Passie en compassie Pasen 2011 - Remonstrantse Broederschap

emonstrants maandblad jaargang 22 nr. 13 april 2011
Passie en compassie
Pasen 2011

van de redactie
Passie en compassie
De redactie presenteert u een naar ons idee mooie verzameling
artikelen over passie en compassie. Het leek
ons een mooi thema voor de paastijd. Passie is het woord
waarmee het lijden van Christus wordt aangeduid. Het
woord compassie, dat iets als ‘meeleven in verbondenheid’
aanduidt, staat op dit moment sterk in de belangstelling
omdat het door Karen Armstrong en anderen
naar voren is gebracht als kernwoord van de religieuze
levenshouding, in welke religie dan ook. Remonstranten
kennen het in ieder geval van de Catechismus van de
compassie van Christiane Berkvens en Ad Alblas. Passie
wijst niet alleen op het lijden, maar is ook een woord voor
bevlogenheid en gedrevenheid, en ook daar gaan we het
over hebben.
Christiane Berkvens – wie anders – zet in dit nummer de
toon met een overweging over de betekenis van compassie.
Haar gepassioneerde betoog brengt ons in de juiste
stemming voor het paasfeest. U leest in deze AdRem
vervolgens over het lijden van Christus – zoals vertaald in
een beroemd muziekstuk van Haydn over Jezus laatste
woorden – en over hoe dat lijden als metafoor gezien kan
worden voor wat er speelt in de wereld van nu.
in dit nummer onder meer:
3 Overweging
5 ’t Groene Sticht
6 Film ‘Des hommes et des dieux’
9 Miniatuur
10 Het lichaam van Christus heeft AIDS
12 De Zeven Laatste Woorden
Het Meanderkwartet gaat dit muziekstuk van Haydn in
de Goede Week uitvoeren in vijf remonstrantse kerken.
Komt dat zien! U leest ook over broeders Trappisten in
Algerije die in navolging van Christus hun leven gaven
voor hun medemens. Hun relaas is op het witte doek
terecht gekomen in de film Des hommes et des dieux. Als
ik dit stukje schrijf in de bioscoop te zien. De abt van het
Trappistenklooster in Berkel­Enschot vertelt over de solidariteit
van zijn gemeenschap met zijn medebroeders in
Algerije. Onze nieuwe mederedacteur Lilian Roos wordt
aan u voorgesteld in Het Gezicht. Zij nam tevens een artikel
voor haar rekening over jongeren, wijsheid en passie.
De titel is Superwise me, naar een onlangs uitgezonden
documentaire over een spirituele zoektocht van jongeren.
Ten slotte, ook heel passend voor ons paasnummer, besteden
we uitgebreid aandacht aan het indrukwekkende
boek van Christa Anbeek over dood en leven, Overlevingskunst.
•
Bert Dicou
Hoofdredacteur AdRem
Het volgende nummer van AdRem verschijnt op 5 mei 2011
14 Superwise me!
16 Kies dan het leven
18 Boek ‘Overlevingskunst’
19 Agenda en ’t Rentmeestertje
20 Het gezicht van...
colofon Redactie: Carla Bierlaagh, Sigrid Coenradie, Bert Dicou (hoofdredacteur), Martijn Junte, Michel Peters (eindredacteur), Lilian Roos en Marianne Waling-Huijsen.
Redactieadres: AdRem, p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel. 030-2316970, adrem@remonstranten.org Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties): info@
remonstranten.org, of via boven staand redactie adres. ING 4088342 t.n.v. AdRem Utrecht Website: www.remonstranten.org Kosten: gratis voor remonstranten, 30,- euro per
jaar voor niet-remonstranten. Advertentie tarieven op aanvraag. Ontwerp: Marjorie Specht, www.ontwerpkantoor.nl Uitgave: Boekencentrum Uitgevers Druk: Koninklijke BDU
Barneveld ISSN 0925-238X © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de redactie.

overweging
Compassie is
de basis van de moraal
Hoe pessimistisch ook van nature, de Duitse filosoof
Arthur Schopenhauer stelde dat compassie de basis is
van de moraal. Het verlangen naar compassie steekt
elke keer de kop op wanneer een samenleving door
egoïsme en machtsmisbruik dreigt te worden overspoeld.
Dit terugkerende fenomeen valt in elke cultuur
te bespeuren. In woelige morele wateren wordt compassie
dan de reling die de opvarenden allemaal aan
boord houdt. Maar wat is compassie dan precies? Hoe
kun je compassie definiëren?
Compassie is geen medelijden, hoewel de woorden
elkaars vertalingen zijn. Want medelijden kan in het
Nederlands op een neerbuigende houding duiden.
Zielige situaties roepen medelijden op. Er ontstaat een
patriarchale behoefte om te hulp te schieten, een beweging
van boven naar beneden, als het ware. Compassie
is ook iets anders dan barmhartigheid. Want ook barmhartigheid
kan een sfeer van ongelijkheid oproepen.
Erbarmen kan iets bevoogdends hebben. De sterkere
buigt zich naar de zwakkere om deze te helpen. Op zich
een prachtige gedachte, maar compassie is iets wezenlijk
Het GAAt oM zeLf teRUG-
tReDeN UIt Het MIDDeLPUNt
vAN oNze WeReLD eN eeN
ANDeR vooR Het voetLICHt
te PLAAtSeN.
anders. Compassie is het vermogen zich te verplaatsen in
de ander, het vermogen in de schoenen van de ander te
gaan staan, vanuit een diep besef van gelijkheid. Wat de
ander overkomt, raakt mij ook, alsof het mij overkomt.
Charter In 2009 lanceerde de Engelse schrijfster
Karen Armstrong het Charter for Compassion, het handvest
van mededogen. Samen met tal van geestelijke
leiders, zoals de dalaï lama, rabbijn Avraham Soetendorp
en de filosoof Tariq Ramadan, ontwierp ze een korte tekst
die internationaal onder de aandacht werd gebracht.
Compassie, zegt de Charter, gaat om een essentiële gedragsverandering.
Het gaat om zelf terug te treden uit het
middelpunt van onze wereld en een ander voor het voetlicht
te plaatsen, en om recht te doen aan de onschendbare heiligheid
van ieder mens en een ieder, zonder enige uitzondering,
te behandelen met volstrekte waardigheid, billijkheid en
respect. (Charter)
Dat nu moet opnieuw de kern van moreel handelen en
van religie worden. Opnieuw, inderdaad, want in de
meeste religies en levensbeschouwingen staat van oudsher
compassie, gebaseerd op de Gulden Regel, centraal.
jaargang 22 nr. 13 april 2011 3
Liefde, illustratie van Brigida Almeida

Verzoening, illustratie van Brigida Almeida
overweging
Gulden Regel Dit is de hoogste plicht: doe niet aan
anderen wat jezelf pijn zou doen en wens hen toe wat jezelf
verlangt, is de kernopdracht uit het hindoeïsme, het staat
vermeld in de Mahabharata (1500 voor Christus). Men
vindt diezelfde opdracht bij Confucius (6e eeuw voor
Christus), bij Griekse filosofen, bij rabbi Hillel en bij
Jezus van Nazareth die beide een positieve draai aan de
Gulden Regel geven: Behandel anderen dus steeds zoals je
zou willen dat ze jullie behandelen, Dat is het hart van de
Wet en de Profeten (Mat. 7:11).
De Gulden Regel, basis van de compassie, verwoordt een
radicaal uitgangspunt voor het menselijke verkeer. Zonder
compassie, is de wereld simpelweg onleefbaar.
De Amerikaanse trappist Thomas Merton, die met zijn
autobiografie The Seven Storey Mountain een grote invloed
op de Europese spiritualiteit uitoefende, stelde: compassie
is gebaseerd op de bewustwording van de wederzijdse
afhankelijkheid van al wat leeft. Zijn boek verscheen al
in 1948. Het werd pas vijftig jaar later in het Nederlands
vertaald onder de titel De louteringsberg (Ten Have 2001).
Merton verwoordde een oeroude oosterse wijsheid: alles
is met alles verbonden. Het leven van natuur en mensheid,
op elk niveau, behoort tot een en dezelfde werkelijkheid.
De noden van de wereld hebben een rechtstreeks
effect op de hele wereld. De houding van de ene mens
4 adrem remonstrants maandblad
bepaalt het welzijn van de ander. Mensen zijn ten diepste
gelijkwaardig, broeders zoals Beethoven het hoopte in het
slotkoor van de Negende Symfonie: Alle Menschen werden
Brüder. Ze zijn het al, nu moeten ze het nog beseffen.
Bewust worden van de wederzijdse afhankelijkheid van
al wat leeft, zegt Merton, daar is compassie op gebaseerd.
Reling Het is niet verwonderlijk dat de beweging van
de Charter for Compassion juist nu ontstaat. In een tijd
waarin het individualisme de gemeenschapszin lijkt te
hebben overvleugeld, ontstaat er een nieuwe behoefte
aan een reling, aan een gedragslijn die zijn sporen heeft
verdiend. De herijking op de aloude Gulden Regel ligt in
wezen voor de hand. De Gulden Regel van de compassie
heeft zowel evidentie als urgentie. Niet vanuit een
wereldvreemd idealisme, maar uit bittere noodzaak en
realiteitszin.
De econoom Herman Wijffels, die bij de lancering van de
Charter in Nederland sprak, plaatste de compassie terecht
in een historisch sociologisch kader. Hij zei:
We staan voor een volgende beschavingsopdracht. Na de fase
van werken aan emancipatie, het ontwikkelen van de individualiteit,
gaat het nu om het verbinden van individualiteit
met verantwoordelijkheid nemen voor het geheel. Compassie
is daarvoor een onmisbaar ingrediënt.
Verantwoordelijkheid Maar hoe kan dat ingrediënt
praktisch gezien gebruikt worden? Bestaan daar recepten
voor? Op de site van de Charter (charterforcompassion.
org) staan voorbeelden en concrete suggesties om te leren
compassie tot de kern van het persoonlijk leven te maken.
Want hoewel compassie over de hele wereld een van de
oudste morele deugden blijkt te zijn, het moet worden
geleerd, voorgedaan en overgedragen, via opvoeding en
persoonlijke geestelijke ontwikkeling.
Karen Armstrong publiceerde in 2010 een boek onder de
titel: Twelve Steps to A Compassionate Life (Nederlandse
vertaling in 2011: Compassie). Met voorbeelden en anecdotes
wordt de lezer stap voor stap ingevoerd in de concrete
invulling van compassie. Het boek werd verschillend
ontvangen. Het is ook niet makkelijk om een breed filosofisch
begrip in concreet gedrag te vertalen. Compassie
moet niet alleen als idee gepropageerd worden. Het moet
gedaan worden, dagelijks concreet gedaan.
In alle landen waar de Charter gelanceerd is (de laatste
was Pakistan in februari 2011) worden best practices
besproken en op internet geplaatst. In sommige steden
over de hele wereld ­ Leiden had de primeur ­ ondertekenden
religieuze en burgerlijke instanties gezamenlijk
de Charter for Compassion. Kortom: de oproep tot het
herstellen van de compassie als levenskompas heeft
ruim gehoor gevonden. Schopenhauer zou ervan opgekeken
hebben. •
Christiane Berkvens-Stevelinck
Remonstrants predikant in Rotterdam en Breda

