Adrem januari 2013 - Remonstrantse Broederschap

emonstrants maandblad jaargang 24 nr. 1 januari 2013
Recht of krom?
Morele dilemma’s in de rechtspraak

van de redactie
Recht of krom?
We kennen binnen de Remonstrantse Broederschap
juristen in alle soorten en maten. Aanleiding voor de
redactie om een keer een themanummer te wijden aan
de vraagstukken van het recht. We kozen als invalshoek:
recht en ethiek. Zowel het recht als de ethiek houden zich
bezig met wat goed en wat fout is. De rechtspraak buigt
zich over specifieke gevallen. De ethiek doet dat niet,
maar streeft naar een meer universele benadering. Maar
in sommige situaties is het interessant of van belang
zowel de ethische als de juridische kant te doordenken.
We vroegen Jan Willem Nieuwenhuijsen, na een loopbaan
als rechter nu voorzitter van twee klachtencommissies
voor patiënten in de gezondheidszorg, naar de
verhouding tussen recht en ethiek en naar morele dilemma’s
die een rechter kan tegenkomen. Hilly van Lokvenvan
der Meer, onder meer rechter bij de rechtbank van
Rotterdam en docent, vertelt over ethische vragen in
het familierecht en vermogensrecht, over mediation en
vechtscheidingen. Alex Geert Castermans, hoogleraar
Burgerlijk Recht in Leiden, is gefascineerd door het punt
waar moraal om slaat in juridisch afdwingbaar recht.
Matthijs de Jongh, gerechtsauditeur bij de Hoge Raad,
denkt na over wat rechtvaardigheid is en spreekt onder
meer over de discussie rond de SGP. De ‘overweging’,
in dit nummer onder meer:
3 Korte berichten
4 Grensrechters in toga
6 Morele dilemma’s van een rechter
8 Recht is niet saai
10 Monnikenwerk in de Hoge Raad
12 De wijsheid van Salomo
13 Boekbespreking
verzorgd door Ytje Poppinga, gaat heel toepasselijk over
het Salomonsoordeel.
De redactie is versterkt met een nieuw lid. Vanessa van
Koppen gaat meedoen. In dit nummer schrijft ze over
de op internet geplaatste collegereeks van de populaire
politieke filosoof Michael Sandel over ‘Justice – What’s the
Right Thing to Do?’ (ook in boekvorm verschenen); tevens
interviewde ze justitiepastor Harry Brandsma.
Eveneens nieuw in de AdRem is een wisselcolumn van
de twee juist aangestelde docenten van het Seminarie,
Tjaard Barnard en Christa Anbeek. Tjaard Barnard bijt
het spits af.
En of het niet op kan: in een nieuwe rubriek behandelen
we alle kleuren, om te beginnen het wit. De redactie
wenst u een sneeuwwitte januari­maand en alle goeds
voor 2013. •
Bert Dicou
Hoofdredacteur AdRem
Het februarinummer 2013 van AdRem
verschijnt op 8 februari.
14 Gevangenispredikant Harry Brandsma
16 ’t Rentmeestertje
18 Miniatuur, Het jaar in kleur
19 Seminarium column,
Nadenken over rechtvaardigheid
20 Het gezicht van...
colofon Redactie: Bert Dicou (hoofdredacteur), Joan van Esveld, Martijn Junte, Vanessa van Koppen-Enters, Michel Peters (eindredacteur), Lilian Roos en Carolien Sieverink.
Redactieadres: AdRem, p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel. 030 2316970, adrem@remonstranten.org Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties): info@
remonstranten.org, of via boven staand redactie adres. ING 4088342 t.n.v. AdRem Utrecht Website: www.remonstranten.org Kosten: gratis voor remonstranten, 30,- euro
per jaar voor niet-remonstranten. Advertentiewerving: Eric Zinger, 026 3333181, ericzinger@kpnmail.nl, tarieven op aanvraag verkrijgbaar. Uitgave: Boekencentrum Uitgevers
Ontwerp: Marjorie Specht, www.ontwerpkantoor.nl Druk: Koninklijke BDU Barneveld ISSN 0925-238X © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande
toestemming van de redactie.

korte berichten
9 maart 2013
Remonstrantse Beraadsdag
in de Mozes en Aäronkerk in Amsterdam
Kijk op www.remonstranten.org voor het programma
in the global village 2012-2013
Sprekers bekend
REM_verdraagzaamheid_A3 poster.indd 1 26-11-12 14:46
De hoofdsprekers op 9 maart zijn:
James Kennedy, hoogleraar Nederlandse Geschiedenis
sinds de Middeleeuwen aan de Universiteit van Amsterdam.
Hij groeide op in de Verenigde Staten en is vanaf
2003 werkzaam in Nederland.
Marcel Poorthuis, hoogleraar aan de Faculteit Katholieke
Theologie van de Universiteit Tilburg, met als leeropdracht
de dialoog tussen gods diensten.
Sharda Nandram is sociaal psycholoog. Zij werkt als
associate professor aan Nyenrode Business University
op het terrein van Spirituele Innovatie en als lector bij de
Hogeschool Arnhem/Nijmegen.
En verder workshops, muziek, ontmoeting. Het programma
van uur tot uur is te lezen op www.remonstranten.org
De beraadsdag wordt dit jaar georganiseerd in samenwerking
met de International Association for Religious
Freedom (IARF) en de remonstrantse Taakgroep Europese
Contacten. Zij verzorgen een speciaal programma met
workshops: ‘Paspoort Europa?’. (Dit deelprogramma van
de beraadsdag is tevens de tweejaarlijkse ontmoetingsdag
van deze twee groepen). Toegang 20 euro (inclusief lunch),
prijs voor minder draagkrachtigen 10 euro. Opgeven kan
nu al via info@remonstranten.org
Hoe willen wij leven?
Romanschrijver Pascal Mercier werd wereldberoemd met
zijn boek ‘Nachttrein naar Lissabon’. Als filosoof schreef
hij onder zijn eigen naam Peter Bieri ‘Hoe willen wij
leven?’, waarin hij de vraag stelt die ook in zijn literaire
werk voortdurend ter sprake komt: hoe kunnen wij zelf
bepalen hoe ons leven zich voltrekt? Het boek willen wij
in drie avonden bespreken in Vrijburg: op 28 januari,
Mannenretraite 2012
retraite hoorneboeg
voor mannen in de bloei van hun leven
Op vrijdag 26 oktober om 17.00 uur verzamelden wij
in Stalheim op de Hoorneboeg. Tien deelnemers en de
twee begeleiders ds Henk van den Berg en Ard Verkerke.
Een week daarvoor hadden we een uitgebreide syllabus
toegestuurd gekregen met de titel Science & Faith met
als ondertitel De Verlichting voorbij; over geloven zonder je
verstand te verloochenen.
’s Avonds bekeken we de film Dekalog 1 van Krzysztof
Kieslowski, vewijzend naar het eerste gebod; een goede
opwarmer die een gesprek uitlokte dat direct inging op
het thema van onze retraite. Zaterdagochtend begonnen
we met een korte meditatie. Op basis van teksten uit
de syllabus werd persoonlijke reflectie afgewisseld met
onderlinge uitwisseling. Het was vooral de poëzie die
een verbinding maakte tussen denken en gevoel. Het
gedicht van Rutger Kopland ‘Aan het grensland’ en het
gedicht ‘God’ van Bart Chabot verwezen bijvoorbeeld
naar het passeren van een grens. Maar ook ontroerende
fragmenten uit het dagboek van Etty Hillesum. Welke
grenzen zijn wij overgegaan in ons leven? Gezamenlijk
meerstemmig zingen, vaak liederen uit Taizé, droeg bij
aan het gevoel even in een andere wereld te verblijven.
Eind van de middag luisterden we naar fragmenten uit
Benjamin Britten’s opera Curlew River, ingeleid door
Ard Verkerke. Ook daar gaat het over een grensovergang.
Zaterdagavond vertelde een ieder aan de hand van een
meegebracht voorwerp wat het geloof voor hem betekende.
Een buitengewoon inspirerende avond die tot in
de late uurtjes doorging.
Op zondag hebben wij in de loop van de morgen een
viering voorbereid als afsluiting van de retraite. Na lezing
van het verhaal van de man en zijn twee zonen (Lukas 15)
hield Henk van den Berg een korte overweging bij dit
verhaal. Ook daar gaat het over grenzen; weggaan, blijven
en thuiskomen. Na de lunch namen wij afscheid van elkaar.
Ons gezamenlijk verblijf op dit prachtige landgoed,
al in herfsttooi, voelde als een warm bad. Wim Smit
GESPREKSGRoEP IN VRIJBURG BRENGt BEZoEK AAN PEtER BIERI IN BERLIJN
25 februari en 25 maart. U bent van harte welkom om aan
de gesprekken mee te doen. Filosofische kennis is daarvoor
niet noodzakelijk. Van 19 tot 21 april 2013 brengen wij een
bezoek aan Berlijn, aan de remonstrantse kring in oprichting
aldaar. Wij zullen dan met Peter Bieri in gesprek gaan
over zijn boek. Nadere informatie en aanmelding: Joost
Röselaers, jhroselaers@vrijburg.nl, 06 55 77 6713
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 3

