenario’s:
‘Dividend Europe’ (DE), ‘Global Competition’ (GC) en ‘European
Coordination’ (EC). In elk scenario worden andere accenten gelegd wat
betreft economische groei, internationale samenwerking en het sociaalculturele
klimaat. Tabel 4.9 toont de voornaamste verschillen tussen de
drie scenario’s.
Tabel 4.9 Drie toekomstscenario's
Dimensie Divided Europe Global Competition European Coordination
Internationaal Stagnerende Europese integratie Europa à la carte Europa van meer snelheden
Demografie Immigratie laag Immigratie matig Immigratie hoog
Sociaal-cultureel Belangentegenstellingen Individualisering Sociale cohesie
Technologie Trage diffusie Sterke groei en diffusie Minder efficiënte diffusie
Economie Trage groei West-Europa Hoge groei West-Europa Vrij hoge groei West-Europa
Bron: CBS/CPB (1997: 18)
Op basis van deze scenario’s presenteren CBS en CPB een aantal kerncijfers
over de Nederlandse bevolking en het arbeidsaanbod in 1995 en in
2020 (tabel 4.10).
Van bijzonder belang zijn de ontwikkelingen in het opleidingsniveau en
de opleidingsrichting van de Nederlandse beroepsbevolking, die CBS en
CPB in de periode 1995-2020 voorzien (tabel 4.11). Hieruit komt naar
voren dat de deelname aan hoger onderwijs verder zal stijgen, ongeacht
het gekozen scenario. Het relatieve aandeel van laag opgeleiden blijft
dalen. Er treedt een stabilisatie op van de deelname aan onderwijs op
middelbaar niveau.
Wat de opleidingsrichting betreft verwachten CBS en CPB in de
periode 1995-2020 geen substantiële veranderingen. In deze prognoses
blijven veranderingen in deelname aan her-, om- en bijscholingsprogramma’s
buiten beschouwing. Plausibel is de verwachting dat in de komende
decennia deze vormen van scholing sterk zullen expanderen.
80

Tabel 4.10 Kerncijfers volgens drie toekomstscenario's, 1995-2020
1995 DE
2020
GC EC
Bevolking
Totale bevolking (in mln personen) 15,5 16,2 16,9 17,7
w.v. allochtonen 1,2 2,1 2,4 2,8
a
Groene druk 39 34 36 40
b
Grijze druk
Huishoudens
21 32 33 32
Totaal huishoudens (in mln) 6,5 7,5 8,1 7,8
w.v. alleenstaanden 2,0 3,0 3,6 2,8
Gemiddelde grootte
Arbeidsaanbod
2,3 2,1 2,1 2,2
c
Participatiegraad mannen 79 74 81 80
c
Participatiegraad vrouwen 49 63 73 69
Beroepsbevolking (mln personen) 6,4 6,9 8,0 7,9
a
Bevolking 0-19 jaar in procenten van de bevolking 20-64 jaar.
b
Bevolking 65 jaar en ouder in procenten van de bevolking 20-64 jaar.
c
Beroepsbevolking van 20-64 jaar in procenten van de bevolking van 20-64 jaar.
Bron: CBS/CPB (1997: 9)
CBS en CPB hebben zich niet gewaagd aan een prognose van mogelijke
discrepanties tussen aangeboden en gevraagde kwalificaties op de Nederlandse
arbeidsmarkt.
Sinds enige jaren verricht het Researchcentrum voor Onderwijs en
Arbeidsmarkt (ROA) van de Universiteit van Maastricht studies op dit
terrein. Enige tijd geleden publiceerde het ROA de resultaten van een
onderzoek naar de arbeidsmarktperspectieven van schoolverlaters in de
periode 1997-2002; een eerdere prognose betrof de periode 1995-2000.
Drie onderzoekers van het ROA, Borghans, De Grip en Heijke, hebben
de onderzoeksresultaten als volgt samengevat:
‘De prognoses van het arbeidsmarktperspectief in de komende jaren zijn
opgebouwd uit zes componenten. Aan de vraagkant betreft dit de uitbreidingsvraag
(1) en de vervangingsvraag (2). Aan de aanbodkant gaat het
om de instroom van schooolverlaters op de arbeidsmarkt (3), de doorstroom
van het niet-reguliere onderwijs (4), en om het aanbod van kortdurig
werklozen aan het begin van de prognoseperiode (5). Omdat de
arbeidsmarkt van een opleidingstype geen afgesloten beroependomein
heeft, wordt ten slotte ook rekening gehouden met het substitutie-effect
(6), dat de additionele vraag naar een opleidingstype aangeeft door discrepanties
tussen vraag en aanbod bij andere opleidingen. (...)
81

Tabel 4.11 Opleidingsniveau/ -richting volgens drie toekomstscenario's, 1995-2020 (in % totale beroepsbevolking)
2020
1995 DE GC EC
Niveau
Basis 16 10 9 10
Lager 28 26 23 24
Middelbaar 38 40 42 41
Hoger 19 24 26 25
Richting
Algemeen 31 31 25 26
Technisch 23 22 24 23
Economisch 16 18 18 18
Verzorgend 30 29 33 32
Totaal (* 1000 personen)
Bron: CBS/CPB (1997: 62)
9.428 9.541 9.674 9.998
Het aantal schoolverlaters dat instroomt zal naar verwachting dalen van
5,6% op jaarbasis in de eerste helft van de jaren negentig, tot slechts
4,2% per jaar in de periode 1997-2002. (...)
De werkgelegenheid zal met 8,8% groeien. Voor het basisonderwijs
wordt echter een forse daling van de totale vraag met ruim 17% verwacht,
terwijl de vraag naar universitair opgeleiden een stijging met
bijna 25% te zien geeft. Meer in het algemeen geldt dat hoe hoger het
opleidingsniveau, hoe groter de verwachte uitbreidingsvraag is. (....)
Uitbreidingsvraag en vervangingsvraag vormen tezamen de baanopeningen
voor nieuwkomers op de arbeidsmarkt. De ranglijst van de
opleidingstypen met verhoudingsgewijs de meeste baanopeningen wordt
gedomineerd door de hogere opleidingen met de hoogste uitbreidingsvraag,
zoals wo informatica, bedrijfskunde, econom(etr)ie, accountancy
en bouwkunde, en hbo landbouw en recht en bestuur. (....)
De meeste opleidingen met een relatief gericht aantal baanopeningen
(zoals wo farmacie, hbo personeelswerk en enkele lagere technische
opleidingen) hebben te kampen met krimpende werkgelegenheid. (....)
Om een beeld te kunnen vormen van de toekomstige arbeidsmarktsituatie
moeten (..) ook de ontwikkelingen aan de aanbodzijde van de arbeidsmarkt
in beeld gebracht worden. Naast het aan het begin van de prognoseperiode
boven de markt zwevende aanbod van kortdurig werklozen
gaat het daarbij vooral om de instroom van schoolverlaters. (....)
Door de verwachte vraag- en aanbodstromen met elkaar te confronte-
82

en wordt een indicatie van de toekomstige arbeidsmarktperspectieven
per opleidingstype verkregen. Hiertoe wordt voor de verschillende opleidingstypen
de indicator toekomstige arbeidsmarktperspectieven (ITA)
berekend. Deze indicator geeft de verhouding tussen aanbod en vraag
weer (bij een waarde van 1 zijn vraag en aanbod in evenwicht, bij een
lagere waarde is er meer vraag naar de betreffende groep gediplomeerden
dan aanbod; JMGL). In tabel 4.12 wordt een typering gegeven van
de perspectieven (zeer goed, goed, redelijk, matig of slecht) voor de
nieuwkomers op de arbeidsmarkt met de desbetreffende opleidingsachtergrond.
Deze ITA pretendeert overigens niet de toekomstige werkloosheid
of onvervulbare vacatures te voorspellen. Vanwege het aanpassingsvermogen
van de arbeidsmarkt kan een slecht perspectief zich bijvoorbeeld
ook manifesteren in het moeten uitwijken naar functies beneden
het niveau van de gevolgde opleiding (‘onderbenutting’), onvrijwillige
deeltijdarbeid of slechtere arbeidsvoorwaarden.
Met uitzondering van het basisonderwijs komen er op elk niveau
zowel opleidingstypen met goede tot zeer goede perspectieven als opleidingstypen
met matige tot slechte arbeidsmarktperspectieven voor. Op
HBO- en WO-niveau wordt overigens voor bijna alle opleidingstypen een
goed tot zeer goed arbeidsmarktperspectief verwacht. (....)
(....) De arbeidsmarktperspectieven voor de laag opgeleiden blijven
duidelijk achter bij die van de middelbaar en hoger opgeleiden. Toch is er
een aantal VBO-opleidingen waarvoor de arbeidsmarktperspectieven
goed zijn. De oorzaak voor dit gunstige arbeidsmarktperspectief ligt
geheel aan de aanbodkant. Steeds minder leerlingen betreden de arbeidsmarkt
met alleen een VBO-diploma, terwijl bovendien veel van hen
na enkele jaren alsnog een diploma op mbo/leerlingwezenniveau behalen.
Andere ontwikkelingen laten echter zien dat de positie van deze laag
geschoolden niet rooskleurig is. De beschikbare baanopeningen voor
lager opgeleiden zijn vooral het gevolg van de hoge arbeidsmarktuitstroom
van laag geschoolden op relatief jonge leeftijd.(....)
De keerzijde van de gunstige arbeidsmarktperspectieven is vanzelfsprekend
dat er aan de vraagzijde van de arbeidsmarkt problemen ontstaan
bij de rekrutering van personeel. Naar verwachting zullen dan ook
vrijwel alle bedrijfssectoren met grote knelpunten in de personeelsvoorziening
worden geconfronteerd. De grootste knelpunten zullen zich voordoen
in de zakelijke dienstverlening, de gezondheidszorg en de overheidssector’
(Borghans et al., 1997: 808-812).
83

