HET VERLOREN PARADIJS - Maatschappijwetenschappen

W. Brand - Eindhoven
satie wil alle katholieke werklieden opvoeden en vormen tot degelijke
staatsburgers, tot leden van een eigen stand(!) met bijzondere rechten en
verplichtingen in de huidige samenleving’ haalt Knuvelder aan uit een artikel
van Henri Hermans.
De eenzijdig ‘patriarchale’ verhouding die is blijven voortbestaan met de
instemming van den arbeider, is waarschijnlijk ook beïnvloed door de kerk.
De hiërarchie in de kerkelijke organisatie zelf, de bekende katholieke opvatting
van de samenleving als een hiërarchie van waarden, de eerbied voor het
kerkelijk gezag, die elke Brabander heeft, hebben ertoe meegewerkt, dat het
standsbewustzijn werd levendig gehouden. Zoals wij ook reeds constateerden,
kwamen de ondernemers hier, evenals in het prae-kapitalistische
tijdperk, voor het grootste deel uit de hogere standen voort, wat eveneens het
standengevoel bij de arbeidersklasse versterkte. Iemand uit het Noorden, die
omstreeks 1900 veel in het Zuiden gewerkt had, vertelde me hiervan nog: ‘Je
werd er misselijk van, zo onderdanig en kruiperig de werklieden daar waren
tegenover hun opzichter en directeur’.
De wording tot grote stad heeft zijn nadelen gehad. Knuvelder heeft het proces
voor de ‘Pendel’-kinderen, dat zich in Eindhoven en omgeving voltrok in
de volgende beeldende bewoordingen geschetst: ‘Honderden kinderen van
het platteland, die juist de lagere school hebben verlaten, worden dorp en
huisgezin ontrukt om in de stadsfabrieken te arbeiden. Dat wil zeggen, dat
nog ongevormde en onvolgroeide mensen van de aarde, waarop misschien
honderden jaren achtereen hun voorouders woonden en ’n schamel stuk
brood wonnen, worden overgeplant in het hun vreemde stadsleven temidden
van honderden anderen. Hier past het te denken aan het spreekwoord van de
ene rotte appel... Gezinnen op het platteland worden ontwricht, terwille van
het dagelijks brood; tradities, die eeuwenlang wellicht in eenzaamheid en
ingetogenheid waren gehandhaafd, worden vergeten of moedwillig omvergestoten’.
De journalist M.J. Brusse ziet in zijn boekje In Philips’ Wonderland,
dat een apotheose van het Philipsbedrijf geeft, al het kwaad, dat in deze
‘Pendel’-arbeid schuilde, voorbij.
De beschouwing van Knuvelder schetst zo juist het gevaar van de industriële
ontwikkeling, dat ik niet kon nalaten dit citaat over te nemen, hoewel deze
‘trekkende’ arbeid thans niet meer op zulk een schaal voorkomt. Zijn be-
102