thema Recht of krom?
Prof. mr. Alex Geert Castermans is sinds september 2007 hoogleraar Burgerlijk Recht aan de universiteit
in Leiden. Hij heeft recentelijk gepubliceerd over Europees consumentenrecht, over collectief procederen
over gelijke behandeling en over civielrechtelijke instrumenten ter bevordering van maatschappelijk verantwoord
ondernemen. Van 2004 tot 2008 was hij voorzitter van Commissie Gelijke Behandeling. Vóór het
gesprek vroeg ik me af of moraal wel een rol speelt in het privaatrecht. Na het gesprek weet ik wel beter.
Mijn gesprekspartner schudde de voorbeelden in rap tempo uit zijn mouw.
Grensrechters
Omslagpunt ‘Moraal en recht horen onlosmakelijk
bij elkaar. Ik ben gefascineerd door de vraag wanneer de
moraal omklapt in juridisch afdwingbaar recht. Aan dat
debat wil ik leiding geven. Laat ik een aantal voorbeelden
geven. Stel jij gaat solliciteren als eindredacteur van
AdRem. Moet je dan vertellen dat je niet zo goed bent
in d’s en t’s? Of dat je dyslectisch bent? Waar ligt die
grens? Dyslectie lijkt wel een ontslagreden omdat je een
functionele eigenschap voor het adequaat vervullen van
die baan hebt verzwegen. Als je een huis koopt moet je
vertellen dat de vloer rot is, maar moet je ook vertellen
dat de buren saxofoon spelen en dat het café naast je
geluidsoverlast veroorzaakt? Tegenwoordig vinden we het
belangrijk dat bedrijven eerlijk zaken doen, dat werknemers
een fair loon krijgen, dat er geen kinderarbeid heeft
plaatsgevonden en dat er niet bovenmatig veel water aan
een bos is onttrokken. Dat is een kwestie van moraal,
geen juridische kwestie. Een verkoper van chocolade die
goedkope bonen gebruikt, waarvoor arbeiders zijn uitgebuit
is daarvoor niet aansprakelijk te stellen. Maar stel
nu dat je Max Havelaar ­ chocolade koopt en dat je kunt
aantonen dat boeren geen faire prijs krijgen, dan wordt
het interessant. Je kunt dan terug gaan naar de winkel
waar je de reep hebt gekocht en de eigenaar juridisch
aansprakelijk stellen.’
Open normen ‘In het recht bestaan geen kant ­ en ­
klare oplossingen. Daarom werkt het privaatrecht veel
met open normen, zoals billijkheid, redelijkheid en onzedelijkheid.
Om die termen te kunnen interpreteren moet
een rechter de maatschappelijke verhoudingen kennen.
Zijn opdracht is om steeds opnieuw vast te stellen wat de
gevoelstemperatuur in de samenleving is, wat maatschappelijk
betamelijk is. In het consumentenrecht is in de
loop der jaren bijvoorbeeld een duidelijke verschuiving
opgetreden. Stel, je koopt in een groot warenhuis een PC,
die al vrij snel daarna kapot gaat. Als gebruiker heb je dan
schade rond de waarde van het apparaat, maar je leidt ook
schade doordat je de opdracht waar je mee bezig was niet
voor de deadline kunt afronden. Het warenhuis bepaalt
in de kleine lettertjes van het koopcontract dat die tweede
soort schade niet wordt gedekt (een exoneratieclausule),
4 adrem remonstrants maandblad
maar mag dat juridisch gezien wel? De rechter beoordeelt
of het beroep op het contract door het warenhuis wel door
de beugel kan op basis van normen van redelijkheid en
billijkheid. Veertig jaar geleden sprak de rechter nog uit
‘contract is contract’. Tegenwoordig weegt veel zwaarder
de informatie­achterstand van de consument en het feit
dat het warenhuis misbruik maakt van zijn machtpositie.
De consument heeft de verantwoordelijkheid om zich
goed te oriënteren, maar koper en verkoper hebben
een verantwoordelijkheid voor elkaar. De rechter gaat
grenzen trekken en zal in ieder geval het warenhuis een
gedeelde verantwoordelijkheid toekennen. Hetzelfde
geldt rond allerlei ondoorzichtige bankproducten waarin
banken beleggen met geld van hun cliënten. Banken maken
daarbij gebruik maken van de zwakheden van ‘kleine
mensen’.
Gelijke behandeling ‘Sinds 1994 bestaat de Algemene
Wet Gelijke Behandeling (AWGB). Waar de Grondwet de
relatie regelt tussen burger en overheid, regelt de AWGB
de relatie tussen private partijen. Onder de werking van
de wet vallen onder meer de terreinen werk, wonen, onderwijs
en goederen en diensten. De AWGB verbiedt discriminatie
op acht gronden, waaronder geloof, geslacht
en seksuele geaardheid. Het recht op gelijke behandeling
is ingewikkeld. Mensen zijn niet gelijk, de wet behelst dat
mensen naar hun mate van gelijkheid gelijk behandeld
worden. Op grond van dit principe is ongelijke behandeling
daarom soms acceptabel en zelfs gewenst. Een
werk gever moet mannen en vrouwen gelijk behandelen.
Mannen en vrouwen moeten bijvoorbeeld op hetzelfde
tijdstip beginnen en hebben een gelijk aantal vrij dagen.
Nu is een vrouwelijke werknemer hoogzwanger. Zij heeft
meer rust nodig en moet tussen 9 en 5 kolven. In zo’n geval
is ongelijke behandeling op zijn plaats op basis van, in
dit geval, het algemeen belang: de samenleving is gebaat
bij het geboren worden van kinderen. Ongelijke gevallen
moeten ongelijk behandeld worden. Ander voorbeeld:
Een persoon met een ziekte die het reactievermogen
aantast, mag geweerd worden als politie­agent met straatdienst.
Het onderscheid dat hier gemaakt wordt is namelijk
relevant voor de functie­uitoefening. Suikerziekte was

in toga
vroeger ook een uitsluitingsgrond. Sinds artsen hebben
verklaard dat suikerziekte goed onder controle is te houden,
accepteert de rechter deze argumentatie echter niet
meer. Een geval van voortschrijdend inzicht’.
Grenzen ‘Er zitten ook grenzen aan de gelijke behandeling.
Een gehandicapte kan bijvoorbeeld niet in
alle gevallen aanpassingen eisen. Ook hier speelt weer
het principe van redelijkheid een rol. Het financiële
argument speelt sterk mee, aanpassingen moeten op
te brengen zijn. Een gehandicapte student die klaagde
over de ontoegankelijkheid van de collegezaal is in zijn
gelijk gesteld omdat de universiteit het college ook in een
andere zaal zou kunnen geven. Een autorijschoolhouder
daarentegen hoeft zijn auto’s niet allemaal aan te passen
aan gehandicapte cliënten. Als het een grote organisatie
betreft of een overheidsinstelling dan heeft een klager
meer kans van slagen.
De overheid heeft bepaald dat iemand alleen een opleiding
mag volgen als diegene ook het beroep kan uitoefenen
waartoe die opleiding opleidt. Dat vind ik te rigide.
Een gehandicapte die de hotelschool volgt kan dan misschien
wel niet in een hotel werken, maar bijvoorbeeld
toch wel een bureaufunctie bij de branche­organisatie
vervullen?’
Positieve actie ‘Positieve actie is een instrument
om achterstanden weg te werken en voor verschillende
groepen een gelijke situatie te creëren. Dat middel werkt
fantastisch, als het goed wordt uitgevoerd tenminste. Positieve
discriminatie op de werkvloer mag namelijk alleen
plaatsvinden bij gelijke geschiktheid van de kandidaten,
bij aantoonbare achterstellling van de groep waartoe die
persoon behoort en bij een beschikbaar aanbod. Daarmee
ondervang je bijvoorbeeld culturele vooringenomenheid
in de sollicitatieprocedure en het feit dat allochtone
kandidaten niet beschikken over een relatienetwerk.
Werkgevers zeggen vaak dat vrouwelijke kandidaten of
kandidaten uit minderheidsgroepringen niet beschikbaar
zijn, maar vaak stoot de bedrijfscultuur deze kandidaten
af. Men moet uitnodigend zijn, niet geheide kandidaten
zoeken en nadrukkelijker uitspreken ‘we zitten op u te
wachten’. Dan zijn ze zeker te vinden’. •
Michel Peters
Coördinator communicatie bij de remonstranten
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 5

thema Recht of krom?
Jan Willem Nieuwenhuijsen (1942) is een oude bekende van de remonstranten. Hij is jurist en werd ná die
opleiding toegelaten tot het Remonstrants Seminarium. Hij werkte enige jaren als functionaris algemene
zaken op het bureau van de remonstranten, voordat hij daar algemeen secretaris werd van 1982 – 1989.
Daarna stapte hij over naar de rechtspraak. Daar vervulde hij o.m. functies als kinderrechter (straf en
civiel), rechter-commissaris strafzaken en strafzaken in hoger beroep. Na zijn pensionering is hij voorzitter
geworden van twee klachtencommissies voor patiënten in de gezondheidszorg (waaronder een grote
psychiatrische instelling). Morele dilemma’s te over in zijn carrière.
Morele dilemma’s van
Wat is de relatie tussen recht en ethiek? Is het recht op de
ethiek gebaseerd? ‘Het geschreven recht zoals wij dat in
wetgeving hebben vastgelegd is gestolde ethiek, het is een
weerslag van opvattingen die in de samenleving leven. Het
meest duidelijk komt dat terug in het strafrecht. Bestraft
worden gedragingen die een persoon schaden, bijvoorbeeld
geweld, of die de samenleving schaden, denk aan
belastingfraude. Lang heeft men bijvoorbeeld gemeend
dat de overheid zich niet diende te bemoeien met geweld
tussen echtgenoten, maar daar denken we nu anders over.
Een rechter is niet zo ethisch bezig hoor, hij past gewoon
de wetsregels toe die bestaan. De ethische component zit
misschien in het feit dat hij maatwerk probeert te plegen,
daarvoor grijpt hij terug naar de universele beginselen in
de wettelijke bepaling.’
Dat lijkt me een te slaafse voorstelling van zaken. Een rechter
interpreteert de wet toch ook? Houdt hij geen rekening
met de omstandigheden van de verdachte en met de gevolgen
die een straf voor hem zal hebben? ‘Nou, Vrouwe
Justitia wordt geblinddoekt voorgesteld. Een (straf)rechter
moet onbevooroordeeld zijn en over het algemeen zijn eigen
overtuigingen en emoties thuis laten. Je vraagt of mededogen
een rol speelt in mijn functie? Nee eigenlijk niet
zo, ik herinner me een man van 70 die veroordeeld werd
voor heling van schilderijen met een zeer aanzienlijke
waarde. De vraag was of hij naar de gevangenis moest. Ik
vond van wel, leeftijd is op zichzelf geen reden om daarvan
af te zien. Gezondheid eventueel wel. Hetzelfde geldt voor
personen op hoge verantwoordelijke posten. Wie strafbaar
wordt bevonden, moet naar de gevangenis als dat past bij
het begane delict. Het feit dat je in de publiciteit bent afgebrand
of dat je je functie hebt opgegeven is irrelevant. Als
rechter weeg je natuurlijk wel de persoonlijke omstandigheden
van de verdachte en zijn persoonlijkheidsstructuur
mee. Wij kennen een verantwoordelijkheidsrechtspraak,
iemand die verminderd toerekeningsvatbaar is kun je
strafbare feiten minder aanrekenen.’
Wat als rechtsregels niet meer voldoen of veel ruimte laten
om te kiezen? ‘Het recht reageert op de maatschappelijke
discussie, maar hinkt er altijd achter aan, kijk
6 adrem remonstrants maandblad
bijvoorbeeld naar de ontwikkeling van het stakingsrecht.
Dat is duidelijk jurisprudentierecht. Vroeger beschouwde
men staken als contractbreuk en daarmee als onethisch.
Tegenwoordig accepteren we dat arbeiders een tegenmacht
mogen vormen omdat ze geen andere middelen hebben
om hun recht te halen. In het Winterterp­arrest uit 1979
heeft het Europese Hof van Justitie voor het eerst Nederland
behoorlijk op de vingers getikt. Een man die gedwongen
in een psychiatrische kliniek was opgenomen, diende
een klacht in dat hij nooit een rechter zag. Dit feit zou in
strijd zijn met zijn fundamentele recht om door een rechter
gehoord te worden in het geval van vrijheidsbeneming.
Hij heeft deze zaak gewonnen en sindsdien gaan rechters
geregeld psychiatrische inrichtingen langs. De rechter kan
overigens wel met zijn uitspraak een maatschappelijke
discussie uitlokken, maar dat zal hij altijd bespreken met
zijn collega’s. Het geweten heet in het latijn niet voor niets,
kennis die met anderen wordt gedeeld. Als strafrechter
kreeg ik te maken met Utrechtse voetbalhooligans. Daar
speelde op een moment de vraag wanneer iemand bij
openlijke geweldpleging in voorlopige hechtenis moest
worden gehouden. Daar waren geen duidelijke richtlijnen
voor. Wij hebben toen in overleg een uitsplitsing van mogelijk
geweld gemaakt. Bij ‘slaan, trappen en het trappen
van iemand die op de grond ligt’, volgde geen voorlopige
hechtenis. Bij ‘trappen tegen het hoofd van iemand die op
de grond ligt’ en bij het ‘gebruik van slagwapens’ wel.’
Welke morele dilemma’s kwam u tegen als kinderrechter?
‘Dilemma’s te over. Ik kreeg eens te maken
met een jongeman van 16 jaar, aan wie meervoudige
verkrachting, te weten van meerdere meisjes ten laste
werd gelegd door de Officier van Justitie. Wat was het
geval? De jongen had meerdere meisjes onder bedreiging
met geweld getongzoend in een speelhutje. Een ijverige
parketsecretaris had geleerd dat ieder ‘seksueel binnendringen
van het lichaam tegen de wil van het slachtoffer’
volgens de Hoge Raad als verkrachting kan worden
gezien. Voor hem was één en één twee, verkrachting
werd de aanklacht. Dat ging me veel te ver. We kwamen
tot de vergaande maatregel om de Officier van Justitie
niet ontvankelijk te verklaren voor wat betreft het verwijt