Tabel 4.12 Indicator toekomstige arbeidsmarktperspectieven (ITA) in 2002, naar opleidingstype
Opleidingstype ITA Opleidingstype ITA
Arbeidsmarktperspectieven zijn zeer goed Arbeidsmarktperspectieven zijn goed (vervolg)
WO accountancy en belastingen 0.67 MBO/LLW werktuigbw en mech. techniek 0.95
HBO recht en bestuur 0.69 HBO accountancy en bedrijfeconomie 0.95
WO civiele techniek 0.73 HBO uitvoerende en beeldende kunsten 0.95
WO informatica en bestuurlijke inform.kunde 0.78 WO Werktuigbouwkunde 0.95
WO bouwkunde 0.78 WO letteren 0.95
WO bedrijfskunde 0.78 WO sociale wetenschappen 0.95
MBO/LLW operationele techniek 0.80 MBO/LLW milieu en groene ruimte 0.96
HBO vervoer en logistiek 0.80 MBO/LLW laboratorium 0.96
MBO/LLW procestechniek 0.81 MBO/LLW administratie 0.96
MBO/LLW verpleging 0.81 HBO lerarenopl. lichamelijke opvoeding 0.96
WO tandheelkunde 0.81 HBO laboratorium 0.96
HBO bouwkunde 0.83 WO (dier)geneeskunde 0.96
MBO/LLW horeca 0.85 MAVO 0.97
HBO lerarenopl. economie en maatschappij 0.85 MBO/LLW apothekersassistent 0.97
HBO landbouw en veeteelt 0.85 HBO bedrijfskunde 0.97
HBO informatica 0.85 HBO maatschappelijke werk en hulpverlening 0.97
Arbeidsmarktperspectieven zijn goed WO rechten en bestuurskunde 0.97
HBO lerarenopleiding natuur en techniek 0.86 VBO landbouw en natuurlijke omgeving 0.98
HBO civiele techniek 0.86 VBO mechanische techniek 0.98
HBO chemische technologie 0.86 HBO lerarenopleiding expressie 0.98
MBO/LLW bouw 0.87 HBO communicatie en journalistiek 0.98
HBO lerarenopleiding basisonderwijs 0.87 MBO/LLW levensmid.techniek/vleesverwerking 0.99
HBO lerarenopleiding medisch en verzorging 0.87 VBO grafische techniek 1.00
HBO verpleegkunde 0.87 HBO voeding 1.00
WO elektrotechniek 0.87 Arbeidsmarktperspectieven zijn redelijk
WO econom(etr)ie 0.87 MBO sociaal-cultureel 1.01
MBO/LLW uiterlijke verzorging 0.88 WO landbouw en milieukunde 1.01
MBO openbare orde en veiligheid 0.88 WO farmacie 1.01
HBO lerarenopleiding talen 0.88 VBO verzorging 1.02
HBO werktuigbouwkunde 0.88 MBO/LLW handel 1.02
HBO secretariaat 0.88 HBO commerciele economie 1.02
WO theologie 0.88 VBO bouwtechniek 1.03
MBO/LLW secretariaat 0.89 MBO/LLW brood en banket 1.03
MBO/LLW grond-, weg- en waterbouw 0.90 HBO toerisme en recreatie 1.03
HBO tolk en vertaler 0.90 VBO motorvoertuigentechniek 1.05
MBO/LLW motorvoertuigentechniek 0.91 HAVO/VWO 1.05
HBO bibliotheek en documentatie 0.91 Arbeidsmarktperspectieven zijn matig
MBO/LLW installatietechniek 0.92 Basisonderwijs 1.08
HBO (fysio)therapie 0.92 MBO/LLW grafische techniek 1.07
HBO openbare orde en veiligheid 0.92 MBO/LLW verzorging 1.07
VBO elektrotechniek 0.93 MBO/LLW beweging en therapie 1.07
MBO/LLW landbouw en veeteelt 0.93 HBO milieukunde en levensmid. technologie 1.07
MBO/LLW fijnmechanische techniek 0.93 MBO dokters-, tandarts- en dierenartsassistent 1.11
MBO/LLW elektrotechniek 0.93 WO kunstwetenschappen 1.13
MBO/LLW vervoer 0.93 VBO brood en banket 1.15
HBO elektrotechniek 0.93 Arbeidsmarktperspectieven zijn slecht
VBO beveiliging 0.94 VBO horeca en levensmiddelentechniek 1.17
VBO vervoer 0.94 VBO administratie, handel en textiel 1.17
VBO fijnmechanische techniek 0.94 VBO installatietechniek 1.23
MBO/LLW vliegtuigtechniek 0.94 HBO personeelswerk 1.25
WO Wiskunde en natuurwetenschappen
Bron: Borghans, De Grip en Heijke (1997)
0.94 MBO/LLW toerisme en recreatie 1.29
84

Om zeker vier redenen zijn prognoses van ontwikkelingen op de arbeidsmarkt,
in het bijzonder van de ontwikkeling van de vraag naar arbeid,
hachelijk:
1 Deze ontwikkelingen zijn goeddeels afgeleid van macro-economische
trends en deze laten zich slechts binnen een tijdshorizon van enkele
jaren goed voorspellen. Landen zoals Nederland met een open economie
zijn in hoge mate afhankelijk van grilligheden in de wereldhandel;
2 Prognoses van ontwikkelingen kunnen het karakter krijgen van self
denying prophecies; voorspelde tekorten kunnen leiden tot overschotten
en omgekeerd (vergelijk de varkenscyclus in het boerenbedrijf);
3 Op de arbeidsmarkt werkt soms de Wet van Say: aanbod schept
vraag. Aanbod van een bepaald type gediplomeerden leidt soms tot
de vraag ernaar (zie Broersma et al., 1997);
4 De gevolgen van technologische ontwikkelingen voor de vraag naar
arbeid zijn ongewis. Zo worden de gevolgen van de oprukkende ICT
voor de werkgelegenheid per saldo soms als positief en soms als negatief
ingeschat (SER, 1997: 18).
4.5 De waardering van onderwijsexpansie
In de Nederlandse onderwijssociologie is het verschijnsel onderwijsexpansie
tot dusver in evaluatief opzicht merkwaardig genoeg overwegend
beoordeeld vanuit een uitgesproken economistisch paradigma, namelijk
vanuit de vraag wat onderwijsexpansie betekent voor economische groei.
Zo beziet De Vries (1993: 161) de toegenomen deelname aan hogere vormen
van onderwijs primair als ‘een overinvestering’ die ‘ten koste gaat
van de collectieve welvaart’. Ook Dronkers heeft de groei van de onderwijsdeelname,
met name in de periode 1960-1980, bezien vanuit de ‘human
capital’-theorie. Het concludeerde dat er per saldo negatieve macroeffecten
van onderwijsexpansie aanwijsbaar zijn. ‘Een directe meting
van de bijdrage van de verhoging van het opleidingsniveau van de beroepsbevolking
aan de groei van de economische productie geeft uitsluitend
niet-significante resultaten’, aldus Dronkers (1988: 60; zie ook de
kritiek door Ritzen, 1988). Vermeulen (1996: 223) onderzocht de betekenis
van onderwijs voor de regionaal-economische ontwikkeling, en concludeert
dat deze betekenis ‘niet overschat moet worden’.
85

