zomernummer - Remonstrantse Broederschap

emonstrants maandblad jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012
Gast
redacteur
prof. dr.
Marius van
Leeuwen
nitium

van de redactie
Initium
Deze zomer neemt professor dr. Th.M. (Marius) van
Leeuwen afscheid als hoogleraar van het Remonstrants
Seminarium. Twintig jaar lang leidde hij remonstrantse
predikanten op en was hij geestelijk leidsman van de
Remonstrantse Broederschap. Graag besteedt de redactie
aandacht aan Van Leeuwens emeritaat. We doen
dat op een manier die bij ons past: we hebben Marius
uitgenodigd als gastredacteur. U vindt in dit nummer
artikelen over zaken die hij belangrijk en interessant
vindt en interviews met mensen die hij graag aan het
woord wil laten. Bij zijn emeritaat ontbreekt het hem
niet aan ideeën. We konden er moeiteloos een dubbeldik
nummer mee vullen.
De titel, Initium, behoeft misschien enige toelichting.
Het latijnse woord betekent ‘begin’. Marius’ emeritaat
is een afsluiting, maar de nadruk in dit nummer zal niet
liggen op wat er allemaal gebeurd en inmiddels verleden
tijd is. De nadrukkelijke wens van Marius was om ons
in dit nummer onder meer:
3 Interview Marius
6 Overweging
8 Paul Klee
10 Mijnke Bosman
12 Paul Ricoeur
14 Seminarium
16 Arminius
18 Oecumene
in dit nummer te richten op alles wat er begonnen is
en nog doorloopt, en op alles wat er nu begint en tot
stand komt. Zijn hoogleraarschap als bouwsteen in de
voortgaande opbouw van de Remonstrantse Broederschap.
In die geest wil hij u meenemen langs een aantal
initiatieven uit ‘zijn’ periode die van betekenis zijn voor
de Remonstrantse Broederschap en voor de kerk in het
algemeen.
Of zoals Huub Oosterhuis dicht (Tussentijds nr. 51):
‘Blijf niet staren op wat vroeger was, sta niet stil in het
verleden. Ik, zegt hij, ga iets nieuws beginnen, het is al
b egonnen merk je het niet? •
Bert Dicou
Hoofdredacteur
Het volgende nummer van AdRem
verschijnt op 7 september.
22 Verbinding met andere religies
24 Geloof en cultuur in gesprek
26 Liturgie
30 Belijdenis 2006
32 Levensverbintenissen
36 Remonstrants jeugd- en jongerenwerk
38 Diaconie
40 Arnold Schönberg
colofon Redactie: Sigrid Coenradie, Bert Dicou (hoofdredacteur), Joan van Esveld, Martijn Junte, Michel Peters (eindredacteur), Lilian Roos en Carolien Sieverink. Redactieadres:
AdRem, p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel. 030 2316970, adrem@remonstranten.org Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties): info@remonstranten.
org, of via boven staand redactie adres. ING 4088342 t.n.v. AdRem Utrecht Website: www.remonstranten.org Kosten: gratis voor remonstranten, 30,- euro per jaar voor nietremonstranten.
Advertentiewerving: Eric Zinger, 026 3333181, ericzinger@kpnmail.nl, tarieven op aanvraag verkrijgbaar. Uitgave: Boekencentrum Uitgevers Ontwerp: Marjorie
Specht, www.ontwerpkantoor.nl Druk: Koninklijke BDU Barneveld ISSN 0925-238X © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming
van de redactie.

interview Marius
‘Wij zijn interessanter dan
onze omvang doet vermoeden’
Predikanten verkleden zich voor de foto op pagina 14 (januari 2009).
Kun je om te beginnen iets zeggen over je loopbaan bij
de Remonstrantse Broederschap? ‘Ik begon in 1978 als
een echte rode dominee in Lochem-Zutphen. Ik kwam uit
het vormingswerk. In mijn studen tentijd ging ik demonstrerend
de straat op. Dat nam ik allemaal mee de kerk in.
Daar school het gevaar in van politiek bedrijven op de kansel,
maar het werd nooit partijpolitiek. Gedurende mijn tijd
als predikant in Utrecht is het allemaal wat geluwd. Maar
nadat ik in 1993 als hoogleraar begon, ben ik die betrokkenheid
wel gaan missen.’
Als je nu op de drempel van het emeritaat terugkijkt,
welke hoogtepunten zijn je dan in het bijzonder bijgebleven?
‘Een van de hoogtepunten van mijn predikantsperiode
was het gemeentecontact met de DDR. Met een
groep jongeren maakten we in Dresden de val van Honecker
mee. We waren in de Kreuzkirche terwijl de demonstraties
om de kerk golfden. Daar heb ik heel veel bewondering
gekregen voor mensen die in zo’n situatie in het openbaar
voor hun mening durfden uit te komen. Andere hoogtepunten
waren de twee keer dat ik afgevaardigde was naar de
Assemblee van de Wereldraad van Kerken in Harare en in
Porto Alegre. Dat was zeer leerzaam en inspirerend, al was
het maar omdat je zag wat mensen als Tutu, Mandela, en
Rowan Williams in de kerk teweeg kunnen brengen.’
Initium
‘Een interview over de toekomst? Van de mensheid? Ik heb geen glazen bol hoor!’ Zo wordt AdRem ontvangen
op het Seminarium door de professor. Gelukkig heeft hij toch het nodige te zeggen. Over zijn passie voor
oecumene. Over de kansen van de Remonstrantse Broederschap. Het leverde een optimistische schets op
van de mogelijkheden van de remonstranten om ook in de toekomst een rol van betekenis te blijven spelen.
En als je vooruit kijkt? ‘Mijn vrouw zei van de week nog:
‘Jij gaat toch wel wat blijmoediger over de streep dan je
vader.’ Mijn vader leed echt onder de cesuur van de jaren
‘60. Hij was de laatste jaren van zijn predikantschap
buitengewoon somber over de toekomst en ried mij sterk
af om predikant te worden. Dat lag misschien ook aan de
Amsterdamse situatie. Daar ging het wel vreselijk snel.
Hij had plannen gemaakt voor een vrijzinnig centrum in
de Bijlmer. Dat viel allemaal plat op de grond. Zo somber
als hij ben ik niet.’
Zou jij dan nu jouw zoon wel aanbevelen predikant te
worden? ‘Ja. Waarom niet? Wat dat betreft ben ik
misschien een rasoptimist of een naïeveling. Er is
steeds plek geweest voor de remonstranten. Het was
zinvol dat we er waren. Er is wat dat betreft nog toekomst
voor ons.’
Welk beeld heb je van de toekomst van de kerk?
‘Kerken zijn in een minderheidspositie gekomen. Veel
mensen leven heel best zonder geloof en zonder kerk.
Je kunt niet volhouden dat mensen een onvolkomen leven
leiden of het geluk ontberen wanneer ze niet geloven.
Dat blijkt heel goed zonder te kunnen. Toch zullen er
altijd wel mensen op een religieuze manier naar het leven
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 3

kijken en de waarde van de christelijke traditie inzien of
daarnaar op zoek gaan. Het zal dus wel blijven voortbestaan,
maar als een optie, niet als een levensnoodzaak.’
Maakt de Remonstrantse Broederschap in die context
een kans? ‘In die context is er juist voor de remonstranten
een plaats. Aan de ene kant zie je dat het geloof nog
aantrekkelijk blijkt te zijn in een orthodoxe of evangelicale
gedaante. Maar er is ook een gematigder vorm, zichzelf
meer relativerend, daar horen wij remonstranten bij. Ik
denk dat die vorm voor veel mensen aantrekkelijk is. Het
is ook nodig dat mensen blijven experimenteren met een
vrijzinnige variant van geloven. Dat ze erop hameren dat
het christelijk geloof veel waarde heeft. Niet objectief bewijsbaar.
Niet dat je meteen iedereen ertoe moet bekeren,
maar als een belangrijke levensoriëntatie.’
Kun je aangeven wat kenmerkend is voor die levensoriëntatie?
‘Voor mij komt het neer op vrijzinnigheid.
Dat betekent dat niemand de hele waarheid heeft. Er is
een kathedraal van het christelijk gedachtegoed, maar
niet in de zin van geloofsartikelen die je allemaal moet
geloven. De een wordt gefascineerd door dit element, de
ander door dat element. Het zijn allemaal fragmenten
en daar leven we bij. Daar laat je elkaar ook vrij in. Dat
is voor mij remonstrants geloven. Het heeft niet een
substantie die helder omschreven kan worden, eerder
misschien een bepaalde manier van omgaan met waarheid
en waarheidsclaims.’
Welk aspect van dit gedachtengoed maakt dat je zo optimistisch
bent over de toekomst van de Remonstrantse
Broederschap? ‘Laagdrempeligheid is onze sterkte en
onze zwakte. We stellen weinig eisen aan mensen. We
kennen een open avondmaal. We hebben een uitnodigende
geloofsbelijdenis. Die hoeven mensen niet te onderschrijven
met hun handtekening of met hun bloed, het
is een suggestie. Kijk eens op die manier naar de dingen.
Die laagdrempeligheid heeft wel het gevaar in zich dat je
alles maar mooi vindt en er geen kern meer is. Zo gaat
het heen en weer. We gooien de deuren open en soms is
er dan ineens het streven om de dingen bij de naam te
noemen. Dan komt de belijdenis om de hoek kijken.’
Kim Magnee, interim - voorzitter van de VVP, stelde in
een interview in Trouw dat het niet erg is als de ‘gelabelde
vrijzinnigheid’ verdwijnt. Er is in lokale gemeenten veel
4 adrem remonstrants maandblad
vrijzinnigheid te vinden. Betekent dit volgens jou dat de
remonstranten uiteindelijk zullen opgaan in een groter
verband? ‘Het hangt af van plaatselijke situaties. Wanneer
er ergens een vrijzinnige PKN-gemeente is, kan ik
me goed voorstellen dat remonstranten daar aansluiting
vinden. Maar ik praat toch altijd vanuit de positie van een
klein kerkje aan de rand van de grote kerk. De vrijzinnige
geloofsvariant is deels binnen die grote kerk geïncorporeerd,
maar er zijn toch mensen die hun kop stoten tegen
de orthodoxie en dan een vluchtheuvel zoeken. Dan is het
heel zinnig dat er ook een vrijzinnig kerkje is.’
Hoe zie je de rol van de landelijke Remonstrantse
Broederschap? ‘De Remonstrantse Broederschap heeft in
de oecumene een nuttige relativerende rol. Zo brachten wij
bij het project Doopverkenning in dat we ook leden hebben
die niet gedoopt zijn. Volgens ons roept God mensen ook
tot zich langs andere wegen dan via dat ritueel van de kerk.
Dat is een zinnige inbreng. Ik heb wel eens ervoor gepleit
om mensen die lid worden ook meteen maar te dopen, maar
ik ben daar van bekeerd. Het is goed dat remonstranten,
met de Quakers en het Leger des Heils, de koppeling tussen
christen, lid van een kerk, en gedoopt zijn relativeren.
Je noemde net al je afvaardiging naar de Assemblee van
de Wereldraad van Kerken. Hebben de remonstranten
Van links naar rechts: Kernwapendebat, vergadering op het Landelijk Bureau, doop en ondertekening dooperkenning 2012.
daar ook die relativerende rol kunnen vervullen? ‘In de
Wereldraad vervullen we natuurlijk een buitengewoon
bescheiden rol. We zijn zo klein. We hebben ook geen
duidelijke partners. We zijn daar een Nederlandse kerk,
sterk verwant met de PKN. Allerlei andere verschillen
vallen dan een beetje weg.’
Kunnen we in die context een rol van betekenis spelen?
‘Op een punt als homoseksualiteit kunnen we een belangrijke
inbreng hebben. In Harare hebben de remonstranten
het voortouw genomen om dat met de Nederlandse
kerken op de agenda te zetten. In Porto Alegre stond dat
opnieuw op de agenda. Daar kregen we er ontzettend van
langs. Sommige Afrikaanse kerken vonden het openen
van seksualiteit in de richting van homoseksualiteit ‘influisteringen
van de duivel’. Daar valt nog heel wat strijd te
leveren. Onze inbreng als Nederlandse kerken is een soort
gematigdheid, maar dat is niet speciaal remonstrants.’
Zijn er, als je nu terugkijkt op de afgelopen 35 jaar, dingen
gebeurd waarvan je denkt dat ze bepalend zullen zijn

voor de toekomst van de kerk of van de remonstranten?
‘De secularisatie is wel het belangrijkste. Er zijn niet
minder gelovigen gekomen, maar de rol van de kerk in de
samenleving is wel veranderd. Iets anders is de herordening
van Europa. Daarmee zijn oude scheidslijnen tussen
orthodoxie en westers christelijk Europa weer bloot komen
te liggen. Ik denk dat we daar nog wel een generatie
mee bezig zijn om dat te verwerken. Maar wat beslist
veranderd is in de afgelopen 35 jaar is de interreligieuze
ontmoeting. Dat heb ik nooit voorzien.’
Wat is de positie van de kerk in die ontmoeting?
‘Godsdienstige stromingen zoeken elkaar op omdat ze
allemaal in een minderheidspositie zitten. Je belijdt
allemaal zoiets geks als dat er iets te geloven valt buiten
de zichtbare werkelijkheid. In discussies over besnijdenis
en ritueel slachten zeggen kerken in een eerste reflex
dat de staat zich er niet teveel mee moet bemoeien omdat
er vrijheid van godsdienst is. Hoe ver je in deze discussies
over de legitimiteit van heel oude gebruiken kunt gaan,
weet ik niet. Als het gaat over het ombrengen van dieren
kom je natuurlijk wel aan de grenzen van wat tolerabel is.
Hier moeten de kerken goed nadenken wat hun positie is.’
Je noemt nu een aantal grootschalige ontwikkelingen.
Aan welke ontwikkelingen binnen de Remonstrantse
Broederschap denk je? ‘Er zijn twee landmarks: de
kerkordewijziging van 1989, waardoor het inzegenen van
levensverbintenissen mogelijk werd, en de belijdenis van
2006. Dat zijn voor mij de twee belangrijkste momenten.’
Het valt me op dat je het niet meegaan in het Samen op
Weg - proces en het ontstaan van de PKN niet noemt?
‘Dat speelde toen ik hier in Leiden begon. Net als bij de
doop moet ik zeggen dat ik een beetje terugbekeerd ben.
Als hoogleraar voelde ik er veel voor om mee te gaan met
de SoW-kerken. Nu denk ik dat we niet echt gelukkig
zouden zijn geworden. We waren vermalen. Dat is niet
erg als het een hele levendige kerk had opgeleverd, maar
het is een heel moeizaam gebeuren. Maar als je naar de
toekomst kijkt, naar 2019, de Dordtse Synode, denk ik,
zou dat niet een mooi moment zijn dat we zeggen: Klop,
klop, klop, hier zijn we.’
Welk belang zouden de andere kerken hebben om de
remonstranten erbij te betrekken? ‘In de oecumenerapporten
van de PKN staat heel duidelijk: openingen maken
naar pinkstergroepen en gereformeerden, maar dan ook
naar links, naar de remonstranten. We zijn heel klein,
maar we zijn toch interessanter voor anderen dan onze
kleinheid doet vermoeden.’
Dat klinkt zelfverzekerd. Past dat wel bij die bescheiden
remonstranten? ‘Toen ik begon zaten we erg in onze
schulp. We deden wel mee aan allerlei grote dingen, maar
dachten nogal minnetjes over onszelf. Die bescheidenheid
hebben we afgeworpen. De gedachte is nu: we zijn klein
maar fijn. Beweeglijk. We kunnen een voortrekkersrol
vervullen. Het PR-beleid van Tom Mikkers, onze algemeen
secretaris, hoort daar helemaal bij. Hij laat zich niet afschrikken
door de kleinheid. Hij gaat heel eigenwijs met zijn neus
vooraan zitten. Dat is strategie, maar er is ook meer zelfvertrouwen.
Dat is echt veranderd de afgelopen jaren.’
Waar komt dat vandaan? ‘Dat weet ik niet. Er is natuurlijk
ontzettend veel aan het schuiven. Als je de EO ziet.
De uitzendingen voor televisie. Daar waren ze dertig jaar
geleden voor gekielhaald. Kennelijk is er bij ons ook iets
aan de gang.’
Je gaf net aan niet over een glazen bol te beschikken.
Zou je als afsluiting niet toch een poging willen wagen
te voorspellen waar het er in de komende jaren op aan
Remonstrantse Broederschap | Nieuwegracht 27a | 3512 LC Utrecht | 030 2316970 | info@remonstranten.org | www.remonstranten.org
Remonstranten online... De meeste informatie over de Remonstranten vind je op www.remonstranten.org. In 2009 won deze website de Zilveren Webfishaward.
De Webfish Award wordt jaarlijks uitgereikt aan de beste christelijke bijdrage op het internet binnen het Nederlandse taalgebied.
Daarnaast kun je over de Remonstranten lezen op wikipedia. Ook zijn er groepen voor remonstranten op hyves, linkedin en facebook.
En wil je weten waar je Remonstranten kunt vinden in Nederland, op de website vind je een overzichtskaart met gegevens van alle remonstrantse gemeenten.
Initium
Remonstranten geloven dat de waarheid vele gezichten heeft.
Daarom pleiten zij al bijna 400 jaar voor vrijheid en verdraagzaamheid.
Debat over De Vrije Wil in Leiden, Arminiuscongres 2009, presentatie van de glossy Arminius en brochure van de remonstranten.
komt? ‘Ik denk dat we een aantal dingen serieuzer
moeten nemen, willen we gezamenlijk overleven als
mensheid. Dan denk ik dus echt dat het er op aan gaat
komen in de komende eeuw. Het punt van de duurzaamheid,
van de overbevolking, van de grondstoffen, energie,
dat worden enorme uitdagingen. Ik denk dat we als kerken
weer terug moeten naar het project uit de tijd van het
conciliair proces: de nieuwe levensstijl. We weten gewoon
dat, als de hele wereldbevolking op de voet gaat leven die
wij hebben, dat het einde is. Dan krijg je een enorme strijd
om het welvaartspeil vast te houden of we moeten een
beetje terug. Dat zit er om een andere reden ook wel aan
te komen met het instorten van de economie, maar het
zal wel moeten. Dat heeft voor mij dus veel met geloven
te maken, met verantwoordelijkheid voor de schepping
en met de verantwoordelijkheid om de levenskansen te
vergroten voor komende generaties. Dat wordt de grote
uitdaging voor religies. Überhaupt voor alle mensen.’ •
Martijn Junte
Predikant in de remonstrantse gemeente Eindhoven
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 5
voor een vrij en verdraagzaam christendom

overweging
De gelijkenis van
de verloren zoon
Toen ik als kind voor het eerst de gelijkenis van de verloren zoon hoorde, vielen mij twee dingen op. In de
eerste plaats dat er gezegd werd dat de jongste zoon ‘begeerde zijn buik te vullen met de schillen, die de
varkens aten’, gevolgd door de opmerking: ‘doch niemand gaf ze hem.’ Ik dacht: ‘Maar als hij de varkenshoeder
is, waarom néémt hij dan niet gewoon van die schillen?’ Die vraag was begrijpelijk, maar onzinnig.
Er wil alleen maar mee gezegd zijn dat hij niets te eten had, zelfs de varkens hadden het nog beter dan hij
– een heel gewone overdrijving. Het tweede dat me opviel was de terechtwijzing van de oudste zoon. Had
die niet een beetje gelijk, toen hij zich beklaagde over de voorkeursbehandeling van zijn losbandige broer?
Ook dat is geen goede vraag, zoals ik hier wil betogen.
Gelijkenissen ‘Gelijkenis’ is een Nederlands woord
dat in onbruik is geraakt, behalve in toepassing op de
verhaaltjes die in de bijbel aan Jezus worden toeschreven.
Het hedendaagse equivalent is ‘vergelijking.’ Meer dan
dat is het ook niet: een vergelijking. Het enige dat je moet
weten en juist dat is in de evangeliën niet altijd aanstonds
duidelijk is wat er precies met wat wordt vergeleken.
Belangrijk is hoe dan ook dat de lezer begrijpt dat een
gelijkenis niet op zichzelf staat. Het is geen verhaal dat
in zichzelf een bepaalde wijsheid of waarheid bevat, maar
een verhaal dat iets duidelijk maakt over iets anders. De
figuren die erin voorkomen zijn geen echte mensen,
maar typeringen van gedrag in een bepaalde situatie.
Toch hebben we bijna van nature de neiging om het
verhaaltje, de gelijkenis, op zichzelf te gaan beschouwen,
en er, ook los van het punt van vergelijking, diepere
betekenis in te zoeken. Dat leidt onvermijdelijk tot onbeantwoordbare
vragen. Als eenmaal de vergelijking is
gemaakt, is het verhaal klaar—meer betekenis is er niet.
De blijdschap De gelijkenis van de verloren zoon is de
derde in een reeks, die alle illustraties bieden van de irrationele,
maar reële blijdschap over iets wat teruggevonden
wordt. Als een schaap van de kudde is afgedwaald,
laat de herder negenennegentig schapen achter om dat
ene te zoeken. Als hij het gevonden heeft, nodigt hij familie
en vrienden uit om het te vieren. Als een vrouw tien
drachmen heeft en er een verliest, houdt ze een feest als
ze die ene na veel moeite heeft teruggevonden. En als een
vader een van zijn beide zoons kwijtraakt, viert hij, wanneer
die zoon weer terugkeert, een feest als nooit tevoren.
Ook de gelijkenis van de verloren zoon brengt, als derde
in de reeks, blijdschap tot uitdrukking. De verloren zoon
is bij uitstek een zondaar, die uit louter egoïsme een fortuin
heeft verbrast met een liederlijk leven. Maar hij toont
6 adrem remonstrants maandblad
ook berouw, en vraagt niet om vergeving, maar slechts
om een eerloos bestaan te mogen leiden temidden van de
dagloners van zijn vader. Natuurlijk is die vader blij, en
we kunnen ons allemaal levendig voorstellen dat hij een
groot banket aanricht. Maar in dit geval is de blijdschap
niet het einde van het verhaal. Er is een vervolg: de oudste
zoon is helemaal niet blij met de terugkeer van zijn broer,
en beklaagt zich bij zijn vader over diens vreugde om de
bekeerde zondaar.
De terechtwijzing van de oudste zoon Volgens mij
voelt ieder die de gelijkenis van de verloren zoon kent
mee met de oudste zoon. Natuurlijk, de blijdschap van de
vader begrijpen we, maar iets in ons protesteert mee met
de verongelijktheid van de brave zoon—al was het alleen
maar, omdat we ons als nette en fatsoenlijke mensen ook
het makkelijkst met de brave zoon kunnen identificeren.
Wat is precies zijn bezwaar? Hij zegt: ‘Al jarenlang werk
ik voor u en nooit ben ik u ongehoorzaam geweest als u
mij iets opdroeg, en u hebt mij zelfs nooit een geitenbokje
gegeven om met mijn vrienden feest te vieren. Maar nu
die zoon van u is thuisgekomen die uw vermogen heeft
verkwanseld aan de hoeren, hebt u voor hem het gemeste
kalf geslacht.’ Met andere woorden: hij heeft weinig
waardering voor het gedrag van zijn broer, maar zijn
verwijt geldt hun vader. De vader handelt in zijn ogen
onrechtvaardig door de jongste zoon beter te behandelen
dan hemzelf.
Maar is het waar dat de vader de jongste beter behandelt?
Volgens de vader niet: ‘Mijn jongen, jij bent altijd bij me,
en alles wat van mij is, is van jou. Maar we konden toch
niet anders dan feestvieren en blij zijn, want je broer was
dood en is weer tot leven gekomen. Hij was verloren en is
teruggevonden.’
Er is geen sprake van dat de jongste meer krijgt dan de
oudste: ‘Alles wat van mij is, is van jou.’ Wel is de jongste