een rechter
van verkrachting. Voor het feit wat daarná ten laste was
gelegd, ‘feitelijke aanranding van de eerbaarheid’ is hij
veroordeeld. Zeker binnen het jeugdstrafrecht maakte
dit voor de straf en de mogelijke maatregel (behandeling)
niet uit. Met een keuze voor de subsidiaire tenlastelegging
kon hetzelfde worden bereikt. Voor de toekomst van de
jongen leek het belangrijk dat hij niet voor ‘verkrachting
meermalen gepleegd’ werd veroordeeld. Ik deed ook veel
civiele zaken als uithuisplaatsing, ondertoezichtstelling en
ontzetting van ouders uit de ouderlijke macht. Daar sta je
als rechter helemaal alleen voor. Uithuisplaatsing is het
meest ingrijpend en het moeilijkst. Ik denk aan de situatie
van een alleenstaande moeder met twee jonge puberdochters
die via een ‘lover boy’ in het prostitutiecircuit waren
terechtgekomen. Ik heb besloten tot ondertoezichtstelling
van beide zusjes met uithuisplaatsing in een gesloten
internaat. Maar er was geen plek voor hen. Zij kwamen in
een open internaat terecht, waar ze prompt weer wegliepen.
Ze werden opgepakt en hebben toen tien dagen in een
politiecel gezeten, zonder uitzicht op een gesloten plaats.
Toen heb ik na overleg met collega’s en de Raad voor de
Kinderbescherming de publiciteit gezocht. Na een vraag in
de Tweede Kamer was er ineens wel plek en binnen enkele
dagen waren de meisjes gesloten geplaatst.’
Mogen rechters zich uitspreken over maatschappelijke
kwesties? ‘Dat is wel een soort taboe hoor! Maar ik vind
dat stellingname in sommige gevallen mag en misschien
zelfs moet. Begin jaren ’90 hing ik ter ondertekening
een openbare verklaring op, waarin werd opgeroepen
tot respect voor artikel 1 van de Grondwet over de gelijke
behandeling van ieder mens op het grondgebied
van Nederland. Dat werd door slechts een enkeling
gewaardeerd. Onlangs is er een boek uitgekomen over
de houding van de Hoge Raad tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Daaruit komt een gebrek aan moed naar voren
om op te komen voor de fundamentele grondrechten en
rechtsbeginselen. President Corsten van de Hoge Raad
heeft daarvoor alsnog gevoelens van spijt uitgesproken,
maar hoe vertaalt zich dat naar de huidige situatie? Is het
opkomen voor artikel 1 van de Grondwet ’politiek’? Geert
Wilders morrelt aan het gelijkheidsbeginsel van artikel
1 Grondwet; hij stelde de onafhankelijkheid van de rechterlijke
macht ter discussie in het proces dat tegen hem
werd gevoerd. Kunnen, mogen, moeten rechters daarop
reageren?’
Welke rol speelt u in de klachtencommissie in de psychiatrie?
‘Wij zijn een onafhankelijke commissie, waar
patiënten of hun vertegenwoordigers terecht komen met
klachten over bijvoorbeeld dwangmedicatie of separatie.
Erg boeiend; het gaat over zeer ingrijpende beslissingen
voor mensen. Het is een commissie van telkens 4 mensen:
een rechter, een verpleegkundige, een psychiater en
iemand aangewezen door de cliëntenraad. Ons oordeel is
niet bindend, maar wordt in de praktijk wel altijd gevolgd.
Misschien niet altijd van harte. Dan maak ik nog maar
eens duidelijk dat grondrechten als het recht op integriteit
van het lichaam en het recht op vrijheid zeer zwaar
behoren te wegen. In de motivering van een beslissing
moet dit terug te vinden zijn. Artsen zijn er niet allemaal
aan gewend dat hun werk onder kritiek wordt gesteld.’
Rechters wel? ‘Ja, in de zin dat er altijd weer een
hogere rechter is met een wellicht beter oordeel. Nee, in
zoverre rechters in het openbaar kritiek op elkaar uiten.
Dat zie je bijvoorbeeld aan de naweeën van het proces
tegen Geert Wilders. Een jurist bij de Hoge Raad oefende
kritiek uit op de rechters in Amsterdam omdat ze Wilders
te veel ruimte zouden hebben gegeven. De beroepsgroep
was not amused, door deze uitspraak is een benoeming
van hem als raadsheer­plaatsvervanger in Arnhem niet
doorgegaan. Het vak van rechter is een prachtig vak, je
bent onafhankelijk, met een vertrouwensfunctie die zeer
gevoelig is voor negatieve incidenten. Intervisie van rechters
is dan ook zeer noodzakelijk. Het blijft echter mensenwerk,
er worden natuurlijk fouten gemaakt. Er is wel
interne kwaliteitsbewaking, maar alleen het Gerechtshof
en de Hoge Raad kunnen je op de vingers tikken. Je bent
bovendien onafzetbaar want voor het leven benoemd.
Dat brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee.
Als jouw integriteit besmet raakt, dan kun je bijna niet
anders dan ontslag nemen.’ •
Michel Peters
Coördinator communicatie bij de remonstranten
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 7

thema Recht of krom?
Recht
is niet saai
Hilly van Lokven-van der Meer (1945) begon haar werkende leven als verpleegkundige. Al snel kwam ze
in het onderwijs en in coachingswerk terecht. Na een studie rechten werkte ze 15 jaar als advocaat. Nu is
ze al 10 jaar als rechter werkzaam in de civiele sector. Haar werkterrein is breed: familierecht, vermogensrecht
en gezondheidsrecht aan de rechtbank in Rotterdam en het Hof in Leeuwarden. Daarnaast geeft ze
onderwijs aan rechters en advocaten en neemt ze zitting in klachten- en tuchtraden in de medische sector.
Saai ‘Misschien denken veel mensen het, maar recht is
absoluut niet saai. Er is bijna nooit sprake van een geschil
waarin de ene partij gelijk heeft en de andere partij ongelijk,
het recht is veel genuanceerder. Geen enkele situatie
voldoet aan het ideaalbeeld zoals in de wettelijke regels
is voorgeschreven. Het stelsel waarbinnen je opereert
zijn de wetten, de wettelijke richtlijnen en de Europese
regels. Een situatie past nooit precies binnen dit stelsel
van wetten en regels. De regels zijn algemeen, en in de
rechtspraak moeten wij feiten en omstandigheden aan
deze regels toetsen. Daarom ben ik als rechter altijd bezig
met waarheidsvinding. Je hebt te maken met geschillen
die ontstaan in de verhouding en de omgang van mensen
onderling. Een bepaalde situatie wordt door de ene partij
als rechtvaardig en door de andere partij als onrechtvaardig
ervaren. Als je zoekt naar de oorzaak van een ontstane
situatie kijk je naar de feiten en de omstandigheden. Dan
kom je vaak in aanraking met een verschil in normen en
waarden, in hoe mensen met elkaar omgaan, en dan bevind
je je op een glijdende schaal. Ik moet de normen en
waarden niet beoordelen, maar louter oordelen op grond
van de feiten en de omstandigheden en de juridische
gronden waarop deze berusten. Natuurlijk heb ik soms
een mening over een zaak, maar die mag ter zitting en in
mijn vonnis niet worden meegewogen.’
Kinderen ‘In het familierecht kom je meestal veel emoties
tegen. Je moet heel goed de juridische en de sociale
feiten uit elkaar houden. De juridische feiten heb je nodig
om een onderbouwd oordeel te vellen. De sociale feiten
heb je nodig om inzicht te krijgen in het ontstaan van een
geschil, maar zijn niet van doorslaggevend belang voor de
uiteindelijke uitspraak. Mensen komen altijd met enorme
verhalen bij de rechter. Ik hoor de sociale feiten aan, het
is belangrijk dat mensen het gevoel krijgen echt gehoord
te worden, maar ik kan er in mijn uitspraak weinig mee.
In het familierecht heb je snel met de ethische kant van
het recht te maken. Vaak gaat het over de omgang tussen
ouders en kinderen. Als rechter moet ik altijd kijken wat
8 adrem remonstrants maandblad
IN DE RECHtSZAAL
tELLEN ALLEEN
fEitEN EN
OMStANDiGHEDEN
er juridisch doorslaggevend is, want wij toetsen aan de
wettelijke criteria. Het is altijd belangrijk te achterhalen
wat het belang van de kinderen is. Als de kinderen ouder
dan 12 jaar zijn, worden zij door de rechter gehoord. Zo
horen we wat ze zelf willen. Tegenwoordig zijn kinderen
van 12 jaar ontzettend wijs. Hier heb je meteen te maken
met een dilemma. Je mag een kind horen, maar de
mening van een kind mag nooit de doorslag geven. Want
als je doet wat een kind je vraagt, maak je het kind verantwoordelijk
voor het proces. Een kind moet altijd buiten
het proces van de twee ouders blijven, maar je moet er
wel rekening mee houden. Wanneer je een kind hoort
moet je dit goed uitleggen. Vaak hoor je de vader of de
moeder die via het kind spreekt. Het is van belang in een
dergelijk gesprek te achterhalen wat het kind zelf vindt.’
Eigen verantwoordelijkheid ‘In het vermogensrecht
heb ik onder andere te maken met verdeling van
schulden en bezittingen. We kijken altijd hoe iemand
aan zijn schulden komt, en vaak hebben mensen, door
onvoldoende inzicht in hun eigen financiële positie,
dit aan zichzelf te wijten. De schulden die bijvoorbeeld
door schuldsanering worden kwijtgescholden worden
feitelijk door de gemeenschap opgebracht. Hier kom je
op de grens van rechtspraak en maatschappelijke verantwoordelijkheid.
Je toetst de omstandigheden die hebben
geleid tot de situatie waardoor de schulden zijn ontstaan.
Wanneer deze omstandigheden liggen in een oorzaak
buiten de invloed van de schuldenaar, bijvoorbeeld ziekte
of werkloosheid, dan is er de wet schuldsanering. Daarin
wordt voorgeschreven dat binnen drie jaar de restschuld
wordt kwijtgescholden, op voorwaarde dat de betrokkene
zich aan de regels houdt. Dit noemen we ‘een schone
lei’. We toetsen vooral de eigen verantwoordelijkheid van
mensen en wat ze er aan hebben gedaan om niet in deze
situatie terecht te komen. Het raakt de ethische kant van
het bestaan, want in de schuldsanering zijn de mensen
na drie jaar schuldenvrij. Zonder sanering gaan ze failliet,
en dat blijft hen hun hele leven achtervolgen.’