thema passie en compassie
Collega AdRem-redacteur Sigrid Coenradie en ik werken op dit moment aan een boek over voorbeeldfiguren.
Het gaat om mensen die door hun manier van leven en hun keuzes een voorbeeld zijn voor anderen. We zijn
zowel geïnteresseerd in de voorbeeldfiguren zelf als in degenen die door hen geïnspireerd worden. Het hebben
van een aansprekend voorbeeld leidt niet zelden tot navolging. Het estafettestokje wordt doorgegeven.
In navolging van Gandhi waren er meer mensen die hoopten veranderingen in de maatschappij te kunnen
bewerkstelligen door stug volgehouden geweldloos verzet. Nelson Mandela werd voor veel anderen een
symbool van verzoening. Behalve zulke bekende figuren zijn er ook mensen die op kleinere schaal, veel minder
opvallend, een andere manier van leven laten zien en zo een voorbeeld zijn voor anderen.
PASSIe eN CoMPASSIe IN LeIDSCHe RIjN
’t Groene Sticht
In de Utrechtse wijk Leidsche Rijn, in feite een compleet
nieuwe stad, bevindt zich ietwat weggestopt een
buurtje waar zo’n andere wijze van leven in praktijk
wordt gebracht. Het buurtje heet ’t Groene Sticht. Hier
treffen we rondom een verbouwde boerderij een aantal
gezinswoningen, appartementenflats, een Emmauswoongroep
en een Emmaus­winkel. Ook staat er een
huis waar daklozen tijdelijk worden opgevangen en
voorbereid op terugkeer naar de maatschappij. In
de boerderij is een restaurant gevestigd waarvan het
personeel bestaat uit verstandelijk gehandicapten.
Het buurtje is gelegen aan de Ab Harrewijnstraat.
Tien jaar geleden ging Ab Harrewijn, oud­voorzitter
van GroenLinks, met een groepje op pad om plekken te
creëren waar anders met dak­ en thuislozen zou worden
omgegaan. Zij zouden ervan opknappen om tussen de
gewone mensen te wonen en voor de gewone mensen
zou het goed zijn om te ervaren dat de wereld veelkleuriger
is dan je soms denkt.
Deze plek – het erf van deze grote boerderij, gelegen
middenin wat een nieuwe stadswijk moest worden –
leek bij uitstek geschikt om zo’n project te starten.
Zes jaar geleden werd het inderdaad gerealiseerd.
Ab Harrewijn heeft het niet meegemaakt: hij overleed
plotseling, op 47­jarige leeftijd. In de boerderij staat een
buste van hem met een gedenkplaat. Daarop staat te
lezen:
‘Ik denk vanuit mensen en niet vanuit regels.
Ieder mens hoort bij deze samenleving,
daar moeten we de regels op aanpassen en niet andersom.’
Ab Harrewijn was actievoerder, dominee,
Tweede Kamerlid Groen Links en inspirator
van ’t Groene Sticht.
www.groenesticht.nl
‘Een woonerf waar plek is voor mensen met verschillende
achtergronden én zeker ook voor daklozen.
Voor mensen die er uit ideële of praktische motieven
voor kiezen én mensen die weinig te kiezen hebben.
Een erf met een sociale functie in de buurt.
Een erf waar wonen en werken dicht bij elkaar liggen.’
Denkend aan het thema van dit nummer van AdRem:
we hebben hier een prachtige combinatie van passie en
compassie. Passie voor een andere manier van leven en
compassie met mensen die de boot lijken te missen in
onze samenleving.
Ik was er op bezoek bij René van Bemmel, oud­voorzitter
van het project en bewoner van het eerste uur. Een gepassioneerd
mens. Begin volgend jaar is in ons boek te lezen
wat hij te vertellen heeft. •
Bert Dicou
Predikant doopsgezinde-remonstrantse gemeente Hoorn
jaargang 22 nr. 13 april 2011 5

thema passie en compassie
Geen vesting, maar
DeS HoMMeS et DeS DIeUX
( XAvIeR BeAUvoIS, 2010)
Des hommes et des dieux vertelt het waargebeurde verhaal van de broeders
Trappisten in het Algerijnse Atlasgebergte. In de jaren ’90 laaide het geweld
hoog op in Algerije. Moslimfundamentalisten, in oorlog met de regering, dreigden
alle buitenlanders te doden. De broeders hadden het gevoel dat ze de Algerijnen
– en hun roeping – in de steek zouden laten als ze zouden vertrekken.
Hun klooster was altijd een plek geweest die vrede en verzoening uitstraalde.
Zij hadden zich steeds sterk gemaakt voor de dialoog tussen christenen en
moslims. Zelfs de terroristen wilden zij als mens blijven zien, zij noemden hen
de ‘broeders van de bergen’. Helaas maakten de fundamentalisten hun bedreiging
waar. Zeven van de monniken werden ontvoerd en later gedood (mei
1996). Veel indruk maakte het geestelijk testament van de prior, ruim twee jaar
voor die ontvoering geschreven, waarin hij aangaf dat men vooral niet ‘de moslims’
de schuld moest geven en waarin hij zei bij voorbaat degenen te vergeven
die hem en zijn broeders waarschijnlijk zouden ombrengen.
6 adrem remonstrants maandblad
GRAND PRIX vAN HeT fILMfeSTIVAL VAN CANNeS
Abdij Koningshoeven

