brochure Open Monumentendag 2012.pdf - Stad Sint-Niklaas

S I N T - N I K L A A S
1

Uit respect voor de opengestelde monumenten en hun eigenaars of beheerders
vragen we je om er niet te roken, te eten of te drinken en de aanwijzingen ter plaatse
te volgen.
Tenzij anders vermeld zijn de opengestelde monumenten of sites vrij toegankelijk van
10u tot 18u.
2

Muziek, woord en beeld ................................................................................................. 4
Open monumentendag 2013, een vooruitblik ............................................................... 5
Academie- en schouwburgsite .................................................................................... 6
Casino ........................................................................................................................ 12
Huis Janssens ......................................................................................................... 18
Voormalige kunstenaarswoning ............................................................................... 23
Onze-Lieve-Vrouwekerk ............................................................................................ 25
Kerkhof Tereken ............................................................................................................ 27
De Elisabethwijk, een sociale, literaire en architecturale wandeling ........................... 28
3

MUZIEK, WOORD EN BEELD
De 24 e editie van de Open Monumentendag staat helemaal in het teken van cultuur.
Iedereen participeert aan cultuur. Sommigen vaak, anderen minder. Film, concerten,
boeken, opera, fanfares, theater, dans, schilderijen of sculpturen,.. het aanbod en de
verscheidenheid zijn enorm. Iedereen vindt wel iets naar zijn gading, als
toeschouwer, uitvoerder of bedenker.
Cultuur is van alle tijden en is één van de belangrijkste kenmerken van ons mens zijn.
Sinds mensenheugenis zoekt de mens naar mogelijkheden om zijn wereld te vatten in
muziek, beeld of woord. Sinds de 19 e eeuw, met zijn grote maatschappelijke
veranderingen, explodeert in onze contreien het cultuuraanbod in al zijn vormen voor
alle lagen van de bevolking.
De vele vormen van cultuur lieten ook hun sporen na in onze gebouwde omgeving.
Monumentale gebouwen zoals theaters en concertzalen tekenen tot op de dag van
vandaag ons stedelijke landschap. Academies, bibliotheken en musea verrezen in heel
wat dorpen en steden. En ook in de publieke ruimte was cultuur steeds zichtbaarder
aanwezig, met o.a. de oprichting van kiosken en standbeelden.
Ook in Sint-Niklaas kwam de cultuurbeleving vanaf de 19 e eeuw tot volle bloei. De
geschiedenis van de academies gaat reeds terug tot 1813. Ook de schouwburg en de
Casino hebben hun wortels in de omwentelingen van de 19 e eeuw. De kerken hadden
reeds lange tijd een rol in de kunstverspreiding, kunst met een boodschap weliswaar.
En dat er belangrijke schrijvers hun wortels hebben in Sint-Niklaas is al langer
duidelijk.
Tijdens de Open Monumentendag kan je op ontdekkingstocht gaan langs enkele
pareltjes uit dit cultuurlandschap. We wensen jullie een schitterende en inspirerende
dag.
Lokaal Comité Open Monumentendag Sint-Niklaas
4

OPEN MONUMENTENDAG 2013, EEN VOORUITBLIK
In 2013 is Open Monumentendag alweer aan zijn 25 e editie toe. Het wordt een
bijzondere editie, zonder jaarthema, met een terugblik op de voorbije edities van
Open Monumentendag. Een soort Best Of in de ruime betekenis van het woord.
In Sint-Niklaas laten we het woord aan jullie, onze bezoekers. Als lokaal comité willen
we graag een programma samenstellen met monumenten of sites die jullie willen
zien. Wil je je mening kwijt over onderstaande vragen, laat het ons dan weten. Zo
werken we samen aan een boeiend programma.
Wil je graag meewerken aan Open Monumentendag? Frisse ideeën en een helpende
hand zijn steeds welkom.
1. Welk monument/site/landschap vind jij bepalend voor Sint-Niklaas/Belsele/
Nieuwkerken/Sinaai?
2. Welk gebouw dat opengesteld werd tijdens één van de vorige edities zou je graag
nog eens bezoeken?
3. Welk gebouw of welke site kwam in het verleden nog niet aan bod maar is
absoluut een bezoekje waard?
Antwoorden via e-mail (tamara.vanhout@sint-niklaas.be) of per brief
(stadhuis/dienst cultuur, Grote Markt 1, 9100 Sint-Niklaas).
5

ACADEMIE- EN SCHOUWBURGSITE R.VAN BRITSOMSTRAAT 21
EEN CENTRALE SITE VOOR KUNSTONDERWIJS EN PODIUMKUNSTEN
rondleidingen om 10u, 11u, 14u, 15u en 16u
6
Patty De Meester (m.m.v. Marc Steels)
De geschiedenis van het kunstenonderwijs in Sint-Niklaas gaat terug tot 1813. De
eerste steen van de huidige academie- en schouwburgsite werd gelegd in 1868.
Ondertussen herbergt ze de kunstacademie, muziekacademie en schouwburg.
Het hele binnengebied tussen de spoorweg in het noorden, de Hofstraat in het
westen, de Grote Markt in het zuiden en de Anker- en Truweelstraat in het oosten
wordt in de tweede helft van de negentiende eeuw planmatig aangelegd en
verkaveld. De eerste straten in dit nieuwe kwartier zijn de Stationsstraat,
Casinostraat en de Brouwerstraat (huidige Richard Van Britsomstraat). In 1861 wordt
de Boonhemstraat aangelegd en in 1889 doorgetrokken tot de Hofstraat.
Het stadsbestuur kiest dit in ontwikkeling zijnde stadsdeel uit voor de inplanting van
een nieuwe academie. De académie de dessin, d’architecture, de peinture et de
sculpture, opgericht in 1813 onder impuls van Pieter-Benedict De Maere en Pieter De
Bruyne en in 1818 heropend, is tot dan gehuisvest in diverse lokalen aan de
achterzijde van het Landhuis op de Grote Markt. Deze oude academiegebouwen
worden in 1871 openbaar verkocht in drie loten.
De gemeenteraad beslist op 18 juni 1868 om de nieuwe academie te bouwen op de
hoek van de Brouwerstraat en een nieuw te openen straat in het verlengde van de
Collegedreef (in sommige dossiers de Academiestraat genoemd). Deze gronden zijn
grotendeels eigendom van het Bestuur der Burgerlijke Godshuizen en grenzen aan de
terreinen van het vroegere Recollettenklooster, die terug in handen van het Klein
Seminarie zijn gekomen. Om een lange onteigeningsprocedure te vermijden
onderhandelt het stadsbestuur met beide eigenaars over een ruil van gronden.