VAAK GAAt HEt
oVER DE oMGANG
tUSSEN OUDERS
EN KiNDEREN
Mediation ‘Rechtspraak grijpt diep in in het leven
van mensen. De situatie waarin ze verkeren is in vele
gevallen mede door toedoen van eigen handelen ontstaan.
Bijvoorbeeld door onverantwoorde overeenkomsten te
sluiten, of door niet de juiste beslissingen te kunnen of
durven nemen. Het is vaak uit eigen onvermogen dat ze
bij de rechter komen, omdat ze het zelf niet meer kunnen
oplossen. Ik ben als rechter niet altijd lijdelijk en schors
vaak zittingen om de mensen een laatste kans te geven
om nog eens samen te praten, nadat ik de zaken op een
rijtje heb gezet en wat aanwijzingen heb gegeven over
welke richting ik denk dat het op zou moeten gaan. Alle
partijen moeten bereid zijn water bij de wijn doen. Het
is meestal beter voor partijen er zelf uit te komen. Want
als ik in een vonnis of beschikking moet beslissen, zijn
partijen vaak teleurgesteld omdat het oordeel niet aan de
te hoge verwachtingen voldoet en vervolgens gaan ze in
hoger beroep. Er is een stroming in de rechterlijke macht
die heel formeel juridisch oordeelt en een andere stroming
die minder lijdelijk is en ter rechtszitting probeert
tot een oplossing te komen. Omdat ik lange tijd advocaat
ben geweest neem ik deze ervaring mee. Ik mag niet als
mediator in de rechtzaal optreden, maar niemand verbiedt
mij gebruik te maken van de technieken van mediation
binnen de rechtspraak.’
Politiek ‘Recht is altijd in beweging. Dit bewijst ook
de spanning die er is tussen de wetgevende ­ en de rechtsprekende
macht. Als rechter toets je de wettelijke normen
die de wetgever vaststelt. Soms kun je als rechter
daar niet goed mee uit de voeten en zoek je de grenzen
op van de wettelijke regels. Een voorbeeld: omdat de
berekening van alimentatie die gescheiden ouders voor
hun kinderen moeten betalen zeer ingewikkeld is, wil de
wetgever, de Tweede Kamer, nieuwe wetgeving maken.
Als rechters hebben we nu zelf een nieuw alimentatierekensysteem
ontwikkeld dat inzichtelijker is. Want wij
kunnen richtlijnen aanpassen, maar een wijziging van
een in de wet vastgelegde rechtsregel kunnen wij niet
wijzigen. Partijen worden zelf ook mondiger en kiezen
er steeds vaker voor om er samen met een mediator uit te
komen. Er wordt dan een kant­en­klaar convenant met
een ouderschapsplan aan de rechtbank gepresenteerd,
en die documenten worden vervolgens onderdeel van
de beschikking. Dit zijn de mondige burgers die in staat
zijn met behulp van mediator en advocaat er samen
uitkomen. In die richting denken ook de politici voor
de nieuwe wetgeving. Maar de zaken waarmee wij als
rechters te maken krijgen zijn vaak andere kwesties. Wij
hebben veel te maken met de vechtscheidingen, scheidingen
waar alleen armoede te verdelen is. Ik maak mij
vooral zorgen om de kinderen die in deze situatie terecht
komen. Want armoede gaat vaak gepaard met huiselijk
geweld. Er is een grote groep mensen die zich niet goed
kunnen aanpassen in een samenleving waarbinnen je
rekening houdt met anderen. Die moet je toch tegen
zichzelf in bescherming nemen, waarbij ervoor gezorgd
moet worden dat de kinderen een kans krijgen. Soms
zou je wensen dat de wetgever meer naar de dagelijkse
werkelijkheid in de rechtspraak luistert dan maatregelen
voor te stellen die alleen de partijpolitiek dienen.’ •
Carolien Sieverink
Student aan het Seminarium, redactielid AdRem
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 9

thema Recht of krom?
Monnikenwerk in
Voor ethische kwesties binnen het civiele recht interview ik Matthijs de Jongh (1974), gerechtsauditeur bij
de Hoge Raad, de hoogste Nederlandse rechterlijke instantie in civiele, straf-, en belastingzaken.
Wanneer een partij het niet eens is met een uitspraak
van de rechtbank, kan deze in hoger beroep gaan bij een
gerechtshof. Evenals de rechtbank doet het gerechtshof
een onderzoek naar de feiten en past vervolgens het
recht op de feiten toe. Na het gerechtshof is er nog een
rechterlijke instantie: de Hoge Raad. Zijn rol is beperkter:
de Hoge Raad beoordeelt of het hof het recht goed heeft
toegepast en of de beslissing logisch in elkaar zit, goed
is onderbouwd. De Hoge Raad is verdeeld in drie secties
of kamers. De bekendste is de strafkamer. Minder vaak
hoor je over de belastingkamer die oordeelt of een belastingaanslag
terecht is opgelegd, en of bijvoorbeeld een
bepaalde belastingconstructie is toegestaan. Hoe groot
mogen de mazen van de wet zijn? Soms keurt de Hoge
Raad een bepaalde belastingconstructie goed tegen de zin
van de staat. De staat is vanzelfsprekend aan de uitspraak
van de Hoge Raad gebonden, maar de wetgever kan natuurlijk
wel de wet veranderen om het ‘gat te dichten’. Zo
werkt de trias politica: de rechter mag de wet uitleggen,
maar niet wijzigen; dat is voorbehouden aan de wetgever
(het parlement en de regering).
Civiele sectie Matthijs is werkzaam voor de civiele sectie.
Deze gaat over geschillen tussen burgers en bedrijven.
Het civiele recht beslaat een heel breed terrein, variërend
van echtscheidingen, arbeidsgeschillen, tot heel grote
zaken als de overname van ABN AMRO en een geschil
tussen Samsung en Apple over tablet­computers. De civiele
kamer behandelt jaarlijks tussen de 500 en 600 zaken.
Iedere zaak wordt door drie of vijf raadsheren beslist, maar
alle zaken worden door de tien raadsheren van de civiele
kamer besproken tijdens de raadkamer op donderdag. Om
de raadsheren in staat te stellen in zo veel zaken goed te
beslissen, wordt in iedere zaak een onafhankelijk advies
uitgebracht. Dit advies wordt geschreven door een advocaat­generaal
(AG), vaak een oud­hoogleraar of voormalig
topadvocaat. Anders dan de meeste raadsheren zijn de
AG’s specialisten op hun vakgebied. Meestal volgt de Hoge
Raad dit advies, maar dat hoeft niet. Matthijs de Jongh
werkt als wetenschappelijk medewerker voor een van deze
AG’s en bereidt zijn adviezen voor. Vakinhoudelijk is het
uitdagend en afwisselend werk: wetenschappelijke arbeid
met de bril van de rechter. De meeste wetenschappelijk
medewerkers zijn advocaat geweest, of hebben een proefschrift
geschreven. Na gemiddeld zeven jaar vertrekken ze
weer, vaak naar de rechterlijke macht. Het werk bestaat uit
veel lezen, nadenken en schrijven. Als de wetenschappelijk
medewerkers 600 jaar eerder hadden geleefd waren ze
vast monniken geworden: als de telefoon gaat, is het een
collega, je vrouw, of verkeerd verbonden!
10 adrem remonstrants maandblad
Rechtvaardigheid in soorten Het juridische vak
is bij uitstek het beroep van de morele dilemma’s die
men in de dagelijkse praktijk tegenkomt. Welk kritische
vermogen bezit je in de verhouding tussen recht en ethische
vraagstukken? Matthijs haalt een boek van Amartya
Sen aan. Sen is Nobelprijswinnaar voor de economie,
adviseur van de Verenigde Naties op het gebied van
armoedebestrijding, maar ook schrijver van een belangrijk
rechtsfilosofisch boek: The Idea of Justice (2009). Iedereen
heeft wel een bepaald idee van rechtvaardigheid. Door
de eeuwen heen hebben filosofen als Plato, Hobbes,
Locks, Rousseau en Rawls blauwdrukken geschetst van
een rechtvaardige samenleving. Maar Sen laat zien hoe
mensen op redelijke gronden tot verschillende opvattingen
over rechtvaardigheid kunnen komen. Hoe kom je tot een
rechtvaardige samenleving wanneer je accepteert dat je
over rechtvaardigheid heel verschillend kunt denken? Sen
geeft een voorbeeld van drie kinderen die ruziën over een
fluit: ‘Anne betoogt het enige recht te hebben op de fluit,
want zij is degene die briljant fluit kan spelen, terwijl de
anderen volslagen onmuzikaal zijn. Wie de argumenten
van de anderen niet kent en bereid is zijn ideale samenleving
te stoelen op een utilitaristisch uitgangspunt – de
filosofische stroming die beoogt het geluk van het grootste
aantal mensen te maximeren – zal tot de slotsom komen
dat Anne recht heeft op de fluit. Bob echter betoogt dat
hij het enige kind is dat helemaal geen speelgoed heeft,
terwijl de beide anderen omkomen in de rijkdom. Wie de
Hoge Raad in de raadkamer, Den Haag, foto: Marie Cecile Thijs/HH