Naar mijn mening dienen (onderwijs)sociologen het verschijnsel onderwijsexpansie
veelzijdiger te evalueren, rekening houdend met de uiteenlopende
sociale functies die het onderwijs vervult (vergelijk Peschar en
Wesselingh, 1995: 27-30). Allereerst dient dan onderscheid gemaakt te
worden tussen de beoordeling van onderwijsexpansie vanuit het perspectief
van een individuele deelnemer en vanuit een maatschappelijk perspectief.
Binnen deze perspectieven kunnen vier empirische functies van
onderwijs onderscheiden worden, die elk een vertrekpunt kunnen zijn bij
de beoordeling van de groei van onderwijsdeelname. Op deze wijze kan
het volgende kader voor een evaluatie van onderwijsexpansie (toegespitst
op deelname aan hogere vormen van onderwijs) samengesteld
worden:
Beoordeling van onderwijsexpansie
A. Vanuit individueel gezichtspunt
Deelname aan hogere vormen van onderwijs is middel tot:
1 Verwerving van ‘human capital’ t.b.v. het arbeidsbestel;
2 Verwerving van sociale status;
3 Persoonlijke ontplooiing;
4 Voorbereiding op c.q. een betere vervulling van diverse maatschappelijke
rollen (bijvoorbeeld die van staatsburger, opvoeder
of bestuurder van een vereniging).
B. Vanuit maatschappelijk gezichtspunt
Stimulering van deelname aan hogere vormen van onderwijs is middel
om:
1 Te voorzien in behoeften van het arbeidsbestel (arbeidsvoorzieningsfunctie);
2 Internationaal (beter) te kunnen concurreren of meer aanzien te
verwerven;
3 Cultureel kapitaal zo breed mogelijk te verspreiden (‘promotion
de tous’);
4 De sociale positie van groepen in achterstandssituaties te verbeteren
(emancipatie-functie).
Welk gewicht aan elk van de genoemde acht functies van onderwijsexpansie
kan worden toegekend is een puur normatieve kwestie. Er is geen
86

wetenschappelijke maatstaf om dit gewicht vast te stellen. Sociale wetenschappers
kunnen wel onderzoek doen naar de wijze waarop betrokkenen
(individueel en collectief) de genoemde functies beoordelen, naar
de determinanten daarvan, en naar de veranderingen die in deze beoordeling
optreden. Of onderwijsexpansie ‘goed’ of ‘slecht’ is valt daaruit
niet af te leiden.
Tussen een beoordeling van onderwijsexpansie vanuit individueel en
vanuit maatschappelijk perspectief kan een spanningsverhouding bestaan.
Het is theoretisch denkbaar dat, vanuit de samenleving als geheel
bezien, er sprake is van een zodanige scholingsgraad van de bevolking
dat een verdere stijging daarvan door beleidsvoerende instanties niet
langer als nuttig wordt beoordeeld. De consequentie daarvan kan zijn
dat de kosten van deelname aan vooral de hoogste vormen van onderwijs
meer door de deelnemers moeten worden opgebracht. Onderwijs wordt
dan niet langer beleidsmatig bejegend als een overwegend collectief
goed, maar meer als een individuele investering in menselijk kapitaal
(Ritzen, 1983). Te voorzien valt dat een voortgaande groei van de deelname
aan hoger onderwijs zal leiden tot een hernieuwde politieke discussie
over de wijze waarop dit onderwijs dient te worden bekostigd. Plausibel
lijkt de voorspelling dat van de deelnemer een hogere bijdrage aan de
bekostiging zal worden gevraagd dan thans het geval is. Denkbaar is
voorts dat er in de toekomst een relatie zal worden gelegd tussen deze
bijdrage (retributie) en het veronderstelde maatschappelijk nut van een
opleiding. Zo gaan er thans reeds stemmen op om studenten die opteren
voor een bèta-studie in financieel opzicht positief te discrimineren.
Rivaliserende verhoudingen kunnen ook bestaan tussen de onderscheiden
inhoudelijke functies van onderwijs. Zo is het heel wel denkbaar dat
onderwijsexpansie negatief wordt bejegend vanuit de arbeidsvoorzieningsfunctie
doch positief vanuit de betekenis van onderwijs voor de
verspreiding van cultureel kapitaal. De kwalificatie- en de socialisatiefunctie
van onderwijs kunnen elkaar hinderen (Peschar en Wesselingh,
1995: 29). Dit vloeit voort uit het bestaan van rivaliserende maatschappelijke
verwachtingen ten aanzien van het onderwijsbestel. Vooral de
volgende vijf verwachtingen zijn onderling spanningsvol (zie Leune,
1989b: 16-30):
87

1 Cultuuroverdracht
2 Persoonlijke ontplooiing
3 Talenten-ontwikkeling
4 Vermindering van ongelijke kansen
5 Beroepsvoorbereiding
Wanneer deze verwachtingen op elkaar worden betrokken dan worden
diverse spanningsvolle combinaties zichtbaar. Deze zijn in onderstaande
matrix met een kruisje aangeduid:
Matrix: De rivaliserende functies van onderwijs
C P T O B
Cultuuroverdracht X X X
Persoonlijke ontwikkeling X X X
Talenten-ontwikkeling X X
Ongelijkheidsbestrijding X X X X
Beroepsvoorbereiding X X X X
Met behulp van dit rivaliteitenschema kan begrepen worden waarom
een eenduidige, unidimensionele beoordeling van onderwijsexpansie
onmogelijk is. Of onderwijsexpansie empirisch gezien gerekend kan worden
tot de hedendaagse sociale dilemma’s is evenmin eenduidig te beantwoorden.
Zeker is wel dat het onderwijs op het politieke toneel is herontdekt
als een domein van staatszorg dat prioritaire aandacht verdient. Het ziet
ernaar uit dat er in de regeerperiode 1998-2002 substantieel extra in de
onderwijssector geïnvesteerd zal worden. Van een relativering van het
belang van onderwijsdeelname is daarbij geen sprake, integendeel. Onderwijs
wordt (na een lange periode van repeterende bezuinigingen)
weer gezien als een maatschappelijke sector die voor welvaart en welzijn
van eminent belang is. De mechanismen die tot dusver op individueel
niveau hebben geleid tot onderwijsexpansie zijn evenmin uitgespeeld. Zo
zal voortgaande expansie leiden tot meer diploma-inflatie en deze trend
zal vervolgens de belangstelling voor onderwijs verder doen toenemen, in
overeenstemming met de baancompetitie-theorie (Thurow, 1975; Boudon,
1974).
88

Noten
1 Aanbevelenswaardige literatuur over onderwijsexpansie betreft onder meer Becker
(1964), Arrow (1973), Collins (1979), Burris (1983), Van der Ploeg (1993) en Halaby
(1994).
2 Ik zie een parallel met de wijze waarop De Vries (1993: 161-165) de groei van
deelname aan onderwijs heeft gekwalificeerd als een ‘pedagogisch regiem’; hij
interpreteert en benoemt deze groei als een ‘overinvestering’. De term ‘regiem’ (die
door Van Dale overigens als een niet erkende spelling wordt gekwalificeerd; beter zou
zijn: regime) wordt door De Vries gezien als ‘schooldwang’. Hier is sprake van een
onmiskenbaar normatief geladen begripsvorming.
3 CBS en CPB herleiden ontwikkelingen in het opleidingsniveau van de bevolking
slechts tot drie determinanten, te weten veranderingen in de demografie, in de
economie en in het onderwijsbeleid, bijvoorbeeld op het terrein van de studiefinanciering
(CBS/CPB 1997: 54); ik vind deze causale analyse te beperkt.
4 Mathijssen (1958: 112) verstrekt de volgende cijfers over de ontwikkeling van de
leerlingen-aantallen op katholieke middelbare scholen in de periode 1920-1953 (per
1000 katholieken):
1920 1,55
1930 2,76
1940 4,56
1953 7,00
Literatuur
Arrow, K. (1973). Higher education as a filter, in: Journal of Public Economics, 2, p.
193-216.
Becker, G. (1964). Human Capital. A Theoretical and Empirical Analysis, with Special
Reference to Education. New York: National Bureau of Economic Research.
Borghans, L., A. de Grip & H. Heijke (1997). De arbeidsmarkt voor schoolverlaters tot
2002. In: Economisch Statistische Berichten, 22-10-1997, p. 808-812.
Boudon, R. (1974). Education, Opportunity and Social Inequality. New York: Wiley.
Broersma, L., J. Koeman & C.N. Teulings (1997). Arbeidsaanbod en werkgelegenheid.
In: Economisch Statistische Berichten, 5-11-1997, p. 836-839.
Burris, V. (1983). The Social and Political Consequences of Overeducation. In: American
Sociological Review, 48, p. 454-467.
CBS (1966). De ontwikkeling van het onderwijs in Nederland. Den Haag: Staatsuitgeverij.
CBS/CPB (1997). Bevolking en arbeidsaanbod; drie scenario’s tot 2020. Den Haag:
CBS/CPB.
Collins, Randall (1979). The Credential Society. An Historical Sociology of Education
and Stratification. New York: Academic Press.
Dodde, N.L. (1983). Het Nederlandse onderwijs verandert. Muiderberg: Coutinho.
Dronkers, J. (1988). De bijdrage van de groei in onderwijsdeelname aan de economische
groei 1960-1980. In: Mens en Maatschappij, Jaargang 63, nummer 1, p. 44-63.
Dumont, J.J. (1987). Van buitengewoon naar speciaal onderwijs. In: J.A. van Kemenade
e.a. (red.). Onderwijs: Bestel en beleid (deel 3). Groningen: Wolters-Noordhoff.
Van Dijck, M. (red.) (1997). Toegankelijkheid van het Nederlandse onderwijs. Den
89