EIGEN STADSFEESTZAAL
Edmond Serrure, stadsbouwmeester sedert 1860 en leraar bouwkunde aan de
academie, krijgt de opdracht de plannen voor de nieuwbouw te ontwerpen. Hij
tekent een gebouw van twee bouwlagen met een voorgevel van drie traveeën en
centrale toegang aan de Brouwerstraat en een zijgevel van 11 traveeën breed. In de
voorgevel worden de jaartallen 1818 en 1869 als mijlpalen aangebracht, samen met
verwijzingen naar de schilderkunst (Rubens, Van Dyck). Dat Serrure de klassieke
bouwkunst en het neoclassicisme prefereert, blijkt uit de symmetrische opgebouwde
gevelontwerpen en de verwijzingen naar inspirerende klassieke bouwmeesters
(Vitruvius, Vignola, Palladio). In 1874 geeft Serrure zelf het handboek ‘Klassieke
leergang van de bouwkunst’ uit.
De gelijkvloerse verdieping van het nieuwe academiegebouw omvat een ruime
inkomhal en leslokalen, een traphal naar de eerste verdieping en een gang naar de
binnenkoer. De grote zaal op de eerste verdieping heeft een dubbele functie, als
lokaal voor de lessen bouwkunde en als feest- en tentoonstellingszaal. Rechts van dit
gebouw ligt een binnenkoer met vooraan een portierswoning en achteraan een
traphal en bijgebouw. In april 1871 wordt de nieuwe academie in gebruik genomen.
Het stadsbestuur beslist op 15 september van dat jaar echter om ‘de grote zaal van
het eerste verdiep der nieuwe Academie te behouden voor ene receptiezaal voor
gelegendheden van grote plechtigheden, in plaats van ze te laten dienen voor de
klassen bouwkunst […]’ Op die manier verzekert het stadsbestuur zich van een eigen
7

stadsfeestzaal, na jarenlange discussies met het bestuur van de in 1852 opgerichte
Casino over het ter beschikking stellen van hun zaal voor stedelijke initiatieven
(liberalen versus katholieken).
In 1873 maakt het stadsbestuur kredieten vrij voor de bouw van klassen bouwkunst
en een ‘modelzaal’ voor de berging van plaasteren modellen. Voor deze eerste
uitbreiding worden aan de achterzijde van de academie gronden van de Burgerlijke
Godshuizen aangekocht. De academielokalen moeten ook dienst doen als tijdelijk
onderkomen voor de stedelijke administratie, nadat het stadhuis op 26 februari 1874
is afgebrand.
UITBREIDING MET NIJVERHEIDSSCHOOL
In 1887 wordt binnen de academie een theoretische leergang weefkunde ingericht.
Om plaats te bieden aan deze nieuwe afdeling koopt de stad in mei 1888 het
braakliggende terrein tussen de portierswoning (rechts van het academiegebouw) en
het huis op de hoek van de Brouwerstraat en Boonhemstraat. Deze grond is
eigendom van Aloïs Van Raemdonck, leraar aan het Klein Seminarie. Stadsarchitect
Edmond Serrure voorziet op het gelijkvloers lokalen voor weefkunde en op de
verdieping een klas voor decoratieschilderen, allemaal toegankelijk vanuit het
hoofdgebouw. In 1898 – na het ontslag van Edmond Serrure in 1895 – werkt August
Waterschoot, aangesteld als toezichter van stadswerken, de uitbreiding langs de
Brouwerstraat verder uit. Hij voorziet een nieuwe toegangspoort met traphal, een
tweede verdieping en een doorgang naar het meisjesweeshuis.
8