ALGeRIJNSe tRAPPISteN
VOORBeeLD VOOR MeDeBROeDeRS IN NeDeRLAND
ontmoetingsplaats
Regisseur Xavier Beauvois schetst een sober beeld van deze
geschiedenis van standvastigheid en moed. Om te beginnen
laat hij ons heel rustig kennis maken met het dagelijks leven
in het dorp waar het klooster staat, Tibhirine. De Trappisten
zijn volledig geïntegreerd in het dorpsleven. Dorpelingen en
monniken gaan gemakkelijk met elkaar om. Als de spanning
toeneemt, raken ze nog meer op elkaar betrokken. een drietal
broeders leren we beter kennen. De prior, Christian de
Chergé (Lambert Wilson), is een zeer principiële, maar ook
nogal autoritaire figuur. Hij slaat ieder aanbod van de militairen
om het klooster te beschermen af. De andere broeders
weten nog niet zo zeker of dat wijs is. Broeder Luc (Michael
Lonsdale) is de arts van het klooster. en van het dorp. Hij is
82, astmatisch, nog maar net in staat om zijn werk te doen.
Zeker nu er ook slachtoffers van de burgeroorlog geholpen
moeten worden (ook de terroristen weten hem te vinden).
Hij is in staat redelijk laconiek met de dreiging om te gaan.
Ten slotte is er veel aandacht voor broeder Christophe (Olivier
Rabourdin), de jongste van de monniken, een veertiger.
Hij is het meest van slag door wat er gebeurt. We zien hem
totaal in paniek raken. Pure doodsangst grijpt hem aan. Alle
broeders beseffen goed wat hun te wachten zou kunnen
staan. er worden heftige gesprekken gevoerd aan de kloostertafel.
Wat voor zin heeft het ons hier te laten afslachten?
Anderzijds: sinds wanneer laten wij ons de wet voorschrijven
door mannen met wapens? en: welke herder laat zijn
kudde in de steek op het moment dat het gevaarlijk wordt?
Ze voelen zich verantwoordelijk voor hun dorp. Uiteindelijk
besluiten ze unaniem te blijven.
SoLIDARIteIt UIt NeDeRLAND
In Nederland zijn de broeders Trappisten onder meer
vertegenwoordigd in het klooster Koningshoeven, bij
Tilburg. Broeder Bernardus, abt van dit klooster, schreef
over de film op zijn weblog. Samen met anderen hadden
zij er filmavonden over georganiseerd in Utrecht en
Tilburg. Ik zocht hem op.
Broeder Bernardus, ik zag dat u een aantal filmavonden
hebt georganiseerd over deze film. Hoe zijn die tot stand
gekomen?
Het initiatief ging uit van Greco Idema, een jonge theoloog,
de man achter de website Bruggenbouwers. Dat is
een website bedoeld voor de ondersteuning van de interreligieuze
dialoog. Idema wilde met deze avonden een
gesprek tussen moslims en christenen op gang brengen
over de film. Dat is niet echt gelukt, er bestaat aan moslimzijde
te weinig voorkennis wat het monastieke leven
aangaat. Het lukte niet goed over te brengen wat de monniken
bezielde. Ik zelf wilde met deze film met name de
geschiedenis van de monniken van Tibhirine, medebroeders
Trappisten, breed onder de aandacht brengen. Wij
leefden destijds heel erg mee toen de gemeenschap van
Tibhirine onder vuur kwam te liggen en helemaal toen de
monniken ontvoerd werden. We moesten toen juist besluiten
of we de gemeenschap zouden splitsen in een jonger
deel dat de kloostergemeenschap nieuwe toekomst moest
geven en een ouder deel dat in een verzorgingshuis zou
gaan wonen. Het was een moment van grote crisis in ons
kloosterbestaan. Op de avond dat we zouden stemmen,
kwam het telefoontje met het bericht dat de monniken van
Tibhirine ontvoerd waren. Telkens als wij aan onze eigen
recente geschiedenis denken, komt ook de geschiedenis
van Tibhirine in onze gedachten. Hier in de kloostertuin
hebben we een monumentje ingericht: een altaar en een
beeld van een wereldbol op een braambos.
Aanvankelijk werd er in de Nederlandse kranten, met
name het blad Trouw, heel negatief over de broeders van
Tibhirine geschreven. Zo van: ze hadden beter moeten
weten. Ze hadden niet zo dom moeten zijn daar per se te
willen blijven. Ze hebben het martelaarschap opgezocht.
Helemaal in de sfeer van: boontje komt om zijn loontje.
Al in de jaren 30 waren er Trappisten in Algerije. De orde
had kloosterlingen uit Joegoslavië en Frankrijk uitgenodigd
om in Algerije landbouwprojecten uit te voeren. Het
was geen groot succes. De Joegoslaven en Fransen begrepen
elkaar niet echt. Dit duurde tot de jaren ’60. Toen
vond de leiding van de orde het tijd worden het klooster
te sluiten. Men verwachtte er weinig meer van. Op dat
jaargang 22 nr. 13 april 2011 7

thema passie en compassie
moment waren er toch een paar broeders die zeiden in
Algerije te willen blijven. Als een soort gedoogbeleid is
hun toen toegestaan het klooster voort te zetten. Dankzij
Christian de Chergé is deze gemeenschap een nieuwe
richting ingeslagen, gesteund door de Dominicanen en
de Witte Paters zette hij fanatiek in op de dialoog met
de islam. Hij was een soort ‘Boer Koekoek’ van de interreligieuze
dialoog. Christian de Chergé was een moeilijke
man, die soms meer oog had voor zijn stokpaard dan voor
de mensen om hem heen. Dat viel niet altijd goed in de
gemeenschap van Tibhirine, waar hij in de jaren ‘70 was
terechtgekomen, maar er was in feite geen ander die voor
prior in aanmerking kwam. Hij heeft zich overigens in zijn
leiderschap goed ontwikkeld. In het begin neemt hij heel
autoritair zelf beslissingen. Als zijn broeders protesteren,
geeft hij toe dat beslissingen gezamenlijk genomen moeten
worden en toont hij zich ook in staat naar iedereen te
luisteren.
Hoe is er bij u in de abdij gereageerd op het drama?
Het heeft bij ons de discussie losgemaakt
over wat onze gelofte van
stabiliteit (één van de vaste gelofte in
het monastieke leven) voor ons in de
Nederlandse situatie betekent. Die
gelofte houdt in dat je trouw bent
niet alleen aan de gemeenschap van
monniken waar je bij hoort, maar ook
aan de plaats waar die gemeenschap
zich bevindt. In onze vestigingen
in Indonesië en Afrika is het samen
leven met de plaatselijke bevolking
een vanzelfsprekend onderdeel van
het kloosterleven. Voor de broeders
van Tibhirine was het een belangrijke
reden om niet te vertrekken. Maar
in Nederland leven wij eigenlijk veel
meer afgezonderd van de wereld. Wij besloten toen dat we
ook hier veel meer open wilden staan voor de maatschappij
in een positieve betrokkenheid op de samenleving. Andersom,
wilden wij zelf intern veel meer een afspiegeling zijn
van de maatschappij van nu. De kloosters in Nederland
hadden een sterk regionaal karakter. Wij in Koningshoeven
waren een gemeenschap van Brabanders. We besloten
dat te veranderen. Als de maatschappij multicultureel is,
dan willen wij dat ook zijn. Wij zijn nu met 17 mensen van
acht nationaliteiten. Wij oefenen hier thuis hoe het is om
met mensen van meer culturen samen te leven. Anders
dan in het verleden moet een Trappistenklooster geen
vesting meer zijn, maar zal het een ontmoetingsplaats zijn
tussen God en mens maar ook tussen mensen onderling,
broeders, mensen die hier werken, gasten, anderen.
Zijn voor u de broeders van Tibhirine voorbeeldfiguren?
Zijn het heiligen?
Er is een proces gaande om de broeders van Tibhirine
heilig te verklaren, met 25 anderen die in Algerije zijn
omgekomen. Van onze orde hoefde dat niet zo. Wat ik
8 adrem remonstrants maandblad
zo waardeer aan deze film, is dat de broeders er helemaal
niet in naar voren komen als stoere geloofshelden. Je ziet
in de film hoe gewoon, bescheiden, haast onbenullig het
dagelijkse kloosterleven is. De mannen zelf zijn al even
gewoontjes. Soms gaat het er kalm en gemoedelijk aan toe,
soms irriteren ze elkaar en maken ze ruzie. Ik beschouw
hen helemaal niet als heilige in de zin van verheven figuren.
Heilig zijn ze voor mij alleen in de betekenis: volledig toegewijd.
Ik spreek dan liever over een voorbeeldgemeenschap
dan over bepaalde voorbeeldbroeders. Zij zijn dat omdat ze
in alle radicaliteit de waarden van het evangelie hebben laten
zien. Hun trouw aan hun roeping, hun toewijding aan de
taak een gemeenschap van vrede te zijn, hun verbondenheid
met de mensen die op hen vertrouwden en die zij niet in de
steek wilden laten, hun bereidheid daarvoor eventueel zelfs
hun leven te geven en het feit dat zij zelfs hun vijanden,
die hun naar het leven stonden, bleven zien als kinderen
van God en dus als broeders. Het bekende ‘heb je vijanden
lief’ uit het evangelie wisten zij in praktijk te brengen. Zij
hebben diep doordacht wat het martelaarschap betekende
en het aanvaard. Getuige zijn testament hoopte
Christian de Chergé zijn moordenaar te kunnen
vergeven. Heel sprekend vind ik daarom ook het
einde van de film. De monniken en de ontvoerders
lopen in een lange rij langzaam uit beeld,
ze verdwijnen in de mist. Er wordt niemand
aangewezen als schuldige. Ze verdwijnen in het
onnoembare. In de bijbel staat het verhaal van
Henoch: aan het eind van zijn leven wandelde hij
met God en was er niet meer. Zo wandelden ook
de broeders van Tibhirine met God.
Op welke manier kan de film van invloed zijn
op ons denken over de islam, de discussie die
op dit moment in Nederland plaatsvindt?
In ieder geval zie je heel goed hoe eenzijdig de
opvatting is dat dé islam gewelddadig is. De
vredelievende moslims van het dorp hebben niets op met
het fundamentalisme van de terroristen. De broeders zijn
van harte welkom bij het besnijdenisfeest in het dorp en
ze vieren van harte mee. Het is een betekenisvolle scène.
De besnijdenis is het teken van het verbond: het verbond
dat God met Abraham sloot en waar zowel joden, christenen
als moslims zich bij betrokken voelen. Beschouwen
wij als christenen de moslims eveneens als deelgenoten
aan het verbond? In Tibhirine was de achterkant van het
gebouw van de kerk de moskee van het dorp. Kunnen wij
islam en christendom beschouwen als twee manieren om
dezelfde God te dienen? Onze orde is geneigd die vraag
bevestigend te beantwoorden. Het is heel goed mogelijk
om samen met moslims te bidden. In onze samenleving
is er op dit moment weinig ruimte voor dit gevoel van
verbondenheid. Ook aan moslimzijde bestaan er soms
barrières om tot gesprek te komen. Maar het is goed om
die principiële verbondenheid vast te houden. •
Bert Dicou
Predikant doopsgezinde-remonstrantse gemeente Hoorn