de Hoge Raad
Foto: Marie Cecile Thijs/HH
ALS DE tELEfOON GAAt, iS HEt EEN COLLEGA,
JE VROUW, Of VERKEERD VERBONDEN!
verhalen van de anderen niet kent en bereid is zijn ideale
samenleving te bouwen vanuit een egalitair perspectief zal
de fluit aan het tweede kind toekennen. Carla stelt tot slot
dat zij de fluit zelf heeft gemaakt. Wie uitgaat van liberale
principes gunt haar de fluit. Wat is nou rechtvaardigheid?
Iedereen zal zijn eigen voorkeur hebben. Het is niet zo
dat één standpunt apert onredelijk is. Toch sluiten ze
elkaar onderling uit. Sen stelt daarom voor ons minder te
concentreren op een rechtvaardige maatschappij. In een
pluralistische samenleving is het lastig om het hierover
eens te worden. We worden het veel makkelijker eens over
aperte onrechtvaardigheid. Het is dan veel praktischer om
onrechtvaardigheden weg te ruimen.’ De vraag die ik dan
stel: wanneer heb je vanuit het onrechtvaardige het omslagpunt
naar het rechtvaardige bereikt?
SGP Onlangs kopten de kranten ‘SGP heft belemmering
vrouwen op kieslijsten op – met voorbehoud’
(29 november 2012, NRC). Deze zaak kwam voort uit een
uitspraak van de Hoge Raad. Het Proefprocessenfonds
Clara Wichmann, een stichting die zich sterk maakt voor
vrouwenrechten, stond hier tegenover de staat en de
SGP. De vraag was: handelt de staat onrechtmatig door
toe te laten dat de SGP geen vrouwen op haar kieslijsten
plaatst? De SGP ontleent haar vrouwenstandpunt aan de
bijbel en beroept zich op de vrijheid van godsdienst. De
SGP betoogde voorts dat zij, op grond van het grondrecht
op vrijheid van vereniging, haar politieke partij mag inrichten
zoals ze zelf wil. Bovendien is de procedure aangespannen
door buitenstaanders: er zijn helemaal geen
SGP­vrouwen die op de kieslijst willen staan, zo stelde de
SGP. Daar staat tegenover het verbod op discriminatie dat
in de Grondwet en het Europese mensenrechtenverdrag
is opgenomen. Bovendien is Nederland partij bij het
VN­vrouwenverdrag dat vrouwen gelijke politieke rechten
garandeert. Zo stond de Hoge Raad voor een lastige
afweging waarover je in redelijkheid van mening kan
verschillen. De rechter onderzoekt in dit soort gevallen
of het ene recht specifieker is geformuleerd dan andere,
of het ene grondrecht meer in de kern wordt geraakt dan
het andere of hij verricht een belangenafweging. Uiteindelijk
heeft de Hoge Raad heeft het Vrouwenverdrag
zwaarder laten wegen boven de vrijheid van godsdienst
en vereniging. Volgens de Hoge Raad raakt het passief
kiesrecht aan de kern van het democratisch functioneren
van de staat. Als het was gegaan over een kerk die geen
vrouwelijke dominees of priesters accepteert, dan was de
beslissing ongetwijfeld anders uitgevallen. Na deze uitspraak
is de SGP met haar (remonstrantse) advocaat naar
het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM)
gestapt. Het Europese mensenrechtenverdrag beschermt
namelijk ook het recht op vrijheid van godsdienst. Ook
het EHRM stelde de SGP in het ongelijk zodat de SGP
vrouwen voortaan op haar kieslijsten zal moeten toelaten.
Interessante kwesties zijn de besproken dilemma’s in
recht en ethiek. Maar ik blijf zitten met mijn dilemma:
wanneer heb je vanuit het onrechtvaardige het omslagpunt
naar het rechtvaardige bereikt? Amartya Sen zal
antwoorden dat we de rechtvaardige samenleving nooit
zullen bereiken, en dat we maar beter kunnen streven
naar een samenleving met minder onrechtvaardigheid.
Maar los je daarmee de SGP­zaak op? •
Lilian Roos
Lid van de gemeente Amsterdam Vrijburg,
redactielid AdRem
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 11

overweging
De wijsheid van Salomo
Rafaël ‘Het oordeel van Salomo’
Geen Koning die zo om zijn wijsheid wordt geroemd als
Salomo en dan bedoelen we met wijsheid niet zozeer
wetenschap en abstracte wijsbegeerte, als wel praktische
kennis en levensinzicht. Salomo’s wijsheid vindt een
ingang naar onze tijd door een rechtsgeschil, dat tevens
spreekwoordelijk is geworden voor zijn oordeelskracht:
het zogenaamde salomonsoordeel. In I Koningen 3:
16 – 28 lezen we hoe Salomo optreedt als twee vrouwen
elkaar het moederschap van één kind betwisten. Toen hij
koning werd, bad Salomo om een opmerkzaam hart en
een rechtvaardig oordeel. Ons verhaal lijkt hierop aan te
sluiten: Salomo’s uitspraak berust niet op wetskennis en
rechtsregels, maar op die opmerkzaamheid die geen gevallen,
maar mensen voor zich ziet, en die daarom ook recht
kan ontdèkken. Een salomonsoordeel geldt als een oordeel
waarbij geen van de strijdende partijen een voordeel heeft
bij de uitspraak. Het is een rechtvaardig en eerlijk oordeel
dat specifiek van toepassing is op situaties waarbij er geen
middenweg is te vinden tussen de eisen van beide partijen.
Meer specifiek: het salomonsoordeel heeft betrekking op
het toewijzen van iets ondeelbaars en de paradoxale manier
waarop dit oordeel tot stand komt (dreigen te delen).
In ons familierecht vinden we dit terug in de paradoxale
toewijzing (Peter Hoefnagels (1927­2011)). Die term staat
voor de toewijzing van het kind aan de andere ouder,
als de ouder waar het kind verblijft de omgangsregeling
frustreert.
Eigen wijsheid - je gelijk of je geluk Binnen een
chirurgenmaatschap speelde een geschil om een waarneemvergoeding
voor een externe vervanger. Deze collega
maakte naast de waarneming ook overuren. Volgens
de afwezige arts werden de overuren echter gemaakt om
de maatschapsleden te ondersteunen. Hier ontstond het
12 adrem remonstrants maandblad
geschil. Voor de vervanging was namelijk een bedrag
afgesproken, maar uiteindelijk bleken de overuren ook
bij de chirurg met verlof in rekening te zijn gebracht.
Zij bestreed dit, maar kon dit niet goed aantonen. De
kwestie liep hoog op. Het ging per slot van rekening om
een aanzienlijk bedrag van 30.000 euro. Ze leed onder
het geschil. Ze verweet zichzelf het niet goed te hebben
afgesproken. Anderzijds bleef ze van mening dat het in
het voordeel van de hele maatschap was geweest dat de
vervanger overuren had gemaakt. Een uitkomst in haar
voordeel was uitgesloten. Het bedrag delen zou de relatie
met haar collega’s naar de toekomst toe op het spel zetten
en was daarom evenmin een goed alternatief. Wrok en
boosheid dreigden zich van haar meester te maken. Toen
ze ten einde raad was, kreeg ze van iemand deze woorden
aangereikt: ‘Wil je je gelijk of wil je je geluk?’ Ze koos
voor haar geluk en besloot uiteindelijk haar verlies te
nemen. Dit loslaten van je gelijk is een besluit, maar ook
een proces. Of zoals ze onlangs zei: ‘je moet er dan ook
echt zand over gooien en er nooit meer op terug komen.’
Inmiddels werkt ze alweer jaren met veel plezier samen
in de maatschap. En hiermee raken we m.i. een ander
aspect dat altijd bij wijze rechtspraak geldt. Dat van een
beeld van een toekomst die leefbaar is en blijft, waar het
geschil niet meer speelt of op zijn minst een plaats krijgt
binnen de verhoudingen. Of het nu gaat om min of meer
gelijkwaardige partijen of tussen dader en slachtoffer,
tussen ruziënde kinderen of partijen die hun verhaal
doen voor de Waarheidscommissie. Wijze rechtspraak
gaat verder dan het eigen gelijk, koude vergelding, maatschappelijke
uitsluiting. Wijze rechtspraak is inclusief. •
Ytje Poppinga
Remonstrants predikant

oekbespreking
Gevangene
van Loevestein
Albert Klok, remonstrants predikant in Drenthe (Meppel, Hoogeveen en Emmen), schreef een boeiend
verhaal over Bernier van Weseke, één van de eerste remonstrantse predikanten. Hij baseerde zich daarbij
op de feiten die over Van Weseke bekend zijn. Om er een lopend verhaal van te maken zag hij zich
genoodzaakt om ook een aantal situaties te verzinnen.
In 1601 begon Bernier van Weseke uit
Deventer aan zijn studie theologie in
Leiden. Hij kreeg college van Arminius
en van Gomarus. Bernier voelde zich
bijzonder aangesproken door de opvatting
van Arminius, dat de mensen een
eigen verantwoordelijkheid hebben om
de genade van God wel of niet te aanvaarden.
Gomarus was een aanhanger
van de predestinatieleer van Calvijn.
Bernier werd predikant in Echteld,
in de Betuwe, waar hij trouwde met
Jasperina. Hij merkte dat ook buiten
de universiteit de felle disputen tussen
de aanhangers van Arminius en
Gomarus doorgingen tijdens kerkelijke
vergaderingen. Hij koos duidelijk partij voor de remonstranten
en kreeg een bevel om zich te melden in
Dordrecht. Samen met een aantal collega’s die achter de
leer van Arminius stonden werd hij ter verantwoording
geroepen door de Nationale Synode. De synode duurde
weken lang, maar tot een echt gesprek kwam het niet.
De remonstrantse predikanten werden uit de kerk gezet
en moesten onderduiken. In het geheim kwamen ze
af en toe bij elkaar. Jasperina wist haar man toch zo
nu en dan te vinden op zijn onderduikadres. Als hij
alsnog zou verklaren dat hij het eens was met de gereformeerde
leer, zou hij weer predikant kunnen worden
en het rustige leven met zijn vrouw en kinderen kunnen
voortzetten. Maar dat kon hij niet met zijn geweten
verantwoorden. Bernier komt na allerlei omzwervingen
in Antwerpen terecht, waar de remonstrantse
predikanten bij elkaar komen om (tijdelijk?) een nieuw
kerkgenootschap, de Remonstrantse Broederschap, op
te richten. Wtenbogaert wordt voorzitter en Episcopius
zijn assistent. Tijdens een reis in de republiek, waar in
het geheim remonstrantse gemeenten worden bezocht,
werd Bernier gearresteerd. Iedereen die een verbannen
predikant zou aanbrengen kreeg een beloning van 500
gulden. Een heel bedrag in die tijd. Toen waren predi­
kanten, althans remonstrantse broeders,
dus veel geld waard... Hij ziet
kans om te ontsnappen, maar wordt
vier jaar later weer gearresteerd en
overgebracht naar Slot Loevestein.
Hugo de Groot is hier kort van te
voren ontsnapt. De afloop van dit
spannende verhaal verklap ik niet.
Albert Klok schreef een boeiend
verhaal in een eenvoudige, goed
leesbare stijl. Het geeft terloops
een goed inzicht in de geschiedenis
van de eerste remonstranten. Volgens
mij is het boek zeer geschikt
voor leerlingen in het voortgezet
onderwijs die een werkstuk of
spreekbeurt over deze Nederlandse geloofsstrijd willen
voorbereiden. Jammer dat het boekje zo dun is (hetgeen
voornoemde leerlingen niet zo’n bezwaar zullen
vinden). Er zou nog veel meer verteld kunnen worden
over het leven van de gewone remonstranten die af en
toe in het geheim door predikanten werden bezocht.
Om enkele begrippen en namen toe te lichten staan er
af en toe voetnoten in het verhaal. Ik vind dat niet zo
passen in bellettrie, want als zodanig beschouw ik toch
deze novelle. Dit had opgelost kunnen worden met een
begrippen­ en namenlijstje achterin. Het boekje kan
ik van harte aanbevelen aan elke remonstrant die van
lezen houdt en dat zijn toch alle remonstranten?!
Albert Klok schreef eerder een gedichtenbundel Beeldig’,
Kaïn en andere losers in de Bijbel’ en ‘Afscheid van
de Heerengracht’, over de geschiedenis van het voormalige
kerkgebouw van de remonstranten in Meppel. •
Jan Hendriks
Albert Klok (met een voorwoord van Tjaard Barnard),
Gevangene van Loevestein, Uitgeverij Boekscout,
74 blz. 14,95 euro, (ISBN 978­94­6206­240­5).
Bestellen: info@remonstranten.org
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 13