Het nieuwe reglement van de Academie voor Schone Kunsten en Nijverheidsschool
wordt in 1892 goedgekeurd. Voor verdere uitbreiding verwerft de stad in 1907 via
openbare verkoop de woning op de hoek van de Brouwerstraat en Boonhemstraat.
August Waterschoot, in 1903 tot stadsbouwmeester benoemd, krijgt de opdracht een
bouwdossier op te maken. Op de plaats van twee vroegere woonhuizen komt een
nieuwbouw van twee verdiepingen. Op het gelijkvloers zijn drie klassen, een traphal
en toegangspoort via de Boonhemstraat; de eerste verdieping is bestemd voor een
extra klas bouwkunde en een klas mechanica; op de tweede verdieping worden
lessen hout- en marmerschilderen en schrijn- en meubeltekenen gegeven. De
straatkant krijgt op de tweede verdieping een blinde gevel.
VAN FEESTZAAL NAAR SCHOUWBURG
Herhaaldelijk staan aanpassingen aan de feestzaal op de agenda van de
gemeenteraad. Sedert de ingebruikname in 1878 van het nieuwe neogotische
stadhuis met ruime feestzaal, wordt de academiezaal vooral gebruikt als (theater)zaal
voor de verenigingen. Een vlottere toegankelijkheid en betere evacuatie dringen zich
op. In 1898 voert stadsarchitect August Waterschoot enkele aanpassingen uit, zoals
het vernieuwen van het halfronde gebogen plafond, het aanbrengen van een metalen
balkon aan de zijgevel en het vervangen van vier ramen door buitendeuren naar het
balkon. In de zaal komt een galerij met vast zitmeubilair. De gelijkvloerse ramen in de
voorgevel worden vervangen door deuren in dezelfde stijl als de centrale
toegangsdeur. In de inkomruimte worden twee nieuwe trappen aangebracht en
achteraan de koer wordt een traphal bijgebouwd. In 1905 wordt de zaal uitgerust
met 306 tweedehandse ‘klikstoelen’, afkomstig van toneelzaal ‘Gambrinus’.
In 1912 richt het stadsbestuur een commissie op om de noden op het vlak van
inrichting (theateruitrusting, comfort, verwarming, verlichting) en brandveiligheid van
de theaterzaal op te volgen. Academiedirecteur Jozef Horenbant en stadsarchitect
Waterschoot werken concrete verbeterings- en vergrootingswerken aan de
stadsfeestzaal uit. Deze plannen gedateerd op 24 december 1912, zijn wegens het
uitbreken van de Eerste Wereldoorlog niet uitgevoerd maar vormen wel de basis voor
de ingrijpende aanpassingen die Waterschoot in 1933 realiseert. De theaterzaal
wordt omgebouwd tot een moderne stadsschouwburg. Voor de vormgeving van de
zaal en de nieuwe traphal kiest Waterschoot voor de op dat moment zeer populaire
art deco-stijl. Door het gebruik van gewapend beton in de zaal wordt de
brandveiligheid aanzienlijk verbeterd. De ramen in de zijgevel worden dichtgemetseld
en de gevel krijgt een nieuwe cementbezetting.
9

NAOORLOGSE UITBREIDING EN RENOVATIE
In 1958 neemt de Stedelijke Academie voor Schone Kunsten haar intrek in nieuwe
ruime lokalen aan de Boonhemstraat. De leergangen van de Nijverheidsschool, sedert
1932 een zelfstandige instelling met een eigen bestuur, worden samengebracht in de
bestaande gebouwen langs de Richard Van Britsomstraat (vroegere Brouwerstraat).
In 1966 wordt deze opleiding omgevormd tot Stedelijke Technische Leergangen. Na
het opheffen van deze leergangen in 1980 kan de academie ook die lokalen in gebruik
10
nemen. Het in verval
geraakte gebouw van de
vroegere
nijverheidsschool wordt
in verschillende fasen
grondig gerenoveerd en
aangepast. Een
nieuwbouw met schuine
beglazing maakt de
verbinding tussen het
hoekgebouw aan de Van
Britsomstraat en de
hoofdingang van de
academie in de
Boonhemstraat.
Op 4 oktober 1996 wordt
de vernieuwde
stadsschouwburg in
gebruik genomen. Bij
deze zeer ingrijpende
verbouwing blijven de
neoclassicistische voor-
en zijgevel, de inkomhal in art deco-stijl, de trappenhal, het balkon en de gaanderij op
de verdieping behouden. De dakstructuur en het vloeroppervlak zijn volledig
uitgebroken en heropgebouwd. De scène met achterliggende dienstgebouwen is
afgebroken en op die plaats verrijst een moderne theatertoren met gloednieuwe
accommodatie.
De zaal met een capaciteit van 560 bezoekers is ingericht volgens de eigentijdse
theaternormen. Waar de vroegere conciërgewoning heeft gestaan, zijn nu het loket

voor ticketverkoop en de administratieve diensten gevestigd. De oude cafetaria is
omgevormd tot een sfeervolle foyer, met directe verbinding naar de trappenhal van
de academie.
THUISHAVEN VOOR MUZIEKONDERWIJS
Het muziekonderwijs verschijnt pas in de jaren 1960 op deze site. Na de oprichting
van de stadsmuziekschool in 1882 in lokalen in het stadhuis, moet deze instelling het
decennialang stellen met onaangepaste huisvesting en verschillende verhuizingen.
In 1960 verhuist de muziekschool van de vroegere kantoren van de dienst
Arbeidsbemiddeling in de Plezantstraat naar het oude gebouw van de
Rijksmiddelbare meisjesschool in de Hofstraat.
In 1965 kan de muziekschool ook het aanpalende gebouw van het vroegere weeshuis
van de Zusters Jozefienen in gebruik nemen. Deze gronden behoren oorspronkelijk
toe aan de Commissie van Burgerlijke Godshuizen, die in 1806 het vroegere Spinhuis
heeft aangekocht voor de opvang van wezen en ouderlingen. De zorg is sedertdien
toevertrouwd aan de Zusters van de Heilige Jozef, voorheen de Zusters van het
Spinhuis. Sinds de vestiging van deze Spinnersen op een perceel in de Hofstraat, in de
achttiende eeuw in pacht gekregen van de baron van Boonhem, hebben de zusters
Jozefienen deze gronden tussen de Hofstraat en de Richard Van Britsomstraat mee
uitgebouwd tot een zorg- en onderwijssite.
Door de voortdurende expansie van de academies heeft ook het stadsbestuur
vroegere gronden van de Burgerlijke Godshuizen verworven. Vanaf 1968 worden
plannen uitgetekend voor dit binnengebied tussen de Hofstraat, Boonhemstraat en
Richard Van Britsomstraat. Verouderde gebouwen aan de achterzijde langs de
Hofstraat worden gesloopt. De academie voor schone kunsten kan beschikken over
de vroegere speelplaats van de meisjesschool. Langsheen de Hofstraat wordt in 1981
een gloednieuwe infrastructuur in gebruik genomen, die de Stedelijke Academie voor
Muziek, Woord en Dans eindelijk een volwaardig onderdak biedt.
Je kan de site op eigen houtje bezoeken, maar het wordt nog interessanter als je je
aansluit bij één van de gidsen. De rondleidingen starten om 10u, 11u, 14u, 15u en
16u aan de ingang van de stadsschouwburg (R. Van Britsomstraat 21)
11

