AdRem mei 2009 - Remonstrantse Broederschap

JAARGANG 20
NUMMER 5
MEI 2009
Sterren • Europese verkiezingen • Wijsheid van Salomo
REMONSTRANTS
MAANDBLAD

2 UIT DE BROEDERSCHAP
Inhoud
4-7, Sterren
11 Een breed thema, op alle mogelijke
manieren belicht.
10 Oecumene
Wat hebben de kerken met de
Europese verkiezingen van doen?
14 Wijsheid van Salomo
Licht op dit apocriefe geschrift,
toegeschreven aan de Bijbelse
koning Salomo
2 Uit de Broederschap
3 Overweging
8/9 Remonstrantse berichten
12 Miniatuur/column
13 Film: Son of Man
15 Uit het buitenland
16 Jongeren en vacature
Bij de voorpagina:
Globular Cluster NGC 6397
August 17, 2006: NASA’s Hubble Space
Telescope has uncovered what astronomers
are reporting as the dimmest stars ever seen
in any globular star cluster. Globular clusters
are spherical concentrations of hundreds of
thousands of stars.
These clusters formed early in the 13.7-billionyear-old
universe. The cluster NGC 6397
is one of the closest globular star clusters to
Earth. Seeing the whole range of stars in this
area will yield insights into the age, origin,
and evolution of the cluster.
Credits: NASA, ESA, and H. Richer
(University of British Columbia); www.
hubblesite.org
Colofon
Redactie: Frans Fockema Andreae (hoofd redacteur),
Tessel Jonquière (eind redactie), Carla Bierlaagh-
Lucas, Sigrid Coenradie, Martijn Junte.
Nieuwegracht 27A, 3512 LC Utrecht,
tel. 030 231 69 70, fax 231 10 55.
E-mail redactie: adrem@remonstranten.org
Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties):
info@remonstranten.org of administratie
AdRem, Nieuwe gracht 27A, 3512 LC Utrecht
Giro 40 88 342 t.n.v. AdRem, Utrecht.
Website: www.remonstranten.org
Abonnement € 30,00 per jaar.
Advertentietarieven op aanvraag.
Druk: De Pelmolen, Utrecht.
ISSN 0925-238X
© Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen
zonder voorafgaande toestemming van de redactie.
Bruggen
‘Hoe bereik ik met schaarse middelen
een optimaal resultaat?’ Veel kerken in
Nederland worstelen sinds de jaren zestig
van de vorige eeuw met hun voortbestaan
vanwege een toenemende schaarste aan
beschikbare middelen en menskracht.
Toch reageerden banken sneller op de
kredietcrisis dan kerken op de ‘credocrisis’
die in onze samenleving het kerkelijk
landschap ingrijpend heeft veranderd.
Vooralsnog ontbreekt een heldere analyse
van de wijze waarop de bedrijfsvoering
van kerken zich heeft voltrokken in de
twintigste eeuw, waarin zowel bloei als
afkalving zijn aan te wijzen. De ontwikkeling
van een Nederlandse kerkelijke organisatiekunde
zou voor de hand liggend
zijn in organisatorisch moeilijke tijden.
Natuurlijk wordt er door theologen
nagedacht over de groei en afkalving van
kerken, maar steeds vanuit een bepaalde
invalshoek. Kerkverlating wordt begrepen
aan de hand van de secularisatiethese.
De gedachten over verzuiling hebben
het monopolie, wanneer het succes van
kerken in de eerste helft van de twintigste
eeuw wordt verklaard. Beide theorieën
komen voort uit de godsdienstsociologie
(aanvankelijk nog ‘godsdienstsociografie’
genoemd) die in de jaren dertig van de
twintigste eeuw haar opwachting maakte.
Met de opkomst van de sociologie en psychologie
kwamen in de twintigste eeuw
ook andere nieuwe (interdisciplinaire)
wetenschappen op zoals bestuurs- en
bedrijfskunde of personeelswetenschappen.
In tegenstelling tot de eerdere
genoemde sociale wetenschappen bleven
deze buiten het bereik van theologen en
leiders van kerken bij hun reflectie op de
kerkelijke organisatie.