thema Recht of krom?
Ik ben een beetje een
ontregelende dominee
in een nummer over recht en ethiek hoort ook een artikel vanuit het gezichtspunt van iemand die omgaat
met de overtreders van dat recht. iemand die hun verhalen kan verwoorden en zijn ervaringen daarover
met ons kan delen. Remonstrants gevangenispredikant Harry Brandsma weet daar alles van.
Harry Brandsma staat voor anderen klaar, dat blijkt al in
de eerste minuut na onze ontmoeting. Een buurtbewoner
vraagt of hij niet iets kan doen aan een regenpijp van de
naburige kerk die overlast veroorzaakt. Meteen hangt hij
uit zijn keukenraam op driehoog in hartje Amsterdam.
Harry Brandsma is veelzijdig. Hij is (remonstrants)
geestelijk verzorger in de gevangenis van Lelystad en hij
werkt een halve dag per week – maar feitelijk meer – bij
een Exodushuis in Amsterdam als dominee. Daarnaast
is hij ook nog theatermaker (Tailormadetheater). In
zijn woonkamer staan een aantal beelden van zijn hand
tentoongesteld en hij is bezig met een boek ‘Dansen
met Agressie, brieven aan een ander’ over zijn werk als
verzoeningswerker in Belfast.
Van metaalbewerking naar theologie Hij komt uit
een warm synodaal gereformeerd gezin. Op school kon
hij niet goed meekomen en kreeg daar het stempel ‘dom’
opgeplakt. Terwijl hij eigenlijk erg dyslectisch was, iets
wat toen nog niet werd herkend. Dat heeft hem rebels
gemaakt en aangespoord om zichzelf en anderen te
bewijzen dat hij niet dom was. Na school heeft hij een indrukwekkend
aantal opleidingen gevolgd, met wisselend
succes. Van metaalbewerking, via fotografie en techniek,
tot de Jelburg (Academie voor educatieve arbeid), theologie,
mimeopleiding en het remonstrants Seminarium.
Hij studeerde theologie vanuit rebellie: ‘tegen het
moralisme waar ik mee was opgegroeid in de kerk’.
De bevrijdingstheologie die hem op de universiteit werd
onderwezen prikkelde hem om de bijbel op een andere
manier te interpreteren.
Na deze studie ging hij aan de slag in Belfast als verzoeningspastor,
waar hij werkte met kinderen van zowel
katholieke als protestantse achtergrond. Hij leerde daar
Eric Cossee kennen die hem uitnodigde om bij de remonstranten
te komen. Terug in Nederland volgde hij het remonstrants
seminarium. Tijdens zijn proponentsexamen
ging hij in discussie in plaats van zich aan zijn verhaal
te houden. ‘Marius van Leeuwen heeft mij daar gered’.
Inmiddels werkt hij elf jaar als gevangenispredikant.
Op mijn vraag wat hem zo in dat werk aantrekt, antwoordt
hij: ‘Ik verkeer graag in een omgeving waar het
leven wringt, omdat daar veel te halen valt. Als er geen
licht is waar het wringt, hoe kunnen we dan nog spreken
over hoop en verandering?’. Als kind voelde hij zich een
14 adrem remonstrants maandblad
uitzondering en hij kan zich voorstellen dat veel gedetineerden
dat ook zo ervaren.
Humaniteit Brandsma: ‘Ik vind humaniteit een heel
moeilijke term. Het zet namelijk ook een tegengestelde
term neer: inhumaan. Als je tegen een moordenaar zegt
dat hij inhumaan heeft gehandeld, ontken je daarmee
dan niet het feit dat ook de moordenaar een mens is? Voor
je het weet ga je een arrogante positie innemen. Om met
Levinas te spreken: Ik wil wat met het appèl van de ander
doen’. Wat Brandsma betreft is al het menselijke gedrag
humaan. Ook onrecht en onveiligheid horen wat hem
betreft bij het leven. Daar moeten we mee leren leven.
Dat betekent niet dat hij er onverschillig tegenover staat.
Integendeel: ‘Bij sommigen krom ik mijn tenen als ze vrij
komen. Dan is de kans groot dat die persoon weer slachtoffers
gaat maken’. Tegelijkertijd vindt hij dat als een straf
erop zit, iedereen een nieuwe kans moet krijgen.
Regels Regels moeten er zijn, daar is Brandsma van
overtuigd. Tegelijkertijd zou er wat hem betreft hier
en daar meer naar de persoon en de omstandigheden
gekeken mogen worden. De regels zouden niet strak
moeten zijn, maar een kader moeten geven waarbinnen
flexibel kan worden gemanoeuvreerd. Dat probeert hij in
de gevangenis soms ook wel te bewerkstelligen. Wanneer
een gedetineerde een aanvaring heeft met een bewaarder,
zouden de gevolgen zodanig moeten zijn dat zowel de
bewaarder als de gedetineerde serieus worden genomen.
Tegelijkertijd probeert hij gedetineerden ervan te overtuigen
dat niet alles persoonlijk moet worden opgevat.
Wanneer een bewaarder kortaf doet, ligt dat misschien
meer aan hoe die bewaarder zich op dat moment voelt,
dan aan de gedetineerde. Zo kan er ruimte ontstaan voor
gevoelens van anderen.
fouten inzien Op mijn vraag of sommige gedetineerden
verder komen dan zelfbeklag en eventueel spijt,
antwoordt Brandsma dat dat heel soms voorkomt. Maar
er is altijd een lange weg te gaan. Als geestelijk verzorger
heb je het geluk dat je een volledige vertrouwensrelatie
hebt. Niemand kan je ooit verplichten te vertellen wat je
weet, zelfs een rechter niet. Als iemand door zijn daden
een ander schade heeft berokkend, probeert Brandsma
dat altijd aan die persoon te laten inzien. ‘Iemand die een

EEN GESPREK MEt GEVANGENISPREDIKANt HARRy BRANDSMA
Steun tailormadetheater!
In de zomer van 2011 zijn Manette Meulenkamp en
ik op bezoek geweest op een basisschool in Uitsig,
een sloppenwijk bij Kaapstad. Er heerst op grote
schaal tuberculose en drugsverslaving, geweld en
tienerzwangerschappen zijn aan de orde van de
dag. Van 27 april t/m 4 mei 2013 gaat tmtheater
aan het werk met bewoners van Uitsig, waaruit een
theaterproductie zal ontstaan. De reis wordt deels
betaald uit verdiensten van opdrachten die wij eerder
als tmtheater hebben uitgevoerd. Daarnaast
zijn wij op zoek naar financiële bijdragen uit ons
eigen netwerk. Bij een donatie vanaf 25 euro willen
wij graag iets teruggeven, naast de “eeuwige roem”:
een presentje, gemaakt door de bewoners van deze
wijk. De donatie kan gestort worden op bankrekeningnr.
4471639, t.n.v. M.A.P. Meulenkamp ovv
‘Projekt Uitsig’. Mocht u meer willen weten over de
werkzaamheden en visie van tmtheater, neem dan
een kijkje op onze site: www.tmtheater.info. onze
hartelijke dank!
Harry Brandsma en Manette Meulenkamp
gewapende overval heeft gepleegd, probeer ik te laten
snappen dat er niet alleen een kassa stond, maar dat er
ook een gezicht was, de caissière’. Heel soms lukt het
om tot verzoening te komen. ‘Dat is prachtig. Het geloof,
en meer nog de verhalen uit de Bijbel, spelen daar een
belangrijke rol in.’
Verhalen vertellen Het belangrijkste in zijn werk vindt
hij het vertellen van verhalen. ‘Ik wil met de mensen verhalen
lezen, verhalen horen. Samen verhalen uit de bijbel
lezen, maar ook gewoon: hun verhalen aanhoren. Er een
lijn in proberen te ontdekken, want dat ontbreekt vaak
bij gedetineerden. Veel van hen kunnen hun gedrag niet
uitleggen. Hun verhaal is een brij van gedachte­eindjes,
impulsen. ‘Een woordenbrij zonder punten. Als dat lukt,
komt er rust en is het mogelijk de ander te ontmoeten.’
Theater helpt daar ook bij. Daar zit ook een verhaal in dat
verteld moet worden. In de gevangenis voert hij daarom
ook met gedetineerden theaterstukjes uit. ‘Dan sta je daar
en moet je weten wat je zegt’. Gedetineerden vinden het
nogal eens oneerlijk dat zij wel gepakt zijn en anderen die
grote financiële schade hebben aangericht vrijuit gaan.
Hij vindt niet dat gedetineerden zich daarachter mogen
verschuilen. Wel zou hij graag met mensen die met het
geld van anderen gespeculeerd hebben in gesprek willen
gaan. Hij zou ze willen vragen: ‘wat voor geliefde of wat
voor vader wil je zijn?’
Verantwoordelijkheid nemen Uiteindelijk vindt
Brandsma dat iedereen zijn eigen verantwoordelijkheid
moet nemen. Hij wil de mensen op weg helpen, maar ze
moeten het ook zelf doen. Eén keer heeft hij de geestelijke
verzorging van een gedetineerde zelf beëindigd. Het
betrof een man die ieder gevoel van eigen verantwoordelijkheid
uit de weg ging.
Dat vindt hij ook het mooie van de Exodus­huizen: in
het besef dat het voor veel ex­gedetineerden nog te ingewikkeld
is om volledig verantwoordelijk in het leven te
staan, is dit een mooie tussenweg. Exodus faciliteert de
overgang naar de samenleving. Zingeving is daar een belangrijk
onderdeel van. Het leven buiten wordt naar binnen
gehaald: een boxer die theologie studeert komt zijn
verhaal delen, of kunstenaressen komen over een project
vertellen. Tegelijkertijd verwacht hij betrokkenheid van
de ex­gedetineerden. Ze moeten deelnemen: ‘leren om
andere keuzes te maken’.
Tot slot zegt Brandsma: ‘Ik geloof in toe­val, in de zin dat
dingen je toe kunnen vallen. Ik heb dat zelf diverse malen
ervaren. Dat iemand je ziet, dat je het waard bent’. Dat
drijft hem en dat gunt hij iedereen. •
Vanessa van Koppen
Lid gemeente Den Haag, redactielid AdRem
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 15