CASINO STATIONSSTRAAT 104
Doorlopend toegankelijk. Concert van de Casino Blue Band om 16u in de kiosk.
De Casino behoort onmiskenbaar tot het waardevolle en opmerkelijke patrimonium
van Sint-Niklaas. Zijn monumentale ritmische gevel in neoromaanse stijl domineert
het straatbeeld van de Stationsstraat. Het gebouw neemt sinds de 19 e eeuw een
belangrijke plaats in in het culturele leven van de stad.
EEN NIEUWE CULTUURTEMPEL IN DE STAD
In 1820 ontstaat de ‘académie de musique et de declamation’ uit de fusie van Sint-
Niklase muziekmaatschappij Sint-Cecilia en de aloude rederijkerskamer De
Goudbloem. De Academie wordt bestuurd door een groep notabelen met o.a. de
toenmalige burgemeester Boëyé, de schepenen Pierre Van Remoortere-Dhaens en
Antoine Gerard Van der Meyden. De nieuwe Academie legt de lat hoog en onder
leiding van Jacob Bender groeit de harmonie uit tot één van de beste instrumentale
ensembles van het land. Elk jaar organiseren ze concerten en muziekfeesten.
12

De expansieve groei van de vereniging en de nood aan een meer aangepaste, vaste
infrastructuur leiden tot de oprichting van een particuliere vennootschap die de
muziek- én de tuincultuur hoog in het vaandel voert, het Casino. De vennootschap
start met een kapitaal van 40.000 frank, verdeeld in 800 aandelen van 50 frank. Na
een geanimeerde gemeenteraad stemt het stadsbestuur in met de aankoop van 100
aandelen, aan een jaarlijkse interest van 3%.
13
Met dit startkapitaal verwerft
de vennootschap gronden in de
chique, pas aangelegde
Stationsstraat. Architect Jean
De Somme-Servais tekent de
plannen voor het nieuwe
gebouw met een zaal voor
muziekfeesten en
tentoonstellingen, met een
aansluitend wandelpark. In de
zomer van 1853 wordt de
feestzaal van het Casino
plechtig in gebruik genomen, waardoor de harmonie voor het eerst een eigen locatie
heeft.
Decennia lang vinden in de zaal (klassieke) concerten, feesten, banketten en bals
plaats. De modieuze en degelijk ingerichte accommodatie van het gebouw en de
betoverende charme van de romantische lusttuin vallen bijzonder in de smaak bij de
tijdgenoten. Een hoogtepunt vormt ongetwijfeld de plechtige ontvangst van het
vorstenpaar in de zomer van 1865.
In 1919 wordt de Casino volledig verbouwd door de Sint-Niklase zakenman Desiré De
Fonteyne om er een bioscoop in onder te brengen: de zaal wordt verdeeld in een
benedenzaal, een balkon en verschillende loges aan de zijkanten. In totaal kunnen
459 toeschouwers terecht in deze nieuwe Cinema Casino. In 1949 brandt het gebouw
echter gedeeltelijk af. De nieuwe eigenaar, André Gaudaen, renoveert het gebouw
zorgvuldig en Cinema Casino was net op tijd klaar voor de gouden cinemajaren van
weleer.
Uiteindelijk sluit Cinema Casino in 1969 de deuren. Sindsdien bevond zich op de
benedenverdieping een eetgelegenheid en betrokken verscheidene handelszaken het

pand. In de fraaie concertzaal werd een tussenvloer aangebracht en werden er
verschillende compartimenten gerealiseerd. De grootste ruimte fungeerde de laatste
jaren als repetitieruimte. Het gebouw kwam echter in belangrijke mate leeg te staan
en het gebouw ging zienderogen achteruit.
EEN NIEUWE TOEKOMST
De voormalige concertorganisatie De Spiegel (nu De Casino) zag doorheen het verval
de mogelijkheden van dit monumentale gebouw.
14
De Spiegel vzw bouwde sinds haar
oprichting in 1996 een intensieve
concertwerking uit in de foyer van de
stadsschouwburg, maar ook op
andere locaties. De beperkingen van
de foyer stonden een gezonde groei
echter in de weg en de
publiekscapaciteit was er ruim
onvoldoende. Ook structureel
uitwijken naar alternatieve locaties
was onmogelijk wegens het nijpend gebrek aan aangepaste concertaccommodatie.
Een grootschalig renovatieproject van de Casino in het hart van de stadskern bracht
soelaas.
De Casino werd met groot respect voor het verleden gerenoveerd, onder leiding van
architect Luc Bultereys. De grote concertzaal op de eerste verdieping, met zijn
langgerekte rondbogige vensters en groots tongewelf, werd gerestaureerd. Om aan
de huidige normen van publieke veiligheid en comfort te voldoen werd het gebouw
aan de parkzijde aanzienlijk uitgebreid.
Een intensieve fondsenwerving en talrijke inhoudelijke partnerships met de meest
uiteenlopende regionale en nationale instanties gingen aan de grondige verbouwing
vooraf. Er werden campagnes opgezet (Breek de Stilte, …), evenementen
georganiseerd (Cava for Casino), onderhandelingen gevoerd met de overheden
(Vlaamse Gemeenschap, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen en Stadsbestuur Sint-
Niklaas) en samenwerkingsverbanden gesmeed met scholen, sociale partners, … Tal
van vrijwilligers staken de handen uit de mouwen om het gebouw grondig te
strippen.