(LUCAS 15:11-32)
de oorzaak van de blijdschap van de vader, en is zijn
terugkomst reden tot een feest. Dat is onmiddellijk inzichtelijk
en behoeft geen verklaring. De vraag moet dan
vervolgens niet zijn waarom er voor de oudste nooit een
partijtje is georganiseerd, maar waarom de oudste niet
even blij is als zijn vader. De vader zegt niet: ‘Mijn zoon
was dood en is weer tot leven gekomen,’ maar: ‘Je broer,
jouw broer, was dood en is weer tot leven gekomen.’ De
oudste heeft niets verloren, zijn erfdeel noch de genegenheid
van zijn vader – waarom is hij eigenlijk niet blij om
zijn broer?
De vergelijking Deze gelijkenissen worden verteld
naar aanleiding van de aanmerkingen die schriftgeleerden
en farizeeën hadden op de omgang van Jezus met tollenaars
en zondaars. Ze moeten illustreren dat de blijdschap
in de hemel om de bekering van zondaars groter is dan
de woede om hun overtredingen. Ze verklaren niet alleen
waarom Jezus met zondaars omging, maar ook waarom
de reactie van de geleerden daarop misschien voorstelbaar,
maar toch niet juist is.
Toen ik Marius van Leeuwen vroeg wat zijn favoriete
gelijkenis was, zei hij: ‘Die van de twee verloren zonen.’
Zo had ik het nog nooit bekeken, en dit stukje is de neer-
Initium
De terugkomst van de
verloren zoon (1956).
Keramisch paneel van
Piet Schoenmakers,
pastorie kerk Beesel.
slag van mijn gedachten daarover. Is die oudste zoon óók
een verloren zoon, of misschien wel de verloren zoon bij
uitstek? Het is verleidelijk om daarover door te denken,
maar toch denk ik dat dat niet de bedoeling is. Het zou
een voorbeeld zijn van doorvragen, terwijl het verhaal in
werkelijkheid ophoudt en in al zijn kortheid zijn functie
van vergelijking heeft vervuld.
Je kunt hele romans bij elkaar bedenken over het vervolg,
en dat is vast ook wel gebeurd. Is het tussen beide broers
nog goed gekomen? En tussen de oudste en zijn vader?
Is de jongste eindelijk braaf geworden? Is er ooit nog een
feest voor de oudste georganiseerd? En zo ja, was dat een
leuk feest? In mijn fantasie allemaal niet, maar daar gaat
het kennelijk niet om.
De nadruk ligt in het verhaal op het gegeven dat de oudste
zoon niets verliest bij de vreugde om de jongste: nette
mensen verliezen niets als zondaars iets winnen door
vergeving te ontvangen. Zeker, als iedereen er maar op
los zou leven, dan zou het einde ver te zoeken zijn. Maar
zo zijn nette mensen nu eenmaal niet. Gelukkig niet. •
Johannes Magliano Tromp
Hoofddocent voor het Vroege Jodendom op het Instituut
Godsdienstwetenschappen in Leiden
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 7

paul Klee
DE KUnSTEnAAR AlS TWEEDE ScHEppER
In mijn gymnasiumtijd werd moderne kunst mijn passie en vereerde ik paul Klee als mijn grote held. Mijn
weekgeld ging goeddeels op aan reproducties van mijn idolen: Marc, Kandinsky, Feininger en Malevitsch.
Maar van paul Klee had ik zelfs een aparte map met plaatjes, die zijn hele ontwikkeling als kunstenaar
documenteerde.
Elke zomer mocht ik tijdens de wandelvakantie in
Graubünden één dagje in de Paul Klee Stiftung in Bern
zitten om grafiek van mijn grote meester te bekijken.
Min of meer bij toeval ontdekte ik daar een tekening,
waarmee Klee als docent aan het Bauhaus zijn plaats als
kunstenaar in de wereld verduidelijkte (pag. 9, rechts).
‘Wege des Naturstudiums’ heette het opstel dat uitloopt op
dit getekende schema. Het begint met een vaststelling als
een klaroenstoot: ‘Die Zweisprache mit der Natur bleibt für
den Künstler conditio sine qua non. Der Künstler ist Mensch,
selber Natur und ein Stück Natur im Raume der Natur’.
Kunstwerk als natuur Het schema aan het slot,
waarmee Klee beeldend toont wat hij bedoelt, is voor
mij jaren lang de beste introductie tot moderne kunst
8 adrem remonstrants maandblad
gebleven. Klee zegt: ‘Der heutige Künstler ist mehr als
verfeinerte Kamera, er ist komplizierter, reicher und
raumlicher. Er ist Geschöpf auf der Erde und Geschöpf
innerhalb des ganzen…’ Een kunstenaar beschikt over autonome
beeldende middelen als lijnen, kleuren, vlakken.
Maar als hij daarmee bezig is gaan als vanzelf associaties
met de zichtbare werkelijkheid een rol spelen. Je tekent
een lijn en je ziet een groeiproces. De contour eromheen
suggereert een blad, de lijnen betekenen de nervatuur.
Zo ontstaat een kunstwerk parallel aan de natuur. Het is
een intuïtief proces. De kunstenaar wordt via de ‘optischphysischen
Wege der Erscheinung das Ich zu gefühlsmäszigen
Schlüssen angereizt, die, je nach der eingeschlagen
Richtung, mehr oder weniger vielverzweigt, den
Erscheinungseindruck zu funktioneller Verinnerlichung

Initium
DooR HEt SCHEMA GING IK DE oNtwIKKELING IN HEt
oEUVRE VAN PAUL KLEE ZIEN ALS EEN FAScInEREnDE
OnTDEKKInGSREIS
Linker pagina: Paul Klee, Ad Parnassum, 125 x 100 cm,
Kunstmuseum Basel, boven: detail, rechts: Paul Klee,
schema ‘Wege des Naturstudiums’. Bauhausverlag
Weimar/München, 1923
steigern können’. Het kunstwerk is het van tevoren onvoorspelbare
resultaat van een scheppingsproces, waarin
‘irdische Verwürzelung’ en ‘kosmische Gemeinsamkeit’
zichtbaar worden. Het is een ‘Synthese von aüszerem
Sehen und innerem Schauen’. Het wordt geboren, niet
gemaakt. Wanneer het ter wereld is gekomen, moet het,
zoals Klee zegt, gedoopt worden. Het krijgt een titel, die
het kunstwerk op een poëtische manier verankert in de
wereld van zichtbaarheden.
Die gedachte was niet nieuw. We komen hem herhaaldelijk
tegen in de Duitse romantiek. Caspar David Friedrich
bijvoorbeeld schrijft in 1808: ‘Der Maler soll nicht bloss
malen, was er vor sich sieht, sondern auch was er in sich
sieht’. Maar geen kunstenaar voor Paul Klee had daar de
conclusie uit getrokken, dat de beeldende werkzaamheid
van de kunstenaar fundamenteel zou moeten veranderen,
zodat er een nieuwe ruimte ontstaat, die moet worden
geëxploreerd. Door dat getekende schema ging ik de
ontwikkeling in het oeuvre van Paul Klee zien als een
fascinerende ontdekkingsreis.
Ravenna In het kunstmuseum in Basel bevindt zich
een schilderij van Paul Klee, dat heel geschikt is om
duidelijk te maken op welke manier de zichtbare werkelijkheid
– ‘der Erscheinungseindruk’ – in het scheppingsproces
wordt geïntensiveerd tot ‘funktioneller Verinnerlichung’.
In 1932 heeft Paul Klee een bezoek gebracht aan
de mozaïeken van Ravenna. Hij is diep onder de indruk
van de werking van het licht van deze kunstwerken.
Van het gouden schijnsel dat uitgaat van mozaïeken.
Het herinnert hem aan het effect van sommige pointillistische
schilderijen. Hij begint met stevige kleurvakjes
in een kleurige bedding (pag. 9 links). Zo ontstaat een
wonderbaarlijk beeld van hemelse transparantie. Van
Hemel naar Paradijs naar ‘Zauberberg’, die hij Parnassus
gedoopt heeft en in die berg van de kunsten ontdekt hij
een soort hemelpoort (pag.8). Een massieve zon contrasteert
met de doorschijnende wereld en versterkt tegelijkertijd
het landschappelijke ervan. Klee schrijft aan het
eind van zijn essay ‘Wege des Naturstudiums’: ‘Er (Der
Kunstler) schaft dann ein Werk, oder er beteiligt sich am
Erschaffen von Werken, die ein Gleichnis zum Werke
Gottes sind’. Dat schema bakent als het ware een nieuw
werkveld af van een nieuwe tijd voor de kunstenaar: hij is
niet meer en niet minder dan een nieuwe schepper. •
Henk van Os
Professor ‘Kunst en Samenleving’
aan de Universiteit van Amsterdam
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 9

mijnke Bosman
Van oude tijden
DE DINGEN DIE VooRBIJ GAAN
Mijnke Bosman mag in dit speciale nummer voor Marius van leeuwen niet ontbreken. Zij was van 1989
tot 2007 algemeen secretaris van de Remonstrantse Broederschap en heeft dus bijna twee decennia met
Marius samengewerkt, onder meer in de commissie tot de Zaken en het Moderamen. na enig aandringen
heeft ze er toch wel plezier in om enkele hoogtepunten uit die periode naar boven te halen. ‘Er is eigenlijk
best veel gebeurd’, zegt ze als ze eenmaal op dreef is.
In september 1992 is Marius door een extra Algemene
Vergadering benoemd als hoogleraar. Daar was wel een en
ander aan vooraf gegaan. Tijdens een tweedaagse AV van
Bestuur in Amsterdam, ook in 1992, is uitvoerig gediscussieerd
over de organisatiestructuur van het Seminarium.
Daar is besloten om voor het eerst een coördinator bij het
Seminarium aan te stellen. Zijn inaugurele rede hield
Marius in 1994 over de relatie van de remonstranten tot
het jodendom. In die tijd begon de trend al door te zetten
dat er weinig jonge theologen aan het Seminarium studeerden.
Er waren wel veel tweede kansers. Met enige regelmaat
is er gesproken over de eisen die aan deze oudere
studenten moesten worden gesteld en over de richting die
het Seminarium in zou moeten slaan.
Begintijd Uit de begintijd denk ik met veel plezier
terug aan enkele bijeenkomsten die we organiseerden.
In 1993 was er een AV van Beraad in Rotterdam, waar we
de ruim 300 aanwezigen de stad in hebben gestuurd om
‘gesprekken met de samenleving’ te voeren. Zij gingen
bijvoorbeeld naar de politie, naar een theater en naar de
krant. De vraag was steeds ‘wat verlangt de wereld van de
kerk?’. Een bijzondere bijeenkomst! Bedenk dat internet
en e-mail toen nog nauwelijks bestonden. Het landelijk
bureau kreeg pas in de tweede helft van de jaren ’90 een
internetaansluiting en in 1999 een website. Mede dankzij
de automatisering konden we op ons kleine bureau de
derde oecumenische Kerkendag in 1998 in Kampen
organiseren, ook een leuke klus. Een hoogtepunt was het
Remonstrantenfestival in 1994 ter ere van ons 375-jarig
bestaan. In Wageningen op het universiteitsterrein
kwamen zo’n 1400 remonstranten bijeen. Met busladingen
tegelijk werden ze aangevoerd. Marius, Annegien
Ochtman en een aantal cantorijen hebben daar een kleine
opera over de remonstrantse predikant Sapma opgevoerd.
Marius heeft bijzondere talenten op dit
gebied. Hij is heel muzikaal en een verdienstelijke
tekstschrijver. Ondertussen
ging de ledendaling door. Daar moesten
we iets aan doen. Er werd gepoogd om
meer jongeren bij de remonstranten te
betrekken. Er is stevig ingezet op het
stimuleren van het jongeren- en studentenwerk.
Christiane Berkvens, Henk
10 adrem remonstrants maandblad
van den Berg en Joost Röselaers kregen achtereenvolgens
een aanstelling bij het landelijk bureau om gemeenten te
ondersteunen bij het organiseren van activiteiten voor jongeren
en studenten. In 1997 werd de jongerengemeente
Arminius een officiële landelijke gemeente. Andere kerken
waren geïnteresseerd in deze stap. De AV van 1999 besloot
dat ook niet jongeren landelijk lid kunnen worden van de
Remonstrantse Broederschap. Gehoopt werd dat daarmee
een nieuwe groep geïnteresseerden zou worden bereikt. Al
eerder was de positie van de vrienden veranderd. In 1992
is de nota Beter een goede vriend aangenomen in de AV
van Bestuur. De rechten en plichten van vrienden werden
uitgebreid. Eigenlijk bleef er maar één taak over die ze niet
zouden kunnen vervullen. Om voorzitter van de Commissie
tot de Zaken te worden, moet je lid zijn.
politiek Kenmerkend voor de remonstranten is dat je
zelf na mag denken. Op veranderingen in de samenleving
wordt over het algemeen alert gereageerd. Soms leidde
dat tot problemen zoals bij de discussies over de kernbewapening
en over de apartheid in Zuid-Afrika. De politieke
implicaties van deze onderwerpen riepen ook bij de
remonstranten tegenstellingen op. Het kader was over
het algemeen wat progressiever dan de leden. Daarom is
de samenstelling van de AV van Bestuur gewijzigd. Het
stemrecht voor commissies en voor alle predikanten werd
afgeschaft. Het Convent van Predikanten kreeg het recht
om een stemhebbende afvaardiging te sturen van zeven
predikanten. De invloed van de gemeenten op het beleid
is daardoor veel groter geworden. Na de discussie over de
kernbewapening is er – zoals in veel kerken – een zekere
aarzeling ontstaan om uitspraken als kerk te doen over
zaken als bijvoorbeeld vrede en armoede. De gesprekken
over deze vraagstukken gingen wel door maar leidden
niet tot opzienbarende acties.
Medisch-ethische tendensen in de samenleving
werden opgepikt en bediscussieerd.
Zo organiseerden we twee overvolle conferenties
over de pil van Drion, met medewerking
van prof. H.J. Heering en mr. Drion
zelf (op de foto hiernaast). In 1994 kwam
het homohuwelijk in de Tweede Kamer aan
de orde. Wij hebben toen een brief gestuurd
aan alle leden van de Tweede Kamer, waar-

Derde Oecumenische Kerkendag in Kampen (1998).
van de teneur was: het is bevrijdend als homo’s dezelfde
rechten krijgen als heteroparen. Dat hadden wij ervaren
bij het inzegenen van levensverbintenissen van paren van
gelijk geslacht. Een punt van discussie was de naam van
de geloofsgemeenschap. Er is in de jaren ’90 geprobeerd
de naam te veranderen. Broederschap was voor een aantal
leden een niet vrouwvriendelijke en weinig uitnodigende
naam. Al gauw bleek dat een voorstel voor het veranderen
van de naam geen meerderheid zou krijgen. Wel is er een
en ander ten goede gewijzigd. Toen ik aantrad in 1989
werd de telefoon aangenomen met ‘Broederschap’. Dat
werd Landelijk Bureau Remonstranten. Ook bij drukwerk
wordt vaak de aanduiding Remonstranten gebruikt in
plaats van Remonstrantse Broederschap.
Belijdenis Na de eeuwwisseling kregen we de gesprekken
over de belijdenis van 2006, die tot stand kwam
op verzoek van het Convent van Predikanten. Drie jaar
zijn we met de voorbereidingen bezig geweest. Er is met
enthousiasme gediscussieerd in de gemeenten, er zijn
boeken en een werkschrift over de ontwikkeling van de
nieuwe belijdenis uitgegeven. Samen met Marius heb ik
veel geïnvesteerd in de oecumene binnen de Raad van
Kerken. Ik bewonderde Wim van der Zee om zijn durf en
zijn gouden pen. Ook aan Ineke Bakker heb ik goede herinneringen,
zij was meer iemand van overleg en het zoe-
Initium
ken naar de consensus. Lange tijd hebben we in die jaren
overwogen om ons als remonstranten aan te sluiten bij
de PKN. Ik was waarnemer namens de remonstranten bij
het proces van vereniging. De meningen waren verdeeld,
in de winter van ’92/’93 ben ik op wel 25 gemeenteavonden
geweest om hierover te discussiëren. Uiteindelijk
heeft een nipte meerderheid van de AV negatief besloten
toEN IK AANtRAD IN 1989 wERD DE tELEfooN
AANGENoMEN MEt ‘BROEDERScHAp’.
over deelname aan wat toen nog Samen Op Weg heette.
Ik was voorstander, met name vanwege de positie van de
predikanten. Achteraf denk ik dat het misschien toch wel
verstandig was om nee te zeggen. Kijk naar de lutheranen
die binnen de PKN nog maar weinig profiel hebben!
Ten slotte ons blad, het Remonstrants Weekblad. De
CoZa vond eind jaren ’80 dat het goedkoper, leuker en
anders moest. Het RW werd opgeheven en de redactie
ontslagen. Dat leverde enorm veel protest en commotie
op. Besloten werd om een nieuw blad uit te geven dat
maandelijks zou gaan verschijnen. In 1990 zijn we gestart
met AdRem. Johan Blaauw werd de eerste hoofdredacteur.
Het aantal abonnees was direct aanzienlijk groter dan bij
het RW. AdRem bestaat dus al weer 22 jaar. Nu gaat het
blad naar alle leden en is het een glossy geworden. De
remonstranten gaan nog altijd met hun tijd mee!’ •
Michel Peters
Coördinator communicatie bij de remonstranten
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 11