Haag: Onderwijsraad.
Ganzeboom, H. (1996). Onderwijsexpansie en onderwijskansen. In: H.B.G. Ganzeboom
& W.C. Ultee (red.). De sociale segmentatie van Nederland in 2015. Den Haag: WRR.
Halaby, C. (1994). Overeducation and skill mismatch. In: Sociology of Education, Vol.
67, p. 47-59.
Idenburg, Ph.J. (1958). De Sleutelmacht der School. Groningen: J.B. Wolters.
Leune, J.M.G. (1989a). Onderwijs en de toekomst van vrouwen. In: H.J. Groenendijk
& M. de Wit (red.). De toekomst van vrouwen. Rotterdam: Erasmus Universiteit.
Leune, J.M.G. (1989b). Onderwijs onder druk van tegenstrijdige maatschappelijke
verwachtingen. In: J. Dronkers et al., Onderwijsbeleid in Nederland, Brussel/Amsterdam.
Leune, H. (1995). Het gaat niet slecht, maar het kan beter. In: J. Ahlers (red.), Onderwijs
in 2000. Zeewolde, p. 17-44.
Mare, R.D. (1980). Social Background and School Continuation Decisions. In: Journal
of the American Statistical Association, Vol. 75, nr. 370, juni 1980.
Matthijssen, M.A.J.M. (1958). Katholiek Middelbaar Onderwijs en Intellectuele Emancipatie.
Assen: Van Gorcum.
Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen (1987). Hoger Onderwijs en Onderzoeksplan,
deel 2. Zoetermeer: Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen.
OECD (1992). Education at a Glance. Parijs: OECD.
OECD (1995). Education at a Glance. Parijs: OECD.
Peschar, J. en A. Wesselingh (1995). Onderwijssociologie. Groningen: Wolters-Noordhoff.
Ploeg, Sj. W. van der (1993). The Expansion of Secondary and Tertiary Education in
the Netherlands. Nijmegen: ITS.
Ritzen, J.M.M. (1983). Wat is onderwijs ons waard? Een sociaal-economische benadering.
Groningen: Wolters-Noordhoff.
Ritzen, J.M.M. (1988). Modderen met modellen. Commentaar op J. Dronkers, De bijdrage
van de groei in onderwijsdeelname aan de economische groei 1960-1980. In:
Mens en Maatschappij, Jaargang 63, nummer 1, p. 64-66.
Rijken, S. & H. Ganzeboom (1997). Historische ontwikkelingen in onderwijskansen in
Nederland: trends en structuur. Paper voor de Twaalfde Onderwijssociologische Conferentie
te Lunteren, 19 en 20 november 1997.
Sociaal-Economische Raad (1997). Advies Informatie- en communicatietechnologie en
arbeid, Den Haag: SER.
Thurow, L. (1975). Generating Inequality. New York: Basic Books.
Vermeulen, M.J.M. (1996). Human Capital in the Hinterland; an analysis of causes
and consequences of regional variation in educational participation. Tilburg.
De Vries, G. (1993). Het Pedagogisch Regiem; groei en grenzen van de geschoolde samenleving.
Amsterdam: Meulenhoff.
Wolbers, M.H.J., P.M. de Graaf & W.C. Ultee (1997) Ontwikkelingen in de opbrengsten
van diploma’s op de arbeidsmarkt: structurele veranderingen èn veranderde samenhang?
In: Mens en Maatschappij, Jaargang 72, nummer 3, p. 263-283.
90

5
Positieve actie en sociale dilemma’s
J. van Doorne-Huiskes
5.1 Sociale dilemma’s
Er is sprake van een sociaal dilemma wanneer het leveren van een bijdrage
aan collectieve goederen door individuen als strijdig met hun individuele
belangen wordt ervaren, ook al erkent men de waarde en rationaliteit
van dat collectieve goed. Zo zal de wenselijkheid van een schoon
milieu door velen worden onderschreven, terwijl het bijdragen daaraan
als kostbaar en strijdig met het korte termijn individuele belang kan
worden beleefd. De abstractie van collectieve goederen legt het in de
individuele afweging van kosten en baten vaak af tegen dat wat direct
en zichtbaar tot de realisatie van individuele doelstellingen leidt.
In deze bijdrage staat de vraag centraal of, in hoeverre en onder
welke voorwaarden positieve acties ten behoeve van bepaalde doelgroepen
vrouwen, allochtonen op de arbeidsmarkt en in de samenleving tot
dilemma-achtige situaties leiden. Is er bij positieve actie sprake van
conflicterende belangen tussen die van de samenleving of arbeidsmarkt
als geheel en die van bepaalde individuele actoren? Zo ja, onder welke
voorwaarden treden die conflicterende belangen vooral op? Om die vragen
te kunnen beantwoorden moet eerst duidelijk zijn welke collectieve
goederen in dit verband ter zake doen, en hoe positieve actie nader kan
worden omschreven.
5.2 Collectieve goederen
Algemeen geaccepteerd, ook in politieke zin, is de opvatting dat maatschappelijke
uitsluiting van burgers slecht is voor de samenleving en
91

voor de burgers zelf. Durkheim lijkt op dit punt volledig in ere hersteld
en dat niet alleen in christen-democratische kring. Uitsluiting ontregelt,
zowel collectief als individueel, zo luidt de opvatting van velen. Anomische
situaties dreigen als te veel mensen zich langs de zijlijn bevinden.
De arbeidsmarkt wordt als een belangrijk integratief kader gezien: voorkomen
moet worden dat mensen blijvend aan de kant staan. Deelname
aan de betaalde arbeid dient dan ook te worden bevorderd. Dit collectieve
goed kan op veel maatschappelijke en politieke bijval rekenen (zie
bijvoorbeeld SER, 1997; WRR, 1996; WRR, 1997).
Een andere collectieve doelstelling waar slechts weinig mensen zich
tegen zullen verzetten, althans niet zolang de invulling niet te zeer
wordt gepreciseerd, is die van een rechtvaardige samenleving. Of rechtvaardigheid
loon naar werken impliceert, of een sociaal vangnet voor
iedereen, of ieder een gelijke portie ongeacht de inzet, daarover zullen de
meningen verschillen. In abstracte zin echter wordt rechtvaardigheid als
een nastrevenswaardig collectief doel gezien.
In de rij van belangrijk geachte collectieve goederen, kan ook de optimale
allocatie van talent worden gezet. Algemeen wordt aangenomen dat
een zo volledig mogelijke benutting van ieders potentieel positief bijdraagt
aan de verhoging van de collectieve welvaart. Institutionele en
andere beperkingen die deze optimale allocatie doorkruisen, worden door
velen als gedateerd en onwenselijk van de hand gewezen. Dit geldt overigens
niet altijd wanneer de deelname van (gehuwde) vrouwen aan het
beroepsleven in het geding is. Institutionele belemmeringen voor die
participatie, zoals bijvoorbeeld kostwinnersvoordelen in belastingwetgeving
en sociale zekerheid, plegen nog wel eens onder het gezichtspunt
van keuzevrijheid te worden weggemoffeld. Op dat vlak kenmerkt Nederland
zich als een relatief traditionele verzorgingsstaat in vergelijking
met bijvoorbeeld Zweden. Daar heeft de inzet van ieders ‘human capital’,
inclusief dat van vrouwen, al decennia lang expliciete politieke aandacht.
Tenslotte kan nog op het collectieve goed ‘voldoende kinderen voor later’
worden gewezen. Hoewel Nederland geen traditie van een pro- of antinatalistisch
beleid kent, wordt wel met enige regelmaat gewezen op de
nadelige toekomstige effecten van een laag geboortecijfer nu. Het blijft in
deze overigens bij woorden. Expliciete beleidsmaatregelen die tot een
92

eerdere geboorte van kinderen of tot de geboorte van meer kinderen
zouden leiden, worden niet getroffen (vergelijk Van Doorne-Huiskes,
1997).
Ten aanzien van alle vier genoemde collectieve doelstellingen kan worden
verdedigd dat positieve acties in arbeidsorganisaties ten behoeve
van vrouwen en allochtonen, aan hun realisatie bijdragen. Positieve
acties bevorderen de integratie van meer mensen in het arbeidsproces en
dragen daarmee bij aan sociale cohesie. Positieve acties leiden tot een
rechtvaardiger samenleving en bevorderen een optimale allocatie van
talent. Positieve acties tenslotte zouden tot een eenvoudiger combinatie
van arbeid en zorg en daarmee tot een minder problematische keuze
voor kinderen kunnen leiden. Omtrent veel van dit alles kan echter ook
het tegendeel worden beweerd. Positieve actie als bevorderaar van middelmatigheid
en van suboptimaliteit in de allocatie van talent; of positieve
actie die sommige groepen voorrang geeft, en daarmee andere
discrimineert.
Om de vraag te kunnen beantwoorden of positieve actie sociaal
dilemma-achtige situaties teweeg kan brengen, moet dit beleidsmodel
nader worden toegelicht, en moeten de relevante individuele actoren
worden bepaald. Wat dit laatste betreft staan in dit artikel de werkgevers
centraal: individuele actoren die de arbeidsorganisatie representeren.
Binnen de arbeidsorganisatie moet de feitelijke integratie en allocatie
van vrouwen en allochtonen tot stand komen. Via die processen wordt
in meer of mindere mate sociale rechtvaardigheid geproduceerd. Op dat
niveau kunnen ook voorwaarden voor een minder ingewikkelder
combinatie van arbeid en zorg worden gerealiseerd. Daarom nu eerst een
nadere toelichting op het model van positieve actie.
5.3 Positieve actie
Positieve actie kan worden omschreven als een model van emancipatiebeleid
op het niveau van arbeidsorganisaties: een geheel van samenhangende
maatregelen die tot doel hebben een evenredige vertegenwoordiging
van mannen en vrouwen, autochtonen en allochtonen over de
verschillende functieniveau’s tot stand te brengen. Dit model is in de
jaren zeventig in de Verenigde Staten ontwikkeld en heeft in de jaren
93