Het is opmerkelijk dat de theologie de
sociale wetenschappen wel binnenboord
heeft gehaald, maar andere vakgebieden
die de kwaliteit van het kerkelijke bedrijf
ten goede zouden zijn gekomen, heeft
genegeerd. Deze nieuwe disciplines zijn
geen onderdeel uit gaan maken van de
opleidingen van degenen die leiding
geven aan kerken. Predikanten – die
geacht worden geestelijk leiding te geven
aan de organisatie kerk – werden gedurende
de gehele twintigste eeuw in eerste
instantie opgeleid tot schriftgeleerden en
zielenherders. Men ging er impliciet van
uit dat geestelijke bezieling en een betrokkenheid
op heilige teksten voldoende
bagage leverde voor het bestuur van de
kerk.
Business is business
Wat zou u ervan vinden wanneer kerken
zich zouden bedienen van methodes en
inzichten uit bestuurs- en bedrijfswetenschappen?
Moeten we aan branding gaan
doen en het merk ‘remonstranten’ sterker
maken? Zouden we het durven? Benchmarking:
een vergelijking met andere
kerken of organisaties met een boodschap
om onze concurrentiepositie te bepalen.
Waarom is het voor een kerk zo moeilijk
om uit te gaan van het economische
beginsel van schaarste?
Het zou voor kerken wel eens pijnlijk
kunnen zijn om te onderkennen dat het
kerkelijk beleid afhankelijk is van processen
en structuren waar iedere organisatie
mee te maken heeft. Kerken zien zichzelf
immers als bijzondere organisatie met
een hoogstaande boodschap; de gedachte
alleen al dat ook kerken gewone organisaties
zijn die net als andere private en
publieke ondernemingen bloot staan
aan alles wat tijdelijk is, is misschien wel
niet te verdragen voor een organisatie
wier opdracht ligt in het bewaren van de
eeuwigheid.
‘Een kerk is geen bedrijf ‘, hoor ik sommigen
al zeggen. ‘Wij leven niet van concurrentie.
Ons is het niet te doen om het
resultaat. Als het ons goed gaat, dan is dat
dankzij de werking van de Heilige Geest
en het aanstekelijk enthousiasme.’
Natuurlijk omarm ik met liefde het
enthousiasme als leidend beginsel van
ons handelen, maar ik vrees dat we als
kerk inmiddels op een punt zijn gekomen
dat we ons moeten realiseren dat wat we
willen ook geld en tijd kost, en dat dat nog
maar in beperkte mate voorhanden is.
Voor een aantal kerken, waaronder de
Remonstranten, geldt dat zij niet terug
kunnen vallen op een vanzelfsprekende
aanwas van nieuwe mensen. Ik heb het
in ieder geval niet meer meegemaakt dat
een kerk vanzelf vol zat. Ik ken wel de
tegenoverstelde ervaring: die van een lege
kerk …. omdat ik iets organiseerde zonder
mij bezig te houden met de vraag: voor
wie is dit bestemd?
We zullen bruggenbouwers moeten
worden. We zullen de vragen van onze
tijd moeten leren vertalen naar ons
aanbod. Gelukkig zijn we niet de eersten
die voor die schone taak staan. Als we
ons eiland verlaten kunnen we leren
van anderen. Ook daarvoor zijn bruggen
nodig.
Tom Mikkers
ADREM mEI 2009

ADREM mEI 2009
Wat de sterren ons vertellen
Wie heeft er geen herinnering aan een
heldere nacht met een prachtige sterrenkoepel
aan het firmament, aan het minutieus
speuren langs de ontelbare sterren
en de witte waas van nog meer sterren
daarachter. Wie heeft niet de ervaring van
die wenkende diepte achter die geheimzinnige
sluier van hemellichamen.
De nachtelijke hemel is nog steeds voor
de gewone sterveling een mysterie, wonderschoon
en afschrikwekkend tegelijkertijd.
Het diepe duister staart ons aan,
gevoelens van verlorenheid en vooral vergankelijkheid
kunnen je op zo’n moment
bekruipen. Persoonlijk bracht deze
confrontatie mij altijd tot het diepe weten
eens te moeten sterven. Mijn tijdelijkheid
verliest het van de eeuwigheid, vertelt
mij de aanblik van de sterrenhemel. Dan
voel ik me als de eekhoorn
in een van de verhalen van
Toon Tellegen over de dieren
in het bos die zich juist de
vraag hadden gesteld wie van
hen er wel eens was doodgegaan:
niemand, bleek toen,
ook niet eens een beetje. Het
gesprek bezorgde de mier na
afloop de nodige rillingen –
‘huiveringen’ zoals hij later
aan de eekhoorn verklaart
– die hij ook nooit eerder had
gehad. De eekhoorn op zijn
beurt ging toen heel diep
nadenken, zó diep, dat hij
bang was niet meer terug te
kunnen denken… Zoiets.