paul Ricoeur
In 1981 verscheen de dissertatie van Marius van leeuwen: The Surplus of Meaning. Ontology
and Eschatology in the Philosophy of Paul Ricoeur. In dit boek gaf Marius van leeuwen een
weergave van het denken van de Franse filosoof paul Ricoeur. Initium, begin, is het thema van
dit nummer van AdRem. Mij valt dan de gedachte in: wat als Marius van leeuwen opnieuw zijn
dissertatie over Ricoeur zou schrijven? Zou hij dan nog steeds het denken van Ricoeur uitdrukken
onder de noemer van een ‘surplus aan betekenis’?
Het verlangen
geboren
Om die vraag te beantwoorden gaan we terug naar 1981.
Het was in die tijd al een hele prestatie om het denken
van Paul Ricoeur vanaf zijn vroegste werken tot aan
zijn recente publicaties te volgen en te omvatten. Paul
Ricoeur (1913-2005) is een denker geweest die zich liet
bepalen door allerlei vragen die zich aandienden. In zijn
vroege studietijd was dat bijvoorbeeld de vraag: wat moet
het onbewuste domein van de menselijke geest, zoals
door Freud blootgelegd, betekenen voor een rationele
Franse reflexieve filosofie die zich vanaf Descartes heeft
laten leiden door het adagium: ik denk, dus ik ben? En
verder: wat kan de menselijke persoon nog betekenen, als
er zo’n onmenselijke Eerste Wereldoorlog is geweest (Ricoeur
was een oorlogswees) en de Spaanse burgeroorlog
vragen stelt over persoon en massa?
‘Ja’ tegen het leven Ricoeur ontwikkelde zich
al snel tot een filosoof die openstond voor wat
buiten zijn traditie op hem afkwam. Als krijgsgevangene
in Duitsland in de Tweede Wereldoorlog
verdiepte hij zich in Husserl, wiens fenomenologie
hem een weg wees om de verschijnselen die
zich aan de mens voordoen te doordenken.
Met die filosofische bagage zette Ricoeur zich aan
een meerdelig project, waarin hij de mogelijkheden
en onmogelijkheden van de menselijke wil wenste
te exploreren. Waarin is de mens vrij, wat kan hij
willen en verlangen, wat zijn de diepste krachten die hem
bepalen en beperken? Dat leidt tot een antropologie waarin
de ‘feilbare mens’ wordt omschreven: L’homme faillible
uit 1960. De mens loopt met zijn wil om
het goede te doen voortdurend vast in zijn
eigen feilbaarheid. Maar toch blijft een zinvol
bestaan over. ‘De mens is de vreugde
van het ‘ja’ in de droefheid van het eindige
bestaan,’ schrijft Ricoeur. Ja zeggen tegen
het leven, ondanks ellende, moedwillig
kwaad of de pure ervaring van eindigheid.
Het is een diepe overtuiging bij Ricoeur,
die heel zijn filosofie doorademt. Kun je
12 adrem remonstrants maandblad
zo’n overtuiging filosofisch beargumenteren en
doordenken? Voor Ricoeur is het een bestaanservaring
die aan het filosoferen vooraf gaat. De
filosofie kan op haar eigen wijze herhalen hoe er
een tegoed is aan betekenis dat de schijnbare betekenisloosheid
van het bestaan doet overstijgen.
Die filosofische zoektocht krijgt voor Ricoeur
een eigen accent wanneer hij ontdekt hoe verhalen
en mythen een extra dimensie geven aan het
doordenken van de menselijke mogelijkheden
tot een zinvol bestaan. ‘Het symbool geeft te
denken,’ schrijft Ricoeur in een ander boek uit 1960,
La symbolique du mal. Symbolen, metaforen of verhalen
zijn anders dan de strakke filosofische reflectie. Maar
juist daardoor weten ze iets aan de filosofie mee te geven.
In zijn boek uit 1981 heeft van Leeuwen nog net mee
kunnen nemen hoe Ricoeur die hermeneutische bijdrage
aan de filosofie, het interpreteren van talige uitdrukkingen
en daarin een eigen vorm van nadenken zien,
heeft uitgewerkt in een uitgebreide verkenning van
metafoorgebruik en teksten. Steeds gaat het Ricoeur
daarbij om het andere, dat wat pure filosofie zelf niet kan
verwoorden en doordenken, maar waarin ze vanuit het
vreemde en bevreemdende van menselijke taaluitingen

een wending meekrijgt. Metaforen die een zwaai
aan het letterlijke geven die ‘eigenlijk’ helemaal
niet kan; verhalen die met hun plots allerlei heterogene
elementen en personages in een zinvol
geheel plaatsen; teksten die betekenis krijgen
juist omdat er geen directe band met een spreker
is… De filosofie kan er zich volop aan laven.
Openheid naar het andere Marius van Leeuwen
herkende in deze openheid voor het andere bij Ricoeur
ook een religieus element. ‘God’ is niet zomaar een
synoniem voor de orde van het bestaan of een fundament
van het zijn. Het woord ‘God’ zegt voortdurend iets over
Paul Ricoeur, rechts met Louis Monier,
fotografie: National University of Ireland, Galway.
het meer en het andere van het zijn. De theologie kent
het woord ‘eschatologie’ voor deze basale openheid naar
het andere. En dat is de noemer waarmee Van Leeuwen
de rondgang in zijn boek over het betekenisvolle in het
werk van Ricoeur besluit. Over het zijn en het menselijk
bestaan moet je spreken in termen van hoop, uitzien
naar het andere, naar de ander die je tegemoet komt.
‘Hier wordt het verlangen geboren dat vrijheid slavernij
kan overstijgen, het verlangen dat het ja tot het leven de
droefheid en het tragische kan overstijgen, dat de kracht
om te leven sterker is dan de dood’ (p. 189).
Voor Van Leeuwen is dat een bestaanservaring
die wel in een talige
poëtica kan worden uitgedrukt maar
niet in filosofische reflectie. Het
ja tot het leven moet uitgezongen
worden, kan ten diepste niet beredeneerd
worden. Op dat punt wijkt hij
af van Ricoeur, want de laatste heeft
zich vanaf de jaren tachtig steeds
verbetener gestort in het verbinden
Initium
van zulke niet rationeel fundeerbare hoop
met de filosofische reflectie. Een trilogie over
filosofie en de menselijke tijdservaring zoals
uitgedrukt in verhalen is daarvan bij Ricoeur
het gevolg (Temps et récit, 1983-1985). Een
prachtige monografie waarin de mens wordt
beschreven als iemand met capaciteiten: het
vermogen tot spreken, handelen, een levensverhaal
vertellen en het vermogen om zich
beschikbaar te maken tot een ander en die beschikbaarheid
ook te verankeren in maatschappelijke structuren
(Soi-même comme un autre, 1990). Of een massief werk
over de menselijke daad van het gedenken, met de
voortdurende worsteling om het verleden niet te incorporeren
maar vreemd en anders te houden
(La mémoire, 2000). En uiteindelijk Parcours
de la reconnaissance uit 2004, waarin Ricoeur
beschrijft hoe de mens tot echt kennen komt
door het andere en de ander in zijn andersheid
te laten staan, en zelfs erkentelijk te zijn
om het andere en vreemde. Zou Marius van
Leeuwen zijn dissertatie opnieuw moeten
schrijven om dit latere werk van Ricoeur
allemaal te verwerken? Het fascinerende is,
dat dat latere werk doorgaat op het thema van
de andersheid als modus van de zinvolheid: precies het
thema waarmee Van Leeuwen zijn dissertatie in 1981
besloot. In deze heeft Van Leeuwen profetische kwaliteit
getoond en behoeft zijn boek geen correctie.
Hoop Op 21 december 2012 zou de wereld moeten
vergaan, zo luidt in ieder geval een interpretatie van de
archaïsche Mayakalender, die de afgelopen jaren uitgebreid
in het nieuws is geweest. Het is maar goed dat dit
nummer van AdRem dan nog in de
zomer van 2012 is verschenen, zou
je kunnen concluderen. Dieper gezien
drukt dit nieuwsbericht een onvermogen
uit om met het andere om
te gaan. De Maya’s konden slechts
denken in cyclische structuren: na
het verstrijken van de kalender volgt
een nieuwe cyclus. Daarin toont zich
een onvermogen om écht iets nieuws
of anders voor te stellen. De postmoderne
westerling kan zich geen verandering voorstellen
dan als een catastrofe. Wat is er met zo’n cyclische of juist
wanhopig lineaire ervaring van het menselijk bestaan
behoefte aan denkers die wél de waarde van het andere, de
ander en verandering kunnen benoemen als een potentieel
van hoop en zinvolheid. Marius van Leeuwen heeft dat
als begin en beginsel van zijn wetenschappelijke arbeid
neergezet en in allerlei geschriften daarna uitgewerkt. Dat
blijft van waarde – ook na 21 december. •
Theo L. Hettema
Docent aan het Seminarium van de Bond van Vrije
Evangelische Gemeenten, gevestigd bij de Protestantse
theologische Universiteit, locatie Utrecht
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 13

marijke Tolsma
Seminarium
20 jaar! Hoe is het begonnen? ‘De officiële benoeming
was op 26 september 1992 op de AV van Bestuur. Mijn
afscheidscollege is op 24 september, dus op twee dagen
na 20 jaar. Maar het echte begin was op 10 juni 1993,
toen ik afscheid nam van de gemeente Utrecht.
Tot dan toe was de hoogleraar (Sirks, Hoenderdaal,
Kuiper) in zijn eentje. Hij leidde voornamelijk vanuit
huis de studenten op. De Commissie Toekomst koos
voor een nieuwe opzet met een 80% hoogleraar, een 10%
docent en een 33,3% coördinator. Dat is Marijke sinds
2000. Zij allen zouden voortaan vanuit de universiteit
werken. Nu had de hoogleraar ineens ’sparring partners’:
de docent, de coördinator, het curatorium (met vertegenwoordigingen
uit faculteit, predikantschap en theologie),
en de andere hoogleraren van de hervormde kerkelijke
opleiding. Zeer tevreden over al deze bijzonder goede
collega’s. De samenwerking gaf inspiratie en inbreng bij
onderwijsvernieuwing.’
Na dit nieuwe begin, wat is er gedurende die tijd veranderd?
‘Vooral de steeds nauwere samenwerking tussen
het seminarium en de hervormde kerkelijke opleiding,
nu PThU. Eén hoogleraar die alle vakken geeft kan niet
meer. Wij delen dus collegiaal de disciplines. Ook uitbrei-
Remonstrantse predikanten in volle glorie, 2009.
14 adrem remonstrants maandblad
dingen, zoals diaconaat en vrouwenstudies. Daarnaast
is er een eindscriptie toegevoegd, en we zijn een nascholingsprogramma
begonnen.
Vanuit de universiteit zijn de eisen steeds stringenter
geworden, zoals een minimumaantal studenten per vak,
administratieve discipline, betalen voor faciliteiten, visitaties.
Allemaal noodzakelijk wegens veel grotere aantallen
studenten op de universiteit, waar de kerkelijke opleidingen
in het geheel niet aan mee kunnen doen. Vandaar
dat de opleidingsplaatsen zijn uitgedund tot nu nog maar
twee, Amsterdam en Groningen.
Het is een herfsttij der kerkelijke theologie en het gemoedelijke
binnen de universiteit is er wel af. Echter onder
collega’s van de kerkelijke opleidingen en het Instituut
voor Godsdienstwetenschappen is de sfeer zeer goed en
vriendschappelijk gebleven’.
En de studenten? ‘Alle 35 kennen wij persoonlijk
natuurlijk, daar is niets aan veranderd. Maar het type
student wel. In het begin was er een gemakkelijke saamhorigheid.
Zij deden alles samen, studie in zelfde stad,
dispuut, seminariumavonden waar je ook veel leerde van
ouderejaars. Nu komen ze van ver, hebben al een loopbaan
achter de rug en studeren naast hun werk. Daardoor

Initium
In de zo bekende kamer in leiden spraken scheidend seminariumhoogleraar Marius van
leeuwen en studiecoördinator Marijke Tolsma met Joep de Valk, één van de 35 Remonstrantse
predikanten die Marius tijdens zijn twintig jaar hoogleraarschap heeft opgeleid. Een terugblik
op een tijdperk.
ALS BRUG tUSSEN WETEnScHAp EN KERK
zijn er soms lange perioden zonder contact als zij andere
vakken volgen. Elke student heeft een andere woonplaats,
achtergrond, opleiding en ervaring. Dat betekent opleiding
op maat voor elk individu. Saamhorigheid moet nu
wat zwaarder bevochten worden. Maar de huidige diversiteit
is wel verrijkend. Sowieso ben ik ‘van nature’ gericht
op oecumene. Inbreng vanuit een katholieke en orthodox
- protestante achtergrond is een pluspunt, en ook typisch
remonstrants. Als sommigen beweren dat zij begrippen
als verlossing, verzoening en genade ver achter zich hebben
gelaten, dan ga ik sputteren. Vrijzinnigen hebben
deze begrippen inderdaad losgelaten, maar zij vormen
wel een onderdeel van de traditie waaruit wij komen.’
Typisch remonstrants? ‘Ja. Waarheid is altijd persoonlijk
en niet algemeen geldend. Het kan aangescherpt of
gecorrigeerd worden door nieuwe gezichtspunten. Zie
het proces in 2005-2006 van het schrijven van de nieuwe
geloofsbelijdenis. Na een proeve discussiëren alle gemeenten
mee. De uiteindelijke tekst is enerzijds klassiek,
maar met een openheid naar buiten en een relativering
van de eigen waarden. Aan de literaire inslag zie je de
invloed van cultuur. Af en toe willen wij de spijker op z’n
kop slaan, maar wel met menselijkheid en de benodigde
relativering van de eigen overtuiging.’
Wat waren voor jou hoogtepunten in je hoogleraarschap?
‘Ten eerste het Arminiusjaar in 2009. Het was hard
werken maar de remonstrantse wortels zijn goed bovengehaald
en bestudeerd. Binnen de kerkelijke opleidingen
heeft de Arminiusherdenking geleid tot de herinstelling
van het theologisch dispuut. Sinds 2006, 400 jaar na
het eerste dispuut tussen Arminius en Gomaris, disputeren
de kerkelijk hoogleraren eens per jaar over een
theologisch heet hangijzer. Een mooi tegenwicht voor het
steeds schoolsere universitaire systeem, met ’klassen’,
’huiswerk’, en tentamentjes doen.
Andere hoogtepunten waren de twee afvaardigingen naar
de Assemblee van de Wereldraad van Kerken, en vooral
wil ik noemen de samenwerking met de collega’s van de
PThU. Mensen als Gerrit de Kruijf, de helaas overleden
Kune Biezeveld, Herman Noordegraaf en anderen
vormen en vormden een hecht team, gekenmerkt door
collegialiteit, eigentijdse hoffelijkheid en een vriendelijke
sfeer.’
En hoogtepunten voor jou, Marijke? ‘Eigen inbreng en
collegialiteit. Vooral dankzij Marius’ manier van werken
is er veel ruimte voor het eerste. En door de collegialiteit
weet ik mij zeer gewaardeerd en thuis. Het jaarlijkse
etentje van de kerkelijke docenten en partners is daar een
voorbeeld van. Dat dat een traditie is geworden, en al die
jaren een heel plezierige afsluiting van het academisch jaar
was, zegt wat mij betreft dat ook de onderlinge banden van
de kerkelijke docenten goed waren. Het waren meer dan
collegiale banden, ze waren haast vriendschappelijk.’
Een directe vraag: waar ben je trots op, Marius? ‘Graag
relativeer ik mijn wetenschappelijke prestaties ten zeerste
(was bescheidenheid niet een zeer goed ontwikkelde
eigenschap? JdV), tenslotte ben ik meer kerkelijk dan wetenschappelijk
gericht. Maar op de publicaties ’Van horen
zeggen’ en ’Van feest naar feest’ voel ik wel een gepaste
trots, als dat woord op mij toepasbaar is.’ Marijke: ’Zij
worden alom geprezen binnen de faculteit en de kerkelijke
opleidingen.’ Marius: ‘Het zijn typische voorbeelden
van zeer gedegen theologische onderbouwing, waarvan
het topje zichtbaar is in een heldere en voor iedereen
makkelijk toegankelijke verhandeling. Niet populairwetenschappelijk,
maar wel populair en wel wetenschappelijk.
Ik zie het werk van een seminariumhoogleraar als de
trait d’union tussen wetenschap en kerk. Zo ook is mijn
ideaalbeeld van het seminarium: het moet een toeleiding
zijn vanuit de universitaire wetenschap naar de praktijk
van het predikantschap.’
Tot slot het artikel over jou in de glossy. ‘(Lachend) Nou
ja, een beetje raar. Maar de laatste zin is mij uit het hart
gegrepen: ‘De boodschap die ik vooral wil uitdragen is
dat er voor de moderne mens veel waardevols zit in het
goede, oude christelijke geloof.’ Het woord ’christelijk’ is
met zorg gekozen. Het is niet protestants, daarvoor ben
ik teveel oecumenisch, en het is ook niet algemeen religieus,
want remonstranten zijn geworteld in het evangelie
van Jezus Christus. Het is goed om je bezig te houden
met waar het ook alweer om ging, waar de riten vandaan
komen en welke functie zij hebben of hadden, en welke
de invloed is of was van de omringende cultuur. Daarmee
omgaan op een vrijzinnige manier.’ •
Joep de Valk
Predikant in de remonstrantse gemeente waddinxveen
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 15

ZIJN lEVEn EN nAlATEnScHAp
Jacob Harmenszoon, beter bekend als Jacob Arminius, is een bijzondere figuur in de nederlandse intellectuele
geschiedenis en een van de werkelijk grote theologen in de geschiedenis van de protestantse Kerk.
Het ontbreken van kennis over Arminius en over zijn werk heeft weinig te maken met een gebrek aan historische
betekenis; het heeft eerder simpelweg te maken met het algehele verlies aan historisch bewustzijn in
het Westen. Desalniettemin kunnen we een lichte groei in de wetenschappelijke en publieke belangstelling
voor Arminius waarnemen, waarmee een einde komt aan de onwetendheid over en de misvattingen rond
zijn persoon. laten we ons hier beperken tot een korte samenvatting van zijn leven, zijn gedachtegoed en
zijn nalatenschap.
Arminius werd geboren rond 1559 in Oudewater. Zijn
vader stierf voordat hij was geboren en zijn moeder en
broer(s) en/of zus(sen) kwamen om het leven in de massamoord
die de Spanjaarden daar in 1575 aanrichtten.
Arminius studeerde in Marburg, Leiden, Genève en
Basel, waarna hij vijftien jaar als gereformeerd predikant
werkte in de Oude Kerk in Amsterdam. Naar aanleiding
van zijn prediking over de Romeinenbrief, kwam hij onder
vuur te liggen vanwege zijn relatief optimistische kijk
op het leven van christelijke heiligheid en vanwege zijn
opvattingen over de predestinatie. In 1603 verruilde hij
zijn predikantsschap in Amsterdam voor de Theologische
Faculteit in Leiden, die een beroep op hem deed. Gedurende
zijn professoraat daar raakte Arminius betrokken
bij een conflict met zijn collega’s aan de faculteit – in het
bijzonder met Franciscus Gomarus – over de doctrine
van de predestinatie.
Het gereformeerde geloof leerde dat God bepaalde mensen
had voorbestemd tot veroordeling en anderen tot onweerstaanbare
redding. Arminius huldigde daarentegen de
opvatting dat God alle mensen had geschapen met het
oog op redding, dat genade een niet onweerstaanbare
kracht is en dat God alle mensen uitverkiest die zijn
genadige gift accepteren. Voor veel van zijn tijdgenoten
ondermijnde deze denkbeelden echter de alomvattende
soevereiniteit van God. Arminius worstelde met dezelfde
problemen als waarmee theologen van eeuwen voor hem
zich hadden bezig gehouden – het herstel van de goddelijke
soevereiniteit, genade en het recht doen aan menselijke
vrijheid en verantwoordelijkheid; het probleem van
het kwaad en het waarom van het lijden; en de zekerheid
van redding. Zijn oplossingen ten aanzien van deze
kwesties vormden de basis voor zijn theologie en leidden
deze in een andere richting dan de meeste van zijn gere-
16 adrem remonstrants maandblad
formeerde tijdgenoten. Vanwege deze afwijkende opvattingen
werd Arminius voortdurend in de gaten gehouden
door gereformeerde theologen, die hem verdachten van
prediking in strijd met de belijdenis en de catechismus
van de kerk. Hij leverde een bijdrage aan verschillende
conferenties in een poging om de betwiste kwesties tot
een oplossing te brengen, maar zonder resultaat. Hoewel
hij bij zijn dood in 1609 een goede relatie onderhield
met de Universiteit van Leiden en met de gereformeerde
kerk, was zijn naam in bepaalde kerkelijke kringen al
synoniem met ‘ketterij’.
Binnen een paar weken na de dood van Arminius
tekenden vierenveertig gereformeerde predikanten die
EEN GOED GEWETEn
IS HEt PARADIJS
sympathiseerden met zijn theologie, de Remonstrantie
van 1610. Die tekst verwoordde hun standpunt over enkele
dogmatische kwesties waarover verschil van mening
bestond. De heftige debatten tussen remonstranten en
contra-remonstranten mondden uit in de Synode van
Dordrecht (1618 – 1619), waar de remonstranten werden
verbannen en hun gedachtegoed veroordeeld. Deze
kerkvergadering kon de invloed van Arminius echter niet
uitbannen.
De Remonstrantse Broederschap is gedurende vierhonderd
jaar in Nederland blijven bestaan als de drager van
de Nederlandse Arminiaanse theologie. De invloed van
Arminius wordt zelfs nog sterker gevoeld binnen het
Anglo-Amerikaanse Protestantisme en de geest van het
Arminianisme is verspreid waar ook maar dit soort van