tachtig ook in Nederland zijn toepassing gevonden (vergelijk De Jong,
e.a., 1986). Eén van de zeer vernieuwende elementen in het model van
positieve actie was de introductie van het begrip ‘evenredigheid’, en van
een methodiek om deze te bepalen. Daarover straks meer.
Positieve actie kan als een stappenplan worden beschouwd. De eerste
fase van positieve actie bestaat uit een intentieverklaring, waarin een
bedrijf of organisatie het voornemen aankondigt om het aandeel vrouwen
en/of allochtonen te versterken. Dan volgt een onderzoek, waarin de
personele situatie in cijfermatige zin in kaart wordt gebracht en eventuele
knelpunten voor een verdere integratie van vrouwen of allochtonen
worden opgespoord. Uit de onderzoeksbevindingen wordt een beleidsplan
afgeleid, dat aan het management ter besluitvorming wordt voorgelegd
en dat vervolgens wordt geïmplementeerd. Dit laatste klinkt overigens
eenvoudiger dan het in praktijk van alledag vaak is. Na enige tijd
wordt bezien of en in welke mate het beleid tot resultaten heeft geleid.
Blijven de uitkomsten achter bij de voornemens, dan dienen ofwel de
beleidskeuzen te worden bijgesteld, dan wel dient de uitvoering er van
krachtiger ter hand te worden genomen. Recent onderzoek (Remery,
1998) laat zien dat de mate van daadwerkelijke uitvoering een gunstige
invloed heeft op het succes van een beleid van positieve actie.
In het model van positieve actie was, naast het zakelijke karakter,
vooral de relatief precieze formulering van doelstellingen vernieuwend:
het bereiken van een evenredige vertegenwoordiging van vrouwen en/of
allochtonen op alle niveau’s in de organisatie. Evenredigheid kan met
behulp van verschillende maten worden gemeten. Beperken we ons tot
de verdeling van vrouwen en mannen over de verschillende functies in
een organisatie, dan kan een evenredigheidscriterium de 50/50-verhouding
van vrouwen en mannen in de totale bevolking zijn. Deze
demografische norm is soms zinvol en toepasbaar, maar kan in andere
gevallen nog ver van de huidige realiteit afliggen. Een evenredigheidsnorm
die de realiteit dichter benadert is de verdeling van vrouwen en
mannen binnen de verschillende onderwijsuitstromen, naar niveau en
richting gespecificeerd. Gaat het om functies waarvoor bijvoorbeeld een
algemeen juridische opleiding wordt gevraagd zonder veel ervaringsjaren,
dan kan het gemiddelde uitstroomcijfer uit de faculteiten rechtsgeleerdheid
van bijvoorbeeld de laatste drie jaar zeer wel als criterium voor
een evenredige verdeling van mannen en vrouwen dienen. In dat geval
benadert de norm de 50/50-verdeling. Wordt daarentegen een economi-
94

sche achtergrond gevraagd, dan zal voor jonge academici de norm van
een evenredige vertegenwoordiging van vrouwen op basis van recente
uitstroomgegevens rond de 25% liggen.
Wanneer functies een flink aantal ervaringsjaren vragen, dan dient
de norm van evenredigheid nader te worden gepreciseerd. Binnen het
model van positieve actie wordt dan gesproken van het gekwalificeerde
arbeidsmarktaanbod. Niet alleen wordt voor de mate van potentiële
beschikbaarheid van vrouwen (of mannen) uitgegaan van het vereiste
opleidingsniveau. Ook de ervaringsjaren meestal geïndiceerd door de
leeftijd en de daadwerkelijke arbeidsmarktdeelname van vrouwen en
mannen van dat opleidingsniveau worden in de berekeningen betrokken.
Omdat vrouwen pas sinds relatief korte tijd massaler hogere opleidingen
zijn gaan volgen, is hun potentiële beschikbaarheid via het criterium van
gekwalificeerd aanbod in de regel lager dan wanneer alleen met het
opleidingsniveau en de opleidingsrichting rekening wordt gehouden.
Voor personen van een andere dan Nederlandse herkomst kan dezelfde
methodiek gelden, al zijn de statistische gegevens vaak minder gemakkelijk
beschikbaar.
De maatregelen die in het kader van een beleid van positieve actie worden
gerealiseerd variëren, al naar de aard van de knelpunten die zich
voor vrouwen of allochtonen voordoen. Er kan sprake zijn van extra
opleidings- of scholingsprogramma’s, van gerichte werving onder vrouwen
of allochtonen, van diversiteitstrainingen onder leidinggevenden,
van het creëren van voorwaarden waardoor met name voor vrouwen de
doorstromingskansen binnen een bedrijf worden verhoogd: hogere functies
die in (ruime) deeltijdbanen kunnen worden vervuld, faciliteiten op
het vlak van kinderopvang en ouderschapsverlof. Ook kan en dient aandacht
te worden gegeven aan het systeem van ‘management development’.
In hoeverre is dat open en kansrijk voor een ieder die over de
vereiste kwalificaties beschikt?
In de praktijk komen verschillende van deze maatregelen, al dan niet
in combinatie, voor. Uit de studie van Remery (1998) naar de effecten
van emancipatiegericht personeelsbeleid in 175 organisaties, bleek dat
publieke instellingen in hun emancipatiebevorderende maatregelen
doorgaans verder gaan dan private organisaties.
95

5.4 Impliciete assumpties van het model van positieve actie
Voor zover positieve actie gericht is op een verbetering van posities van
vrouwen, baseert het model zich op de aanname dat vrouwen en mannen,
afgezien van hun rol in het biologisch reproductieproces, gemiddeld
genomen over dezelfde talenten en mogelijkheden beschikken als mannen.
Dit verschil in aandeel in de reproductiefunctie vormt geen voldoende
legitimatie meer voor de verschillen die zich in de verdeling van
schaarse goederen zoals inkomen, macht, status en maatschappelijk
aanzien tussen mannen en vrouwen voordoen. Dat vrouwen de gehele
geschiedenis door een geringer aandeel in die schaarse goederen hebben
gehad, komt mede omdat reproductie en zorg altijd aan elkaar gekoppeld
zijn geweest. Een belangrijke voorwaarde voor een gelijkere verdeling
van schaarse goederen over de seksen is, dat deze koppeling wordt doorbroken.
Positieve actie is ook gebaseerd op het idee, dat een ontwikkeling van
individuen volgens hun natuurlijke aanleg in principe goed is voor die
individuen en voor de samenleving als totaal. Samenlevingen die in toenemende
mate een complex karakter krijgen, vragen om de inzet van al
het aanwezige menselijk potentieel. Deze gedachte sluit aan bij wat
Huisman en Pot (1987) als de Scandinavische benadering beschrijven:
het uitgangspunt in het Zweedse gezinsbeleid dat investeringen in de
opleidingen van vrouwen en mannen optimaal moeten worden benut om
verspilling van zowel collectieve middelen als menselijk kapitaal te voorkomen.
Beide genoemde uitgangspunten maken het verdedigbaar dat
overheden zich de moeite getroosten om een beleid dat de bevordering
van een gelijke verdeling van goederen over vrouwen en mannen tot doel
heeft, te ondersteunen. De Nederlandse overheid heeft die verantwoordelijkheid
ook genomen. De concretisering van dat beleid wordt, naar goed
Nederlands gebruik, voor een deel naar de sociale partners gedelegeerd,
dat wil zeggen dat het positieve actiebeleid deel kan uitmaken van afspraken
tussen werkgevers en werknemers.
5.5 De versmalling tot positieve discriminatie
De term positieve actie is in het publieke debat niet onproblematisch
gebleken. Hoewel de definitie van het model breed is een samenhang-
96