miniatuur
Domme gaucho!
Sporten die in de jeugd zijn beoefend worden nooit
verleerd. Zegt men. Fietsen bij voorbeeld, of zwemmen.
De bewegingen blijven vertrouwd, de techniek is zo weer
opgepakt, je raakt er zo weer in. Kortom, jong geleerd,
oud gedaan. In mijn onnozelheid dacht ik: dit geldt
natuurlijk ook voor paardrijden. In mijn jeugd beoefende
ik deze sport uitentreuren. Mooi woord, uitentreuren, maar
tamelijk verwarrend want het kan zowel volhardend als
met gevaar of zelfs tot vervelens toe betekenen! Dat laatste
werd met paardrijden nooit het geval. Maar ja, soms
stop je met bepaalde sporten om je te wijden aan andere
bewegingsvormen. Ik emigreerde naar Holland, het werd
dus verplicht fietsen. Maar het paardrijden is altijd mijn
heimelijke liefde gebleven.
Aan de vooravond van mijn pensioengerechtigde leeftijd,
(ook zo’n uitdrukking die aan betekenisverandering
onderhevig blijkt te zijn), voer ik aan boord van de MS
Veendam van de Holland­America Lijn langs de kust
van Patagonië. Toen de eerste Europeanen in deze contreien
aankwamen, schrokken ze van de mensen die er
woonden, reuzen met gigantische voeten! In het Frans
bestaan er allerlei uitdrukkingen voor. Een lomp iemand
met grote voeten is een Patagon; Verweggistan heet in het
Frans stelselmatig Patagonie. En inderdaad, het ligt niet
naast de deur. Deze schitterende regio staat ook bekend
om zijn kleine bergpaarden. En met die bergpaarden
kreeg ik het aan de stok.
Omdat de haven van Puntas Arenas door stakingen
geblokkeerd was, meerden we onverwachts aan bij Puerto
Montt, een klein vissersplaatsje. Daar werd ons een paardenrit
aangeboden. Negen dapperen waagden het erop.
Ik was van de partij. Jong geleerd, niet waar? Nu kunnen
kleine culturele verschillen grote gevolgen hebben.
Gauchos berijden hun paarden op Zuid­Amerikaanse
zadels, met dito stijgbeugels. Deze zadels lijken in de
verste verte niet op Engelse zadels. Je legt vervlochten
hout, met leer overtrokken, over het paard heen, voegt
daar twee dwarse stukken hout aan toe en hop, je hebt
een zadel. Als stijgbeugels gebruik je door de helft gezaagde
houten klompen, net zo puntig als de laarzen van
de gauchos. Resultaat: je kunt je knieën niet om het paard
heen klemmen en je ronde sportschoenen zijn amper
in die stijgbeugels te friemelen. Vriendelijk werd ons op
het hart gedrukt alles wat wij in Europa hadden geleerd
onmiddellijk te vergeten. De culturele kloof gaapte voor
de voeten van onze paarden. Bovendien hadden onze
gaucho’s heel wat anders aan hun hoofd dan de veiligheid
van hun metgezellen.
Gaucho nummer 1 trachtte een Filippijnse jonge dame
uit ons gezelschap te imponeren. Van achter zijn paard,
sprong hij in het zadel. Althans dat was de bedoeling.
Het paard deed een stap opzij, de gaucho vloog door
de lucht en kwam jammerlijk ten val. Het lukte hem
uiteindelijk zijn ros weer in bedwang te krijgen. Maar
de andere paarden kregen het op hun heupen. Gaucho
nummer 2 was meer een ijdel type. Hij hield zich voornamelijk
bezig met zijn sombrero. Het woei hard. Voor
de ogen van mijn paard vloog de sombrero door de lucht.
Daar houden paarden niet van. Kijk, als mensen steigeren,
kun je er nog iets aan doen, met paarden is het een
kwestie van erop blijven of niet. Dat deed ik. Jong geleerd,
niet waar?
Veilig aan boord teruggekeerd besefte ik ten volle dat
uitentreuren inderdaad zowel volhardend als met gevaar
betekent. •
Christiane Berkvens-Stevelinck
Remonstrants predikant in Rotterdam en Breda
jaargang 22 nr. 13 april 2011 9

thema passie en compassie
Het lichaam van
heeft AIDS
Dertig jaar geleden werd HIV, het virus dat AIDS veroorzaakt, ontdekt. Sindsdien zijn zo’n 60 miljoen
mensen met het virus besmet en zijn ongeveer 25 miljoen mensen overleden. De AIDS-epidemie heeft een
ongekende omvang aangenomen, en nog elke dag raken veelal jonge mensen, waaronder talloze baby’s,
besmet. Alle onderzoek ten spijt is er nog geen remedie gevonden, alleen medicijnen die de ziekte kunnen
remmen. Maar in Afrika, het meest getroffen continent ter wereld, zijn die aidsremmers vaak maar moeilijk
verkrijgbaar.
De AIDS­epidemie vormt een uitdaging, niet alleen
voor de medische wereld, maar ook voor de kerk en de
theologie. Iemand die niet moe wordt om dit te betogen is
de Afrikaanse theoloog Musa Dube. In het openingshoofdstuk
van haar boek The HIV and AIDS Bible zet ze uiteen
hoe zij, als een in Amerika gepromoveerde bijbelwetenschapper,
haar baan aan de Universiteit van Botswana
opgeeft om zich te storten in een onbekend avontuur: een
baan als theologisch consulent voor HIV en AIDS in Afrika,
in dienst bij de Wereldraad van Kerken. ‘Terwijl ik mijn
studenten lesgaf over de synoptische evangeliën, begon ik
me af te vragen waarom ik sprak over redactiekritiek en de
historische Jezus. Ik vroeg me af waarom ik de belangrijke
thema’s in het evangelie en in mijn eigen context links liet
liggen: ziekte en heling. De vraag die studenten mij altijd
stelden, drong zich nu ook aan mij op: als Jezus zoveel
genezen heeft, kan hij dan ook niet ons genezen van HIV
en AIDS in ons land, in onze wereld?’ Deze thematiek
heeft haar niet meer losgelaten. In talloze publicaties heeft
Dube geprobeerd theologische antwoorden te formuleren
op de moeilijke vragen die de AIDS­epidemie met zich
meebrengt: het probleem van stigmatisering en discriminatie,
van ziekte, lijden en sterven, kwesties als armoede
en de kwetsbaarheid van vrouwen, de rol van de kerk, en
de vraag naar de aanwezigheid van God. In haar werk voor
de Wereldraad heeft Dube met grote inzet geprobeerd om
theologiestudenten en kerkleiders bewust te maken van
de problematiek en hen toe te rusten om een verschil te
maken in hun eigen gemeenschap.
Theologisch antwoord In dit artikel gaat het over het
theologische antwoord dat Dube geeft op de AIDS­epidemie,
en over de vragen die ze daarmee ook aan ons stelt.
In haar visie vraagt het probleem van AIDS in Afrika om
een ‘theologie van compassie’. Centraal in deze theologie
staat de metafoor van de kerk als lichaam van Christus.
Volgens Dube is het lichaam van Christus vandaag de dag
HIV­positief en lijdt het aan AIDS. Dit stelt ze op basis
10 adrem remonstrants maandblad
van 1 Korinthe 12,26, waar Paulus schrijft over de kerk
als lichaam van Christus en zegt dat wanneer één lid van
dat lichaam lijdt, alle leden meelijden. In haar parafrase
van deze tekst stelt Dube: ‘Als een lid van de kerk geïnfecteerd
is met HIV, kan de kerk zich niet afzonderen. Als
een lid van de kerk lijdt aan AIDS, dan gaat dit lijden ook
de kerk aan. Als de kerk werkelijk lichaam van Christus
is, moet ze, net zoals Jezus Christus zelf, zich identificeren
met degenen die lijden. Met andere woorden: de
kerk moet vandaag de dag stellen dat ze lijdt aan AIDS.’
Op basis hiervan geeft Dube forse kritiek op de gangbare
praktijk binnen kerken, waar mensen met AIDS vaak
worden gestigmatiseerd, soms zelfs worden uitgesloten
van het avondmaal en van de gemeenschap. Telkens
weer worden zij geassocieerd met seksuele immoraliteit
terwijl, zo zegt Dube, we al lang weten dat HIV en AIDS
weinig te maken hebben met moraal maar vooral met
armoede, ongelijkheid, wereldwijde onrechtvaardigheid.
Waarom anders zou juist het armste continent ter wereld
het zwaarst getroffen zijn? Binnen het lichaam van Christus
met AIDS wordt er geen onderscheid gemaakt tussen
mensen met en zonder HIV. Weliswaar is niet iedereen
infected with maar wél affected by het virus: mensen ontdekken
dat ze allemaal getroffen zijn, direct of indirect.
Zo wordt het lichaam van Christus gekenmerkt door
compassie: een praktijk van medeleven, van solidariteit,
van delen in elkaars lijden en hoop. Als kerken in Afrika
zulke gemeenschappen vormen, zo betoogt Dube, kunnen
ze werkelijk iets betekenen in de huidige situatie.
Zoeken naar verandering Dube onderstreept dat
compassie totaal iets anders is dan liefdadigheid. Echte
compassie beweegt mensen tot het actief zoeken naar
verandering, het beëindigen van pijn en lijden. In die zin
leidt het zelfs tot revolutie: ‘Ik definieer compassie als
revolutionair omdat compassie rechtvaardigheid­zoekend
is: het richt zich niet slechts op de symptomen van lijden,
maar op de wortels.’ En die wortels, zo bleek al, liggen