Verder lezen over Arminius:
evangelicalisme heen is gegaan. Soms draagt de overlevering
weinig overeenkomsten met Arminius zelf. Maar
of men nu Remonstrant is of conservatieve evangelical,
ongeacht hun relatie tot Arminius: Arminianen zijn erfgenamen
van een onderscheidende erfenis. Deze erfenis
kent vele facetten, enkele ervan zijn het waard om hier
nader uit te werken.
Arminius’ persoonlijke motto was ‘een goed geweten is
het paradijs’ (bona conscientia paradisus). Deze gedachte
betreft niet alleen het religieuze geweten, maar evenzeer
het morele geweten. Met goede daden kun je God niet
beïnvloeden, maar je dient ze zeker ook niet na te laten.
Dit impliceert dat er geen plaats is voor aardse zekerheid
in het christelijke leven. G.J. Hoenderdaal wees op het
sterke ‘praktische’ karakter waarvan de theologie van
Arminius doortrokken is. G.J. Heering spreekt van het
sterke ethische karakter van de remonstrantse theologie en
Wesleyaanse groepen staan bekend om hun nadruk op de
heiligheid van het leven en het nastreven van perfecte liefde.
Arminius stelde, meer dan de meeste theologen in de
Nederlands - Gereformeerde Kerk, de bijna onaantastbare
autoriteit van de belijdenis en de catechismus van de kerk
ter discussie. Belijdenissen moeten een ondergeschikte
rol spelen in de theologie, zo meende hij, in het bijzonder
als ze steeds gedetailleerder worden uitgewerkt. De
eerste remonstrantse belijdenis, geschreven door Simon
Episcopius, opent dan ook met een uitgebreide inleiding,
waarin de rol van de belijdenis en de verwerping door de
remonstranten van het verplichte lidmaatschap worden
uitgelegd. Remonstranten en evangelicale Arminianen
stellen in navolging van Arminius dat de Schrift hun
enige grondbeginsel is en dat belijdenissen geen absolute
autoriteit hebben.
Een ander kenmerk van de Arminiaanse erfenis is de
erkenning dat we niet alles kunnen weten, dat we de
waarheid niet in pacht hebben. Het gevolg hiervan is
de nadruk op het streven naar eenheid en tolerantie.
Remonstrant H.Y. Groenewegen wijst op Arminius als
iemand die dan wel niet ‘radicaal brak met alle dogmatisme’,
maar toch wel een ‘afscheid van het dogmatisme’
representeerde. Arminius had een eenheid van geloof in
gedachten die C.S. Lewis later een ‘onversneden christendom’
zou noemen. De remonstrantse professor Arnold
Poelenburg schreef in 1659: ‘Maar dit is het ereschild van
het remonstrantisme, de kroon op onze glorie, omdat we
dit schisma niet hebben veroorzaakt, geen schisma hebben
toegevoegd en ieder schisma als zodanig afkeuren.
Initium
- Bangs, Carl O. Arminius: A Study in the Dutch Reformation, 2nd ed. (Grand Rapids: Zondervan, 1985).
- Leeuwen, Th. Marius van, Keith D. Stanglin, and Marijke Tolsma, eds. Arminius, Arminianism, and Europe:
Jacobus Arminius (1559/60-1609), Brill’s Series in Church History, vol. 39 (Leiden: Brill, 2009).
- Maronier, Jan Hendrik. Jacobus Arminius: Een biografie (Amsterdam: Y. Rogge, 1905).
- Stanglin, Keith D. Arminius on the Assurance of Salvation: The Context, Roots, and Shape of the Leiden Debate, 1603-1609,
Brill’s Series in Church History, vol. 27 (Leiden: Brill, 2007).
- Stanglin, Keith D. and Thomas H. McCall. Jacob Arminius: Theologian of Grace
(New York: Oxford University Press, 2012).
Maar wij roepen allen die Christus liefhebben, allen die
het Evangelie volgen, op om met ons toe te treden tot de
gemeenschap van vrede.’ Arminius zelf was de stem van
deze christelijke eenheid en tolerantie in een tijdperk
waarin dat niet populair was en zelfs gevaarlijk.
Arminius heeft zowel in de diepte als in de breedte vier
eeuwen lang grote invloed uitgeoefend op de protestantse
kerken. Om die reden verdient hij meer wetenschappelijke
en publieke aandacht dan hij meestal krijgt. Die
situatie is recentelijk verbeterd door het verschijnen
van enkele publicaties over hem, maar er moet nog veel
gebeuren. De geschriften van Arminius zelf, inclusief
de brieven die nog nooit zijn getransscribeerd, zouden
bijeen gebracht moeten worden in een kritische editie en
dan vertaald. (Inderdaad, met uitzondering van één toespraak
die hij in het Nederlands hield, zijn de geschriften
van Arminius nooit vertaald in zijn moedertaa). Wetenschappers
kunnen immers alleen een helder beeld krijgen
van de context en het perspectief waarop zijn studies
van de theologie en de implicaties voor vandaag de dag
moeten worden gebaseerd, als de volledige breedte van
zijn geschriften in ogenschouw wordt genomen. Of men
zich nu wel of niet met Arminius identificeert, hedendaagse
christenen kunnen veel leren van een diepgaande
studie van een van de meest invloedrijke theologen in de
protestantse kerk.
De meest natuurlijke pleitbezorger van de bestudering
van Arminius is professor Marius van Leeuwen. Als professor
in de remonstrantse theologie, is hij de meest nabije
erfgenaam van Arminius’ nalatenschap en bekleedt
hij dezelfde positie als de student van Arminius, Episcopius.
Professor Van Leeuwen heeft, naast zijn vele andere
interesses en bezigheden, de studie van Arminius en het
Arminianisme gestimuleerd en er zijn eigen bijdragen
aan geleverd. Hij organiseerde in 2009 bijvoorbeeld een
internationaal congres in Leiden over dit onderwerp en
was mede-uitgever van het conferentieboek. Dit boek is
een belangrijke bron geworden voor de bestudering van
Arminius. Het was een groot genoegen met hem samen
op te trekken binnen dit project. En het was een eer om
Marius te leren kennen en gedurende de afgelopen acht
jaar op verschillende manieren met hem samen te hebben
gewerkt. •
Keith D. Stanglin
Austin Graduate School of theology, Austin, texas, USA
(vertaling Michel Peters)
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 17

oecumene
Breedte en
Oecumene is in beweging. Velen wisten al langer dat bestaande institutities en vertrouwde werkmethoden
niet meer adequaat zijn om relevante antwoorden te geven op nieuwe vragen. Voor sommigen is dat reden
geweest om oecumenische organisaties de rug toe te keren. Anderen hebben de handschoen opgepakt en
zijn hard aan de slag gegaan, wetende dat kerken zonder oecumene geen christelijke optie is.
Voor de vernieuwing van de oecumenische beweging
is het gesprek tussen generaties van levensbelang. Wat
kunnen oecumenische leiders leren van hun voorgangers
bijvoorbeeld over de vraag hoe de eenheid tussen kerken
en tussen christenen een teken van hoop kan zijn in een
verscheurde wereld? Wat kunnen nieuwe leiders van hen
leren om de uitdagingen van vandaag serieus te nemen?
Marius van Leeuwen is een van die iconen. Hij heeft zelf
veel bijgedragen – en dat doet hij nog steeds – aan de
oecumene én hij is het gesprek tussen generaties, met
studenten, niet uit de weg gegaan. Voor mij, nu verantwoordelijk
voor het werk van eenheid en missie binnen
de Wereldraad van Kerken, is het een eer om bij te mogen
dragen aan dit nummer van AdRem over zijn bijdrage
aan de oecumenische beweging.
In deze bijdrage wil ik ingaan op een aantal belangrijke
ontwikkelingen in de internationale oecumene. Welke
vernieuwing vindt er plaats in bestaande oecumenische
organisaties? Welke nieuwe initiatieven zien we opkomen
en hoe moeten die worden beoordeeld?
conciliaire oecumene achterhaald? Begin februari
dit jaar vond er in Beiroet een interessante ontmoeting
plaats tussen ruim veertig voorzitters en algemeen secretarissen
van nationale en regionale raden van kerken.
De deelnemers aan het beraad over conciliaire oecumene
kwamen uit vrijwel alle delen van de wereld. De omstandigheden
waarin zij leiding moeten geven aan hun raad
verschillen enorm. Eén ding hadden de deelnemers
gemeen: hoe kunnen we terug naar de essentie van de
conciliaire oecumene in een tijd die volstrekt verschilt
van de jaren waarin veel raden werden opgericht, zo’n
dertig à veertig jaar geleden? Het is niet eenvoudig om
die veranderingen te duiden, met name omdat de veranderingsprocesses
zelf niet eenduidig zijn en vol met
innerlijke tegenstrijdigheden. Zeker ook niet als we de
grote diversiteit in ontwikkelingen in de verschillende
landen en werelddelen in ogenschouw nemen.
Toch is het goed om een poging te doen om een aantal
van de belangrijkste kerkelijke en maatschappelijke te
noemen omdat elke orientatie op de toekomst begint met
18 adrem remonstrants maandblad
het verstaan van het heden en het verleden. De belangrijkste
veranderingsprocessen die voor een oriëntatie
op de oecumene van belang zijn, zijn mijns inziens de
volgende:
• van convergentie naar divergentie: Veel raden van kerken,
en dat geldt zeker ook voor de Wereldraad van Kerken,
zijn ontstaan in een tijd waarin het bundelen van krachten
en strategische samenwerking als de weg vooruit
werd gezien. Het was de tijd waarin de Verenigde Naties
en vele andere internationale organisaties werden
opgericht. In dit tijdsgewricht kreeg ook het zoeken
naar kerkelijke eenheid een nieuwe impuls. Echter,
op dit moment laten maatschappelijke en politieke
ontwikkelingen in veel delen van de wereld meer divergentie
zien dan convergentie. Veel zou gezegd kunnen
worden over deze ontwikkelingen die nauw gerelateerd
zijn aan globaliseringsprocessen. Hier wil ik alleen
constateren dat in een tijd van sterke maatschappelijke
divergentie het zoeken naar kerkelijke eenheid minder
vanzelfsprekend is geworden.
• van traditie als bron van gezag naar verhalen: Parallel
aan de beweging naar meer divergentie, zien we dat
ervaringsverhalen meer indruk maken dan traditie of
overtuigingen. Deze verschuiving van, kortgezegd, leer
naar leven, heeft grote gevolgen voor het oecumenisch
beraad. Wordt bijvoorbeeld het beraad over de wezenskenmerken
van de kerk, wat een belangrijk debat
is tussen kerken uit de Oosters Orthodoxe tradities
en de kerken uit de pinksterbeweging, voornamelijk
gevoed vanuit bijbel en traditie of zijn lokale ervaringen
doorslaggevend? Dezelfde vragen komen op in het
oecumenisch beraad over morele vraagstukken, zoals
abortus en euthanasie.
• van hiërarchische structuren naar open netwerken: Een andere
belangrijke verschuiving is die van hiërarchische
naar open netwerken. Op dit moment is er veel skepsis
over de effectiviteit van organisaties en instituties.
Vooral als deze organisaties een bovenplaatselijke functie
hebben. Plaatselijke kerken staan kritisch tegenover

Initium
RECENtE oNtwIKKELINGEN IN DE INtERNAtIoNALE oECUMENE
diepte
landelijke kerkelijke structuren. Nationale kerken
vragen zich af of internationale organisaties nog wel
functioneren. Terwijl hiërarchische structuren onder
druk staan, groeien open netwerken waarin een ieder
op basis van gelijkwaardigheid kan participeren.
• van inclusiviteit naar specialisering: Veel nationale en internationale
organisaties die decennia geleden ontstaan
zijn vanuit bepaalde idealen, zoals de Verenigde Naties,
hebben zich opgesplitst in specialistische organisaties,
bijvoorbeeld rond vluchtelingenwerk (UNHCR).
Soortgelijke professionaliseringsprocessen hebben zich
voorgedaan in de oecumenische beweging. Uit de Wereldraad
van Kerken, zijn oecumenische organisaties
ontstaan rond bijvoorbeeld microkrediet (ECLOF, Oikocredit),
medisch werk, noodhulp (ACT International),
lobbywerk (EAA), ontwikkelingssamenwerking (ACT
Development). In veel landen hebben specialistische
organisaties werk overgenomen van kerken en raden
van kerken.
De deelnemers aan het beraad in Beiroet waren zich
terdege bewust van deze ingrijpende veranderingsprocessen.
De Wereldraad heeft eerder zulke beraden georganiseerd
in 1971, 1986 en 1997. Nooit eerder werd zo
sterk de urgentie gevoeld om opnieuw te zoeken naar de
essentie en relevantie van raden van kerken. Zijn de traditionele
oecumenische structuren nog relevant, of moeten
we toegroeien naar open plurale netwerken waarin volop
ruimte is voor het vertellen van ervaringsverhalen?
Oecumene in de 21st eeuw: een open netwerk?
De Wereldraad van Kerken is zich al langer bewust van
de veranderende realiteit die om nieuwe benaderingen
vraagt. De toenmalige secretaris generaal, Konrad Raiser,
stelde in 1998 aan de assemblee in Harare voor om
een forum, een platform te ontwikkelen voor kerken en
oecumenisch organisaties die niet allemaal lid zijn van
de Wereldraad (Together on the Way. Official Report of
the eighth Assembly of the World Council of Churches,
p.98). Voor een dergelijk forum, aldus Raiser, is participatie
belangrijker dan lidmaatschap. Het zou een open
forum moeten zijn voor kerken en organisaties die het
geloof in Jesus Christus als Heer en Heiland volgens de
Schriften delen. Het zou een platform moeten worden
zonder administratieve en bureaucratische structuren.
Op die manier zou recht gedaan kunnen worden aan
de snelle groei van nieuwe, evangelische, onafhankelijke
kerken en pinksterkerken. Een verbreding van de
oecumenisch beweging volgens het netwerk model. De
assemblee van Harare omarmde dit voorstel waarmee de
weg werd vrijgemaakt voor de oprichting van het Global
Christian Forum.
Sindsdien is het Global Christian Forum langzaam
maar zeker gegroeid. Met steun van de Wereldraad.
De Wereldraad heeft vanaf het begin een tweevoudige
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 19

Symposium Wereldraad van Kerken met het IMF in Genève
benadering gevolgd, met enerzijds volop steun aan dit
nieuwe initiatief, en anderzijds terughoudendheid om
andere organisaties die minder gecharmeerd zijn van de
Wereldraad volop ruimte te geven om ook mee te doen.
Dat heeft goed gewerkt. Het Global Christian Forum
heeft een groot aantal regionale beraden georganiseerd
en twee wereldwijde bijeenkomsten, een in Nairobi in
2007 en een in Manado 2011. In beide bijeenkomsten
was een brede schakering van christelijke stromingen
vertegenwoordigd. Naast de traditionele oecumenische
denominaties waren vertegenwoordigers aanwezig
van de Rooms Katholieke Kerk, de World Evangelical
Alliance, de charismatische en evangelicale kerken en de
pinksterbeweging. In Manado was de verscheidenheid
niet kleiner dan in Nairobi, hoewel het uitnodigingsbeleid
meer gericht was op vertegenwoordigers uit verschillende
regio’s dan vertegenwoordigers van verschillende
stromingen. Het uitwisselen van geloofservaringen,
vormde een belangrijk element van deze bijeenkomsten,
met name van de bijeenkomst in Manado. De deelnemers
werd gevraagd om in gemengde groepen te vertellen over
hun persoonlijke geloofservaring en geloofsontwikkeling.
Deze benadering had success en vele deelnemers raakten
geinspireerd om ook thuis bijeenkomsten te organiseren
tussen kerken van verschillende tradities en achtergronden.
Dat zien de leiders van het Global Christian Forum
ook als de volgende stap. In guidelines ontwikkeld tijdens
de bijeenkomst in Manado wordt aanbevolen om soortgelijke
bijeenkomsten te organiseren op lokaal en nationaal
niveau. (www.globalchristianforum.org)
Global christian Forum en de Wereldraad van Kerken
Met het Global Christian Forum zien we dus een nieuwe
benadering van oecumene ontstaan in de vorm van een
netwerk waarin deelname belangrijker is dan formeel
lidmaatschap, en waarin geloofsverhalen meer invloed
20 adrem remonstrants maandblad
hebben dan verklaringen van eenheid over belangrijke
elementen ten aanzien van geloof en kerk. Het is daarom
ook niet verwonderlijk dat velen zich afvragen of het
Global Christian Forum de Wereldraad van Kerken niet
zou kunnen vervangen. Deze gedachte wordt echter
verworpen door degenen die langer bij de oecumene zijn
betrokken geweest, zowel van de zijde van de ‘oudere’
oecumene als van de zijde van de ‘nieuwere’ oecumene.
Zij geven als reden dat beide vormen van oecumene, de
Wereldraad en het Global Christian Forum, elkaar aanvullen.
Waar het Global Christian Forum naar verbreding
van de oecumene zoekt, richt de Wereldraad zich met
name op de verdieping van de oecumene. Het Global
Christian Forum moet de ruimte voor vrije verkenningen
houden, terwijl de Wereldraad het beraad tussen kerken
bevordert over lastige vragen rondom bijvoorbeeld doop,
avondmaal en ambten, met als doel de verschillende
christelijke tradities dichter bij elkaar te brengen. Ook
wordt van de Wereldraad ondersteuning verwacht van
kerken in moeilijke omstandigheden, zoals op dit moment
in het Midden-Oosten, en het vertegenwoordigen
van kerken in internationale debatten bijvoorbeeld over
godsdienstvrijheid of over de samenwerking tussen moslims
en christenen. (www.oikoumene.org)
nieuwe ontwikkelingen binnen de Wereldraad
Erkennen dat de Wereldraad nog volop een rol heeft in
onze moderne, of misschien beter post-moderne wereld
is op zich niet voldoende. Ook de Wereldraad zal een
antwoord moeten formuleren op de eerder gesignaleerde
snelle maatschappelijke en kerkelijke veranderingen.
Daar is de Wereldraad in de afgelopen jaren hard mee
bezig geweest. Al voordat de bijeenkomst in Beiroet
over de toekomst van raden van kerken plaatsvond, wist
de leiding van de Wereldraad, dat het nodig is terug te
gaan naar de essentie van de concilaire oecumene om

Hielke Wolters
relevant te kunnen zijn in de toekomst. Die essentie is
kort gezegd dat een raad van kerken, ook de Wereldraad,
in eerste plaats een gemeenschap van kerken is en niet
een organisatie. Dat is niet vanzelfsprekend geweest voor
raden van kerken in vele delen van de wereld, inclusief
voor de Wereldraad. Vele raden raakten de afgelopen
decennia zo diep verwikkeld in bijvoorbeeld economische
ontwikkelingsprogramma’s, gefinancierd vanuit ontwikkelingshulp,
dat de kern van het werk dreigde onder te
sneeuwen. Nu dat werk langzamerhand is overgenomen
door gespecialiseerde organisaties, hebben de raden van
kerken gelegenheid terug te keren naar de kern van hun
bestaan, een gemeenschap van kerken te zijn.
Wat betekent dat voor het werk van de Wereldraad? Deze
vraag heeft veel aandacht gekregen in de afgelopen 5 jaar
zowel in de staf als in het Centraal Comité. De noodzakelijke
vernieuwing wordt gezocht in drie processen:
• Vernieuwing van de bestuursstructuur van de Wereldraad:
waarbij het Centraal Comité de ruimte krijgt zich
te concentreren op oecumenisch beleidsvragen, terwijl
het dagelijks bestuur (executive committee) zich richt
op het besturen van de organisatie.
• Ontwikkeling van een nieuwe benadering voor het
programmawerk: een grotere betrokkenheid van de
lidkerken bij de planning en uitvoering van het werk,
waarbij de Wereldraad zich richt op wat alleen door de
Wereldraad kan worden gedaan;
• Organiseren van een assemblee in 2013 die open en
inclusief is: een assemblee waarbij andere oecumenische
organisaties worden uitgenodigd om volop mee te doen in
het ontwikkelen van de agenda voor de komende jaren.
Deze drie vernieuwingsprocesses zijn absoluut noodzakelijk
voor de Wereldraad, maar konden pas op gang komen
nadat er voldoende duidelijkheid was over haar specifieke
Initium
rol in de oecumenische beweging. Het Centraal Comité
boog zich in 2009 over deze vraag en stelde dat de Wereldraad
in vier opzichten een belangrijke leidende rol in
de oecumenische beweging heeft:
• partijen bij elkaar brengen en beraad initiëren en begeleiden
over relevante, maar moeilijke vraagstukken;
• op mondiaal niveau spreken namens kerken over urgente
vraagstukken;
• oecumenische samenwerking tussen kerken bevorderen;
• oecumenische coherentie bevorderen.
Deze vier aspecten – in het Engels samengevat convening
role, public witness, ecumenical cooperation, ecumenical
coherence – zullen in de komende jaren bepalend zijn
voor al het programmawerk van de Wereldraad. Een
belangrijke methodische verandering is dat de Wereldraad
meer samenwerking tussen kerken stimuleert en
faciliteert dan zelf werk uitvoert. De grote uitdaging zal
de vraag zijn hoe deze nieuwe benadering in praktijk
gebracht kan worden. Zullen kerken bereid zijn om zelf
meer te investeren in oecumenische samenwerking?
Kan de staf van de Wereldraad een werkstijl ontwikkelen
die gericht is op faciliteren en communiceren, terwijl de
uitvoering wordt overgelaten aan experts van de lidkerken
en oecumenisch partners? Hoe kunnen alle lidkerken
van de Wereldraad bij deze nieuwe benadering worden
betrokken en niet alleen de financieel draagkrachtigen?
De Wereldraad kan zich alleen vernieuwen als alle drie
processen – bestuurlijke vernieuwing, methodische vernieuwing
van het programmawerk en een open assemblee
– in een onderling samenhangende manier worden
realiseerd. Alleen op die manier kan een passend antwoord
worden gegeven op veranderingsprocesses waarin
divergentie belangrijker is dan convergentie en netwerken
meer aanspreken dat hiërarchische structuren.
Samenvattend: De internationale oecumenische beweging
heeft op dit moment tenminste twee benaderingen
nodig. Een die verbreding van de oecumene bevordert,
het Global Christian Forum, en een die verdieping van
de oecumene zoekt, zoals de Wereldraad dat doet. Beide
benaderingen hebben hun sterke en zwakke kanten. Het
Global Christian Forum kan een grote verscheidenheid
aan christenen bijelkaar brengen, maar zal het in staat
zijn om verder te komen dan het luisteren naar elkaars
geloofservaringen? De Wereldraad van Kerken, kan een
belangrijke rol spelen in moeilijke vraagstukken bijvoorbeeld
in relaties tot andere religies, met name de islam,
maar zal ze flexibel genoeg zijn om nieuwe vormen van
oecumenische samenwerking te ontwikkelen?
Als leiding van de Wereldraad, en dat geldt ook voor de
leiding van het Global Christian Forum, wordt er alles
aan gedaan om de stap naar morgen te zetten. Er is
regelmatig overleg tussen vertegenwoordigers van beide,
omdat we weten dat we elkaar nodig hebben, maar ook
omdat we beseffen dat oecumenische samenwerking een
belangrijke christelijke opdracht is. •
Dr. Hielke Wolters
Adjunct-Secretaris Generaal van de wereldraad van Kerken
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 21