end geheel van maatregelen is de betekenis ervan in maatschappelijke
discussies vaak tot één thema versmald: dat van positieve discriminatie.
Positieve discriminatie kan worden gezien als voorkeursbehandeling
voor bepaalde doelgroepen, waarbij vaak de restrictie van gelijke
geschiktheid wordt gehanteerd en soms die van voldoende geschiktheid
voor de betreffende functie. Vooral dat laatste heeft vaak geleid tot discussies
over kwaliteit en kwaliteitsverlies. Zaken als die bij het Barlaeus
gymnasium, waar de politiek van boven af besliste dat een bepaalde
vrouw als rector van de school moest worden benoemd tegen de wensen
van de schoolleiding en docenten in, hebben het beeld van positieve actie
evenmin goed gedaan. Dit geldt ook voor de zogenaamde Kalanke-zaak,
waarin door het Europese Hof de stad Bremen werd aangeklaagd vanwege
het gevoerde voorkeursbeleid (Remery, 1998). Hoewel in deze zaken
niet volgens de lijnen van het model van positieve actie is gehandeld, zijn
ze er wel vaak mee vereenzelvigd. Positieve actie kreeg daarmee de connotatie
van een niet gerechtvaardigde voorkeursbehandeling, die bovendien
tot schadelijke neveneffecten zou leiden. Dit laatste gold zowel voor
de arbeidsorganisatie als, op langere termijn, voor de doelgroepen zelf.
Zij werden immers van het stigma voorzien dat ze niet om kwalitatieve
maar om politieke of sociale redenen op een bepaald functieniveau waren
terecht gekomen. Deze versmalling in de betekenis van positieve actie is
belangrijk voor de beantwoording van de vraag of positieve actie een
sociaal dilemma creëert.
5.6 Wanneer creëert positieve actie een sociaal dilemma?
Positieve actie kan een sociaal dilemma scheppen als er sprake is van
een bepaalde vorm van discriminatie, namelijk het voorrang geven aan
vrouwen en/of allochtonen zonder dat aan de voorwaarde van gelijke
kwalificaties is voldaan. In dat geval worden rationele doelstellingen van
ondernemingen, gericht op winst en kwaliteit, ondergeschikt gemaakt
aan maatschappelijke doelstellingen van rechtvaardigheid en integratie.
Een dergelijke keuze hoeft overigens niet per se tot een sociaal dilemma
te leiden. Men kan volhouden dat maatschappelijke rechtvaardigheid
en integratie hogere doelen vertegenwoordigen dan die van kwaliteit
en winst van afzonderlijke ondernemingen. Het stelselmatig voorrang
geven aan minder-gekwalificeerden leidt echter tot andere ongun-
97

stige effecten op collectief niveau: een suboptimale allocatie van talent,
en een aantasting van hetgeen in een meritocratische samenleving als
rechtvaardig wordt beschouwd. Deze gevolgen zullen op termijn ook de
doelstellingen van maatschappelijke integratie en cohesie bedreigen.
Bij een voorkeursbeleid dat gelijke geschiktheid als uitgangspunt
hanteert, speelt dit bezwaar in principe niet. Daar gelden echter andere
kwesties. Niet altijd is het eenvoudig om vast te stellen of twee personen
in gelijke mate geschikt zijn voor een baan. Bovendien is bij sommige
leidinggevende, wetenschappelijke, artistieke functies vaak sprake
van wat Van Asperen (1988) ‘open-ended degrees of competence’ noemt.
Het gaat dan niet om precies geformuleerde (opleidings)eisen, maar om
dat wat iemand bijzonder maakt voor die post. Hoewel dergelijke definieringen
ook niet altijd genderneutraal zijn, schiet het concept van gelijke
geschiktheid in dit soort situaties te kort. Dat neemt niet weg dat bij
veel functies deze notie wel kan worden gehanteerd. Mijn stelling is dan
vervolgens dat in die gevallen positieve actie niet tot sociale dilemma’s
leidt. Integendeel, positieve actie kan, zeker in zijn brede beleidsmatige
aanpak, juist zoals in het eerste deel van dit artikel is uiteengezet
bijdragen aan een optimalisering van maatschappelijke verhoudingen,
zowel in economisch, sociaal en normatief opzicht.
5.7 Collectieve goederen en doelstellingen van werkgevers
Zoals gezegd kan bij een versmalling van positieve actie tot voorkeursbehandeling
zonder al te veel met kwalitatieve kwesties rekening te houden,
van sociale dilemma’s worden gesproken. Doelstellingen van werkgevers
kunnen echter in lijn zijn met die van een samenleving, wanneer
het brede beleidsmodel van positieve actie aan de orde is. Wat zijn relevante
doelstellingen van werkgevers, die in de praktijk van alledag worden
gehoord? Die variëren, naast winst en continuïteit van de onderneming,
van een beroep op goed werkgeverschap en een medeverantwoordelijkheid
voor het bijdragen aan een rechtvaardige samenleving, tot het
zoeken naar een bedrijfsimago dat modern is en toekomstgericht. Daarnaast
wordt op economische doelen gewezen: demografische ontwikkelingen
als vergrijzing en ontgroening maken een optimaal gebruik van
het beschikbare talent noodzakelijk, en diversiteit in het personeelsbestand
kan de kwaliteit van producten en diensten verhogen (mede omdat
98

de diversiteit onder klanten van organisaties toeneemt). Het vermijden
van conflicten met bepaalde groepen uit het personeel en het zoeken
naar cohesie, kan ook als een rationele bedrijfsstrategie worden gehanteerd.
In feite worden deze argumenten regelmatig gehanteerd door advocaten
van positieve actie, of in een algemener terminologie door advocaten
van een op emancipatie en diversiteit gericht personeelsbeleid. Dat
betekent overigens niet altijd dat die argumenten overtuigen. Het gaat
om tamelijk abstracte noties, die pas werkelijk als argument worden
gevoeld wanneer de situatie daartoe aanleiding geeft. Wanneer zich
jaarlijks honderden geïnteresseerde jonge mensen melden bij een bedrijf,
dan lijken, ook bij een eenzijdig autochtone mannelijke samenstelling
van die groep, de voorwaarden voor een optimale allocatie van talent
vervuld. De motivatie om een soms moeizame zoektocht naar getalenteerden
onder vrouwen en allochtonen te ondernemen zal dan niet groot
zijn, ook al onderschrijft men in abstracte zin de wenselijkheid van een
diverser recruteringspotentieel. Zoekkosten op de korte termijn leggen
het dan af tegen algemeen geformuleerde en nog weinig als zodanig ervaren
baten.
Een doelstelling als ‘vermijden van conflicten’ kan ook omgekeerd
worden gehanteerd. Sommige werkgevers vrezen juist conflicten als ze
hun werving van nieuw personeel richten op categorieën die voorheen
niet in het personeelsbestand voorkwamen. Zo laat de documentaire
Mene Tekel van Pieter Fleury, over allochtonen en vrouwen bij de Amsterdamse
brandweer, weinig aan duidelijkheid te wensen over. Hoewel
het uitgangspunt van beleid is dat de kandidaten uit genoemde doelgroepen
voldoen aan de eisen die aan brandweerlieden worden gesteld, leidde
een voorvertoning van de film tot hevige discussies. Onder de kop ‘het
witte mannenbolwerk vreest invasie’ klonken geluiden als: ‘voorrang
voor allochtonen is oneerlijk’; en ‘met dat allochtonenbeleid krijg je minder
gemotiveerde jongens’. Een bekend bezwaar: ‘het niveau van de
brandweer gaat omlaag’. Of, kwalijk en kwetsend: ‘die vrouwen zijn potten,
daar heb je niets aan’. In die laatste uitspraak is nadrukkelijk een
verwijzing naar seksualiteit opgenomen. Geen onbekende associatie,
wanneer vrouwen voor het eerst traditionele mannendomeinen betreden.
Het onderzoek naar ongewenste omgangsvormen bij de politie (Eikenaar,
1993) geeft daarvan, soms onthutsende, voorbeelden.
99

Het kan ook anders. Enige tijd geleden stelde het ministerie van Binnenlandse
Zaken zich de vraag of de rijksdienst er in voldoende mate in is
geslaagd om vrouwen in de hoge(re) functies te benoemen. Men was op
zoek naar één of meer beoordelingskaders om die vraag met een zekere
objectiviteit te kunnen beantwoorden. Gekozen is onder meer voor het
beoordelingskader van evenredige vertegenwoordiging. De volgende
paragraaf gaat kort op de constructie van dit beoordelingskader in. Deze
constructie kan gelezen worden als een voorbeeld van positieve actie,
waarbij de kans op het optreden van sociale dilemma’s als zeer klein
moet worden beschouwd.
5.8 Vrouwen in hogere functies bij de rijksdienst: de norm van
evenredige vertegenwoordiging
Het Bureau voor Vorming van de Algemene Bestuursdienst van het
ministerie van Binnenlandse Zaken is verantwoordelijk voor de personeelsontwikkeling
van de Nederlandse topambtenaren en voor het vinden
van geschikte kandidaten voor hoge functies binnen de rijksdienst.
Eén van de observaties van dit Bureau was dat in de doelgroep van het
mobiliteitsbeleid weinig vrouwen worden aangetroffen. Tegelijkertijd
werd geconstateerd dat de vraag vanuit de departementen naar vrouwen
in hoge functies groeit. Aan die vraag blijkt moeilijk te kunnen worden
voldaan, al bestaat er wel de indruk dat het aanbod van potentiële vrouwelijke
kandidaten op termijn zal toenemen. Dit geheel aan observaties,
ervaringen en vermoedens heeft geleid tot het formuleren van een onderzoeksopdracht
naar de mate van integratie van vrouwen in de rijksdienst.
Over dit onderzoek is in het voorjaar van 1998 verslag uitgebracht
(Van Doorne-Huiskes e.a., 1998).
Een belangrijke vraag van dit onderzoek bij de rijksdienst was: welk
beoordelingskader kan worden geconstrueerd om te bepalen in welke
mate de rijksdienst er in is geslaagd vrouwen in hoge(re) functies te
benoemen? Om de prestaties van de rijksdienst op dit vlak te beoordelen,
is gebruik gemaakt van de norm van evenredige vertegenwoordiging
zoals deze in het eerste deel van dit artikel is beschreven. Dit betekent
dat de potentiële beschikbaarheid van vrouwen voor hogere functies bij
de rijksdienst is bepaald en dat deze is vergeleken met het feitelijk aandeel
van vrouwen binnen de rijksdienst op dat niveau. Het gaat daarbij
100