De verbouwingswerkzaamheden namen een aanvang in augustus 2009 (na openbare
aanbesteding), liepen wegens onvoorziene bouwtechnische en financiële
omstandigheden diverse vertragingen op en werden uiteindelijk opgeleverd in juni
2011. Op de valreep voor een wervelend eerste cultuurseizoen…!
DE KIOSK IN HET CASINOPARK
In het park richtte architect de Somme – Servais ook een théâtre d’harmonies op.
Volgens een gevelsteen werd ze gebouwd in 1868.
De muziekkiosken vinden hun oorsprong in de Chinese tuincultuur waar paviljoentjes
een essentiële rol speelden in het tuinconcept. Dankzij de zijdehandel werden de
‘Chinese’ paviljoentjes ook –via de Bosporus- in het westen geïntroduceerd. Het
woord ‘kiosk’ is trouwens afkomstig van het Turkse woord kioshk, wat ‘tuinpaviljoen’
betekent. Vanaf de 17 e eeuw duiken de constructies op in de Engelse tuinstijl en van
daaruit veroverden ze nadien ook het vasteland.
Aanvankelijk hadden deze kiosken niets te maken met muziek. Het waren rust- of
meditatieplekjes. Tot in de 18 e eeuw was het concert- en muziekleven nog volledig in
handen van de adel, de clerus en de hoge burgerij. Pas op het einde van de 18 e eeuw,
met zijn revolutionaire maatschappelijke omwentelingen, vond er ook een
democratisering van de muziekopvoeringen plaats. Talrijke parken werden ingericht
voor ‘volks vermaak’, en wanneer ook het aantal muziekverenigingen sterk toeneemt,
breekt de muziekkiosk definitief door.
15

Weinig kiosken hebben echter de tand des tijd doorstaan. Heel vaak moesten ze op
de dorpspleinen verdwijnen voor koning auto. In Sint-Niklaas werden er twee
bewaard: de kiosk in het stadspark (die tot 1966 op de Grote Markt stond) en de
kiosk in het Casinopark. Beide worden op geregelde tijdstippen nog steeds gebruikt
voor concerten.
De Casino Blue Band brengt ook tijdens de Open Monumentendag leven in de kiosk.
De Casino Blue Band is een constant wijzigende huisband met een niet alledaags en
vooral optimistisch repertoire. Componist/muzikant Michiel De Malsche tekent voor
de muzikale regie en stelt verrassende ensembles van regionaal verankerde
muzikanten samen.
De band concerteert in de kiosk om 16u. Ideaal moment om op het terras bij een
drankje te verpozen en te genieten van onze ‘monumenten in werking’.
16

HUIS JANSSENS ZAMANSTRAAT 49
Doorlopend toegankelijk. In het huis en de aanpalende bibliotheek: activiteiten
georganiseerd door KOKW.
Deze voormalige woning werd gebouwd in 1878 in opdracht van Alfons Janssens,
dichter, kunstliefhebber en de jongste zoon van een rijke textielfamilie. In 1909
werd het gebouw omgevormd tot museum, een functie die het nog steeds heeft.
Het herbergt de collectie van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van
Waas.
ALFONS JANSSENS (1841-1906)
Alfons Janssens (1841-1906) is het op één na jongste kind in het gezin Janssens – De
Decker. Zoals de rest van de familie is hij diepgelovig, Vlaamsgezind en
sociaalvoelend. Hij heeft een meer artistiek temperament en is vaak sterk emotioneel
betrokken bij diverse gebeurtenissen. Als jongste zoon heeft hij aanvankelijk wellicht
18

ook wat minder verantwoordelijkheden in het familiebedrijf.
Begin 1868 reist hij vol idealisme naar Rome om er zich als zoeaaf aan te sluiten bij
het pauselijke leger. De Kerkelijke Staat wordt dan immers bedreigd door Garibaldi
die de eenmaking van Italië nastreeft. Wanneer het pauselijke leger in 1870 na amper
5 uur effectieve strijd op bevel van Pius IX capituleert, keert Alfons diep teleurgesteld
terug naar huis. Tot aan zijn dood in 1906 beschouwt hij Italië als een bezetter van de
Pauselijke Staten, en weigert hij consequent beslissingen te nemen die de legitimiteit
19
van Italië impliciet zouden
erkennen.
Na zijn terugkeer in België
engageert Alfons zich in talrijke
katholieke verenigingen en
organisaties. Meer en meer raakt
hij verbonden met een radicaal
katholiek flamingantisme. Het
behoud en de versterking van de
Vlaamse volkstaal moesten de
perverse en revolutionaire
invloeden tegenhouden die
zouden meekomen met de
Franse taal (i.c. het socialisme).
Het Vlaams werd beschouwd als
een onmisbare factor om de
maatschappij op het rechte spoor
te houden, de beste garantie
voor het behoud van het
christelijk karakter van de
Vlaamse volksmassa. Ook
Janssens’ gedichten dienen in
deze context bekeken te worden.
Al heel jong voelt Alfons Janssens zich aangetrokken tot literatuur en muziek. Zijn
vroegste gedicht dat hij de moeite waard vond om te publiceren, schreef hij op 17-
jarige leeftijd. Zijn familiekring had een grote waardering voor kunst in het algemeen
en zijn dichterschap werd er ongetwijfeld gestimuleerd en serieus genomen. In 1885
ontmoet hij Guido Gezelle, die zich in een intense briefwisseling ontpopt tot zijn
meester. Hij introduceert hem ook in de christelijk geïnspireerde literaire wereld, en