verbinding met andere religies
oP ZoEK NAAR EEN GELoofSLEER VAN KwEtSBAAR LEVEN
EEn InTERVIEW MET cHRISTA AnBEEK
Eerst de mensen
In mijn huis liggen her en der stapeltjes knipsels, artikelen en boeken. Sommigen half gelezen, anderen met
een schuin oog ‘gescand’, weer anderen met zorg opzij gelegd. Om later nog eens te herlezen en te gebruiken.
Dit laatste gebeurde met het artikel van christa Anbeek in Trouw (11-2-2012) ‘De goede dood is blind voor het
kwetsbare leven’. Een pleidooi voor de waardigheid van al wat leeft en de rol die de predikant kan spelen in
grensgebieden van het leven. Het artikel raakte aan mijn eigen, toch nog prille, ervaringen als voorganger. U
begrijpt dat ik verheugd was voor deze AdRem in gesprek te gaan met christa Anbeek.
We ontmoetten elkaar in haar werkkamer aan de Universiteit
voor Humanistiek, waar Christa Anbeek bestaansfilosofie
doceert. Naast deze baan is zij vrijgevestigd
remonstrants predikant. Wat haar destijds aansprak en
stimuleerde om het seminarie te volgen, was de openheid
vanuit de remonstrantse traditie met betrekking tot
andere levensbeschouwingen, zoals het boeddhisme. Ook
Marius van Leeuwen was hierin erg stimulerend en ze
heeft het dialogische en uitnodigende perspectief van het
remonstrantse gedachtegoed als verrijkend ervaren.
Momenteel werkt Christa Anbeek aan wat zij verwoordt
als een ‘geloofsleer van kwetsbaar leven’. Interessant
is dat hierbij vanuit humanistisch, boeddhistisch en
christelijk perspectief wordt gekeken naar de oeroude
levensvragen. Christa Anbeek benadert deze tradities niet
als zijnde waarheden in de vorm van dogma’s of massieve
antwoorden waar niet meer aan kan worden getornd.
Nee, het zijn vooreerst geleefde waarheden door mensen.
In die zin zijn ze juist divers van aard.
Wat is leidend in dit opzicht? De traditie of de mens?
Christa Anbeek bedenkt zich geen seconde. Ze antwoordt
zelfbewust en resoluut: ‘De geleefde waarheid van mensen
zelf. De tradities moeten zo worden verstaan dat er
ruimte blijft voor ieders unieke levensweg. De wijsheid
ligt niet zozeer in de boeken zelf, maar in de mensen.
Daarom zijn hun levenservaringen bepalend’.
Maar hoe breng je die verschillende tradities en de geleefde
ervaring bij elkaar? ‘De spannende vraag is hoe de
unieke levenservaringen van mensen kunnen worden
verbonden met elkaar. En dat je je daarbij als individu
niet isoleert en vervalt in subjectivisme. Het gaat er
uiteindelijk om dat de ervaringen van mensen kunnen
worden gedeeld. Met ruimte voor ieders levensweg en
eigenheid. Inzichten en wijsheden uit de christelijke,
maar ook andere levensbeschouwelijke tradities kunnen
22 adrem remonstrants maandblad
helpen om de eigen ervaring bij te lichten en een weg te
vinden in de soms donkere gebieden van het leven’.
Als je dit perspectief als uitgangspunt zou nemen, wat
betekent dit voor de rol van predikanten en geestelijk
verzorgers? Volgens Christa Anbeek staan geestelijk
verzorgers tussen geloofstradities en het geleefde leven
in. Omdat vandaag de dag veel mensen de traditionele
geloofstaal niet meer verstaan, is het belangrijk dat voorgangers
en geestelijk verzorgers helpen om een nieuwe
taal te vinden voor wat belangrijk en onopgeefbaar is
in het leven. ‘Het gevaar is soms dat we ons te veel
verschuilen achter onze ambtsopvatting (bij geestelijk
verzorgers) of in onze kerken, en de oude vertrouwde
woorden blijven herhalen. Maar er zijn steeds minder
mensen die deze woorden verstaan. Er dreigt een enorme
leegte, waarin mensen niet meer kunnen zeggen wat
hen ten diepste raakt. Dat kan niet de bedoeling zijn.
We zijn als professionals juist bezig op dat cruciale
snijvlak van waar het in het leven van mensen op aan
komt. De grensgebieden en de kwetsbare vragen die
opkomen. Maar wij moeten wel voorbij komen aan de
vragen zelf. We zouden ze zó moeten doordenken dat je
bij de tradities te rade kunt gaan. Niet als dogma’s, maar
meer als richtingwijzers. Eén van die richtingwijzers kan
het boeddhisme zijn’. Dat is het vrijzinnige spel volgens
Christa Anbeek, ‘dat je verschillende talen kunt verstaan
en die kunt vertalen naar het leven van mensen toe, inclusief
je eigen leven. De norm ligt in de wisselwerking
tussen de tradities en de geleefde ervaring’.
Hoe je weg te vinden in dat breekbare leven, is dat de
kernvraag? ‘Ja, daar komt het wel op neer. We zouden
als geloofsgemeenschap moeten werken aan een systematische
doordenking van de antwoorden van mensen
op de oeroude levensvragen. Wat mij aanspreekt bij de
remonstranten, is dat zij altijd hebben gezegd dat Gods
liefde te groot is voor het christelijk geloof alleen. Ook

Initium
dan de traditie
buiten de christelijke bronnen zijn schitterende parels
te vinden die Gods licht weerspiegelen’.
Maar vanuit welke positie doordenk je dan het Godsbegrip?
God als woord te gebruiken geeft al een sterk
normatief kader, lijkt me. ‘Dat is inderdaad een gevaar.
Elk godsbegrip is te klein en beperkend, daar dien je je
goed van bewust te zijn. Tegelijkertijd gaat er veel verloren
als we niet meer zouden proberen te verwoorden waar
het ons ten diepste om gaat. Door de eeuwen heen zijn er
getuigenissen van mensen van wat hen drijft, hun verlangen,
hun heimwee, hun diepste vreugde en hun diepste
verlatenheid. Deze getuigenissen zijn soms gebundeld in
wat we heilige schriften noemen. In verdunde vorm zou
je het in romans of zelfs in de krant terug kunnen vinden.
Het gaat dan bijvoorbeeld om gevoelens of ideeën dat we
als mensen boven onszelf uit kunnen stijgen’.
Zoals Psalm 8 dat verwoord bedoel je? ‘Ja, dat gevoel
dat je verbonden bent met een kosmische werkelijkheid,
ondanks je kwetsbaarheid als mens. Het gaat mijn
inziens om de intrinsieke waarde van alle leven, niet
enkel het menselijk of dierlijk leven. Dát wij leven, dat
er überhaupt leven is…die verwondering neem ik als uitgangspunt.
Daar tegenover staat dan dat wij daar ook de
verantwoordelijkheid voor moeten nemen. Datgene dat
wij kostbaar noemen verdient bescherming”.
Welke rol zie je voor de Remonstrantse Broederschap
weggelegd als het gaat om het nemen van verantwoordelijkheid?
‘We moeten als Remonstrantse Broederschap
op zoek gaan naar onze gemeenschappelijkheden. Een
eensgezindheid ontwaren. De verantwoordelijkheid zie ik
niet direct weggelegd in politieke zin. Ik geloof eerder in
de kracht van die laag die tussen individuen en de politiek
in ligt. We zouden een gemeenschap moeten vormen
waarin mensen zich kunnen uiten en gesterkt worden.
Je hoeft mensen niets voor te kauwen, ze weten zelf heel
goed wat van belang is, wat wezenlijke dingen zijn. Ook
in de psychiatrie, waar ik jarenlang gewerkt heb, konden
mensen ondanks hun verward zijn, dát zeer goed duiden.
Het zijn vragen als: Om wie geef je? Wat gaat er niet goed
in je leven? Wat zou je wensen? Levensbeschouwelijke
gemeenschappen dienen mensen te activeren. Ik kies
hierbij niet zozeer voor een theologische insteek. De hermeneutische
sleutel ligt bij de ervaringen van mensen.
Eerst de mensen, dan de traditie en vervolgens de samenspraak
tussen die twee, dan ontvouwt zich een weg.
In de Remonstrantse Broederschap beschikken we over
een goed kader. Er worden mooie boeken uitgegeven.
Maar we dreigen hierbij te eenzijdig voor het rationele
te gaan. Arminius was één van de exponenten van het
humanisme. Vanuit zijn eigen levenservaring kón hij het
niet eens zijn met de theologie van zijn tijd. We zijn later
wellicht te zeer meegegaan met de religiewetenschap en
de Verlichting. Er zou meer reflectie kunnen komen op
het intuïtieve en de emotie, onze diepe gevoelens maken
duidelijk wat van belang is in ons leven. Je moet als geloofsgemeenschap
dit dan vervolgens wel gemeenschappelijk
durven en willen articuleren. Als je dat niet doet,
dan raak je onzichtbaar’.
Tot slot vraag ik haar naar een dierbare geleefde tekst.
Momenteel ben ik bezig met het herschrijven van psalmen.
Ik denk in het licht hiervan aan Psalm 23: de Heer
is mijn herder. Het gaat mij nu niet zozeer om de Heer of
een godsconcept, maar om de vraag: wat draagt mij? Wat
troost mij als ik voor die doodsvallei sta en er doorheen
moet trekken? En als ik niet door God getroost wordt als
moderne mens, wat draagt mij dán? In het aanschouwen
van de huivering van de dood, wie of wat is de dragende
kracht in mijn bestaan? Hoe is dat, voor de moderne mens?
En hoe is dat voor ons als Remonstrantse Broederschap?
Laten we die exercitie aangaan!’ •
Yvonne Hiemstra
Predikant Verenigd Christelijke Gemeente Dokkum
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 23

geloof en cultuur in gesprek
Schommelen
rond de waarheid
In een uit 1975 daterend artikel citeerde Marius van leeuwen 1 met instemming zijn leermeester Hoenderdaal.
Deze typeerde het theologisch denken eens als ‘schommelen rond de waarheid’. Het gaat heen en weer tussen
these en antithese en benadert zodoende de waarheid, zonder haar ooit definitief in de greep te krijgen. Deze
benaderende manier van denken zou je typerend kunnen noemen voor remonstranten, voor hun theologie en
voor de manier waarop ze hun geloof en geloofsgemeenschappen vormgeven.
Dialoog is in deze visie essentieel. Wie het gesprek niet
aan wil, komt aan het schommelen niet toe, maar zal ook
de waarheid niet kunnen benaderen en doet evenmin
recht aan zichzelf. De schommelbeweging en het gesprek
zijn nu eenmaal niet iets van toegevoegde waarde. Ze
maken ons tot de individuen en de gelovigen die we zijn.
Een voorbeeld: het project Uytenbogaert Dialogeren,
schommelen en benaderen, om die werkwoorden
draait het dus. Als het goed is bepalen ze de toon van alle
activiteiten die een gemeente ontplooit. Maar ze zijn in
de afgelopen decennia soms ondergebracht in speciale
centra voor religie en cultuur. Tot de langstdurende behoort
het Uytenbogaertcentrum in Den Haag, genoemd
naar de man die in 1619 de Remonstrantse Broederschap
stichtte en die de eerste Haagse remonstrantse predikant
was. In februari 1995 presenteerde het centrum zich
met een intentieverklaring die de activiteiten tot nu toe
kenmerkt: Sterker dan ooit leeft bij velen de behoefte aan
bezinning en verdieping. De cultuur in ons land heeft vanaf
de zestiger jaren in het teken gestaan van emancipatie en
bevrijding: uit de verzuiling, uit een benepen moraal, uit
beknellend geachte kerkelijke en maatschappelijke verbanden.
Meer en meer ontdekte men dat met het waswater ook de
nodige kinderen zoek zijn geraakt. Dat we vrij en individueel
zijn, is terecht onomstreden. Maar hoe gaan we verder en
wat kan ons met anderen verbinden? De programma’s van
het Uytenbogaertcentrum voor religie en cultuur willen het
zoeken naar een antwoord op deze vragen ondersteunen. In
de keuze en aanpak van thema’s zal het zo veelzijdig zijn als
mogelijk is: politieke en maatschappelijke problemen, morele
kwesties, ontwikkelingen in de literatuur, de muziek en de
beeldende kunst.
In de geest van deze verklaring zijn in de afgelopen
zeventien jaar allerlei thema’s en vele sprekers voorbijgekomen:
politici (bijv. Marijnissen, Hirsch Ballin, Pronk);
24 adrem remonstrants maandblad
Boot op de Seine, Jaap Schuurmans

literatoren (bijv. Rutger Kopland, Abdelkader Benali,
Jan Siebelink); journalisten en columnisten, vertegenwoordigers
van spirituele stromingen, ethici, theologen,
filosofen, en vele anderen. Bovendien waren er als vaste
onderdelen van het programma de in de loop der jaren
door velen bezochte diensten van woord-beeld-klank en
de cursussen meditatie en sacred dance. 2
Het aantal mensen van binnen en van buiten de gemeente
dat van deze activiteiten heeft geprofiteerd, is groot.
Ikzelf heb er, qualitate qua vrijwel altijd aanwezig, enorm
veel van geleerd. Laat ik uit een zee van herinneringen
een drietal naar boven halen. Op een symposium over
naastenliefde en masochisme (met de theologen Annelies
van Heyst, Martien Brinkman en Lideke In ’t Veld) sprak
de laatstgenoemde over de ongezonde nadruk op het
lijden van Christus, blijkend uit de vraag hoe het toch
mogelijk is dat een vader zijn eigen zoon offert. ‘Maar
vrouwen is van jongs af ingeprent dat ze zich moeten
opofferen, dat hun lijden niet zo erg is, dat ze hun kruis
moeten dragen’ (het stond in Trouw, 13-11-95). Of deze
slotregels uit een ‘literaire kanselrede’ van Marjoleine de
Vos naar aanleiding van een Grieks gedicht: ‘Wie dit gedicht
leest en het tot zich door laat dringen geeft zichzelf
een opdracht. Antonius door zijn God verlaten, en verlatener
kan iemand niet zijn, breekt niet, klaagt niet. Hij
zegt vaarwel aan wat hij verliest. Dat is alles.’ Zo staat het
op de laatste pagina van één van de Uytenbogaertpublikaties,
Een verbeelde God: dertien literaire ontwerpen (2001).
Of deze zin uit een lezing die Arnon Grunberg hield, en
waarin hij pleitte voor een absoluut minimum aan hoop:
‘Een ideaal dat erkent dat de hoop dat het lichaam iets is
waaraan men kan ontkomen hoogmoedige en misschien
wel gevaarlijke hoop is.’ (in de Volkskrant, 25-04-10).
De kerk als plaats van wijsheid en demobilisatie
Hoe ziet een ‘rond de waarheid schommelende’ kerk
eruit? In december 2000 werd ik, onder meer vanwege
de activiteiten van het Uytenbogaertcentrum, uitgenodigd
om de diesrede in Kampen te houden. Die rede moest
gaan over predikantschap in de 21ste eeuw. Een van mijn
uitgangspunten was dat de kerken zich op het onderricht
zouden moeten toeleggen en zich tot ‘scholen van
wijsheid’ (een van Schillebeeckx geleende term) zouden
moeten ontwikkelen. 3 In onze posttraditionele cultuur
wordt met grote onbevangenheid naar wijsheid gespeurd.
Om daarop adequaat te kunnen antwoorden, zullen de
kerken zich een lerende en argumenterende manier van
doen moeten eigen maken. Ze zullen zich tot fora voor
zinzoekers moeten ontwikkelen, tot instellingen die
de nadenkende, naar oriëntatie vragende intelligentie
koesteren.
Zo vreemd is dat overigens niet. De grote godsdiensten
hebben, ieder op zijn eigen wijze, méér dan alleen
verkondiging, rituele verering en emotioneel appèl willen
aanbieden. Zij deden ook een beroep op het inzicht
van mensen en wilden scholen van wijsheid zijn. De
bijbelse traditie en het kerkelijke christendom vormen
Initium
hierop geen uitzondering. Een belangrijke catechetische
opdracht was te allen tijde de ontmaskering van schijnzekerheid
– ‘lucht en leegte’, om met Prediker te spreken.
Meer positief gesteld gaat het om het opdelven van wat
Pannenberg ons ‘oneindig aangewezen zijn’ of ook onze
‘vraag naar God’ noemde. In onze huidige cultuur zal
deze vraag vaak de gestalte van een eclectische zoektocht
aannemen. De geestelijke begeleiding daarvan veronderstelt
vele kwaliteiten: kennis van religieuze tradities,
vaardigheid in het vertalen en vertolken, spirituele kracht.
Naast de vriendschap en het vreemdelingschap die de
predikant moet kunnen opbrengen 4 , zou hij/zij de aloude
functie van leraar moeten herontdekken. Ik denk dan allereerst
aan moreel onderricht in de geest van wat de liberaaljoodse
Martha Nussbaum erover schrijft. Zij haalt in
het bijzonder de waarden van het socratische ‘ken uzelf’
en die van de verbeelding naar voren. Socrates leert ons
om onze eigen traditie en onze meest dierbare opinies
kritisch te ondervragen; literaire verbeeldingen scherpen
ons vermogen om van andermans positie uit te denken
en compassie te voelen. Nussbaum is geïnteresseerd in
de betekenis van deze waarden voor het universitair onderwijs.
Maar romans en gedichten verdienen het om ook
in het verband van een kerkelijke leergemeenschap benut
te worden, al komt daar natuurlijk de bijbel als primaire
bron in aanmerking – mits gehanteerd op een manier die
de compassie vergroot en de verbeelding prikkelt.
Naast het morele onderricht vormt oefening in de kunst
van het vragen de tweede opdracht van een kerkelijke
leraar. In een samenleving die steeds meer door resultaten
van wetenschap en techniek gefascineerd wordt, dreigt
de onmisbare kunst van het vragen een zeldzaamheid te
worden. Bovendien is de snelheid waarmee de techniek
zich ontwikkelt een factor die het vragen bemoeilijkt.
Onze samenleving lijkt steeds meer beheerst door een
onbeperkt voortgaande beweging, die mensen en instituties
met zich meevoert. Plaatsen van demobilisatie en
bezinning zijn daarom meer dan ooit nodig, omwille
van mensen individueel en omwille van de samenleving.
Zulke plaatsen zullen oefenplaatsen moeten zijn in de
vertragende kunst van het vragen. •
Johan Goud
Hoogleraar religie en zingeving in literatuur en kunst aan de
Universiteit Utrecht; remonstrants predikant in Den Haag
1 Die ik in dit afscheidsnummer met respect en dank voor al hetgeen hij voor
de remonstrantse gemeenschap betekend heeft, vermeld. Hij suggereerde
deze bijdrage over religie en cultuur, met bijzondere aandacht voor ‘Uytenbogaert’.
2 Voor een volledig overzicht van de eerste tien jaren van het Uytenbogaertcentrum
verwijs ik naar de door de Haagse gemeente geproduceerde
brochure ‘Spiritualiteit en Cultuur’, 2005.
3 In wat volgt, geef ik enkele passages uit de diesrede weer. Zie Johan Goud,
Schrijven in het zand. Predikantschap in de 21ste eeuw, Kamper Oraties 15,
Kampen 2000.
4 In het uitvoerige verslag dat Trouw (7-12-00) aan deze rede wijdde, werd
vooral wat ik over de predikant als ‘vriend’ (als variant voor ‘herder’) zei,
centraal gesteld.
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 25

liturgie
EUG Janskerk
Remonstrantse
Het is uitdagend te schrijven over liturgie, de dienst aan God die zinspeelt op de grandeur van oude tijden,
terwijl het dagelijks leven van de meesten van ons in de huidige tijd daar ver van af staat. Of wij dat nu
prettig vinden of niet, wij leven in een seculiere wereld. Dat is een werkelijkheid die de meeste wegen naar
God heeft afgesloten en die tegelijkertijd zich kenmerkt door interesse in echtheid, authenticiteit en spiritualiteit.
En het is overduidelijk dat kerken, waar het de zoektocht naar innerlijke verdieping betreft, hierbij op
eclatante wijze de boot hebben gemist. Zij zouden er misschien beter aan doen om zelf voor enige tijd de
deuren te sluiten. Al was het maar om duidelijk te maken dat de inkeer die allen kennelijk zoeken ook aan
hen, in hun behoefte aan bezinning op vorm en inhoud van geloven, geenszins is voorbijgegaan.
In de geschiedenis bleek het soms raadzaam om met
de beweging van de tijd mee te gaan, en voor kortere of
langere tijd solidair te zijn met allen die goede redenen
hebben gevonden hun kerken de rug toe te keren. Wie
weet gaat er van de stilte van zwijgende kerktorens op
zondagochtenden - het klokgelui voor enige weken verstomd
- bij velen een breed verlangen uit naar een nieuw
begin dat verder reikt dan wij ons nu kunnen voorstellen.
Ik sluit niet uit dat de leegte die dan ontstaat voor een
nieuwe generatie de aangewezen impuls zou kunnen
worden om een nieuw begin te maken. Maar nu loop ik
wel erg hard op de feiten vooruit.
liturgie en het onalledaagse De redactie vroeg mij
in dit artikel, bij het feestelijke afscheid van Marius van
26 adrem remonstrants maandblad
Leeuwen als hoogleraar van het seminarie, in te gaan op
zijn opvattingen over liturgische vernieuwing. Maar wat
zou men schrijven over iemand die er nooit op uit is geweest
om met nieuwe liedjes of andere nieuwlichterij het
verschijnsel van de kunst van de liturgie kunstmatig in
leven te houden dan wel te prolongeren? Daarom probeer
ik hier in het kort zijn opvattingen over liturgie te ontvouwen
en daarover in de context van deze tijd wellicht iets
zinvols naar voren te brengen.
In een artikel in de bundel Nieuwe wegen voor de liturgie
breekt hij een lans voor wat hij het onalledaagse noemt.
Het gaat hem daarbij vooral om de manier waarop de taal
in de liturgie wordt gebruikt. Dit onalledaagse komt tot
uitdrukking in metaforen en in symbolen. Metaforen zijn
bedoeld als botsingen in de taal om de betekenis op een