om de vertegenwoordiging van vrouwen in de schalen 12 en hoger.
Bij het bepalen van de potentiële beschikbaarheid van vrouwen voor
de hoge(re) functies in de rijksdienst is uitgegaan van uitstroomcijfers
uit het wetenschappelijk onderwijs. Voor de schalen 12 en hoger kan in
het algemeen worden aangenomen, dat functionarissen over een academische
opleiding beschikken. In de onderwijsstatistieken van het CBS
zijn deze uitstroomcijfers tot 1973 te achterhalen. Voor de constructie
van de norm van evenredige vertegenwoordiging is bij dit jaartal de ondergrens
gelegd. Voor de bovengrens zijn verschillende normen gehanteerd,
al naar de mate van ervaringsjaren die voor de functievervulling
noodzakelijk worden geacht. Daarover straks meer. Met het teruggaan
in de tijd, tot 1973 dus, is in het thans geldende beschikbaarheidscijfer
het verleden meegenomen. Dit is een realistische aanpak, omdat onder
de huidige bezetters van de schalen 12 en hoger zich jongere, maar ook
oudere medewerkers bevinden. Wanneer alleen meer recente uitstroomcijfers
als maat voor de beschikbaarheid van mannen en vrouwen zouden
gelden, zou deze leeftijdsopbouw worden ontkend. Door tamelijk ver in
het verleden terug te gaan daalt de potentiële beschikbaarheid van vrouwen.
Zij vormden in vroeger jaren immers een minderheid onder de afgestudeerden
van het wetenschappelijk onderwijs.
Naast de omvang van de uitstroom en daarbinnen de getalsverhoudingen
tussen mannen en vrouwen, is bij de constructie van het beoordelingskader
tevens rekening gehouden met de opleidingsrichting, met de vereiste
werkervaringsjaren voor de verschillende schalen, en met het verschil
in arbeidsmarktdeelname van mannen en vrouwen. Daarover nog
een aantal opmerkingen, om het gebruik van de norm van evenredige
vertegenwoordiging in de praktijk te illustreren.
Wanneer uitstroomcijfers uit het wetenschappelijk onderwijs worden
gebruikt om de potentiële beschikbaarheid vast te stellen, dan dient zich
meteen de vraag aan of van de gemiddelde algemene uitstroom moet
worden uitgegaan, of dat bepaalde studierichtingen moeten worden gekozen.
De keuze hiertussen wordt bepaald door de eisen in termen van
opleidingsrichting, die departementen stellen met betrekking tot de
bezetting van hogere schalen. Desgevraagd bleken de meeste departementen
naar vereiste studierichting te specificeren. Over het algemeen
blijken de studierichtingen rechten, economie, bestuurskunde en sociale
101

wetenschappen relevant bij de bezetting van de hogere schalen. Technische
en agrarische opleidingen worden met name door de betreffende
vakdepartementen gevraagd, terwijl het ministerie van Financiën, inclusief
de Belastingdienst, overwegend naar bedrijfseconomische en fiscaaljuridische
specificaties op zoek is. Hoewel het in de opgave van de departementen
om schattingen ging en niet om de empirische verdeling van
studierichtingen onder de vrouwen en mannen in de hogere schalen, is
bij de constructie van het beoordelingskader met deze schattingen rekening
gehouden. Ze zijn als weegfactor gebruikt bij de bepaling van de
verhoudingen tussen mannen en vrouwen in de uitstroom uit het wetenschappelijk
onderwijs. Een dergelijke correctie is realistisch, omdat de
afstudeerverhoudingen tussen mannen en vrouwen per studierichting
nogal variëren.
De potentiële beschikbaarheid van vrouwen is niet alleen afhankelijk
van de vereiste studierichting, maar ook van het aantal jaren werkervaring
dat voor de functie wordt gevraagd. Omdat het aandeel vrouwen in
het hoger onderwijs de laatste jaren sterk is gestegen, neemt de beschikbaarheid
van vrouwen toe naarmate de vereiste werkervaring geringer
is. Om met deze verschillen in beschikbaarheid rekening te houden, zijn
in het normeringsonderzoek dat hier wordt beschreven, de hogere functies
ingedeeld in drie groepen. Voor de functies in de schalen 12 en 13 is
het minimum aantal jaren werkervaring gesteld op vijf jaar, voor de
functies in de schalen 14 tot en met 16 op minimaal 8 jaar en voor de
functies in de schalen 17 en hoger op minimaal 12 jaar. Deze grenzen
hebben consequenties voor de jaren, waarvan voor de uitstroomcijfers
gebruik wordt gemaakt: tot en met 1991 in het geval van functies in de
schalen 12 en 13; tot en met 1988 voor functies in de schalen 14 tot en
met 16; tot en met 1984 voor functies in de schalen 17 en hoger. Door op
deze wijze de uitstroomcijfers te corrigeren wordt voorkomen dat van een
te hoge potentiële beschikbaarheid van vrouwen wordt uitgegaan.
Ditzelfde geldt voor de feitelijke deelname aan de arbeidsmarkt. De
mate waarin mannen en vrouwen aan de arbeidsmarkt deelnemen is
verschillend. De verschillen zijn het grootst bij de lagere en middelbare
opleidingsniveaus, maar ook op het niveau van het wetenschappelijk
onderwijs zijn er nog altijd verschillen in participatie. Uit de Enquête
Beroepsbevolking 1996 blijkt dat in dat jaar 91% van de mannelijke
afgestudeerden en 84% van de vrouwelijke afgestudeerden daadwerkelijk
aan het beroepsleven deelnemen. Bij de berekening van de potentiële
102

eschikbaarheid van mannen en vrouwen voor de arbeidsmarkt wordt
met deze participatiecijfers rekening gehouden door de uitstroomcijfers
van mannen met 0,91 en die van vrouwen met 0,84 te vermenigvuldigen.
Een punt van nadere overweging in het normeringsonderzoek is
geweest of het feit dat relatief meer vrouwen dan mannen in deeltijd hun
functie vervullen in het potentiële beschikbaarheidscijfer van vrouwen
diende te worden verdisconteerd. In de praktijk van alledag heeft het
werken in deeltijd, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het loopbaanonderzoek
van Bock en De Jong (1994), invloed op de carrièrekansen van mensen.
Ofwel rechtstreeks: men is wel carrièregericht maar wordt door een beperktere
beschikbaarheid als minder aantrekkelijk voor het hoger kader
beschouwd. Ofwel meer indirect: vanwege een beperktere beschikbaarheid
kiest men (tijdelijk) voor meer op inhoud en minder op management
gerichte functies. Inhoudelijke functies blijken een minder gunstige route
naar hogere functieniveaus te impliceren. Dit blijkt in cumulerende
mate het geval. Hoe langer men in een meer inhoudelijke of professionele
functie blijft, des te moeilijker wordt de overstap naar het leidinggevend
niveau.
Beleidsmatig ligt bij de rijksdienst de zaak ten aanzien van deeltijd
anders. Tenzij zwaarwegende zaken zich ertegen verzetten, heeft de
rijksdienst in principe hogere functies ook voor grote deeltijdbanen opengesteld.
Wanneer de ‘last van deeltijdwerken’ in de beschikbaarheidscijfers
zou worden meegenomen, dan zou dit beleidsmatige uitgangspunt
zijn ontkend. Praktisch deed zich nog de vraag voor welke correctiefactor
voor deeltijd zou moeten worden gehanteerd. Op basis van deze overwegingen
is in het normeringsonderzoek besloten om het feit dat meer
vrouwen dan mannen binnen de hogere schalen in deeltijd werken, niet
mee te nemen in de berekening van de beschikbaarheidscijfers.
Bij vergelijking tussen de feitelijke aanwezigheid van vrouwen in de
hoge(re) schalen van de rijksdienst en het beschikbaarheidscijfer van
potentieel gekwalificeerde vrouwen, berekend zoals hierboven aangegeven,
wordt hier alleen het resultaat voor de rijksdienst als geheel en niet
per departement afzonderlijk weergegeven. Confrontatie tussen de beide
parameters laat per 31 december 1996 voor de schalen 12 en 13 een
feitelijk aandeel van vrouwen van 20% zien en een potentiële beschikbaarheid
van 26%. Voor de schalen 14 tot en met 16 zijn deze percentages
respectievelijk 9% en 23%; voor de schalen 17 en hoger respectieve-
103