Christus
eeN THeOLOGIe
vAN CoMPASSIe
Musa Dube
volgens Dube in problemen als armoede, gender­ongelijkheid,
etnische conflicten en ongelijke economische
structuren. Voor haar heeft AIDS in Afrika alles te maken
met de sociale, politieke en economische machtsrelaties
in onze globaliserende wereld: ‘Het is een gevolg van de
koloniale politiek van het verleden, en van de huidige internationale
verhoudingen.’ Met deze analyse stelt Dube
ook kritische vragen aan het Westen die de wereldwijde
structuren van onrecht mede in stand zou houden, niet
op z’n minst uit eigenbelang. Ze wijst erop dat christenen
en kerken in het Westen hun politieke en economische
invloed moeten aanwenden om ook op dit niveau verandering
te bewerken. Voor haar is dit onderdeel van de
compassie binnen het lichaam van Christus met AIDS.
‘Lijden met’ De metafoor van de kerk als het lichaam
van Christus met AIDS wordt door Dube dus niet alleen
gebruikt met betrekking tot kerken in Afrika, maar
wordt toegepast op kerken over de hele wereld. ‘Hoewel
tweederde deel van de mensen met HIV in Afrika leven
en behoren tot Afrikaanse kerken, betekent onze eenheid
in Christus dat dit niet alleen de pijn van de Afrikaanse
kerk is, maar van de wereldwijde kerk. Compassie leidt er
toe dat de wereldwijde christelijke kerk een houding zal
aannemen van ‘lijden met’ in plaats van ‘wij en zij’, en
zo zich de AIDS epidemie zal toe­eigenen als zijnde haar
eigen pijn, haar eigen probleem. Dit is fundamenteel
voor het kerk­zijn vandaag in onze wereld, want 1 Korinthe
stelt dat als één lid van het lichaam lijdt, alle leden
meelijden.’ Het is de hoop van Dube dat kerken over de
hele wereld de handen ineen slaan, zich solidair verklaren
met zusterkerken in Afrika en een lichaam vormen
van radicale compassie. Voor Dube is dit het antwoord op
die vraag: kan Jezus ons vandaag niet genezen van HIV
en AIDS? Want Jezus brengt heling door middel van zijn
lichaam, de kerk die zich identificeert met mensen getroffen
door HIV en AIDS. Wanneer die kerk een gemeenschap
vormt, lokaal en wereldwijd, waar compassie wordt
geoefend, waar solidariteit handen en voeten krijgt, waar
gezocht wordt naar bevrijding en gerechtigheid in het
licht van de AIDS­crisis, dan stelt de kerk Jezus Christus
present in deze wereld. En wanneer ze dat niet doet, zegt
Dube met een verwijzing naar Matteüs 25, dan zal Jezus
verschijnen aan de kerk en zeggen: ‘Ik had AIDS, maar
jullie hebben niet naar mij omgezien’. •
Adriaan van Klinken
Hij is intercultureel theoloog en promoveerde onlangs
aan de Universiteit Utrecht op een onderzoek naar thema’s
rond gender en HIV&AIDS in Afrikaans christendom.
Email: adriaanvanklinken@gmail.com.
Dit artikel werd geschreven op basis van:
Musa Dube, The HIV and AIDS Bible: Selected Essays,
Chicago: University of Scranton Press 2008.
Musa Dube, A Theology of Compassion in the HIV and
AIDS Era, Geneva: World Council of Churches 2007.
jaargang 22 nr. 13 april 2011 11

thema passie en compassie
De Zeven Laatste 18
Woorden
Wiens idee? ‘Van mij’, zegt Peter van Praagh, remonstrant
en in het dagelijks leven altviolist bij Het Gelders
Orkest. ‘Ik zag het stuk dertig jaar geleden op televisie.
Meteen had ik de wens het ooit zelf te spelen. In een kerk.
Die wens gaat nu in vervulling. De medewerking van de
remonstrantse gemeenten en de inbreng van performance
­ kunstenaar Stefan Belderbos maken het concert heel
speciaal voor ons.’
Wat maakte zo’n indruk? Peter: ‘De combinatie van
tekst en muziek. In een kerkdienst heb ik dat ook. Na de
overweging is het stil en/of er is muziek. Dat kan me niet
lang genoeg duren. Ik heb dat nodig om de woorden te
laten indalen.’
Jullie spelen toch ook de Matteus- en de Johannes
Passion. Maakt dat niet meer indruk? Saskia: ‘De Zeven
laatste woorden laat meer aan de verbeelding over. Die
aria’s uit de Passies zijn lappen teksten, nu staan er maar
een paar zinnen – dat is alles’. Anke vult aan: ‘Het gaat
niet over het hele Passieverhaal. Het beperkt zich tot de
kern, dat waar alles om draait. Het vormt een prachtig
alternatief voor de Matteus en de Johannes, omdat het beslotener
is en intiemer.’ Agaath: ‘Een Passie spelen is altijd
speciaal, maar in principe bepaalt de dirigent hoe het
orkest – en jij je partij – speelt. De charme van dit kwartet
is dat we met elkaar bedenken hoe het moet klinken. Het
vergt meer precisie. Als het goed gaat vormen we als het
ware één stem, één harmonisch geheel.’
Hoe gaat dat bedenken dan? Agaath: ‘Los van de technische
aspecten, heb je de interpretatie. We vergelijken partituren
van verschillende uitgaven. Wat willen ze met de
muziek zeggen? Haydn geeft soms wel tekst bij de noten,
aanwijzingen voor hoe het gespeeld moet worden, maar
dat is sporadisch. Er staat meer niet dan wel. We moeten
dus zelf weten waar we in de muziek de accenten leggen.’
Saskia: ‘Net als acteurs gaan we na welke gevoelens we bij
de woorden hebben. Mijn schoonvader is pas overleden,
dat zet het stuk nu voor mij in een bepaald licht. Ik hoef
niet te graven naar verdriet, want dat is er vanzelf.’ Peter
laat een preek zien van het internet over een van de teksten:
‘Ik heb dorst’. ‘We wilden weten wat de achtergrond
van die tekst is. Als ik als kind met koorts in bed lag, hield
mijn moeder een nat washandje tegen mijn mond. Dat is
nu de associatie die ik bij de tekst heb’.
Anke: ‘Over sommige stukken muziek ben ik verbaasd.
12 adrem remonstrants maandblad
Waarom uitgerekend deze muziek bij de tekst? Bij Bach
is de interpretatie veel duidelijker: het voorhang van de
tempel scheurt – en ‘bam’ klinkt het. Bij Haydn is het
veel meer puzzelen: laat je heftige noten klinken als een
schreeuw? Of meer berustend? Hoopvol? Als een klacht?
Of probeer je er een snik van te maken?’
Zijn jullie wel eens ontroerd tijdens het spelen? Anke:
‘Ja. Laatst speelden we een stuk voor het eerst zonder een
goede vriend en collega van mij, die is overleden. En ja,
dat spelen we met tranen in de ogen.’
Saskia: ‘Maar we zijn natuurlijk professionals.
De langzame delen vergen veel concentratie.’
Agaath: ‘En in de loop van het stuk komen er steeds meer
kruizen bij. Ik denk wel eens tien minuten voor een concert:
‘waar ben ik aan begonnen?’’
Hoe verschilt het spelen in een kerk van spelen in een
concertzaal? Anke: ‘Oorspronkelijk was er van De Zeven
laatste woorden alleen een concertversie. Iemand gaf opdracht
om een kwartetversie te maken. Die had Haydn op
reis gezien. Hij vond het maar platte rijmelarij. Hij veranderde
de structuur en maakte dit stuk. Het klinkt het
mooist in een kerk. De akoestiek van het Penninckshuis
(Deventer) is er perfect voor.’
Peter: ‘Er zijn componisten die niet aan kwartetversies
beginnen, omdat het zo helemaal moet kloppen. Haydn
is de grondlegger, de vader zeg maar van het kwartet.
Hij laat vier gelijkwaardige stemmen met elkaar praten.
Eigenlijk is het stuk voor in een kerk gecomponeerd. Dan
speel je het zó de hemel in.’
Saskia: ‘Dat de stemmen (letterlijk) van gemeenteleden
klinken, vind ik een verrijking. Zes jaar geleden heb ik
het stuk gespeeld met een koor. De koorleden zochten
zelf teksten en gedichten uit bij De Zeven laatste woorden
– dat gebeurt nu dus weer.’
Anke: ‘En nu komt er nog iets bij: de performance aan
het begin van het stuk. Volgens mij voelt de kunstenaar,
Stefan Belderbos, goed aan hoe dat de muziek kan ondersteunen.
Maar ik ben heel benieuwd naar het uiteindelijke
resultaat.’
Agaath: ‘Het is voor mij de vraag waar het een concert
is, en waar het een viering wordt. De scheidslijn is waarschijnlijk
niet duidelijk. Dat is het spannende’. •
Sigrid Coenradie
Rremonstrants predikant in oosterbeek
Geen concert maar een ervaring
Joseph Haydn
De Zeven
Laatste
Woorden
april | 20.00 uur Hilversum
19 april | 20.00 uur Hoogeveen
22 april | 20.00 uur Oosterbeek
23 april | 14.30 uur Deventer
23 april | 20.00 uur Eindhoven
Kijk op de website www.remonstranten.org voor
adressen van kerkgebouwen. Indien het nodig is
om u vooraf aan te melden staat dit aangegeven.
voor een vrij en verdraagzaam christendom
Hèt alternatief voor de
Matthäus-Passion in de
Stille Week 2011 door
Het Meander Kwartet
REM_flyer De Zeven Laatste Woorden_def.indd 2 08-03-11 17:12