Verhalen
Vele oude verhalen, ook in de Bijbel,
vertellen van de sterren als wegwijzers
onderweg. Het verhaal over de drie wijzen
of koningen die door een ster geleid de
geboorteplaats van Jezus vonden, is hiervan
wel het meest bekende. Zo hebben
door de eeuwen heen velen aan de hand
van de sterren hun weg gevonden.
Wie heeft niet de donkere hemel afgezocht
naar de zeven sterren die samen de
Grote Beer vormen, om door de berekening
van vijf maal de rand van de ‘steelpan’
de poolster te vinden. Hoe vreemd
was het voor mij te ervaren dat deze net
niet te zien was in de donkere bergen
van Noord Thailand deze winter: geen
richting, geen baken zoals ik gewend was,
ik verdwaalde in de nachtelijke hemel
bezuiden de Kreeftskeerkring.
Sterren vertellen ook over de toekomst.
Met de uitdrukking ‘alsof het in de sterren
geschreven staat’ geven we graag betekenis
aan ontmoetingen en gebeurtenissen
in ons leven. De sterren die genoemd
worden voor het sterrenbeeld waarin
iemand geboren wordt, zullen leidend
zijn voor ons verdere leven, zo bepaalt
de astrologie. Het is Abraham die wordt
uitgenodigd zijn toekomst op een heel
andere wijze aan de hand van de sterren
te aanschouwen. ‘Zo talrijk als de
sterren aan de hemel’ zal zijn nageslacht
zijn. Geloof en ongeloof moeten in hem
gevochten hebben: tot op hoge leeftijd
bleven Abraham en zijn vrouw Sara
immers kinderloos. Toen Gods belofte
met de geboorte van Isaak werd ingelost,
zal de sterrenhemel voor hem nooit meer
dezelfde zijn geweest.
Van Gogh, Sterrennacht, 1889. Museum of Modern Art, New York
Kunst
Het is maart, in het westen aan een zachtblauwe
lucht licht Venus, onze zusterplaneet,
op als een ster aan de hemel. Het
blauw boven de planeet kleurt bijzonder
van licht- naar donkerblauw naargelang
je dieper de nacht in kijkt.
Het blauw als mysterieus kobalt, zoals we
dat kennen van de beeltenissen uit Très
riches heures van Jean, Duc de Berry, het
bekende en prachtig geïllumineerde middeleeuwse
getijdenboek. De sterrenhemel
die het aardse leven overwelft, veilig
troostend en eeuwig.
Het mysterie van de nacht heeft kunstenaars
vroeger en nu altijd weer geïnspireerd,
Vincent van Gogh had al vroeg een
grote liefde voor de sfeer van de avond en
de nacht. Hij zag de avond en de nacht als
momenten van bezinning en creativiteit,
bij uitstek geschikt voor reflectie op de
gebeurtenissen van overdag.
Van Gogh associeerde de nacht vooral
met geborgenheid, vertroosting en poëzie.
Tegelijkertijd was hij niet ongevoelig voor
de schaduwkant van de nachtelijke uren,
waarin de mens soms door eenzaamheid
en wanhoop wordt overmand. Maar zijn
voorliefde ging toch uit naar het landschap
in schemerlicht dat hem steeds
weer inspireerde. In 1888 schreef hij in
verschillende brieven over zijn verlangen
om een sterrennacht te maken: ‘Ik wil nu
absoluut een sterrenhemel schilderen.
Vaak heb ik het gevoel dat de nacht nog
kleurrijker is dan de dag, gekleurd met
violette, blauwe en de meest intense
groene tinten’. Van Gogh liet ons een
bijzondere erfenis aan schilderijen na.
De avondschemering en
nacht riepen bij Van Gogh
poëtische gevoelens en
religieusfilosofische gedachten
op: de nacht zette aan tot
reflectie en creativiteit, de
nacht gaf troost en hoop. De
sterrennacht boven de Rhône,
met Arles nietig onder een
imposante sterrenhemel,
geeft uitdrukking aan de
grootsheid die Van Gogh
voelde toen hij het schilderde.
Tot en met 7 juni is er een
unieke tentoonstelling te
zien rond de schilderijen
van Vincent van Gogh die de
atmosfeer van de avond en
de nacht weergeven.