’t Rentmeestertje
VAN MURW NAAR VERMURWEN...
In alle mensen, zeker ook in onze Broederschap,
leeft een besef van wat recht is en wat krom:
dagelijks laten wij ons ten hemelschreiende
toestanden vanuit de hele wereld voorschotelen, we
nemen er kennis van, zijn er intussen aardig murw
van geworden maar hebben tóch moeite om de spijs
die we opgedist hebben gekregen te verteren.... Is
dat ons ethisch bewustzijn dat zich roert? Het weet
hebben van misstanden in de wereld waarvoor wij
wellicht zelf ook in zekere zin, op de een of andere
manier medeverantwoordelijk zijn, zou ons kunnen
prikkelen tot actie over te gaan. ‘onze overheid’ kan
veel meer met actieve burgers die uit hun apathie,
verlamming treden. De mensen in de Remonstrantse
Broederschap zijn betrokken, doen veel goed op
allerlei terreinen, over het algemeen kleinschalig
- en dat is goed, verbindt mensen, geeft hoop.
Daarnaast ontkomen we er niet aan de politiek (lees:
16 adrem remonstrants maandblad
onze volksvertegenwoordigers) te vermurwen vanaf
nu alles in het werk te stellen om het grote onrecht
aan te pakken: tariefmuren te slechten, armoede
structureel te bestrijden, duurzame zorg te hebben
voor onze aarde. Wij kunnen er niet omheen de hand
in eigen boezem te steken: ‘mijn mobieltje bevat toch
grondstoffen uit oost - Congo?’ Uiteindelijk zijn wij
het, mondige (toch?) burgers die het verschil kunnen
maken - we hebben met ons allen nu genoeg kennis
van en inzicht in hoe de wereld in elkaar steekt. En de
overheid...dat zijn wij toch zelf?
’t Rentmeestertje komt uit de koker van de taakgroep
Duurzame Ontwikkeling. Voor een nadere uitwerking en
toelichting zie de website www.remonstranten.org,
onder de button ‘Remonstranten geven online’.
Contactpersoon: Casper Ebeling Koning,
tel. 06 54 95 1911, ebelingkoning@planet.nl

advertentie
tE HUUR SENIOREN APPARTEMENTEN
MEt EEN VRiJZiNNiG RELiGiEUZE UitStRALiNG
WAAR IEDEREEN WELKOM IS!
De Timanshof
De Roosebrink
De Timanshof te Bennekom
De Roosebrink te Wageningen
De Aleidahof te Bennekom
In de complexen heerst een tolerante, vrijzinnig
religieuze sfeer, iedereen is er welkom. Alle drie
de gebouwen zijn op loopafstand gelegen van het
stads­ respectievelijk dorpscentrum. De gebouwen
liggen tevens gunstig ten opzichte van het openbaar
vervoer.
Voorzieningen
De appartementen zijn aangesloten op een alarm ­
systeem. Hierdoor kan er 24 uur per dag in geval
van nood snel eerste hulp geboden worden.
Tevens beschikken de gebouwen over twee liften,
een wasserette, fietsenstalling, logeerkamers, recreatieruimte,
hobbykamer en een bibliotheek/vergaderruimte.
De bewoners worden vertegenwoordigd
door enthousiaste bewonerscommissies.
Huurprijs
De huurprijs varieert
van 441,– euro tot 747,– euro.
De servicekosten variëren
van 72,– euro tot 193,– euro.
Bent u geïnteresseerd en 50 jaar of ouder?
Maak geheel vrijblijvend een afspraak met
Mw. L. Kik of Mw. C. Besselink voor meer
informatie en/of een bezichtiging.
Seniorenhuisvesting ‘Zuid-Veluwe’
Hof van Sint Pieter 27, 6721 TN Bennekom
Telefoon: 0318 – 43 11 34
Internet: www.vrssh­zuidveluwe.nl
Email: info@vrssh­zuidveluwe.nl
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 17

miniatuur
Toch niet voor twee dagen?!
‘Francien, je bent al helemaal in de kerststemming en het
is pas 1 december!’, roep ik uit als ik bij mijn Surinaamse
collega de veranda op stap. Overal liggen kersttakslierten,
ballen en kerstlichtjes. ‘Jan’, antwoordt Francien, ‘je
denkt toch niet dat ik alles voor twee dagen ga zetten en er
dan maar zo kort van ga genieten? Ik ben hier nog dagen
mee bezig!’. Dat vermoed ik ook, mijn oog nogmaals
werpend op de enorme hoeveelheden kerstversierselen
die overal om ons heen liggen. Kerst in Paramaribo… het
is aanzienlijk spannender dan de totale afwezigheid van
kerst in mijn appartement in Amsterdam: geen boom,
geen ster, helemaal niets. Als u dit leest is kerst allang
achter de rug. Maar het beeld van de overdaad
enerzijds en het totale gebrek aan kerstsfeer bij
mijzelf thuis gaat dieper dan dat. En het is gelijk mijn
goede voornemen voor 2013. Want het heeft alles
te maken met het kunnen genieten van wat is,
of wat kan ‘zijn’. Ik vind het namelijk allemaal
maar gedoe, met kerstbomen, ballen en takken
en twijgen. Maar daar gaat het dus eigenlijk
helemaal niet om. Het gaat om het genieten, om
het ermee bezig zijn, het er in op kunnen gaan.
En dat doen we in Nederland soms zo weinig.
De pinbetalingen pieken tijdens het weekend
voor Sinterklaas tot ongekende hoogten en de
eerste kerstbomen liggen op 27 december alweer op straat.
het jaar in kleur
Hoe wit is...
In het jaar 2013 bevat AdRem een rubriek waarin een
kleur wordt besproken. We beginnen natuurlijk met
wit. Eerst maar eens kijken hoe Google deze kleur
presenteert. ‘wit’ levert 350.000.000 (en “white” zelfs
5.260.000.000) resultaten op; de eerste hit is van een onderneming
in tanden bleken, de tweede navigeert je naar
Wikipedia en de derde hit is de link naar een zaak in bed­,
tafel­ en keukenlinnen. Er wordt gezegd dat wit eigenlijk
geen kleur is, omdat het geen bonte kleur is. Wit is een
vermenging van alle kleuren in het zichtbare spectrum
en wordt daarom een optelkleur genoemd. Wanneer in
het witte licht een kleur wordt gewist, verandert het licht
van kleur. Met ‘vloeibaar’ wit, zoals bij verf, zorgt de toe­
18 adrem remonstrants maandblad
In Su, zoals Suriname liefkozend door de Surinamers
wordt genoemd, gebeurt dat allemaal dus niet. De kerstinkopen
worden door enkelen dus al in september gedaan,
maar vrijwel alle Surinamers zijn al weken tevoren druk in
de weer met het inslaan van eten, drank en cadeaus. Dus je
weet zeker dat al die cadeautjes die je krijgt met zorg zijn
uitgekozen: daar is uitgebreid over nagedacht. En daar is
Paramaribo voor afgezocht. Hoe doe ik dat eigenlijk? Ik
moet heel eerlijk bekennen dat ik in dezelfde boekwinkel
voor 5 mensen wat koop en bij de Blokker ook nog even snel
wat voor 3 anderen. Samen met al die andere Nederlanders
die nog even ‘mee pieken’ met de pinbetalingen tijdens het
koopweekend voorafgaand aan een van de feesten. Is dat
dan erg? Nee, want je hebt er in elk geval aan gedacht om
nog iets te kopen. Maar ook ja, omdat het met zoveel meer
zorg had gekund. Het heeft te maken met de kunst van het
‘zijn’. En na 3 jaar Suriname moet ik dat maar eens proberen
in Nederland: meer Surinaams ‘zijn’. Dus met meer
aandacht, met meer zorg en met meer toestaan om daar
van te genieten. Zoals de serveerster in een van de eetcafe’s
in Paramaribo altijd zegt als ze het bord voor je neus zet:
‘Geniet ze!’ En dat is het voornemen voor 2013: genieten
van het met zorg ‘zijn’! •
Jan Berkvens
Lid van de gemeente Amsterdam Vrijburg
voeging van wit juist voor een verlichting in de kleur.
Hoe wit is wit? Zilverwit, eiwit, sneeuwwit, hagelwit,
melkwit, gebroken wit, spierwit! Spoken worden met
witte lakens afgebeeld naar hun schijnbare melkachtige,
witte, doorzichtige verschijningen zoals vertolkt in oude
volksverhalen. En hoe is wit in de natuur? Dieren in
sneeuwwitte leefgebieden hebben door de evolutie een
witte vacht gekregen als schutkleur. Wit hangt in dat
geval samen met ‘overleven’.
De zegswijze ‘een wit voetje halen’ gaat terug naar het feit
dat een paard met vier witte voeten erg gunstig was. Je zou
dan als ruiter geen tol hoeven te betalen. Een voordeel
om op zo’n manier bij iemand in de gunst te raken, is als
een ‘zinnebeeld der reinheid’ (aldus Huizinga’s Spreekwoorden
en Gezegden). Kan hiermee een link worden
gelegd naar de symboliek van wit in de christelijke traditie?
Waarbij wit symbool staat voor zuiverheid, reinheid en
onschuld. Wit is ook de kleur van het kleed/gewaad van de
voorganger, hoewel naarmate de welvaart groeide dit kleed
meer feestelijke accenten van (bonte) kleuren kreeg. •
Lilian Roos
Redactie AdRem