Renaissance
EEN wERELD ZOnDER KERKEn
ander niveau te brengen. Bijvoorbeeld: licht dat ons aanstoot
in de morgen. Iedereen weet dat licht niet letterlijk
aanstoot, maar in metaforische zin ontstaat door associatie
een nieuwe betekenislaag. Gewone woorden lenen
zich daarvoor en worden in een nieuw verband gebracht.
Symbolen hebben, door herhaling, zo hun geschiedenis
en daardoor een eigen zinsverband: water en vuur, aarde
en hemel krijgen de connotatie van iets heiligs waarmee
ze boven zichzelf uitwijzen. Liturgie verwerft als vorm
van expressie daarmee het karakter van een soort tweede
taal. Dat deze heel vaak onbegrijpelijk is, aldus Marius
van Leeuwen, komt onder meer doordat mensen vaak
meer gehecht waren aan vertrouwde klanken dan aan
precieze betekenis. Soms is alleen al de klank genoeg om
te ontroeren en het religieuze gevoel zich te doen hechten
aan iets wat aanspreekt en dierbaar is. Door de kracht
van de herhaling, de motor van de liturgie, kan dan een
betekenis tot stand worden gebracht die geheel los staat
van wat een woord zegt of aanwijst. Van Leeuwen verklaart
zich een groot voorstander van zorgvuldigheid in
de taal van de liturgie. Woorden bewerken wat zij zeggen,
zo stelt hij in navolging van Engelse filosoof Austin: wat
er concreet wordt bedoeld hangt af van wat de spreker
met of bij het zeggen doet. En nog een stapje verder: als
Initium
de voorganger in een kerkdienst tegen de gemeente zegt
‘laten wij bidden’ of ‘ik doop’ dan brengen deze woorden
als handeling op dat moment die gemeenschap teweeg.
Door het wij wordt het hele kader van de geloofswerkelijkheid
die daar achter of onder zit als het ware opgeroepen.
Je kunt hieruit concluderen dat je van de kerk van de
toekomst dus geen lid of vriend meer hoeft te worden
- er ontstaat uit kracht van het gesproken woord wij een
incidentele gemeenschap. Ontvouwt zich hier heel verrassend
een geheel nieuw kerkmodel - zonder kerken?
Naar zijn opvatting, als ik hem goed volg, ontvangen
degenen die aan liturgie doen een soort tweede-taalonderwijs.
Het onalledaagse van deze taal is een noodzakelijke
voorwaarde om deel te kunnen nemen aan de
werkelijkheid die erdoor wordt opgeroepen. Juist door de
botsingen of onderbreking in het spel van de taal dat in
de liturgie wordt gespeeld, kan wat wezenlijk is concreet
worden. Je zou hier natuurlijk kritische vragen bij kunnen
stellen. Bijvoorbeeld: is het dan een taal waarvan je
nooit de ironie en de humor werkelijk zult begrijpen,
zoals dat meestal het geval is voor de vreemdeling die een
tweede taal leert?
Of: als ondanks de fraaie vernieuwende metaforen alle
oude vooronderstellingen telkens weer worden opgeroe-
RGU Geertekerk met Pinksteren
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 27

pen, hoe kunnen wij dan ooit verlost worden van oude
religie? Ik denk aan liederen van Huub Oosterhuis, waarvan
vele een bijzondere schoonheid bezitten, maar die
soms een oude bloed- of bruidsmystiek oproepen. Reden
waarom wijlen Jan van Kilsdonk glimlachend, maar niet
minder kritisch, bleef spreken over de ‘innerlijke orthodoxie’
van de gevierde lieddichter. Hoe maken wij – in
een traditie die immers uit is op bevrijding – ook in de
liturgie zelf de bevrijdende volgende stap? Of is de valkuil
dat het veronderstelde van vroeger via regressieve assimilatie
opgeroepen blijft worden in de taal. En dat zo de stap
vooruit, door progressieve assimilatie aan het eigentijdse
van onze taal, belemmerd wordt? Vragen te over. Een lied
van Trijntje Oosterhuis in de liturgie ten gehore gebracht
na een lied van haar vader, zou de taal kunnen doen
breken misschien. Volgens het zojuist gehuldigde beginsel
van botsing van betekenis kan het onalledaagse dan
opeens toch ook verrassend eigentijds worden.
Renaissance De huidige situatie van de liturgie als
een kunstmatige taal zou in onze tijd, waarin het beeld
het woord verdringt, helemaal niet zo moeilijk of ingewikkeld
moeten zijn. Vooral jongeren zouden in de
liturgie een soort virtuele ruimte kunnen ontdekken,
waarmee zij even uitstekend overweg zouden kunnen
als met films en games. Met dit verschil misschien dat er
in de liturgie, anders dan in een mind game of computerspelletje,
de aanwezigheid van een God van elders verondersteld
wordt doordat deze wordt aangeroepen. Voor wie
hier onbekend mee zijn klinkt dit als pure magie.
Er was eens een theoloog die zich gesteld zag voor het -
zelfde probleem. Zijn naam was Martin Buber (1878-
1965). Hij zag hoe mensen in zijn dagen de synagoge
verlieten om uiteenlopende redenen en motieven. Ieder
hield er zo zijn of haar eigen agenda op na bij de keuze
voor die beslissende stap. Bij alle verscheidenheid van
motieven stond toch één ding centraal: het verlangen
naar echtheid en authenticiteit was het in het oog
springende kenmerk van de eigen keuze. Voor de één
was de rationaliteit, voor de ander juist de mystiek of
de zuiverheid van de leer het bepalende element in die
eigen keuze. In deze spraakverwarring heeft Buber een
vernieuwende stap gezet met verstrekkende gevolgen
binnen en buiten het joodse geloof, tot in onze dagen toe.
Staande op de schouders van filosofen als Spinoza komt
hij met een even verrassend als verbluffend argument: er
bestaat een soort vernieuwing die mensen op een authentieke
wijze hebben ondergaan zonder dat zij dit zelf goed
en wel beseffen - een vernieuwing die buiten de gebaande
paden van de gevestigde religieuze tradities omgaat. Hij
ontdekte zo de chassidische verhalen, die vooral buiten de
geijkte paden en buiten de liturgie waren ontstaan. Die
gingen een belangrijke rol spelen. De dragende gedachte
was dat wie kritiek heeft op zijn religie een echte gelovige
is, naar het voorbeeld van de profeten. Je kon betreuren
dat sommigen hierin te ver waren gegaan, maar dit deed
28 adrem remonstrants maandblad
aan de authenticiteit van hun visie of levensoriëntatie
niets af, vond Buber. De renaissance die hij zo op gang
bracht was ongekend.
Het moment er vóór In de boeken en artikelen
die Marius van Leeuwen het licht deed zien, komt het
woordje vrijzinnig niet erg veelvuldig voor. Je kunt daar
van alles van vinden natuurlijk. Zelf denk ik dat hij een
bepaald soort vrijzinnigheid voorbij is en ik ervaar dit als
een verdienste. Je zou kunnen zeggen dat hij de breedte
heeft gezocht en daarmee de remonstrantse inbreng (in
de liturgie) van antecedenten heeft voorzien. En wanneer
vraag je naar iemands antecedenten? Als je naar de
toekomst daar vruchtbare gevolgen aan hoopt te kunnen
verbinden. Volgens Marius – hij zegt het Gerardus van
der Leeuw na – mag je in de liturgie niet zo maar iets veranderen.
Toch hebben we dit bijvoorbeeld in de nieuwe
belijdenis van 2006, die als een liturgische tekst bedoeld
is, wel degelijk gedaan. Door God twee plaatsjes te laten
opschuiven – na de Geest en na Jezus – in de tekst. Het is
de ontmoeting, schrijft hij, die in het spel van de liturgie
op het spel staat. Anders gezegd – het spel en de knikkers
(na het spel).
Staande voor een restant van een kerk in Zuid-Frankrijk
werd mij gevraagd daar iets zinnigs over te zeggen. Wat
een vraag! Een spontaan mij invallende parodie ontsnapte
mij: «Ma chapelle est morte, je n’ai plus de Dieu, ouvre-moi la
porte, pour jouer le jeu.» Bij vrienden in hun tuin staat een
halve cirkel natuurstenen opgesteld om op te zitten. Rond
een rondboog van een 12 e eeuws klooster. Om te mediteren,
vertelt men. De buitenkamer van de publieke religie
in een kerkgebouw maakt plaats voor de binnenkamer in
een achtertuin. Soms zoekt men een spelleider om met de
kritische afstand van haar functie die rol in hun midden te
vervullen. Het nieuwe is al gaande, ook bij hen die – buiten
elke traditie staande – er al door zijn aangeraakt. Zowel
optimisme als pessimisme hierover zijn het gevolg van
een te korte afstand tot verleden en toekomst. In een tijd
waarin alles in beweging is heeft Marius fier volgehouden.
Daarmee heeft hij aan een antecedent gebouwd waar
een nieuwe generatie op kan reageren. Echte vernieuwing
komt tot stand door iets wat vooraf gaat. Een inzicht
wordt een vloertje, een podium voor wat volgt, voor de
naaste stap in de nabije ontwikkeling. Het was nog niet
hèt moment er voor, maar wel het moment er vóór. Dat is
wat telt en wat ertoe doet. Dat vraagt om geduld en geloof
– in de spreekwoordelijke kruiwagen vol even springerige
als vrijzinnige kikkers. Augustinus schreef: “Omnia mea
mecum portas. Al het mijne draag ik bij mij”. Het is
mogelijk dat liturgie zich met andere middelen zal voortzetten
dan uitsluitend met de nu reeds bekende. Wanneer
de innerlijke noodzaak daartoe echt wordt gevoeld gaan we
van feest naar feest! •
Heine Siebrand
Remonstrants predikant Geertekerk Utrecht

advertentie
TE HUUR SENIOREN APPARTEMENTEN
MET EEn VRIJZInnIG RElIGIEUZE UITSTRAlInG
WAAR IEDEREEN WELKOM IS!
De Timanshof
De Roosebrink
De Aleidahof
De Timanshof te Bennekom
De Roosebrink te Wageningen
De Aleidahof te Bennekom
In de complexen heerst een tolerante, vrijzinnig
religieuze sfeer, iedereen is er welkom. Alle drie
de gebouwen zijn op loopafstand gelegen van het
stads- respectievelijk dorpscentrum. De gebouwen
liggen tevens gunstig ten opzichte van het openbaar
vervoer.
Voorzieningen
De appartementen zijn aangesloten op een alarm -
systeem. Hierdoor kan er 24 uur per dag in geval
van nood snel eerste hulp geboden worden.
Tevens beschikken de gebouwen over twee liften,
een wasserette, fietsenstalling, logeerkamers,
recreatieruimte, hobbykamer en een bibliotheek/
vergaderruimte. De bewoners worden vertegenwoordigd
door enthousiaste bewonerscommissies.
Huurprijs
De huurprijs varieert
van 441,– euro tot 747,– euro.
De servicekosten variëren
van 72,– euro tot 193,– euro.
Bent u geïnteresseerd en 50 jaar of ouder?
Maak geheel vrijblijvend een afspraak met
Mw. L. Kik of Mw. C. Besselink voor meer
informatie en/of een bezichtiging.
Seniorenhuisvesting ‘Zuid-Veluwe’
Hof van Sint Pieter 27, 6721 TN Bennekom
Telefoon: 0318 – 43 11 34
Internet: www.vrssh-zuidveluwe.nl
Email: info@vrssh-zuidveluwe.nl
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 29

elijdenis 2006
Vroom
en terughoudend
MARIUS VAN LEEUwEN EN HEt REMOnSTRAnTS BElIJDEn
Juist omdat zij in de begintijd van hun geloofsgemeenschap – de eerste decennia van de zeventiende
eeuw – op minder plezierige wijze te maken kregen met geloofsbelijdenissen, zijn de remonstranten altijd
zeer voorzichtig geweest met eigen belijdenissen. Het is dus des te opvallender dat de Remonstrantse
Broederschap de afgelopen jaren zo veel tijd en aandacht gestoken heeft in het opstellen van een nieuwe
Geloofsbelijdenis 2006.
Eind jaren tachtig begon de vraag naar een nieuwe belijdenis
reeds te klinken, maar het duurde nog ruim tien
jaar voor het denk- en schrijfproces echt op gang kwam.
Het waren precies de jaren dat Marius van Leeuwen
hoogleraar was aan het Remonstrants Seminarium. Het
verbaast dan ook niet dat hij bij de opstelling van de nieuwe
geloofsbelijdenis nauw betrokken is geweest, naast
Johan Goud. In het onderstaande laten we iets van Van
Leeuwens betrokkenheid bij het belijdenisproject zien,
aan de hand van een selectie van hetgeen hij daarover de
afgelopen jaren schreef. De keuze viel op het cahier dat
Van Leeuwen samen met zijn voorganger E.J. Kuiper
schreef over de eerste remonstrantse Belijdenis van 1621.
Daarnaast werd gekozen voor zijn bijdrage aan de evaluatie
van de tweede remonstrantse Belijdenis van 1940.
De Voorrede van de Belijdenis 1621 In 1994 deed
Van Leeuwen samen met zijn voorganger Kuiper een
boekje het licht zien met als titel Als een vuurbaken.
Teksten over de functie van belijdenissen naar remonstrants
inzicht in de serie Sleutelteksten van uitgeverij Meinema.
Het is nog altijd de grote verdienste van dit boekje dat
het de beroemde Voorrede bij de eerste remonstrantse
Belijdenis van 1621 toegankelijk maakte voor een hedendaags
publiek van (niet-) remonstranten. Zo konden zij
lezen hoe verrassend modern remonstrantse voorvaderen
vier eeuwen geleden belijdenissen hun plaats hadden
gewezen!
De uitvoerige Voorrede van die Belijdenis waarschuwde
voor misbruik van belijdenisteksten. Men moet in zaken
de godsdienst betreffend aan deze formulieren geen
‘onweerspreekbare autoriteit’, geen ongegrond en door
niets te verantwoorden gezag, toekennen. Zulke teksten
kunnen geen leerregels zijn die het ware geloof voor eens
en altijd vastleggen, zodat ze het geweten van mensen
30 adrem remonstrants maandblad
met bindend gezag zouden mogen toespreken. Ze zijn
min of meer persoonlijke exegeses van het geloof. ‘[Het
zijn] niet [stukken] die definiëren of vaststellen wat voor
waar of onwaar moet worden gehouden, wat geloofd of
niet geloofd moet worden of wat op welke wijze moet
worden uitgedrukt of naar voren gebracht, maar [stukken]
die slechts bekend maken en betuigen wat zij, wier
persoonlijke formuleringen en verklaringen het zijn, voor
waar en onwaar houden, wat zij geloven en niet geloven,
op welke wijze zij hun meningen willen uiten.’
Binnen deze relativerende opmerkingen over de status
van belijdenissen speelt sedertdien elke poging tot remonstrants
belijden zich af.
Beeltenis van Gods heilig wezen In Wij geloven – wat
geloven wij? Remonstrants belijden in 1940 en nu (2004)
schreef Van Leeuwen het stuk over Jezus Christus onder
de titel ‘Beeltenis van Gods heilig wezen’. Van Leeuwen
constateert dat in de klassieke belijdenissen de nadruk op
de goddelijkheid van Jezus ligt. Daartegenover komt in
het negentiende-eeuwse modernisme alle nadruk te liggen
op de mens Jezus, Jezus ‘van beneden’. De Belijdenis
van 1940 poogt een tussenweg te bewandelen: gelovig
wordt beaamd dat in Jezus Christus God zichtbaar wordt.
Tegelijk is de tekst terughoudend als het gaat om de vraag
naar de goddelijke of menselijke natuur van Christus. Op
het eerste gezicht klinken de woorden van de Belijdenis
1940 wellicht zwaar, maar bij nadere beschouwing gaat
er een lichte inhoud achter schuil, met onorthodoxe trekken.
Van Leeuwen noemt de Jezus-strofe in de Belijdenis
1940 dan ook bescheiden, vroom en terughoudend.
Juist ook door wat in de tekst niet gezegd wordt of in het
midden gelaten, verraadt de tekst zijn vrijzinnige komaf.
Wel zou in een nieuwe belijdenis explicieter verwoord
mogen worden dát remonstranten graag ‘beneden’ begin-

