HET VERLOREN PARADIJS - Maatschappijwetenschappen

Gerard C. de Haas - De onvoorziene generatie
jonge mens leeft echter nog veel dichter bij deze dreigende gegevens; zijn
fantasie en gedrag worden er direct door gevoed en gestimuleerd. Maar wat
ons het meeste is opgevallen, is de merkwaardige folkloristische traditie
waarbinnen deze grondmotieven doorgegeven worden. Het desolate geluk
van de clown, de harlekijn en de pierrot, de spanning tussen vervulling en
verlatenheid in de balladen van de comédiens, musiciens et magiciens, zijn
oeroud en tegelijkertijd telkens weer nieuw. Wij herinneren ons allen de
trieste sentimenten die het acrobatengroepje in Sans famille van Hector Malot
hij ons opwekte; wij herinneren ons wellicht ook het tweegesprek tussen
pierrot en harlekijn van de Nederlandse dichter Martinus Nijhoff, in wiens
gehele oeuvre de typische jeugdfolklore van eenzaamheid, dood, vervlogen
gelukservaringen en hun geheimzinnige vertolkers zoals acrobaten, clowns,
harlekijns en pierrots, komedianten en straatmuzikanten, tot een zeldzame
rijpheid is gekomen, Maar eveneens kunnen wij wijzen op de Italiaanse cineast
Fellini, die op de beslissende ogenblikken in zijn films teruggrijpt op
oeroude kermismotieven zoals circusclowns, kermisgasten, acrobaten en
komedianten. En hetzelfde treffen wij aan bij Ingmar Bergman, in wiens
films te midden van in hun leven vastgelopen hoofdpersonen opeens komedianten,
circusdwergen, kermisgasten en muzikanten rondlopen, die nergens
vandaan komen en heengaan, maar desondanks een zekere (menselijke)
zelfherkenning teweegbrengen als weerslag van hun geheimzinnige en op
het eerste gezicht functieloze aanwezigheid. Alweer worden wij verleid tot
antropologische fantasieën. In de in 1965 in Nederland vertoonde Deense
film ‘Zelfmoordschool’ zien we een door de moderne welvaartsstaat geplaagde
man tevergeefs trachten zelfmoord te plegen. De confrontatie met de
dood, die tevens als een confrontatie met zichzelf gehanteerd wordt, wordt
voortdurend uitgesteld door de Dood zelf - in de gedaante van achtereenvolgens
de directeur van een zelfmoordschool, een psychiater, een automobielverkoper,
een Hitlerachtige demagoog.
Wanneer de hoofdpersoon uiteindelijk laat op de avond op het kermisterrein
aangeland is, ontmoet hij voor het laatst de Dood en zichzelf. Voor een kermistent
zit op een verhoging een droevige clown met een groot, rood hart op
de voorkant van zijn clownspak getekend. Naast hem tracht de Dood, ditmaal
als kermisexploitant, het publiek te lokken om driemaal met een bal op
het hart te mikken. De hoofdpersoon nadert, wil de ballen aannemen, ziet op
naar de clown en ontdekt in het clownsgelaat zijn eigen gezicht. Precies het-
84