seminarium column
DE RING VAN EPiSCOPiUS
Onder deze titel zullen Christa Anbeek en ik afwisselend
een column schrijven in dit blad. Graag houden wij u een
beetje op de hoogte van wat wij doen als docenten van het
Remonstrants Seminarium. Tijdens een extra Algemene
Vergadering ontvingen wij uit handen van de voorzitter
van het college van curatoren, ds. Greteke de Vries, de ring
van Episcopius. Dat is de oorspronkelijke trouwring van
de eerste hoogleraar van het seminarium, Simon Episcopius
(1583­1643). Nazaten schonken hem bij zijn 300ste
sterfdag. Sinds 1943 wordt deze ring gedragen door zijn
(verre) opvolgers. In 1943 was dat de ene hoogleraar (G.J.
Heering) die aangesteld was om nieuwe predikanten op te
leiden, nu zijn het twee docenten die gezamenlijk deze verantwoordelijkheid
hebben gekregen. Er is even over nagedacht
hoe dat nu zou moeten: twee mensen met maar één
ring. Zouden we er nog eentje laten bijmaken, een beetje
zoals in de bekende parabel van Lessing van de ringen: een
verhaal over een vader met een unieke ring, die hij maar
Hij heeft een boeiende collegereeks politieke filosofie op
internet gezet en in een boek verwerkt onder de toepasselijke
titel: ‘Justice – What’s the Right Thing to Do?’ Hierin
stelt hij op socratische wijze pijnlijke fundamentele
vragen zoals: hoeveel is een mensenleven waard? Mag
je iemand doden om anderen te redden? En dat is niet
alleen theorie, nee, hij doet dat ook aan de hand van concrete
voorbeelden. Hij denkt met de toehoorder mee over
de gevolgen van bijvoorbeeld utilitarisme, liberalisme
en gelijkheidsidealen. Daarbij neemt hij geen expliciet
standpunt in, maar hij toont steeds de soms perverse gevolgen
van de theoriën van bijvoorbeeld Jeremy Bentham,
John Stuart Mill, Emmanuel Kant en John Rawls. En dat
doet hij voortreffelijk.
Het boek en de colleges vangen aan met een prikkelend
theoretisch voorbeeld dat je meteen van je à propos
brengt. Er is een op hol geslagen tram die van een heuvel
af dendert. Onderaan de heuvel zijn vijf mannen aan het
werk. De tram is niet meer te stoppen en de mannen zullen
omkomen. De machinist heeft echter de mogelijkheid
om een zijspoor te nemen, waar één man werkzaam is.
aan een van zijn drie zonen kon nalaten. Aan hen alle drie
beloofde hij hem. Hij liet twee identieke ringen namaken.
Pas wie zou leven naar de ring, zou de ware ring hebben.
Natuurlijk zouden Christa en ik best willen strijden om de
‘ware ring’ door de ‘ware remonstrant’ te willen zijn. Maar
eigenlijk wisten we ook direct dat het onzin was. En we waren
nog een beetje zuinig ook. Als u dus goed op let, zult u
de komende tijd of Christa of ondergetekende zien met de
ring, namelijk op momenten dat wij iets doen dat typisch
verbonden is met de taak waartoe we geroepen zijn. Het is
een merkwaardig relikwie in een kerkgenootschap dat over
het algemeen zo rationeel is. Maar tegelijkertijd is het ook
een prachtige verbinding met het voorgeslacht dat dit open
en verdraagzame kerkgenootschap heeft vormgegeven.
Voor wie de ring mag dragen is dat een voorrecht en een
opdracht tegelijkertijd. •
Tjaard Barnard
NADENKEN oVER RECHtVAARDiGHEiD
met Michael Sandel
Vaak denken we wel te weten hoe we in bepaalde situaties zouden handelen. We hanteren onze overtuigingen
of een gevoel, al dan niet afkomstig uit hart of onderbuik. Michael Sandel, een geweldig populaire
hoogleraar bestuurskunde in Harvard, rekent af met onze zekerheden.
Jij bent die machinist. Wat doe je? De meesten zullen
het zijspoor inslaan. Dat doen in elk geval bijna al zijn
studenten. Vervolgens vraagt Sandel door: wat nu als
er geen zijspoor is en je bent een toeschouwer langs de
rails? Voor je staat een hele dikke man. Als je die duwt
zou hij de tram kunnen stoppen en de vijf werklieden
redden. Wat doe je nu? Hoewel ieder fatsoenlijk mens
waarschijnlijk de man niet zou duwen, laat Sandel zien
dat er toch niet zo veel verschil is met de eerste situatie,
waarin we waarschijnlijk wél zouden handelen.
Het boek en de collegereeks zijn zeer goed te volgen en
nodigen uit tot veel reflectie en discussie. Ze lenen zich
daarom ook uitstekend voor een gesprekskring. En voor
wie de Engelse taal niet voldoende machtig is, is het boek
ook in het Nederlands verschenen onder de titel ‘Rechtvaardigheid’.
•
Vanessa van Koppen
Michael J. Sandel: Justice – What’s the Right Thing to Do
(Rechtvaardigheid). De colleges zijn te beluisteren via
youtube of via www.justiceharvard.org
jaargang 24 nr. 1 janiuari 2013 19

het gezicht van...
Janne
Nijman
Janne Nijman (1972) is Universitair Hoofddocent
internationaal Recht aan de Universiteit van
Am ster dam. in 2007 werd zij gevraagd om Mijnke
Bosman op te volgen als vertegenwoordiger
namens de remonstranten bij OiKOS. Sinds
2008 zit zij bij OiKOS in het DB, onlangs werd
zij bij die organisatie gekozen tot voorzitter. Een
gesprek over de praktische vormgeving van het
geloof en het vertalen van mondiale ontwikkelingen
naar de lokale situatie.
Zoektocht ‘Ik kom uit een protestants nest, mijn
vader was werkzaam op het Natuurkundig Laboratorium
(Natlab) van Philips in Eindhoven. ‘Vrij denken’ was de
essentie van zijn werk, ik weet niet beter. In mijn jeugd
gingen wij naar de SOW­gemeente in Son en in Waalre.
In mijn studententijd in Leiden maakte ik een grote
theologische ontdekkingstocht. Uit die tijd draag ik voor
mij twee belangrijke bijbelteksten met me mee: ‘wordt
niet gelijkvormig aan deze wereld, maar wordt hervormd
door de vernieuwing van uw denken.’ En een soort
opdracht: ‘want God heeft ons niet gegeven een geest
van lafhartigheid, maar van kracht, van liefde en van
bezonnenheid.’ Uiteindelijk ben ik terecht gekomen bij
de remonstranten in Leiden, waar toen Peter Kattenberg
voorganger was. Bij zijn diensten voelde ik mij – met
hoofd en hart ­ thuis. Maar het was vooral een positieve
keuze voor de remonstrantse traditie: niet dogmatisch,
intellectueel, open en doorleefd­vrijzinnig. Ik kon goed
uit de voeten met de verantwoording van het Avondmaal
en de Beginselverklaring. Sinds 2009 woon ik met mijn
vrouw in Amsterdam, maar daar kom ik wat minder in de
kerk, moet ik zeggen. Wel heb ik dankzij haar het kaarsen
stiften erbij gekregen. Wij hebben een hoop aardigheid in
de verschillen en overeenkomsten tussen katholieken en
protestanten. Remonstranten werden al vaker van Paapse
sympathieën beticht.’
Verbinding ‘Ik heb veel onderzocht, maar altijd respect
en waardering gehouden voor de protestantse traditie. Ik
ben als wetenschapper niet tot nihilisme vervallen, maar
heb bewust gezocht naar wat de traditie mij te bieden
heeft. Ik sta vrij rationeel in het leven en ben niet mystiek
aangelegd, ofschoon spiritualiteit in mensen en plaatsen
me aantrekt. Muziek of poëzie kan me diep raken, maar is
dat religieus? Mijn religieuze gevoelens heb ik in deze periode
van mijn leven vormgegeven door te doen, door mijn
activiteiten in het dagelijkse leven. Mijn keuze voor het vak
20 adrem remonstrants maandblad
internationaal recht was destijds ook een positieve, ik wilde
bijdragen aan een meer rechtvaardige mondiale samenleving.
Mijn bestuurlijke inzet bij OIKOS heeft nog directer te
maken met het creëren van de noodzakelijke veranderingen
in de samenleving. De essentie van onze traditie is voor mij
de eenheid van alles en iedereen. Ik wil verbindingen leggen
tussen mensen en tussen diverse niveaus waarop thema’s
als vrede en duurzaamheid spelen.
OiKOS ‘Oikos richt zich op bewustwording van de samenhang
tussen Noord en Zuid – om het in oude woorden
te zeggen. Zij zoekt naar verbanden tussen mondiale
processen en lokale gevolgen, bijvoorbeeld op het terrein
van duurzaamheid. Dat past dus bij mij, ook al omdat de
organisatie een oecumenisch profiel heeft. In onze samenleving
moet iets veranderen om de aarde en haar (fossiele)
hulpbronnen ook voor toekomstige generaties, veilig
te stellen. Die bewustwording en de concrete actie die
vervolgens nodig is, stimuleert OIKOS bijvoorbeeld door
projecten met jongeren en door contacten met gemeenten
over duurzaamheid. Oikos werkt bijvoorbeeld ook veel met
Dialogue for Peaceful Change. Dit is een methode voor
conflictbeslechting afkomstig uit Noord­Ierland. In Nederland
geeft Oikos trainingen in deze methode, die voor
allerlei conflictsituaties bruikbaar is. Ten slotte noem ik
nog het kenniscentrum Religie en Ontwikkelingssamenwerking,
dat bij OIKOS is gevestigd.’
inspiratie ‘Het boek ‘Drie rode rozen’ van Abel Herzberg
heeft me veel gedaan. Dat gaat over de vraag naar het
lijden van de wereld en de rol van God daarin. De joodse
hoofdpersoon komt uiteindelijk tot de conclusie dat God
zichzelf zodanig verdicht, geconcentreerd heeft dat er
materie ontstaan is. Al het geschapene bestaat dus uit
goddelijke substantie, alles en iedereen is fragment van
het ene dat God is. Ook het vierde couplet van het lied
‘Aan U behoort, o Heer der heren’ van Jan de Wit vind
ik prachtig: ‘Laat dan mijn hart u toebehoren / en laat
mij door de wereld gaan / met open ogen, open oren /
om al uw tekens te verstaan. / Dan is het aardse leven
goed, omdat de hemel mij begroet.’’ •
Michel Peters
Coördinator communicatie bij de remonstranten