onder zijn impuls (en met zijn hulp) publiceert Alfons in 1887 zijn eerste bundel
“Gedichten”. Alfons wordt, op aanbeveling van Gezelle, ook lid van de Koninklijke
Academie voor Taal- en Letterkunde, in 1888 als briefwisselend lid, in 1898 als
volwaardig lid. Vandaag is zijn poëzie gedateerd en moeilijk leesbaar, maar in die
periode viel hij niet uit de toon – althans niet in bepaalde kringen. Zijn poëzie had een
dienende functie en moest de maatschappij op het rechte spoor houden. Zijn
stichtende gedichten werden dan wel in eigen kring geapprecieerd, maar tegen het
eind van de 19 e eeuw werd zijn “rijmelarij” meer en meer bekritiseerd, ook in
katholieke, vrij conservatieve tijdschriften zoals de Warande. Vermeldenswaardig is
ook nog zijn publicatie “Verstrooide Perels” uit 1899. In dit boek verzamelde hij een
500-tal gedichtjes afkomstig van zijn verzameling “suffragekens”, volkse
devotieprentjes. Deze prentjes omvatten een godsdienstig tafereel met daaronder
een gebed in gedichtvorm. Volgens Janssens vormden ze een schakel tussen de
middeleeuwse geestelijke literatuur en de religieuze poëzie van dichters zoals
Gezelle. In de kapel van het huis stelt de KOKW enkele van dergelijke pareltjes
tentoon.
Via zijn oudere broers Theodoor en Louis krijgt hij toegang tot de politieke arena. In
1885 wordt hij gemeenteraadslid, in 1892 volksvertegenwoordiger. Op dat moment
zet hij ook een punt achter zijn fabrikantenloopbaan. Met enige opluchting, want zijn
hart ligt meer bij de kunst en bij Vlaamse cultuur.
HUIS JANSSENS
Wanneer Alfons Janssens in 1876 een stuk grond koopt van de heer Cardo is de
Zamanstraat nog maar kort daarvoor aangelegd als verbinding tussen de
Regentiestraat en de Ankerstraat. Janssens koopt er de grootste partij grond, gelegen
in de as van de Dr.Verdurmenstraat, de verbinding met de prestigieuze
Stationsstraat. Architect Pieter Van Kerkhove, die kort voordien ook het Sint-Niklase
stadhuis ontwierp, bouwt er voor Alfons Janssens een ruime herenwoning. Hij
opteert daarbij, enigszins merkwaardig, niet voor de christelijke stijl bij uitstek, de
neogotiek, maar wel voor de meer burgerlijke neorenaissance. Op de eerste
verdieping realiseert hij een huiskapel die wel een neogotische vormgeving kreeg.
20

De woning wordt in 1909, enkele jaren na de dood van Alfons Janssens, verkocht aan
de stad, met de uitdrukkelijke voorwaarde om het gebouw in te zetten voor kunst en
wetenschap. Het gebouw wordt omgevormd tot museum voor de Koninklijke
Oudheidkundige Kring van het Land van Waas. Bij de stichting van de kring in 1861
had het stadsbestuur een ruime zaal ter beschikking gesteld in het stadhuis. De
collectie kon gelukkig grotendeels gered worden bij de grote brand in 1874. Ook in
het nieuwe neogotische stadhuis werd een museumzaal ingericht. In 1895 reeds
21
verhuisden de steeds
aangroeiende collecties naar de
Cipierage omdat de museumzaal
in het stadhuis te klein geworden
was, maar ook dat gebouw was al
snel te klein. Het Huis Janssens
moest hier een duurzame
oplossing bieden voor de
collectie van de Kring. Naast het
huis werd een nieuw gebouw
opgetrokken dat dienst zou doen
als museum voor Schone
Kunsten. Bij het 50-jarig jubileum
van de Kring werd het nieuwe
museum in de Zamanstraat
ingewijd in aanwezigheid van
verschillende
hoogwaardigheidsbekleders en
een 250-tal congresgangers van
het 22 e Geschied- en
Oudheidkundig Congres, dat in
Mechelen gehouden werd.
De oorspronkelijke indeling en
een groot deel van de vaste interieuraankleding werd vrij intact bewaard waardoor
het nog steeds de sfeer van weleer uitademt. Het gebouw huisvest nog steeds de
KOKW en geeft ons een beeld van de sfeer van een vroeg 20 e eeuw museum.

TOEKOMSTIGE ONTWIKKELINGEN
Momenteel wordt de restauratie van het Huis Janssens voorbereid. Het gebouw
behoudt zijn museale functie. Op de zolderverdiepingen krijgt de KOKW bijkomende
werkruimte. Hierbij wordt de opzet van de oorspronkelijke woning, inclusief zijn
aankleding, maximaal behouden en waar nodig gereconstrueerd. Het oude
tentoonstellingsmeubilair van de KOKW wordt geïntegreerd in de nieuwe opstelling,
waarbij gezocht wordt naar een evenwicht tussen behoud van de vroeg-20 e eeuwse
museumsfeer en hedendaagse normen. Het dossier voor de buitenzijde werd reeds in
2011 ingediend bij de Vlaamse overheid. Het dossier voor de binnenrestauratie volgt
wellicht nog in 2012. Deze werken kunnen pas uitgevoerd worden nadat de
restauratiepremie is toegekend. Ondertussen zal het gebouw dit najaar reeds een
nieuwe verwarmingsinstallatie krijgen.
Activiteiten
Op de open monumentendag van 9 september 2012 zet de KOKW opnieuw de
deuren van het huis Janssens open. Iedereen is welkom tussen 10 en 18 uur. Je
krijgt er een terugblik op het huishouden en interieur van de familie Alfons Janssens
– De Schrijver of je kan er nog eens rondwandelen in het vroegere museum en
jeugdherinneringen bovenhalen.
Kaderend in het thema van de Open Monumentendag “Muziek,Woord en Beeld “
zetten we ook een heel bescheiden stukje van het verzamelde erfgoed van de KOKW
in de kijker .
In de Vlaamse zaal stellen we enkele documenten ten toon rond het thema
“Woord” en worden om 11u, om 14u en om 16u een aantal gedichten voorgedragen
van en over Fons Janssens.
Voor het thema “Muziek” hebben we een aantal partituren en muziekinstrumenten
bovengehaald en in de traphal opgesteld en voor het thema “Beeld “ selecteerden
we enkele pareltjes van devotieprentjes uit de 17 de , 18 de en 19 de eeuw die we u dan
heel toepasselijk in de kapel van het huis Janssens kunnen tonen.
Naast het huis Janssens kan u ook in de leeszaal van de KOKW terecht waar we u
uitnodigen om mee te genieten van de schitterende DVD die in het kader van het
Mercator gemaakt werd en hier doorlopend zal te bekijken zijn.
22