Remonstrantse belijdenis
Wij beseffen en aanvaarden
dat wij onze rust niet vinden in de zekerheid van wat wij belijden,
maar in verwondering over wat ons toevalt en geschonken wordt;
dat wij onze bestemming niet vinden in onverschilligheid en hebzucht,
maar in wakkerheid en verbondenheid met al wat leeft;
dat ons bestaan niet voltooid wordt door wie we zijn en wat we hebben,
maar door wat oneindig groter is dan wij kunnen bevatten.
Door dit besef geleid, geloven wij in Gods Geest
die al wat mensen scheidt te boven gaat
en hen bezielt tot wat heilig is en goed,
opdat zij, zingend en zwijgend,
biddend en handelend,
God eren en dienen.
Wij geloven in Jezus, een van Geest vervulde mens,
het gelaat van God dat ons aanziet en verontrust.
Hij had de mensen lief en werd gekruisigd
maar leeft, zijn eigen dood en die van ons voorbij.
Hij is ons heilig voorbeeld van wijsheid en van moed
en brengt ons Gods eeuwige liefde nabij.
nen bij hun spreken over Jezus. Er zou ook meer gezegd
mogen worden over leven en prediking van Jezus; over
de Opstanding als hoopvol teken dat duister en dood het
laatste woord niet hebben, én ten slotte ook over het feit
dat andere gestalten dan Jezus eveneens iets van God
kunnen tonen.
Hoe nu zijn deze opmerkingen verwerkt in de Jezusstrofe
uit de Belijdenis 2006?
Belijdenis 2006 De Belijdenis 2006 ontmoette, ook
bij niet-remonstranten, een positief onthaal. Velen constateerden
met instemming dat de tekst het accent legt op
de menselijke zijde van het geloof, op het (ver)beeldende,
poëtische, metaforische karakter van geloofstaal én op de
werking van de geest. Jan Greven vond het in Trouw van
durf getuigen dat de nieuwe belijdenis bij de mens begon
en niet bij God.
Dit alles is terug te vinden in de mooie Jezus-strofe van
de belijdenis, die Jezus ‘een van Geest vervulde mens’
noemt, ‘het gelaat van God dat ons aanziet en verontrust.
Hij had de mensen lief en werd gekruisigd maar leeft,
zijn eigen dood en die van ons voorbij. Hij is ons heilig
voorbeeld van wijsheid en van moed en brengt ons Gods
eeuwige liefde nabij.’
Kijken we naar Van Leeuwens ‘wensenlijstje’, dan kan geconstateerd
worden dat de nieuwe belijdenis, ook als het
om Jezus gaat, beneden, bij de mens Jezus begint (zonder
onmiddellijke toevoeging van de ‘soortnaam’ Christus).
Jezus is een mens, niet eens de mens, en die mens is van
Geest (wel met hoofdletter!) vervuld. Of over Jezus’ leven
en prediking in de nieuwe belijdenis zo heel veel meer
wordt gezegd dan vroeger, dat valt te betwijfelen. Maar
de opstanding wordt genoemd, zij het niet expliciet maar
aanduidenderwijs. Iedereen behoudt de vrijheid die opstanding
lichamelijk dan wel geestelijk te duiden.
Initium
Wij geloven in God, de Eeuwige,
die ondoorgronde liefde is, de grond van het bestaan,
die ons de weg van vrijheid en gerechtigheid wijst
en ons wenkt naar een toekomst van vrede.
Wij geloven dat wij zelf,
zo zwak en feilbaar als wij zijn,
geroepen worden om
met Christus en allen die geloven verbonden,
kerk te zijn in het teken van de hoop.
Want wij geloven in de toekomst van God en wereld,
in een goddelijk geduld dat tijd schenkt
om te leven en te sterven en om op te staan,
in het koninkrijk dat is en komen zal,
waar God voor eeuwig zijn zal: alles in allen.
Aan God zij de lof en de eer
in tijd en eeuwigheid
Amen
Bescheiden, licht en vroom Tot slot. Na de aanvaarding
van de nieuwe belijdenis in 2006 verscheen nog een
boekje met reflecties: Een weg van vrijheid. Reflecties bij
de nieuwe remonstrantse belijdenis (2006). Van Leeuwen
opende het geschrift met een historische schets van de remonstranten
en hun belijdenissen. Ondanks hun afkeer
van autoriteit hadden zij toch af en toe de durf gevonden
om opnieuw en tezamen te belijden. Voortgedreven door
de vraag; hoe zeggen we het nù?
Met deze historische schets voltooide Van Leeuwen zijn
jarenlange betrokkenheid bij het belijdenisproject. Zijn
bijdragen herlezend springen de woorden bescheiden en
licht, vroom en terughoudend in het oog. Het gebruik van
bescheiden woorden, licht van toon, dat spreekt de Seminariehoogleraar
in de teksten aan, en dat beveelt hij dan
ook aan als het om de formulering van nieuwe teksten
gaat. Daarbij laat hij zich inspireren door voorgangers die
in staat waren over de grote zaken van het geloof vroom
en terughoudend te spreken. Vroom daarbij bedoeld als
levend ‘in het besef dat ons leven in betrekking staat tot
God of het goddelijke’, en terughoudend als ‘beducht
voor grote, te zekere woorden’.
Wie Marius van Leeuwen gedurende zijn professoraat
heeft meegemaakt, wie hem gehoord of gelezen heeft,
die weet dat deze trefwoorden ook het nodige zeggen over
Van Leeuwen zelf. Bescheiden en licht van toon, vroom
en terughoudend. Zo heeft hij mensen geïnspireerd, in
de eerste plaats zijn studenten en promovendi. Zo ook
staat hij in een lange traditie van remonstranten die,
bescheiden en vroom, vroeger en nu, de oude woorden
nieuwe zeggingskracht willen geven in de wereld van
vandaag. •
Koen Holtzapffel
Predikant in de remonstrantse gemeente Rotterdam
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 31

levensverbintenissen
BIJ DE REMOnSTRAnTEn
Annekee Stokvis, Jan Willem nieuwenhuijsen en lideke In ’t Veld waren betrokken bij de beslissing van
de Remonstrantse Broederschap om het huwelijk open te stellen voor paren van hetzelfde geslacht. De
Remonstrantse Broederschap veranderde op dit punt de kerkorde in 1986 en was daarmee de eerste kerk
binnen de Wereldraad van Kerken waar homo’s officieel konden trouwen. Zij blikken terug op deze periode.
Kerkorde Het begon in 1978. Er werd een commissie
ingesteld die de kerkorde zou wijzigen. De eerste bespreking
was op 28 oktober 1978 in de vergadering van het
landelijk bestuur (Commissie tot de Zaken). Predikant
Jan van Goudoever opperde in deze vergadering de
mogelijkheid om het ‘homofielenhuwelijk’ te bestuderen.
Er werd met instemming gereageerd.
De noodzaak om de kerkorde te veranderen had ook met
andere onderwerpen te maken. In de jaren zeventig was
de Remonstrantse Broederschap veranderd. Er waren
bijvoorbeeld samenwerkingsgemeenten ontstaan met
andere vrijzinnige gemeenten zoals de doopsgezinden.
En de kerkorde moest op dit punt worden bijgesteld.
Ook was de taal verouderd. Het ging dus om een totale
herziening.
Het was zeker niet zo dat homoseksualiteit vóór die tijd
onder remonstranten openlijk besproken werd. Meestal
gebeurde dat in bedekte termen of werd er lacherig
over gedaan. Er waren predikanten van wie je wist dat
ze homoseksueel waren, maar echt ermee naar buiten
treden, gebeurde niet. De rol om in de kerkordecommissie
ook het thema relaties te bekijken, werd vervuld door
de Leidse hoogleraar (godsdienstwijsbegeerte en ethiek)
professor L.J. van Holk (1893-1982).
Van Holk zelf was gescheiden. Het thema relaties stelde
hij ruimer dan alleen homoseksualiteit. In de jaren
zeventig gingen mensen ‘hokken’. Deze nieuwe ontwikkelingen
dienden kerken te betrekken bij de inrichting
van het kerkgenootschap. In deze periode kwamen allerlei
samenlevingsvragen aan de orde. Er was sprake van
een trend om je als kerk niet uitsluitend te laten leiden
door de dominante (burgerlijke) cultuur van die tijd.
Daar speelden we misschien wel op in.
Lideke In ’t Veld was voorzitter van het landelijk bestuur
van de remonstranten tot 1985. De beslissing over het
huwelijk en de openstelling ervan moest nog genomen
worden toen zij de voorzittershamer overdroeg, maar
32 adrem remonstrants maandblad
de voorbereidingen ertoe waren reeds in gang gezet. Bij
haar afscheidstoespraak in 1985 stelde zij nog altijd dat
vragen over huwelijk en liefde te weinig onderdeel uitmaakten
in het onderlinge gesprek in kerken. Homofilie
– ‘zo noemde ik dat toen nog’ – was nog altijd een taboe.
Kerken liepen met een wijde boog om het onderwerp
discriminatie van homo’s heen. De kerkordecommissie
ging van start. Het thema seksualiteit en relaties werd
geagendeerd voor een landelijke Algemene Vergadering
van Beraad in 1982. In 1984 werd er een werkgroep
levensverbintenissen ingesteld. Een zorgvuldig
traject werd ontworpen met gespreksmateriaal
voor gemeenten. Er zat een goede video bij
en natuurlijk een rollenspel waarbij een
kerkenraadslid boos wegliep uit een
vergadering, omdat twee homo’s
in zijn kerk zouden trouwen.
De Rotterdamse
advocaat mr.
Roderik Felix
was de grote
motor achter het
verwerken van alle
commentaren in
het ingrijpende proces
van herziening van de kerkorde.
Raad van Kerken De remonstranten
brachten de ontwikkelingen
in hun kerk en hun voornemens
om het huwelijk open te
stellen ook in bij de Nederlandse
Raad van Kerken waar ze deel
van uitmaken. Emancipatie van
vrouwen was al een belangrijk
thema in de oecumene. Maar in
vergaderingen van de Raad van

Kerken werd op de besprekingen en besluitvorming
binnen de Remonstrantse Broederschap afstandelijk
theologisch gereageerd. Lideke In ’t Veld pleitte in 1983
in Vancouver tijdens de conferentie van de Wereldraad
van Kerken tijdens de grote plenaire vergadering voor
meer openheid. Belangrijk was in deze periode dat veel
predikanten uitkwamen voor hun homoseksualiteit. ‘Heb
je gehoord wie homo is?’
levensverbintenissen De remonstrantse voornemens
om het huwelijk open te stellen leidden ook tot Kamervragen.
De SGP vroeg aan de toenmalige minister van
Justitie of de remonstranten niet strafbaar waren door
het kerkelijk huwelijk aan te bieden aan mensen die
formeel niet getrouwd waren. Volgens de minister was
dit niet zo. ‘We omzeilden de kritiek dat we iets illegaals
deden door een ander woord dan huwelijk te gebruiken,’
brengt Jan Willem Nieuwenhuijsen in. Daarmee waren
de bezwaren van formele aard van de baan. Het gesprek
over de inhoud kon verder gaan. In de nieuwe kerkorde
zouden we niet meer spreken over huwelijk, maar over
levensverbintenissen. Alle relaties hetero en homo vielen
voortaan onder deze term. Natuurlijk was het voortraject
cruciaal. Allerlei vragen kwamen voorbij. Hoe
zat het met relaties van drie mensen? Een relatie
met een minderjarige? Ging het om zegenen of
inzegenen? Er werd gesproken over de mogelijkheid
van ‘weigerpredikanten’. Wat doe
je als een predikant niet overeenkomstig
de kerkorde de zegenbede over twee
mensen wil uitspreken? De teneur
was: we zien het wel als het zover is.
Tijdens de gesprekken in gemeenten
bleek dat er zeker weerstand was
tegen het voornemen om de kerkorde
op het punt van relaties te wijzigen. Er
werden soms ongelooflijk denigrerende
opmerkingen gemaakt waar homo’s
bij waren. Heel belangrijk bij
dit soort gesprekken waren de
ouders van homoseksuele
mannen en vrouwen. Zij waren
ware pleitbezorgers voor
het geluk van hun kinderen.
Zij zagen kans om eindelijk
hun verhaal te doen. ‘Wij
zien het geluk van onze
kinderen.’ Zij brachten op
een geloofwaardige wijze naar
voren dat intimiteit, intensiteit
Initium
en duurzaamheid ook bij homoseksuele relaties horen.
Die opstelling van de ouders maakte veel indruk.
Homokerk Uiteindelijk nam de Algemene Vergadering
van Bestuur het besluit in 1986 om de kerkorde
te wijzigen op het punt van relaties. Ook huwelijken
van mensen van verschillend geslacht heetten voortaan
levensverbintenissen. Voor het eerst in de geschiedenis
konden homo’s in de kerk ‘trouwen’ en werd hun wederzijdse
liefde kerkelijk legitiem. Natuurlijk waren er opzeggingen
en enkele boze predikanten. Sommigen grepen
voor hun bezwaren terug op Hugo de Groot. Toch was er
vooral bijval. De gedachte was dat theologie ook leeft bij
de gratie van herinterpretatie. Theologie dient nimmer tot
ideologie te verworden. Opmerkelijk is dat het letterlijk
citeren uit de bijbel niet zozeer aan de orde was. Remonstranten
hebben niet zo’n traditie om hun gelijk te halen
met een bijbeltekst. En toen gebeurde waar we zo bang
voor waren. Na een jarenlang zorgvuldig traject en de
introductie van het woord ‘levensverbintenissen’ kopte de
Telegraaf op de voorpagina, daags na de remonstrantse beslissing:
‘Remonstrantse Broederschap erkent het homohuwelijk.’
Het woord levensverbintenissen lazen we niet
terug. De gedachte leefde dat je je als kerk niet al te actief
in het nieuws mocht werpen. Maar in de Remonstrantse
Broederschap gingen steeds weer geluiden op dat we, ondanks
de ruimte die we wilden bieden, geen ‘homokerk’
wilden worden. Jan-Willem Nieuwenhuijsen: ‘Ik heb
achteraf wel spijt van die wat krampachtige houding. We
hadden dat woord homokerk kunnen omarmen als geuzennaam.
Wat is er mis met een homokerk? We waren
misschien ook wel onvoldoende voorbereid op alle mediaaandacht.
Daar hadden we beter over na moeten denken.
We namen in 1986 een belangrijke historische beslissing,
maar we waren ook bevreesd om er al te vrijmoedig mee
naar buiten te treden om een reden die haaks staat op de
gedachte achter de beslissing. We wilden op dit punt ook
niet concurreren met andere kerken.’ Omdat we ook de
mogelijkheid boden aan niet-remonstranten om bij ons
te trouwen, volgden andere kerken de remonstranten
met argusogen. Toch kwamen vooral buitenlanders bij
de remonstranten om te trouwen. Lideke In ’t Veld: ‘Vaak
was dat weer zo traditioneel. Ik herinner mij twee Duitse
vrouwen. Eentje was in een zwart pak en de ander in een
bruidsjurk.’ Of het landelijk bureau remonstranten zocht
een predikant: ‘Er staan twee homo’s aan de grens uit
Honolulu die willen trouwen.’
Tom Mikkers
Algemeen secretaris van de Remonstrantse Broederschap
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 33
foto: Mischa Keijser / HH

REAcTIES UIT DE RAAD VAn KERKEn Op
REMOnSTRAnTSE OpEnSTEllInG
Op 11 februari 1987 hield Jan-Willem nieuwenhuijsen
tijdens de vergadering van de Raad van
Kerken een inleiding over ‘het besluit van de
Remonstrantse Broederschap inzake inzegening
van levensverbintenissen’. Hij legde het
besluit uit en hoe het vertelde tot stand was
gekomen. Enkele reacties hierop zoals die zijn
vastgelegd in de notulen van deze bijeenkomst.
Ds. Van der Zee (secretaris van de Raad):
‘wordt het in de Remonstrantse Broederschap
zo gezien dat elke duurzame levensverbintenis,
hetero- of homoseksueel bepaald, een teken
kan zijn van de liefde van Christus voor zijn
gemeente?’
Ds. Mooi (nederlands Hervormde Kerk):
‘De beslissing komt over als een uiting van het
typisch individualistisch karakter dat de Remonstrantse
Broederschap als kerkgenootschap
altijd heeft gekenmerkt. De N.H. Kerk, als nauw
verbonden en verweven met de Nederlandse samenleving,
zal de samenleving volgen en heiligen
wat is. Daarom is het in de N.H. Kerk wezenlijk
dat het huwelijksbriefje getoond wordt. Eerst
als de beoogde gelijkwaardigheid ten volle in de
samenleving is geaccepteerd en in de wetgeving
is geregeld, zal een kerk als de N.H. kerk kunnen
volgen.’
Ds. Schoep (Gereformeerde Kerken):
‘wordt nu het typisch eigene van het kerkelijk
handelen, het zegenend moment van de kerk,
als teken van voortdurend handelen van God
met mensen? Is het remonstrantse besluit ook op
deze wijze theologisch gefundeerd en is daarmee
afstand genomen van de kerk als bevestigende
instantie?’
Dhr. Kouwenhoven (Gereformeerde Kerken):
‘De Gereformeerden hebben ten aanzien van de
homofielen gezegd dat deze zich vooral in eigen
kring veilig moeten voelen. (…) Binnen de eigen
kerkelijke gemeenschap zou dan ook de vraag
om Gods zegen thuis horen voor homofielen die
een relatie van trouw en liefde willen aangaan.
Dit is iets heel anders dan de bevestiging van een
huwelijk door de kerk.’
Ds. Roos (sectie internationale zaken): ‘In sommige
situaties zijn er ook kinderen bij betrokken,
kinderen uit een eerdere verbintenis; worden
deze betrokken bij de zegenbede over de levensverbintenis
die ook hen aangaat?’
34 adrem remonstrants maandblad
Dhr. Van Eyk (sectie eredienst):
‘De R.K. Kerk is op dit moment een antipode van
de Remonstrantse Broederschap. Zeker waar
het gaat om de homofiele relatie zet men zich
eerder schrap en wordt de argumentatie verhard,
dan dat er toenadering wordt gezocht. Dit blijkt
bijvoorbeeld uit de stelling dat de homoseksuele
relatie in strijd is met de scheppingsordening.’
In oktober 2011 was het 25 jaar geleden dat de
Remonstranten het mogelijk maakten dat paren
van hetzelfde geslacht in de kerk konden trouwen.
In Vrijburg waar het eerste homohuwelijk werd
voltrokken in januari 1987 was er een feestelijke
kerkdienst. Aansluitend werd de gids Coming Out
Churches gepresenteerd. In deze gids vind je een
weergave van de bijdrage van kerken aan homoemancipatie
en een overzicht van kerken waar
homo’s en lesbo’s kunnen trouwen.
Het interview met Jan-Willem Nieuwenhuijsen,
Annekee Stokvis en Lideke In ’t Veld is ook te lezen
in de gids Coming Out Churches.
coming Out churches – Dutch Edition.
Gids voor kerk en homo.
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer.
116 pagina’s, ISBN 978 90 211 4311 8.
Prijs: 14,90 euro
www.uitgeverijmeinema.nl
foto: Herman Wouters / HH
Colofon
Jan-Willem nieuwenhuijsen
(1942) werkte als functionaris
algemene zaken
op het landelijk bureau van
de remonstranten van 1978
tot 1982. Hij was algemeen
secretaris van de Remonstrantse
Broederschap van
1982-1989. ‘Het was mooi
dat we in 2010 de Bob
Angelopenning ontvingen
van het coc vanwege onze
beslissing in 1986. Dat was
heel eervol.’
Annekee Stokvis (1935)
maakte korte tijd deel
uit van de commissie
die de remonstrantse
kerkorde wijzigde. Ze was
als studiesecretaris van de
sectie ‘De Vrouw in Kerk
en Samenleving’ actief
betrokken bij de Raad van
Kerken in Nederland. ‘Het
was een heftige tijd. we
hadden het toen ook over
kernbommen en Zuid-
Afrika. Zelf had ik daar een
tijdje gewoond. Ik wilde bij
terugkomst in Nederland
iets doen met mijn betrokkenheid.’
lideke In ’t Veld (1936) was
remonstrants theoloog,
docent filosofie aan de Hogeschool
van Amsterdam
en voorzitter van de Remonstrantse
Broederschap
van 1978-1985. ‘Nadat de
beslissing genomen is over
de levensverbintenissen,
is seksualiteit nooit meer
een thema geweest bij de
remonstranten. op dit
punt hebben we misschien
de eindstreep gehaald,
maar we hebben elkaar
nog altijd niet echt leren
kennen.’