lijk 5% en 20%.
Op basis van het bovenstaande kan moeilijk anders worden geconcludeerd,
dan dat bij de gegeven uitgangspunten de norm van evenredige
vertegenwoordiging van vrouwen in het hoger kader in de rijksdienst
niet wordt gehaald. Dit geldt het minst voor het lager hoger kader: de
schalen 12 en 13. Daarboven neemt de discrepantie tussen feitelijke
aanwezigheid en potentiële beschikbaarheid toe. De oorzaken van dit
verschijnsel zijn complex en divers. Binnen het kader van dit betoog zal
daar niet verder op worden ingegaan. Dat geldt eveneens voor de maatregelen
die zouden kunnen worden getroffen om de geconstateerde discrepanties
te verkleinen.
5.9 Tot slot
In dit betoog is beargumenteerd dat positieve actie ten behoeve van
vrouwen of allochtonen niet zonder meer tot een sociaal dilemma behoeft
te leiden. Veel hangt af van de wijze waarop een belangrijk onderdeel
van positieve acties, de voorkeursbehandeling, wordt geoperationaliseerd.
Van belang is ook via welke condities de omvang van de potentiële
beschikbaarheid van de betrokken doelgroepen wordt bepaald, en van
welke streefcijfers men vervolgens uitgaat. Natuurlijk kunnen de uitgangspunten
van de beschreven casus van de rijksdienst worden bediscussieerd.
Met name ten aanzien van de beslissing om het werkzaam
zijn in deeltijdfuncties niet als corrigerende factor in het model op te
nemen, zijn kanttekeningen te plaatsen. Echter, wanneer bij de vormgeving
van positieve acties zorgvuldigheid wordt betracht, dan is de stelling
dat positieve actie sociale dilemma’s kan opheffen evenzeer de moeite
van het bestuderen waard, als de vraag of en wanneer positieve actie
sociale dilemma’s creëert.
104

Literatuur
Asperen, T. van (1988). Gelijk of bijzonder? Argumenten voor voorkeursbehandeling.
In: Beleid & Maatschappij, p. 198-206.
Bock, B. & A.M. de Jong (1994). Carrières van vrouwen en mannen. Een vergelijkend
onderzoek naar loopbaanpatronen van vrouwen en mannen in hogere functies bij de
rijksoverheid. Dordrecht.
Doorne-Huiskes, J. van (1997). Uitgesteld ouderschap en de verdeling van arbeid en
zorg. In: G. Beets, A. Bouwens, J. Schippers. (red.). Uitgesteld Ouderschap. Amsterdam:
Thesis Publishers, p. 75-87.
Doorne-Huiskes, J. van, C. de Olde & M. Rosendahl (1998). Evenredig? Nog even niet!
Normering participatie vrouwen in hogere functies bij de Rijksdienst. Den Haag:
Ministerie van Binnenlandse Zaken.
Eikenaar, L. (1993). Dat hoort er nu eenmaal bij... Aard en omvang van ongewenste
omgangsvormen bij de Nederlandse politie. Amersfoort/Den Haag: LPEC/Ministerie
van Binnenlandse Zaken.
Huisman, J. & E.M. Pot (1987). Nieuwe verzorgingselementen: zicht op kinderlijke
eenvoud. In: Sociaal Maandblad Arbeid, Jaargang 42, nummer 6, p. 419-428.
Jong, A.M. de, J. van Doorne-Huiskes, M. Maan & C. de Olde (1986). Handleiding
voor positieve actie. Den Haag: Ministerie voor Binnenlandse Zaken.
Remery, Ch. (1998). Effecten van emancipatiegericht personeelsbeleid. Ridderkerk:
Ridderprint.
Sociaal-Economische Raad, Commissie Sociaal-Economische Deskundigen (1997).
Economische dynamiek en sociale uitsluiting. Den Haag: SER.
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (1996). Tweedeling in perspectief.
Den Haag: Sdu Uitgevers.
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (1997). Van verdelen naar verdienen.
Afwegingen voor de sociale zekerheid in de 21e eeuw. Den Haag: Sdu Uitgevers.
105

106

Over de auteurs
Prof. dr. J. van Doorne-Huiskes (1941) is deeltijd-hoogleraar emancipatie-onderzoek
aan de Faculteit Sociale Wetenschappen, Erasmus Universiteit
Rotterdam. Daarnaast is zij partner in onderzoeks- en adviesbureau
De Jong&Van Doorne-Huiskes. Sinds 1984 houdt zij zich bezig met
de ontwikkeling van het beleidsinstrument ‘positieve actie’. Publiceert
onder meer over loopbaan- en beloningsverschillen tussen mannen en
vrouwen, functiewaardering, kwaliteit van de arbeid, verzorgingsstaten
en ontwikkelingen op het vlak van gelijke kansen binnen de Europese
Unie. Vertegenwoordigt Nederland in het Network Family&Work van de
Europese Commissie. Is voorzitter van de Tijdelijke expertise commissie
emancipatie in het nieuwe adviesstelsel (Tecena), die in opdracht van de
Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid verankering van de
gezichtspunten emancipatie en diversiteit in het werk van de strategische
adviesraden moet bewerkstelligen.
Prof. dr. J.M.G. Leune (1945) is sinds 1965 verbonden aan de Nederlandse
Economische Hogeschool/Erasmus Universiteit, thans als hoogleraar
(leeropdracht: empirische sociologie, (toegepaste) beleidssociologie, en
onderwijssociologie). In 1968 studeerde hij af aan de Nederlandse Economische
Hogeschool, met als specialisatie sociaal-economisch beleid (cum
laude). Daarna specialiseerde hij zich in de sociologie van onderwijs en
onderwijsbeleid. In 1976 promoveerde hij (eveneens cum laude) op een
onderzoek naar de invloed van lerarenverenigingen op het onderwijsbeleid
in Nederland. Naast zijn hoogleraarschap is hij onder meer voorzitter
van de Onderwijsraad (sinds 1992) en plaatsvervangend kroonlid van
de Sociaal-Economische Raad (sinds 1990). Op zijn naam staan ruim
negentig publicaties over onderwijs en onderwijsbeleid. Daartoe behoren:
‘Onderwijsbeleid onder druk’ (1976); ‘Onderwijs: Bestel en Beleid’ (met
Van Kemenade, Lagerweij en Ritzen, 1981/1986/1987); ‘Wat is onderwijssociologie?’
(1980) en ‘Het Nederlandse schoolsysteem’ (met Dodde,
1995).
Prof. dr. P. Schnabel (1948), socioloog, is directeur van het Sociaal en
Cultureel Planbureau en hoogleraar sociale wetenschappen aan de Uni-
107

versiteit Utrecht. Van 1977 tot 1991 was hij hoofd onderzoek van het
Nederlands centrum Geestelijke volksgezondheid, van 1991-1996 decaan
van de Netherlands School of Public Health. Daarnaast hoofdredacteur
van het Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (1997-1998), redacteur
van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, het Tijdschrift voor
Sociale Gezondheidszorg en het Jaarboek voor Psychiatrie en Psychotherapie.
Verder is hij columnist bij NRC-Handelsblad, lid van de Sociaal
Wetenschappelijke Raad van de Koninklijke Nederlandse Academie voor
Wetenschappen, en voorzitter van het Nationaal Fonds Geestelijke
Volksgezondheid. Zijn meest recente boek is ‘De weerbarstige geestesziekte’
(1995).
Prof. dr. E. Tellegen (1937) is sinds 1 januari 1999 onbezoldigd hoogleraar
milieukunde aan het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van
Amsterdam. Hij studeerde van 1955 tot 1962 sociologie in Utrecht en
promoveerde aldaar in 1968 op een proefschrift getiteld ‘De sociologie in
het werk van Max Weber’. Van 1964 tot 1976 was hij verbonden aan de
Faculteit der Sociale Wetenschappen van de Universiteit van Amsterdam,
aanvankelijk als medewerker, daarna als lector. Van 1976 tot eind
1998 was hij eerst coördinator, en later hoogleraar, bij de Interfacultaire
Vakgroep Milieukunde van de UvA. Hij is tevens voorzitter van de door
de UvA, de VU, de RU Leiden en de LU Wageningen verzorgde ‘European
postgraduate course in environmental management’. Ter gelegenheid
van zijn recente verandering van werkkring binnen de UvA schreef hij
herinneringen onder de titel ‘Varen en een beetje voetbal’ en de tekst
voor zijn oratie, getiteld ‘Milieu en vooruitgang in West- en
Oost-Europa’.
Drs. J.C. Vrooman (1957) is coördinator arbeid en sociale zekerheid bij
het Sociaal en Cultureel Planbureau. Hij behaalde in 1984 het doctoraal
sociale wetenschappen aan de Erasmus Universiteit (cum laude). Daarna
was hij onderzoeker bij deze instelling (1984-1985) en wetenschappelijk
medewerker bij de Sociale Verzekeringsraad (1985-1988). Sinds 1996
is hij tevens bestuurslid van de Nederlandse Sociologische Vereniging en
redacteur van ‘Arm Nederland’, het jaarrapport armoede en sociale uitsluiting.
Hij publiceerde over onderwijs en ongelijkheid, belastingweerstand,
sociale zekerheid, arbeidsongeschiktheid en armoede.
108