VOORMALIGE KUNSTENAARSWONING APOSTELSTRAAT 20
Een gedeelte van de woning is vrij toegankelijk. Rondleiding om 10u30, 11u30, 14u,
15u en 16u. Doorlopend brocanteriemarkt en kunstverkoop.
Dit herenhuis uit de 2 e helft van de 19 e eeuw straalt een sobere klasse uit in het
23
straatbeeld van de
Apostelstraat. Het huis heeft
een monumentale hal en salons
en een indrukwekkende
stadstuin.
De voorbije decennia werd het
gebouw bewoond door Jan
Buytaert, die er zijn stempel op
drukte. Jan Buytaert (1939 -
2011) was kunstenaar, docent,
verzamelaar en gepassioneerd
door ons waardevolle erfgoed.
Hij volgde lessen bij het Weense
enfant terrible Oskar Kokoschka
die zijn academische opleiding
door elkaar schudde.
Gekoppeld aan de interesse in
de verfijnde cultuur van het
Verre Oosten, ontwikkelde hij
een complex oeuvre dat hij slecht mondjesmaat naar buiten bracht. Vanuit zijn
zolderraam in de zijgevel maakte hij talrijke stadsgezichten. Zijn huis was gevuld met
een schitterende collectie met werk van binnen- en buitenlandse kunstenaars.
Jan Buytaert overleed in 2011 op 72-jarige leeftijd. Hij liet zijn woning met de
collectie en de twee aanpalende rijwoningen na aan een op te richten stichting, op
voorwaarde dat zijn woning een kunstencentrum zou worden. Daarmee deed hij zijn
verschillende passies alle eer aan: de instandhouding van zijn 19 e eeuwse woning was

verzekerd en er werd een nieuwe impuls
gegeven voor een creatieve ‘boost’ in Sint-
Niklaas en het Waasland. De “Stichting Jan
Buytaert” was al snel een feit.
Het gebouw wordt geenszins een
permanent museum. Er komen ruimtes
voor lezingen en workshops, tijdelijke
tentoonstellingen, een bibliotheek en
bureaus. Eén van de aanpalende woningen
wenst men te verbouwen tot residentie
om ook buitenlandse kunstenaars en
gasten te ontvangen. Het huis wordt
kortom opnieuw een bruisende plek …
De renovatie zal nog heel wat tijd in beslag
nemen, maar in de zomer van 2013 hoopt
men alvast de eerste activiteiten te kunnen
lanceren.
Een gedeelte van de woning is vrij toegankelijk. Om veiligheidsredenen zijn o.a. de
zolders alleen toegankelijk onder begeleiding van een gids: start om 10u30, 11u30,
14u, 15u en 16u.
Tijdens de Open Monumentendag organiseert de Stichting Jan Buytaert doorlopend
een brocanteriemarkt en kunstverkoop op de site. Deze verkoop is één van de acties
om voldoende geld in te zamelen voor de renovatie en inrichting van het gebouw.
Ook in restaurant Eigenwijs, Ankerstraat 2, Sint-Niklaas worden tijdens de
openingsuren nog steeds werken uit de verzameling Buytaert te koop aangeboden
met hetzelfde doel. Sympathisanten kunnen op deze manier steeds een steentje
bijdragen tot het project.
24

ONZE-LIEVE-VROUWEKERK OLV-PLEIN
Toegankelijk van 12u tot 18u!!
Gedurende eeuwen kwam de gewone mens alleen in de kerkgebouwen in contact
met de zogenaamde cultuur met de grote c. Zowel muziek, woord als beeld vinden
we terug in vrijwel elke kerk. Deze religieuze kunst moest de vaak ongeletterde
gelovigen doordringen van Gods boodschap en hen aanzetten tot een christelijk
leven. Ze had dus, in al haar schoonheid, een zeer sterke dienende rol. De Onze-
Lieve-Vrouw kerk is een prachtig voorbeeld om de kunstverspreiding via de kerken
te illustreren.
De kerk van Onze Lieve Vrouw van Bijstand der Christenen werd in 1841-1844
gebouwd volgens de plannen van architect Lodewijk Roelandt, een belangrijke
vertegenwoordiger van de 19 e eeuwse neostijlen.
Zijn ontwerp voor de Onze-Lieve-Vrouwekerk is een typisch voorbeeld van een
eigensoortig romantisch eclecticisme, met Romaanse, Byzantijnse en gotische
elementen.
Hét bepalende element van de kerk, en zelfs van de stad, is ongetwijfeld het
Lievevrouwbeeld. Dit beeld naar ontwerp van Frans Van Havermaet en met een
hoogte van 5,5 m torent letterlijk boven de stad uit. De officiële plaatsing ervan in
1896 bracht een massa volk op de been. De zegenende madonna met kind, verheven
boven de stad en zichtbaar vanuit alle windstreken, moest de bevolking aanzetten tot
een grotere Mariadevotie.
Het interieur is zo mogelijk nog indrukwekkender. Bij de ingebruikname van de kerk
in 1844 was slechts het hoogst noodzakelijk –voorlopige- meubilair aanwezig. Een
passend interieur was echter noodzakelijk om het geloof en de vroomheid van de
kerkbezoekers te voeden. Hoewel de definitieve inrichting door financiële
beperkingen heel wat tijd in beslag nam, werd er steeds over gewaakt de eenheid en
kwaliteit te bewaken. Banale producten konden de uitgebeelde geloofsinhoud
immers alleen maar ontluisteren. Vandaag vormt de kerk een overweldigend
schouwspel met fraaie altaren en meubilair, een -pas gerestaureerd- Schyvenorgel,
25