18 juli t/m 26 augustus 2012
zwoele zomerconcerten in de mooiste botanische tuinen
eerbetoon aan érard
9
Uw reactie
Uw reactie zien wij graag binnen vier weken na heden tegemoet.
U kunt uw sollicitatie en bij voorkeur ook per email richten aan:
De heer J.w. tillema • Parelduikerhof 29 • 4332 DA MIDDELBURG
koorkerk@gmail.com
E-mail jhoubolt@agendum.nl
gsm 06 53 611 190
Fax 010 - 437 02 45
Tel 010 - 437 22 69
Adrianalaan 152
3053 MG Rotterdam
Mariette Houbolt
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 35
Uitnodigin
Prof
De Ko
Uitnodiging predikant(en)
testa
heeft
Koorkerk Middelburg
op th
profiel koorkerk
voort
De Koorkerkgemeenschap (KKG) is een open geloofsgemeenschap
van vrijzinnige protestanten en remonstranten, die zoekt In verband naar een met het
eigentijdse wijze van geloven. De KKG heeft met haar predikant(en), predikant die (a
(Klaas Hendrikse) belangrijke ontwikkelingen doorgemaakt Iedereen op die zich to
theologisch en organisatorisch gebied. De Koorkerkgemeenschap
Nadere informatie o
wil die lijn graag voortzetten.
http://www.middel
In verband met het emeritaat van onze predikant op 1 september,
zoeken wij een of meer inspirerende predikant(en), die (aanstelling
Gevraagde kwalite
33,3 % of eventueel ‘poolverband’) met ons wil(len) samenwerken.
Wij zoeken (een) cre
Iedereen die zich tot ons profiel aangetrokken voelt, willen die we samen met ons
uitnodigen om te reageren. Nadere informatie op:
http://www.middelburgsekerken.nl/koorkerk
Uw reactie:
of bij Bob Viveen, telefoon 0118 59 33 12.
Uw reactie zien wij
ook per email richte
Gevraagde kwaliteiten
De heer J.W. Tillema
wij zoeken (een) creatieve predikant(en) met inspirerende
visies en onorthodoxe ideeën over kerk zijn, die samen met
ons wil(len) meebouwen aan een mooie toekomst voor onze
Koorkerkgemeenschap.
AGENDUM
I . T . S E R V I C E S
www.letterdyfehouse.nl
Bijzonder vakantiehuis in Ierland (Connemara)
Self-catering/per kamer/groepsaccommodatie
In west-Ierland staat een bijzonder landhuis aan
de Atlantische kust, gekoesterd door een groepje
Nederlanders, waaronder Remonstranten en
Doopsgezinden. De leden zetten zich al 40 jaar in voor
het behoud van het huis en de prachtige natuur.
U kunt logeren in Letterdyfehouse op ieder moment
van het jaar, alle seizoenen hebben hun eigen charme.
Bezoek onze website of bel 06 536 111 90
voor inlichtingen en boekingen.

de jonge marius... en de jongeren nu
In de jeugd van Marius was het niet vreemd dat kinderen ’s zomers deelnamen aan
kampen van christelijke organisaties en dat jongeren lid waren van een jongerenorganisatie.
Ik kan me voorstellen dat hij daar mooie herinneringen aan bewaart. net
als aan de gezelligheid in de VcSB (vrijzinnig christelijke studenten bond), waar
hij vast ook nog lid van is geweest. Deze jongerenverbanden zorgden in de eerste
helft van de vorige eeuw voor een toestroom van nieuwe leden en vrienden bij de
Broederschap.
Er werden voor jongeren avonden, weekenden en zomerkampen
(in de Hoorneboeg) georganiseerd, waarbij
sterk de nadruk lag op het gemeenschapsgevoel met als
doel om jongeren in ethisch, sociaal en cultureel opzicht
te vormen. In 1948 had de VCJC nog 20.000 leden, dat
waren nog eens tijden!
In de jaren zestig begon de tijdgeest zijn tol te eisen waardoor
alle idealistische jeugdbewegingen achteruit gingen,
dus Marius heeft nog een staartje van die glorietijd
meegemaakt. Ik spreek nog wel eens ouderen die mij de
mooiste verhalen kunnen vertellen uit de tijd dat er op de
Hoorneboeg nog Remonstrantse jeugdkampen werden
georganiseerd, het klinkt me altijd wat nostalgisch in de
oren. Want helaas: de tijd dat jongerenorganisaties voor
nieuwe remonstrantse leden en vrienden zorgen, ligt ver
achter ons. Voor jongeren spreekt het niet meer vanzelf
om lid te zijn van organisaties, zij kiezen meer incidenteel
voor activiteiten die hen op een bepaald moment
aanspreken. Om hen te bereiken is het aan te bevelen om
gebruik te maken van nieuwe media zoals interactieve
websites, twitter of facebook.
Marius heeft in de tijd waarin hij hoogleraar was deze
ontwikkeling meegemaakt. Niet dat hij daar heel voortvarend
in mee gaat – zo heb ik hem nog nooit college of een
presentatie zien geven met een powerpoint of meegemaakt
dat hij een blackboard gebruikte als ondersteuning van de
colleges. Wel ligt er altijd een stapel mooie boeken op tafel
als hij les geeft – lekker ouderwets en voor zijn studenten
zeker zo interessant. De allernieuwste ontwikkelingen van
het snelle internet zijn niet aan Marius besteed, maar dat
mag ook in het jaar dat je met emeritaat gaat…
Vanaf de jaren zestig werd het een bron van zorg dat het
vrijzinnig kader weg ging vallen. De studentenbond werd
opgeheven en ging op in grotere verbanden, maar verloor
zo het directe contact met de vrijzinnige kerken.
Als je nu in de Remonstrantse gemeenten komt zijn er
maar weinig jongeren lid of vriend van de Remonstrantse
Broederschap. In de gemiddelde gemeente zijn veel meer
mensen van boven de 60 jaar te vinden dan veertigers of
dertigers – om over twintigers nog maar te zwijgen. Hoe
is dat zo gekomen?
36 adrem remonstrants maandblad
Eens stukje geschiedenis Sinds de tweede helft van
de vorige eeuw liep het aantal leden en vrienden van de
Remonstrantse Broederschap gestaag terug en de toelevering
van jongeren vanuit de jeugdbeweging begon af
te kalven. Ook de deelname aan catechisatie en zondagsschool
werd steeds minder. In een notitie van 1970 werd
zelfs voorgesteld om niet te veel energie in jeugdwerk te
steken omdat het te weinig opleverde.
In de jaren ’80 kwam men daarop terug en werd er een
functionaris aangesteld op het landelijk bureau voor het
jongerenwerk. Daarna verschenen er verschillende notities
over de mogelijkheden en onmogelijkheden van het
jongerenwerk. Begin jaren ’90 werd op de Hoorneboeg
in Hilversum de ‘schuur’ speciaal geschikt gemaakt voor
jeugd- en jong
jongeren en er werden daar weekenden en kampen voor
hen georganiseerd. In 1990 werd een jongerencommissie
in het leven geroepen en in 1991 werd besloten om
voor het studentenwerk een remonstrants predikant aan
te stellen in Leiden, met als taak het landelijke werk onder
studenten te bevorderen. Deze predikant bleef in landelijke
dienst tot 1996. In die tijd ontstond het landelijke
remonstrantse jongerenverband, Arminius genaamd,
voor jongeren van 20 tot 35 jaar. Vanaf 1997 is dat een
heuse aparte remonstrantse gemeente die weekenden
organiseerde op de Hoorneboeg.
Na 1993 werd het werk voor kinderen en tieners een eerste
verantwoordelijkheid van de plaatselijke gemeenten.
De nieuwe SVJ (samenwerkingsverband Vrijzinnige
Jongeren) zette het werk voor kinderen en tieners voort
(weekenden en kampen op de Hoorneboeg) en bouwde
het uit. In 2006 ging deze stichting verder onder een
nieuwe naam V-Link, die werd gefinancierd door de VVP,
NBP en remonstranten. Deze samenwerking heeft tot
2010 geduurd. Daarnaast behielden de Remonstranten
de taakgroep student- en jongerenwerk (opvolger van de
jeugdcommissie), met een betaalde functionaris voor het
jeugd-, student- en jongerenwerk. De jongerengemeente
Arminius kreeg een eigen predikant en op het internet
kwam de website Zinweb 18-30, opgezet door de remonstranten,
met een eigen e-pastor voor jongeren tot 30 jaar.
Sinds 2003 werden weekenden georganiseerd voor remonstrantse
gezinnen en later deed men dat in samenwerking

REMOnSTRAnTS
erenwerk
met V-Link. Het kreeg gaandeweg een meer algemeen
vrijzinnig dan remonstrants karakter en de remonstrantse
belangstelling werd wel erg mager. In 2010 en 2011 is
er als alternatief voor remonstrantse ouders en hun
kinderen een ontmoetingsdag georganiseerd, met aparte
programma’s voor de kinderen en hun ouders. Sinds
2009 zijn de verschillende (ondersteunende) taken
voor het student- en jongerenwerk (jeugdwerk, pastor
Arminius, studentwerk en zinweb18-30) ondergebracht
bij één landelijke functionaris, de coördinator Jonge Remonstranten.
Hierdoor konden er meer dwarsverbanden
worden gelegd tussen de verschillende gebieden van het
jeugd- en jongerenwerk. Doel van deze coördinator is om
het remonstrantse geluid hoorbaar en de kerk zichtbaar
te maken onder twintigers en dertigers en daarnaast
actieve medewerkers en vrijwilligers van jongerenwerk
in de gemeenten te ondersteunen.
De huidige situatie Door de vergrijzing is het aantal
jonge gezinnen in gemeenten zeer klein geworden en
lang niet in elke gemeente is er opvang geregeld tijdens
de diensten. In de remonstrantse wereld spreekt het niet
vanzelf dat ouders hun kinderen mee nemen naar de kerk,
zoals dat in de PKN en de doopsgezinde gemeenten nog
wel eens gebruikelijk is. Tieners meenemen naar de kerk
is een aparte kunst die niet elke ouder verstaat. Hier en
daar is een tienerwerker aangesteld die kinderen op een
moderne manier aan het werk zet, met excursies of het
maken van films. De jongerengemeente Arminius is de
laatste jaren helemaal van karakter veranderd. Werden er
vroeger zes weekenden per jaar georganiseerd, nu zijn het
er nog twee: een zomerweekend en een kloosterweekend.
Maar daarnaast wordt er nog vier keer per jaar een activiteit
georganiseerd, zoals de oude traditie van het kerstdiner en
de landelijke jongerendagen. Bij Arminius merk je heel
goed dat jongeren zich niet meer voor langere tijd willen
binden: de laatste jaren heeft er niemand belijdenis gedaan
en nieuwe vrienden kwamen er ook niet meer bij. Sinds de
invoering van het tientjeslidmaatschap zit er wat meer
schot in de zaak: dat is goedkoop, vrijblijvender dan lid
of vriend van de remonstranten worden en het geeft nog
korting ook op activiteiten.
Blik in de toekomst De toekomst voorspellen blijft
heel moeilijk: kunnen we de moed maar beter opgeven
of blijven we hoopvol? Ik denk dat laatste. Als ik zie met
hoeveel energie de Arminianen activiteiten organiseren
en hoe ze daar remonstrantse en andere jongeren bij
betrekken, dan blijkt dat jongeren nog steeds in beweging
zijn. Misschien wat minder gebonden, maar niet minder
geïnspireerd en gemotiveerd. Ik hoop dat Marius vanaf
de zijlijn met veel belangstelling de ontwikkelingen zal
blijven volgen. •
Japke van Malde
Coördinator jongerengemeente Arminius
Initium
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 37
foto: Hans van Egdom

diaconie
DE TOEKOMST VAn
de arme kant
Armoede wordt om de vijf jaar herondekt. Dat is de titel van een overzicht van de geschiedenis van de
werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA. De werkgroep Arme Kant van Nederland werd opgericht in
1987, het jaar waarin de Raad van Kerken in nederland en het Arbeidspastoraat DISK de eerste kerkelijke
conferentie tegen verarming organiseerden. De werkgroep bestaat dit jaar 25 jaar. In 1997 is de werkgroep
‘Economie, Vrouwen en Armoede’ (1984) opgegaan in de werkgroep Arme Kant. AdRem vroeg Hub crijns,
een van de trekkers van de activiteiten van de werkgroep, naar zijn visie op de toekomst.
‘Een aantal ontwikkelingen van de laatste jaren hebben
het werk van de werkgroep een wat ander karakter gegeven.
Er zijn daarvoor verschillende oorzaken. Een heel belangrijke
is dat de kerken minder dan vroeger bereid zijn
om het werk van de Arme Kant structureel te steunen.
Je zou kunnen zeggen dat de kerken net als de overheid
een terugtrekkende beweging maken. Werkgroepen die
door de kerken zijn opgericht moeten hun eigen broek
ophouden, zoals dat tegenwoordig zo mooi heet. De
Arme Kant krijgt nog wel bijdragen van Cordaid en Kerk
in Actie, maar dat is niet voldoende om het werk op een
verantwoorde manier voort te kunnen zetten. En dat geldt
ook voor DISK, waar de Arme Kant organisatorisch is ondergebracht.
We zijn de laatste jaren veel projectmatiger
gaan werken. We ontwikkelen projecten en gaan daar de
markt mee op. Dat betekent wel dat je weinig mogelijkheden
meer hebt om vaste medewerkers aan te stellen. Wij
zijn vooral aangewezen op flexwerkers en freelancers. Dat
heeft ook wel voordelen. Je kunt dan per project expertise
inhuren voor juist dat project. Nadeel is dat je weinig
eigen expertise opbouwt in de organisatie.’
Vier projecten Op dit moment lopen er vier projecten.
Geloof, economie, duurzaamheid is het thema van een van
de projecten. Welke rol kan geloof spelen in het streven
naar een duurzame en rechtvaardige economie? Naar een
economie die uit is op eerlijk delen en zorgvuldig omgaan
met alles wat de aarde te bieden heeft. Een tweede
project is het opzetten van een interkerkelijk diaconaal netwerk.
‘Wij ervaren steeds meer dat je samen sterker staat.
Hoe meer kerkelijke diaconale groepen samenwerken en
van elkaar leren, hoe effectiever ze zich kunnen inzetten.
Dit project richt zich vooral op de katholieke kerk. Daar
bestaat geen goede samenwerkingsstructuur. De protestantse
kerken werken samen in Kerk in Actie. Maar het
project bevordert ook oecumenische samenwerking.’ Dan
is er een project sociale zekerheid. ‘Niet nieuw, daar hebben
we ons vaker mee bezig gehouden, maar de situatie
van mensen die op de sociale zekerheid zijn aangewezen,
is de laatste jaren wel slechter geworden. Je zou kunnen
zeggen dat het tot 2000 mogelijk was om met beleid en
38 adrem remonstrants maandblad
zuinigheid rond te komen van een uitkering. Sinds 2000
zijn de kosten van levensonderhoud sterk gestegen en
de uitkeringen hebben die stijging niet bijgehouden. Dat
leidt ertoe dat steeds meer mensen met een uitkering
in de problemen komen en dat geldt eigenlijk voor
mensen met een minimumloon. Een signaal daarvan
is bijvoorbeeld het steeds toenemende beroep op de
voedselbanken. Helaas kunnen die niet alle aanvragers
helpen, omdat bedrijven door de crisis scherper inkopen
en minder overtollige producten aan de voedselbanken
leveren. Wij willen de situatie van uitkeringsgerechtigden
en mensen met een minimumloon zichtbaar maken,
onder de aandacht brengen van de politiek.
Schuldhulpmaatjes Ons vierde project is er op gericht
om mensen die kampen met toenemende schulden hulp
te bieden. Het is het zgn. schuldhulpmaatjesproject. Voor
dit project hebben we een groot bedrag van de overheid
gekregen. De NVVK, de brancheorganisatie op het gebied
van schuldsanering en schuldhulpverlening, heeft haar
zorgen over het toenemende aantal mensen met schulden
onder de aandacht van de Tweede Kamer gebracht.
Er is toen 130 miljoen euro ter beschikking gesteld om de
schuldsanering grondig aan te pakken. Een motie van de
ChristenUnie, die voldoende steun kreeg in de Kamer,
hield in dat 5 miljoen van dit bedrag zou moeten worden
toegekend aan organisaties die met vrijwilligers werken.
Organisaties konden zich melden en per geselecteerde
organisatie zou 350.000,- euro beschikbaar worden
gesteld. Bij de organisaties die in aanmerking waren er
zes met een kerkelijke signatuur. Die hebben besloten
samen te werken en DISK/Arme Kant het project te
laten uitvoeren. Zo kregen we ineens een groot bedrag
ter beschikking. Zoals het vaak gaat met overheidsgeld
moest het wel snel worden besteed. Terecht natuurlijk,
van subsidies moet je geen vermogen kunnen opbouwen.
We hadden ongeveer anderhalf jaar om een enorme
impuls te geven aan schuldhulpverlening door kerkelijke
vrijwilligers. Voor het geld hebben wij 1200 vrijwilligers
getraind als schuldhulpverlener. Ze hebben een certificaat
gekregen en ze moeten regelmatig terugkomen. Er

Voedselbank in Zwolle 2012, foto: Kees Elzenga / HH
verandert voortdurend van alles in de sociale zekerheid
en ze moeten wel op de hoogte blijven. We hebben ook
een fondsenwerver gezocht om middelen te verwerven
die we kunnen inzetten om het werk te continueren
als de subsidie van de overheid op is. Er zijn nu lokale
kerkelijke groepen voor schuldhulpverlening. Aan deze
groepen stellen wij een aantal eisen. Het moeten oecumenische
groepen zijn, waaraan tenminste drie kerken
meedoen. Er moeten goede afspraken worden gemaakt
met de burgerlijke gemeente zodat er niet langs elkaar
heen wordt gewerkt. Gemeenten zijn over het algemeen
blij met vrijwillige inzet van burgers. Burgerparticipatie
moet immers worden gestimuleerd. Ook moeten de kerken
zorgen dat er plaatselijk middelen worden gevonden
om de coördinatie van het werk te kunnen continueren.
De vrijwilligers worden overigens niet betaald.’
Initium
Helpen onder protest Er is een tijd geweest dat de Arme
Kant vaak sprak over helpen onder protest. Aan Hub Crijns
de vraag of dat protest is verstomd. ‘Zeker niet, wij vinden
nog steeds dat het schandalig is dat in een welvarend land
als Nederland mensen aangewezen zijn op voedselhulp via
een voedselbank. Maar die mensen zijn er uiteindelijk niet
mee geholpen als je je tegen deze vorm van hulp verzet. Er
zijn bij de voedselbanken heel veel kerkelijke vrijwilligers
betrokken en zij doen daar goed werk. Als Arme Kant blijven
wij er wel aan werken om voedselbanken overbodig te maken.
Mensen, die niet geheel op eigen benen kunnen staan, hebben
recht op een goede ondersteuning van de overheid.’ •
Mijnke Bosman-Huizinga
Algemeen secretaris van de Remonstrantse Broederschap van
1989 tot 2007
jaargang 23 nr. 7 juli/augustus 2012 39

Rij 5 stoel 5
oVER DE MUZIKAlE REVOlUTIE VAN ARNoLD SCHöNBERG
Geweldig om te zien hoe er ineens een omslagpunt is in de muziekgeschiedenis. Eerst zijn daar nog
Wagner, Brahms en Reger, Zemlinsky en opeens verschijnt een twintigjarige autodidact die op afstand
zegt waarin hij gelooft. Geen gedegen achtergrond of opleiding met ‘traditie’.
Hoewel nog een decennium
wordt volgehouden dat stijl
van Brahms de enige ‘ware’
is om te componeren, gaat
Arnold Schönberg (1874-
1951) een heel andere weg
op. Hij vond dat een compositie
zijn eigen persoonlijke
weg kiest en dat je het daarin
moet erkennen. Dat klinkt
wat vaag dus laat ik dit eens
concreet maken met een
voorbeeld. Waar in de tonale
muziek er nog als het ware
zwaartekracht is tussen de
noten en hun harmonische
functie, is bij de atonale
muziek deze zwaartekracht
uitgeschakeld. Je bevindt je
nu in het luchtledige, waar
elke toon even belangrijk is. De gebarentaal is ineens
twee keer zo belangrijk, want de harmonie vertelt je niet
meer waar je naar toe moet. De zwaartekracht is weg.
In een stripverhaal zag ik het ooit uitgebeeld: twaalf
nootjes in een kring, net allemaal van een denkbeeldige
notenbalk afgesprongen. Zegt er een, tegen de ander:
‘vroeger was één iemand de baas van alle tonen, maar nu
is er niemand meer de baas, want we zijn het allemaal
geworden, de baas over onszelf, het is nu wachten op je
beurt en genieten van jouw moment’.
Klavierstück Ik heb op de lessenaar thuis een paar
favoriete stukken staan. Een daarvan is het Klavierstück
van Arnold Schönberg; eentje die niet af is. En daar
had Arnold een reden voor. Het stuk begint met enorm
grote romantische gebaren die alle kanten op vliegen,
tonaliteit is er nog heel even. Wagner XXL... Maar
daarna lijkt het of elk gebaar een monsterlijke vorm
aanneemt, een immens crescendo vraagt, meer dan de
vleugel of het orkest bieden kan. Een afgebroken explosie.
Hij schrijft bij het niet voltooide deel een prachtige
zin die mij intrigeerde : ‘Ich habs drei mahl probiert,
aber ich kan ‘s nicht weiter schreiben, jetzt weiss ich es
auch nicht mehr.’ Dat is voor mij het beginpunt van het
momentum dat hij aanvoelde; er moet iets veranderen.
40 adrem remonstrants maandblad
pierrot lunaire Vlak daarna schreef
hij Pierrot Lunaire in de ongelooflijke
tijd van 15 dagen. En net als veel andere
meesterwerken die in korte tijd geschreven
zijn, straalt het werk zo’n mooie eenheid
uit. Het is soms de vraag of je een keuze
hebt om een weg in te slaan. Na het spelen
van het nooit gepubliceerde Klavierstück,
realiseer je je meteen dat Arnold geen
keuze had toen hij eenmaal de werkelijke
kracht van twaalftoonsmuziek ontdekte.
Hij ervoer juist die vrijheid om mee te gaan
met wat je als kunstenaar opmerkt. En dan
is het zover: in oktober 1912, bijna precies
honderd jaar geleden, is de première van
Pierrot Lunaire in Berlijn. Igor Stravinksy
is er iets later op 8 december 1912 bij.
Jarenlang heeft hij het kaartje, rij 5 stoel
5, bewaard. Als groot symbool voor een
onvergetelijk concert, door Arnold zelf
gedirigeerd overigens. Stravinsky was zich, volgens dirigent
en muziekwetenschapper Robert Craft, bewust van het feit
dat Arnold Schönberg een groot componist was. Hij zei over
het werk tegen componist en vriend Florent Schmitt, dat
Arnolds nieuwe taal tijd nodig zou hebben voordat men zijn
werk zou waarderen. En het is niet voor niets dat Igor vlak
erna, voor ongeveer dezelfde bezetting zijn ‘Trois Poésies de
la Lyrique Japonaise’ schreef. Drie geweldige korte stukken.
Toen ik bij Robert Craft thuis was in Florida, stond ik oog in
oog met dat kaartje, gekleurd in de typische Berlijnse roestkleur,
dat aan de muur hing ingelijst. Ik begreep meteen
waarom. Zoiets hang je niet zomaar aan de muur. Het stuk
is een mijlpaal in de geschiedenis van de muziek. En het is
ook een les van twee meesters: openstaan voor wat je echt
interesseert, en zien wat je echt nodig hebt in een leven. De
rest is geschiedenis, of ‘in the end’ wordt alles geschiedenis
dus die keuze is er altijd. Open staan voor nieuw onontdekt
terrein. In de muziek, schilderkunst, architectuur, levensfilosofie,
zo breed je denken wilt en kunt. Daarom is het
luisteren naar de muziek van Schönberg een beleving, die
ik u niet wil en kan onthouden. •
Maarten van Veen
Pianist, dirigent en artistiek directeur van het Hortusfestival
Amsterdam