MeeR DAN eeN CoNCeRt
In vijf remonstrantse gemeenten speelt het Meander Kwartet in
de Goede Week (de week voor Pasen) De zeven laatste woorden
van joseph Haydn. AdRem interviewt de musici.
Het Meander Kwartet
Het Meander Kwartet (1985) bestaat uit
Saskia Bos en Peter van Praagh (altviool),
Anke foede (viool) en Agaath Kooistra
(cello). Drie van de vier leden studeerden
in zwolle waar de wortels van het kwartet
liggen. tegenwoordig wonen de leden in
de omgeving van Arnhem en Nijmegen,
dus nog steeds aan meanderende rivieren.
Het strijkkwartetspel is voor hen een
onmisbare uitdaging naast hun werk in
onder andere Het Gelders orkest, Combattimento
Consort Amsterdam, Parnassus
ensemble en hun lespraktijken. Het Meander
Kwartet heeft een grote voorliefde voor
Joseph Haydn, de vader van het strijkkwartet,
en voor zijn tijdgenoten. Speciaal voor
De zeven laatste woorden speelt Saskia
Bos met een klassieke vioolstok, met een
gewichtsverdeling die past bij de tijd.
voor meer informatie
www.meanderkwartet.nl
Speellijst
ma. 18 april 20.00 uur Hilversum
vrijzinnige Samenwerkingsgemeente,
’s Gravelandseweg 144, Hilversum
di. 19 april 20.00 uur Hoogeveen (zonder performance)
Remonstrantse Kerk, Grote Kerkstraat 39, Hoogeveen
vr. 22 april 20.00 uur Oosterbeek
Remonstrantse kerk, Wilhelminastraat 10, oosterbeek
zat. 23 april 14.30 uur Deventer (zonder performance)
Samenwerkingsgemeente Do-Re, Penninckxhuis,
Brink 89 Deventer
zat. 23 april 20.00 uur eindhoven
Remonstrantse Gemeente, Dommelhoefstraat 1a
eindhoven
Kijk op www.remonstranten.org om u aan te melden.
jaargang 22 nr. 13 april 2011 13

thema passie en compassie
Superwise me!
De wet van het hart. een spiritueel experiment van Len Branson, waarin wijzen en getuigen uit Nederland
en België op pad gaan om de wijsheid uit de Lage Landen wereldkundig te maken. Negen dagen lang,
in inspirerend Andalusië, op zoek naar antwoorden op negen levensvragen die ieder mens vroeg of laat
tegenkomt.
De sessies worden geleid door wijzen die actief zijn in
theater, televisie, muziek, literatuur, geometrie en professionele
tai chi. Allen hebben zij in hun dagelijks leven een
link met spiritualiteit. De getuigen zijn tevens op enige
wijze met spiritualiteit verbonden. In de documentaire
Superwise me! wordt gesproken over passie in spiritualiteit,
energie, het leven en de ervaring van de spreker zelf. De
getuigen filosoferen en spreken uit wat hun hart hen
geeft. De wijzen zijn gepassioneerd in hun verhaal en hun
(gevonden) inspiratie. Compassie wordt alleen (indirect)
uitgesproken door de wijzen aan de getuigen als de spiritualiteit
niet goed wordt begrepen. Drie Arminianen, leden
van de jonge remonstrantengemeente Arminius, hebben
de documentaire Superwise me! bekeken. Het zijn Meertje
Heierman (33 jr, vriend van Arminius, lid van de doopsgezinde
kerk), Martijn Zuiderduin (34 jr, lid van Arminius
en van de remonstrantse gemeente in Haarlem) en Lilian
Roos (30 jr, vriend van Arminius, lid van de remonstrantse
gemeente in Amsterdam). Zij geven antwoord op drie van
de negen levensvragen uit de documentaire met als introductie
de vraag ‘wie ben ik (en wie is god)?’
Wie ben ik (en wie is god)?
Meertje : ‘Ik ben: Mens. Vrouw. Christen. Dokter. Kookgek.
Muziekliefhebber. Gevoelsmens. Mensenmens.
Tenminste: dit zijn allerlei facetten van mij. De kern
van ieder mens kun je niet verwoorden; daar is de taal
te beperkt voor. God is datgene in ieder mens dat niet
te omschrijven is. Een licht dat warmte en genade geeft.
Een ondoofbaar licht dat blijft, ook als je de andere kant
uitkijkt. Het is alleen aan ons om dat licht te vinden. Het
licht zelf is er al.’
Martijn: ‘Ik woon samen met Arthur in Haarlem. Sinds
1995 kom ik zowel bij de remonstranten in Haarlem (vrij
regelmatig) en bij Arminius (vooral de laatste vijf jaar
regelmatig). Daarvoor was ik rooms­katholiek. Ik werk
in het archief bij de politie. Ik geloof zeker dat Hij (of
Zij, maakt Hem vast niks uit) er is voor alle mensen, en
tegelijk alleen voor mij. Ik bid met enige regelmaat. Als
ik ergens mee zit, vind ik het ook prettig om het bij Hem
neer te leggen. Overigens voel ik ook wel dat ik verantwoordelijk
gehouden word voor mijn daden. God is niet
alleen maar lief.’
14 adrem remonstrants maandblad
Lilian: ‘Heel graag sta ik midden in mijn leven of sta ik
vanaf de zijlijn toe te kijken. In mijn bestaan geloof ik in
alles wat er om mij heen gebeurt en in iedereen die daar
aanwezig is. Wanneer ik mij plaats in deze samenleving,
heb ik het gevoel dat ik sta in een gemeenschap van mensen.
Die hun eigen weg volgen, maar ook van mensen die
elkaar juist de hand geven om samen te gaan waarvoor
zij staan. Ik ben een optimist. Door heel precies te ervaren
met wat, waar, hoe en waarom ik ergens ben, krijg
ik positieve energie. Ik geloof in mijn eigen weg die ik
bewandel, want dan kan de zwaarste steen niet zinken.
God is een gedachte en die gedachte heb je of die heb
je niet.’
Hoe weet ik wat ik echt wil?
Meertje: ‘Door goed te kijken wat mijn leven zin geeft,
welke keuzes goed bij mij aansluiten. Mijn gevoel en zingeving
zijn mijn kompas, mijn richtingaanwijzers in het
leven. En mijn ratio helpt mij mijn beslissingen te sturen
in een verstandige richting.’
Martijn: ‘Ik wil het liefste met mensen werken en dat doe
ik eigenlijk ook wel. Masseren lijkt me heel erg leuk om te
doen. En in een proces van bijna twee jaar zijn we zo ver
dat we in juni vader hopen te worden van een kindje. Ik
ben een gevoelsmens die ook vaak aan het denken slaat.’
Lilian: ‘Door weg te strepen wat ik niet wil en überhaupt
niet hoef. Wil ik zeker weten wat ik echt wil, dan fantaseer
ik welk gevoel het me zal geven in de toekomst. Die
fantasie duurt van een paar minuten tot vele nachten
slapen. Wanneer ik de balans heb opgemaakt, kan ik de
knoop doorhakken. Spijt van een genomen besluit heb
ik bijna nooit. Mijn keuze wordt gemaakt op een zeker
ogenblik. Weloverwogen en doordacht met een eigen
gevolg. Spijt heb ik op de momenten dat ik tollend en
verschrikkelijk misselijk uit een achtbaan stap, terwijl
ik van tevoren eigenlijk al wist dat ik daar nooit in had
moeten stappen.’
Hoe houd ik van mezelf (en van een ander)?
Meertje: ‘Door te beseffen dat de mens van nature goed is,
en dat ik goed genoeg ben zoals ik ben, net als de ander.

MINDeR DeNKeN eN
MeeR WAARNeMeN,
VeRLICHT LeTTeRLIjK
eN fIGUURLIjK
Ondanks de fouten die ik maak, mijn onuitstaanbare
trekjes, mijn ochtendhumeur. En die van mijn medemens.’
Martijn: ‘Dat heb ik echt moeten leren. Ik was er vooral
een ster in om mezelf naar beneden te praten, zodat
anderen daar niet bij konden. Gelukkig is dat over, op een
kleine oprisping na. Ik ben heel loyaal aan mensen, en na
wat rancuneuze gedachten ook weer vergevingsgezind.’
Lilian: ‘Door mezelf te toetsen of ik (nog steeds) een
eerlijk antwoord geef op mijn eigen levensvragen in de
categorieën ‘nu’, ‘vrije tijd’ en ‘werk’. Denkbeeldig, maar
met weinig tot geen bewustzijn, ken ik punten toe aan
mijn antwoorden. Bij voldoende punten prijs ik mezelf
gelukkig en geeft het me energie om nog beter te worden.
Van een ander houden is simpeler. Dat gaat met gevoel,
aantrekking en openheid.’
Hoe laat ik los?
Meertje: ‘Loslaten betekent eerst en vooral verdriet hebben
om dat wat niet meer is. Het betekent rouw, het voelen
van een leegte. Pas dan komt er ruimte voor iets nieuws.
Een boom laat eerst zijn oudere bladen vallen en maakt
dan nieuwe bladen aan. Maar loslaten is bovenal: jezelf
niet zien als die ene oogverblindende ster, maar als stipje
aan het firmament; als onderdeel van een veel groter
heelal, van licht vervuld.’
Martijn: ‘Ik vind het heel moeilijk om los te laten. Als ik
wel bewust wil loslaten, denk ik dat het allemaal maar tijd
is. Bidden is trouwens ook een goede manier om los te
laten.’
Lilian: ‘Minder denken en meer waarnemen, verlicht
letterlijk en figuurlijk. Door waar te nemen met al je
zintuigen, denk je minder. Door minder na te denken,
nemen de momentervaringen toe. Door de toename in
momentervaringen is er meer in het leven, dan wat je
zou vasthouden. Het verleden bewaar je op gepaste wijze
in de gedachten van anderen en van jezelf. Geloof in een
‘revalidatie’ van je huidige levenspad. Over bergen en
onbegaanbare wegen bereik je de beloofde rivier. Neem
het roer in eigen hand en zwem, voor zover mogelijk in
de soms sterke stroming, naar de overkant. De overkant
is voelbaar nabij om je eigen weg (weer) te vervolgen.’
Uitzending gemist?
De documentaire Superwise me! is in januari jl. op
televisie uitgezonden door de Boeddhistische omroep.
Via www.uitzendinggemist.nl kan deze worden (terug)
gekeken. •
Lilian Roos
Lid redactie AdRem en lid van gemeente vrijburg Amsterdam
jaargang 22 nr. 13 april 2011 15