In het spreken over Gods grootheid en
alomvattendheid worden de sterren altijd
naast zon en maan genoemd; ze brengen
ons in contact met het diepe ontzag dat
we kunnen ervaren bij het aanschouwen
van de diepste nacht, maar ook de schoonste
dag. Het ontzag voor de grootsheid van
de kosmos, de natuur, Gods schepping in
Bijbelse taal is meegegeven in ons menszijn
en behoedt ons voor hoogmoed en
streven naar almacht. Al zal de menselijke
nieuwsgierigheid nooit stilstaan om het
geheim van de sterren te ontrafelen.
Ytje Poppinga, predikante te Alkmaar
Van Gogh en de kleuren van de nacht is nog t/m 7
juni te bezoeken in het Van Gogh Museum in
Amsterdam
3 OVERWEGING

4 STERREN
Sterren, planeten en telescopen – van de gewone sterveling
staan ze letterlijk ver af; astronoom Floris van der Tak licht een
tipje van de sluier op van wat zich in de ruimte afspeelt en vertelt
wat de lancering van een nieuwe ruimtetelescoop op 14 mei
a.s. betekent voor de sterrenkunde.
Herschel, sterren en planeten
De sterren die wij aan de hemel zien zijn
er niet altijd geweest, en zullen er niet
altijd zijn. Sterren zoals de zon schijnen
een paar miljard jaar lang en stoten dan
hun buitenlagen af en doven uit, terwijl
sterren met een veel grotere helderheid,
zoals die in het sterrenbeeld Orion, al na
een paar miljoen jaar ontploffen in een
zogenaamde ‘supernova’. Het materiaal
dat hierbij vrijkomt, vormt wolken
van gas en stof die heel groot zijn (1000
keer zo groot als ons zonnestelsel), heel
koud (10 K ofwel -263 0 C) en heel ijl (een
miljardmiljard maal zo ijl als de lucht die
wij inademen). In de loop van ongeveer
een miljoen jaar trekken deze wolken zich
weer samen tot nieuwe sterren, maar hoe
dit proces precies in zijn werk gaat is niet
bekend.
Om het heelal goed te begrijpen willen
sterrenkundigen graag weten hoe het
komt dat in sommige sterrenstelsels veel
meer nieuwe sterren gevormd worden
dan in andere. Ook is nog onduidelijk
waarom de meeste sterren ongeveer de
helderheid van de zon hebben, maar
sommige (ongeveer 0.5%) een tien- tot
honderdduizend keer zo grote helderheid
bereiken. Een derde vraag gaat over planeten:
rondom wat voor sterren ontstaan
deze, en is daar ook leven mogelijk. Hoe
komen we hier nu achter?
Orion-nevel (www.hubblesite.org)
Submillimeterstraling
De vorming van nieuwe
sterren is zo moeilijk
te bestuderen omdat
de wolken van gas en
stof waarin dit gebeurt
ondoorzichtig zijn – voor
onze ogen althans. Maar
zoals piloten een radar
gebruiken om bij mist te
landen, gebruiken astronomen
telescopen voor
lange golven (infrarood-
en radiostraling) om stervorming
te bestuderen.
Een golflengtegebied dat
bij uitstek geschikt is om
stervorming te bestuderen
is het submillimetergebied.
Dit soort straling
heeft een golflengte van
enkele tienden van een
millimeter, ofwel een
frequentie van 300 tot
3000 gigahertz (GHz), en
zit qua eigenschappen
tussen infraroodlicht en
radiogolven in. Nuttig
hieraan is dat veel moleculen
dit soort submillimeterstraling
uitzenden,
en wel elk op hun eigen kenmerkende frequentie.
Zo heeft koolmonoxide
(CO) een piek bij
345 GHz, en water (H 2 O)
bij 557 GHz. Submillimetertelescopen
beschikken
over apparatuur die de
frequentie van de opgevangen
straling precies
meet. Hiermee kunnen
astronomen bepalen wat
voor moleculen er aanwezig
zijn in gaswolken op
duizenden of (met heel
grote telescopen) zelfs
op miljoenen lichtjaren
afstand! Dit is waardevolle
informatie omdat
de chemische samenstelling
van een gaswolk van
alles vertelt over wat deze
Herschel ruimtetelescoop. Foto: ESA (a.le Floc’h)
wolk in de toekomst gaat doen. Bepaalde
moleculen komen namelijk vooral veel
in warme wolken voor, terwijl andere
vooral bij hoge druk of in aanwezigheid
van ultraviolette straling voorkomen. En
het zijn deze basiseigenschappen van een
gaswolk – temperatuur, druk en stralingsveld
– die bepalen of de wolk stabiel
blijft, verdampt, of instort en sterren gaat
vormen.