en een indrukwekkend en kleurrijk samenspel tussen muurschilderingen en
gebrandschilderde glasramen.
26

KERKHOF TEREKEN
Site vrij toegankelijk. Rondleiding om 10u30, 14u en 16u. Vertrek aan de ingang van
het kerkhof.
Wanneer in de tweede helft van de 19 e eeuw het bestaande kerkhof aan de
Truweelstraat niet langer voldoet aan de noden, ontstaat er aanvankelijk een
27
discussie over de locatie
van een nieuw kerkhof.
Het kerkbestuur van
O.L.Vrouw had een
aanvraag ingediend voor
de realisatie van een
kerkhof op de Kleibeek,
op de gronden aan de
H.Hartkapel. Het
stadsbestuur wil echter
een stedelijk kerkhof in
de nieuwe parochie
Tereken. De gronden zijn
er ruim genoeg, droog en op voldoende afstand van de woningen; drie voorwaarden
waaraan niet voldaan is op het oude kerkhof, en waaraan ook de gronden van de
Kleibeek niet voldoen. Het nieuwe kerkhof op Tereken wordt uiteindelijk in 1878 in
gebruik genomen.
Het kerkhof ontwikkelt zich tot een boeiende begraafplaats met eenvoudige zerken
en indrukwekkende grafmonumenten. Een gids leidt je o.m. langsheen graven van
schrijvers, kunstenaars, mecenassen
en vooraanstaande leden van
kunstverenigingen. De graven
schetsen een boeiend beeld van het
culturele leven in de stad sinds het
einde van de 19 e eeuw.

DE ELISABETHWIJK, EEN SOCIALE, LITERAIRE EN ARCHITECTURALE WANDELING
Rondleiding: vertrek: hoek K.Elisabethlaan/Prins Karelstraat om 10u, 13u30 en 15u30.
Duur: ca.1,5 uur
“De weg zal ons voeren door onze voormalige buurt. (…) Doe ons terugdenken aan
hoe het er vroeger aan toeging, in dat besloten dorp in de schoot van een veel
grotere stad.” (Tom Lanoye, Sprakeloos, 2009)
Ten westen van de aloude baan naar Antwerpen ontstond in de jaren 1920 de
Koningin Elisabethwijk. Stadsarchitect August Waterschoot ontwierp er een
symmetrisch stratenpatroon rond twee centrale groene pleinen: het Koningin
Elisabethplein en het Prins Leopoldplein. De wijk groeide uit tot een fraai
schouwtoneel van de bouwkunst uit het interbellum, de periode van de art deco en
de Nieuwe Zakelijkheid. Zowat alle toenmalige Sint-Niklase architecten met enige
naam lieten er hun sporen na: August Waterschoot en diens zonen Leander en Rafaël,
August D’Hooge, Hilaire De Boom en Robert Hebb. De Elisabethwijk groeide en
bloeide rond de textielindustrie, die honderden arbeiders aantrok.
Het hoekhuis op het kruispunt van de drukke, stoffige Antwerpse Steenweg en de
grijze Dokter Van Raemdonckstraat was het ouderlijk huis van Tom Lanoye. Het staat
centraal in zijn veelgelauwerde roman Sprakeloos. Lanoye schetst een kleurrijk,
nostalgisch portret van het leven in en rond de woning, waarin Roger en Josée Lanoye
– Verbeke een slagerszaak uitbaatten. De Elisabethwijk - met het beruchte kruispunt
aan de slagerij, het Glazen Dakske, Turnkring Kracht en Geduld, de Paterskerk – komt
opnieuw tot leven in de roman.
Het boek vormde de aanleiding voor een buurtproject waarbij de bewoners op zoek
gingen naar verhalen en beeldmateriaal uit het verleden. Het leidde in 2010 tot een
ambitieus publieksproject dat de grenzen van de buurt ver oversteeg. In 2011 kreeg
het buurtproject ook een permanente getuige met de realisatie van een wandeling
doorheen de wijk. Je kan de wijk steeds verkennen aan de hand van de infoborden op
het traject. Een plannetje is beschikbaar op het toeristisch infokantoor. Tijdens de
28

Open Monumentendag neemt ook een gids je met plezier mee op sleeptouw voor
een boeiende ontdekkingstocht.
Wandeling onder begeleiding van een gids: vertrek: hoek K.Elisabethlaan/Prins
Karelstraat om 10u, 13u30 en 15u30. Duur: ca.1,5 uur
29

Meer informatie over het programma?
Op weekdagen: Ook op zondag:
Stadhuis/dienst cultuur Toeristisch infopunt
tamara.vanhout@sint-niklaas.be Grote Markt 45
03 760 91 70 03 760 92 60
31