oekpresentatie
Kies dan
het leven...
Op 1 december 2010 vond in Nijmegen de boekpresentatie plaats van Overlevingskunst van Christa Anbeek.
Voorafgaand werd de auteur geïnterviewd door Annemieke Schrijvers. AdRem was erbij.
Tot mijn eigen verrassing las ik het boek in één adem uit.
Terwijl het toch wetenschap is…
Christa: Dat komt omdat het boek mijn zoektocht weergeeft
naar hoe er in filosofie, literatuur en theologie over
de dood gesproken wordt, en dat samenvoegt met mijn
eigen ervaring. Het is uniek, omdat het mijn ervaringen
zijn, maar toch niet zo uniek dat het anderen niets zegt.
Ik hoop dat anderen zich in mijn boek herkennen.
Waar komt je fascinatie voor de dood vandaan?
Christa: Ik verloor in korte tijd drie familieleden aan de
dood, waaronder twee door zelfdoding. Mijn antwoord
was: ik doe het radicaal anders. Ik nam (en kreeg) een
kind: Roos. Daarom heeft het boek ook de vorm gekregen
van een brief aan mijn dochter.
Was het dan een soort oerdrang die je deed zoeken
naar de zin van het leven?
Christa: Ik was zoals zoveel mensen als puber al op zoek
naar zin. Ik zat op een bijbelclub op de Veluwe en studeerde
theologie. Maar na het overlijden van mijn naaste
familie lag mijn geloof aan diggelen. Toen heb ik me in
de dood verdiept door er een proefschrift over te schrijven:
Denken over de dood. Een vergelijking tussen de
boeddhist Nishitani en de christen Pannenberg. Ik wilde
aantonen dat er geen zin zit in de dood. Uit het contact
met het boeddhisme, waarin meditatie op de voorgrond
staat, en geen boeken, haalde ik wel iets positiefs. Door
langdurig en vaak stil te zitten kreeg ik het verdriet weliswaar
niet onder controle, maar ik kon het als het ware
naar een dimensie tillen waarin denken geen rol speelt.
Dat mediteren deed je samen met je geliefde Paul, die
plotseling tijdens jullie vakantie in de bergen overleed.
Christa: Ja, we hadden een gezamenlijke fascinatie voor
Zendo. Na de dood van Paul probeerde ik weer ‘gewoon’
naar de zomer­ en herfstretraite te gaan, waar we altijd
samen heen gingen, maar ik kon het niet verdragen. In
de acute rouw is de pijn heel heftig. Ik heb gemerkt dat
je je adem kunt gebruiken om daar doorheen te komen.
16 adrem remonstrants maandblad
‘Lieve mama, ik ben nu bijna even oud als
jij was toen je vader, moeder en broer doodgingen.
Volgens mij ken ik niemand van mijn
leeftijd die zoiets heeft meegemaakt. De meesten
van mijn vrienden hebben beide ouders
nog en ik kan me zelf ook niet voorstellen
hoe het zou zijn als jij, papa en mijn halfzus
Jiska opeens dood zouden zijn. Zou ik ook
kunnen kiezen voor het leven? Ik ben blij dat
jij dat wel hebt gedaan. Ik wist al vroeg dat ik
jouw keuze voor het leven was, dat heb je me
toen ik nog een kind was al verteld. Ik weet
dat ik besta, omdat andere mensen van wie jij
hield zijn doodgegaan. […] Ik ben heel trots
op jou en natuurlijk dankbaar voor de manier
waarop je voor het leven gekozen hebt. Of je
het hoofdstuk dood hiermee kunt afsluiten
weet ik niet. Dat maakt me ook niet zoveel uit,
want ik weet dat je ondanks je band met de
dood toch voor het leven gekozen hebt. Ik vind
het leven mooi. Als er iemand doodgaat train
ik mezelf om te geloven in het boeddhistische
idee van wedergeboorte. Dat vind ik een mooi
verhaal en volgens mij biedt het troost. Waar
je in gelooft maakt volgens mij ook niet uit, als
je maar zorgt dat je zelf door kunt met je eigen
leven, je eigen boek.’
Kus, Roos

HeCHTING IS
VANUIT HeT
BOeDDHISMe
GeZIeN HeeL
DOM –
MAAR jUIST De
ReLATIe GeefT
MIj LeVeN.
Dat is een aspect van meditatie: dat je door de pijn heen
kunt gaan.
Wat zeggen religies volgens jou over de dood?
Wordt het na de dood beter?
Christa: Het Christendom verzet zich tegen de dood
en in het Oosten ziet men het stervensproces als meer
geleidelijk – je gaat elke dag een beetje dood. Men streeft
ernaar om voorbij leven en dood te komen. In het werk
van de vrouwelijke auteurs Enquist, Hemmerechts en
De Martelaere, die allemaal persoonlijke ervaring hebben
met de dood, ontdekte ik de emoties.
Kun je je eigen verdriet loslaten?
Christa: Het lijkt een truc, maar soms werkt het wel om
te gaan hardlopen. Dawkins, die ik in het boek bestudeer,
zegt dat het leven uiteindelijk een complex van cellen
is, van biologie. Cellen worden gevormd en afgebroken.
Zonder de dood is er geen leven.
Wat geeft jou troost?
Die verbinding tussen leven en dood?
Christa: Dat denk ik wel. Maar zolang ik leef, ga ik voor
het leven.
Kun je je hart open houden, ook al wordt het gekwetst?
Christa: Hechting is vanuit het boeddhisme gezien heel
dom – maar juist de relatie geeft mij leven.
De wetenschap zegt: er kan alleen leven zijn doordat er
ook dood is. Wat is jouw antwoord?
Christa: In de laatste brief aan Roos staat: ik heb heel lang
gedacht dat ik de dood zin moest geven. Maar het gaat
erom zin aan het leven te geven.
Maar kun je dat bij zo’n verlies?
Christa: Ik heb een periode gehad waarin het heel moeilijk
was. Ik liep ’s avonds stage in de Bijlmer en wachtte
in de winter op de metro. Het was donker, naar en koud.
Toen heb ik wel gedacht: geef me één reden om te leven.
Ik was toen achter in de twintig, en je raakt over zo’n
periode van zinloosheid heen, maar het is niet zo dat die
momenten nooit meer terugkomen. Je wilt bij de geliefde
zijn, desnoods in de dood. Dat verlangen is er ook.
Heb je een weg teruggevonden door je intellectuele
belangstelling?
Christa: Dat is moeilijk te zeggen. Belangrijker zijn de
mensen om je heen.
Als je in je rugzak kijkt, wat geeft je biografie je dan te
zeggen?
Christa: Mijn drive is het intellectueel willen begrijpen
van het leven door de onmogelijkheid heen. Er zijn altijd
nieuwe mogelijkheden. Ik blijf nieuwsgierig, vraag me af:
wat kan ik hiervan leren?
Wat kom jij in het leven doen?
Christa: Niets. Leven.
Sigrid Coenradie
Remonstrants predikant in oosterbeek
jaargang 22 nr. 13 april 2011 17

oekbespreking
OVeRLeVINGSKUNST
DooR CHRIStA ANBeeK
eeN MONUMeNT
Het is de vraag naar de dood, die Christa Anbeek en haar
geliefde Paul, samen bracht. Ze ontmoetten elkaar tijdens
een studieweekend over de dood in het boeddhisme en
het christendom. Later verzorgt hij een lezing in haar
eigen programma over ‘boeddhisme en geestelijke
veerkracht’. Jarenlang schrijft en mediteert de filosofe
en theologe Anbeek over de dood. Aanleiding ooit was
de dood van drie naaste dierbaren, haar ouders en haar
broer. Haar vader en broer door suïcide. Anbeeks leven
komt te staan in het teken van die dood en ze tracht een
antwoord voor hen te vinden waarmee ze hadden kunnen
blijven leven. Daarin meende ze ook geslaagd te zijn,
antwoorden vond ze in de boeddhistische filosofie en de
Zen­meditatie.
Achterdeur In ‘Overlevingskunst’ worden we deelgenoot
gemaakt van de wijze waarop de dood haar leven
via de achterdeur opnieuw binnenkwam, wreed in zijn
abruptheid en consequenties. De antwoorden die ze ooit
vond, tellen niet meer.
In haar nieuwe boek volgen we Anbeek op haar tocht
langs denkers, schrijvers en leraren, op zoek naar een
antwoord dat niet alleen aan het leven, maar vooral aan
de dood een betekenis moet geven, deze dood van de
ander, van Paul.
Niveaus Het boek ontvouwt zich op twee niveaus.
Op het eerste beschrijft Anbeek wetenschappelijke en
filosofische visies en theorieën over leven en dood. Deze
vormen voor mij, als lezer, een rijke bron aan informatie
en inzicht en bepalen ook mij indringend bij mijn eigen
vragen en antwoorden rond leven en dood. Anbeek slaagt
er goed in de diverse theorieën en visies (inzichten)
helder voor het voetlicht te brengen. Op het andere
niveau neemt de schrijfster mij mee in het grote verlies
dat zij heeft ervaren in het moeten loslaten van de haar
zo dierbare Paul. Ik leef en rouw met haar mee in haar
zoektocht naar een antwoord op de zin van zijn dood en
haar queeste naar een goede reden om hier te blijven.
Alles is meer waard er geweest te zijn dan niet geweest
te zijn, de zin van het leven is het leven zelf. Zo wordt
de brief aan haar dochter, in de vorm van het boek, geen
afscheidsbrief maar een bevestiging van beider bestaan
in dit leven nu.
Voyeur Af en toe voel ik me een voyeur in haar en
Pauls intimiteit, maar het is de toegelaten nabijheid
die me het boek af en toe doet sluiten om de pijn en het
verdriet mee te ervaren, om even tijd te nemen. Dan
weer lees ik door, Anbeek boeit bij ieder woord.
18 adrem remonstrants maandblad
Christa Anbeek, Overlevingskunst.
Kampen (Ten Have), 2010.
Prijs: 17,90 euro.
ISBN 9789025959791
’Geef me een reden om te blijven staan’ ging het door
de schrijfster heen op een winderig Bijlmerstation na de
dood van haar dierbaren toen en de dood aan haar bleef
trekken. Het antwoord vond zij in haar dochter, toen één
jaar oud. De vraag is terug, anders nu met de dood van
Paul: ‘Wat is leven, wat is sterven, wat is samenzijn, wat
is alleen zijn en hoe kan ik betekenis vinden.’
Hoewel het had gekund, is het het geen traditioneel
rouwboek geworden voor wie dat al had verwacht, maar
de werking is voor de auteur en voor mij als lezer wel
van eenzelfde kwaliteit. Studeren, denken, schrijven en
anderzijds mediteren zijn de manieren waarop Anbeek
haar verlies en verdriet aangaat.
Monument Eén vraag bleef me bij, een vraag die ik
graag aan Anbeek had willen stellen: ‘Waarom heb je dit
boek geschreven?’ Of liever gezegd: ‘Waarom heb je hierover
een boek geschreven?’ Op pagina 131 kreeg ik het
antwoord. Zo is het boek een monument voor Paul, voor
haar en Paul geworden, over toen, nu en voor eeuwigheid.
•
Ytje Poppinga
Remonstrants predikant in Alkmaar

Agenda
De afdeling Ede van de Vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB
zoekt per 1 juli 2011 of z.s.m. daarna een
16 april Lezingenserie ‘De kunst van het kiezen’
in Alkmaar.
Rectificatie: Degene die op 16 april de laatste
lezing in deze serie in Alkmaar houdt, heet
niet Maarten van Doorn (zoals in de vorige
AdRem stond), maar Manfred van Doorn,
groot filmkenner en leiderschapstrainer.
Aanvang: 10.30 uur, Remonstrantse kerk,
fnidsen 33-37 in Alkmaar.
7 mei Bijeenkomst ‘Zin in Geven’ De remonstrantse
gemeente Amsterdam, organiseert samen
met de taakgroep Duurzame ontwikkeling
van de Remonstrantse Broederschap, deze
bijeenkomst in vrijburg op zaterdag 7 mei
tussen 14.00 en 17.30 uur. Nu de overheid
bezuinigt op ontwikkelingssamenwerking,
milieu en kunst, wordt er een sterker beroep
gedaan op de particuliere sector. Hoe gaan
wij om met de toenemende vraag om onze
bijdragen? Hoe bepalen we aan welke doelen
we willen geven, en hoeveel? Wat mogen we
verwachten van partijen die we met een bijdrage
hebben ondersteund? Inleidingen door
enkele deskundigen in geefgedrag. Daarna
discussie. Nadere informatie: Joost Röselaers
(jhroselaers@orange.nl, 06-55776713),
19 adrem Chris remonstrants Dutilh (Chris@dutilh.com)
maandblad
VOORGANGeR
Het betreft een aanstelling voor 12 uren per week
Informatie over het profiel van de afdeling en dat van de gezochte voorganger zenden we u
graag toe. Een verzoek daartoe kunt u richten aan het secretariaat van de NPB,
afdeling Ede, FC Donderstraat 5, 6721 BL Bennekom (0318­415461),
E­mail: h.t.hijwegen@hetnet.nl
Sollicitaties worden op hetzelfde adres ingewacht voor 14 mei 2011.
’t Rentmeestertje
IK GA eeN BRIef SCHRIJveN...
• in een (handgeschreven) BRIef richt ik mijn
aandacht
• in een brief laat ik iets van mijzelf zien en
leg ik iets persoonlijks vast
• schrijver en ontvanger nemen de tijd
• sms en e-mail zijn nuttig, maar vliegensvluchtig
• een brief verrast – als een geschenk
• wat een schat aan gegevens (leefwijze,
levens wijsheid) brengen ons(voor) ouderlijke
briefwisselingen
• brieven slaan bruggen en schrijven
geschiedenis
• ik ga nu een ingezonden brief schrijven
• een brief bevordert DUURzAAMHeID in
de verhoudingen tussen mensen
’t Rentmeestertje komt uit de koker van de
taakgroep Duurzame Ontwikkeling. Voor een
nadere uitwerking en toelichting zie de website
www.remonstranten.org onder de buttonbalk
‘Remonstranten geven/DuO’, rechts op de
homepage.
Contactpersoon: Casper Ebeling Koning
tel. 06 54 95 1911, ebelingkoning@planet.nl
jaargang 22 nr. 13 april 2011 19

het gezicht van...
Lilian Roos
Wat doe je in het dagelijks leven? ‘Ik ben nu ruim
drie jaar consultant bij een bedrijf dat software ontwikkelt
voor instellingen, praktijken en klinieken in de zorg. Wij
maken software voor planning van het volledige (planbare)
zorgtraject tot aan de facturatie. Hiervoor werkte
ik bij een ziekenhuis, waar ik na mijn stage vanuit de
studie Bedrijfswiskunde & informatica aan de VU was
blijven hangen. Sinds 2 maanden ben ik in mijn bedrijf
secretaris van de ondernemingsraad van de holding. Alles
bij elkaar heel veel werk, maar ik doe er ontzettend veel
ervaring op.’
Hoe ben je bij Arminius terecht gekomen? ‘Niet
via huis, al is mijn moeder remonstrant. Ik heb in 1999
met SVJ een Jongerenreis naar Bosnië gemaakt. Een
heel leuke reis, waar o.m. Ivo de Jong, remonstrants predikant,
aan deelnam. Na terugkomst ben ik activiteiten
blijven doen. Ik wilde meer contact met anderen en werd
vriend van Arminius en lid van Vrijburg in Amsterdam,
waar ik woon.
Voor Arminius zit ik al vijf jaar in de redactie van ons
gemeenteblad Vrijzinnig dat elk kwartaal uitkomt. Sinds
2010 ben ik penningmeester in het bestuur. Arminius
telt nu zo’n 70 vrienden, leden en belangstellenden, met
vooral veel belangstellenden. Binnen Arminius is een
kleine harde kern van een man of 20 actief, inclusief
het bestuur. Minimaal 6 keer per jaar hebben we een
activiteit. Het is jammer dat de drempel om mee te doen
met activiteiten van Arminius nog steeds zo hoog is. Heel
wat mensen vinden onze activiteiten interessant, maar de
20 adrem remonstrants maandblad
keuze om tijd vrij te maken om te komen valt vaak in het
nadeel van Arminius uit. Het is niet gemakkelijk nieuwe
jongeren erbij te krijgen. ‘Kerk’ wordt in mijn omgeving
vaak afgeschilderd als ‘eng’ of zelfs als een zwartekousenkerk
(!). We proberen hen toch binnen te krijgen door
een aantrekkelijke prijs en interessante activiteiten. Zo
ontvingen we met het kerstfeest in Hilversum ondanks
een loeiende sneeuwstorm, 25 jongeren en de jonge remonstrantendag
2011 trok bijna 40 mensen. Wij organiseren
(altijd) activiteiten samen met een gemeente in het
land en de lokale predikant. De pinksterdienst hebben we
vorig jaar in Nieuwkoop gevierd. Onze startzondag was in
Zwolle.’
Inspiratie? ‘Ikzelf vind veel inspiratie in kerkdiensten
en kringgesprekken waarin o.m. Jessa van der Vaart en
Joost Röselaers voorgaan. Twee keer per maand help ik
in Vrijburg om activiteiten voor jongeren van 18 tot 25
jaar te organiseren. Samen met Dik Mook bedenken we
een actuele stelling plus een bijbeltekst die daarop slaat.
Over die stelling en die tekst praten we dan een avond,
en ik weet dat men het heel erg leuk vindt. Verder boeien
mij activiteiten met mensen van mijn eigen leeftijd. Ik
haal ook veel energie uit mijn sport, twee keer per week,
en mijn vrijwilligerstrajecten. Het is bij elkaar wel heel
veel, maar het levert je zoveel op. Ik ben nauwelijks een
avond thuis, maar ik blijf energie houden, het geeft me
zo veel…’ •
Carla Bierlaagh
Lid van de redactie van AdRem