Vanaf de grond: Hawaii en Chili
De atmosfeer van de Aarde houdt de
meeste submillimeterstraling uit de
ruimte tegen, maar met speciale telescopen
zoals de James Clerk Maxwell-telescoop,
die op een 4200 meter hoge bergtop
op Hawaii staat, kan deze straling toch
worden gemeten – bij goed weer tenminste.
In dit geval betekent ‘goed weer’ dat
de lucht weinig waterdamp bevat en dus
ADREM mEI 2009

ADREM mEI 2009
Thema: Sterren
400 jaar geleden deed Galileo Galilei de
eerste astronomische observatie door
een telescoop, een eenvoudige buis met
daarin 2 lenzen: een grote bolle voorin
en een kleine holle achterin. De kijker
was inzetbaar voor militaire doeleinden,
maar Galileo gebruikte hem ook om naar
het heelal te kijken. Zo ontdekte hij donkere
vlekken op de zon, de verschillende
schijngestalten van Venus, dat de maan
vol bergen en kraters zat en dat er een
melkweg was die uit ontelbare sterren
bestond. Ook ontdekte hij zo dat de zon
niet om de aarde, maar dat de aarde (en
de andere planeten) om de zon draaide –
iets waar de kerk destijds niet zo blij mee
geldt: hoe kouder hoe beter. (Mijn familie
kijkt me altijd wat ongelovig aan als ik
naar Hawaii een dikke trui meeneem...)
Nog betere waarneemomstandigheden
zijn er in de woestijn van Noord-Chili,
waar momenteel op 5100 meter hoogte
de Atacama Large Millimeter Array wordt
gebouwd. Deze telescoop bestaat uit een
combinatie van 66 antennes die samen
waarnemingen met een heel hoge beeldscherpte
mogelijk maken. Maar een groot
gedeelte van het submillimetergebied is
zelfs vanaf deze hoogte nog onzichtbaar –
voor het doen van deze metingen moeten
we de ruimte in.
Herschel en HIFI
Voor astronomische waarnemingen die
vanaf de aarde niet mogelijk zijn, heeft
het Europese ruimtevaartagentschap ESA
de ruimtetelescoop Herschel ontwikkeld.
De telescoop is genoemd naar de Duits-
Engelse astronoom die rond het jaar 1800
het bestaan van infrarood licht ontdekte.
was. (Zie ook www.sterrenkijker.nl).
Om dit jubileum van 400 jaar sterren
kijken te vieren, is 2009 door de
UNESCO (United Nations Educational,
Scientific and Cultural Association) en
de IAU (International Astronomoical
Union) uitgeroepen tot het Internationale
Jaar van de Sterrenkunde. Thema:
The Universe, yours to discover – of, in het
Nederlands: Het heelal, ontdek het zelf!
In het kader van dit Jaar van de Sterrenkunde
daarom in deze AdRem aandacht
voor sterren – in vele betekenissen van
het woord.
Voor meer informatie over het Jaar:
www.astronomy2009.nl. Meer informatie
over allerlei sterrenkundige zaken is
te vinden op de website van Stichting De
Koepel, www.dekoepel.nl.
Met een spiegel van 3,5 meter doorsnede
is Herschel de grootste ruimtetelescoop
die ooit gebouwd is (ter vergelijking:
de Hubble-ruimtetelescoop heeft ‘maar’
een 2,4-meter spiegel). De lancering op
14 mei (15:12 Nederlandse tijd) wordt
ook in Nederland scherp gevolgd, want
Nederlandse wetenschappers en technici
hebben een belangrijke bijdrage aan
Herschel geleverd. Het onderdeel waarmee
de frequentie van de opgevangen straling
wordt bepaald, de HIFI-spectrometer,
is namelijk ontworpen en gebouwd bij
SRON, het nationale laboratorium voor
ruimteonderzoek in Groningen. Dankzij
deze inspanning krijgen Nederlandse
astronomen zoals ondergetekende een
aantal uren waarneemtijd gegarandeerd.
De plannen voor wat er met deze tijd
gaat gebeuren, werden door Europese en
Amerikaanse astronomen in de zomer
van 2007 ingediend.
Water
Het waarneemprogramma dat onder
Nederlandse leiding staat, bestudeert de
rol van water bij de vorming van sterren
en planeten. Water is een van de meest
voorkomende moleculen in de ruimte,
maar kan niet vanaf de grond worden
waargenomen, omdat het water uit onze
atmosfeer deze straling tegenhoudt.
Water is een heel veelzijdig molecuul dat
in diverse stadia van ster- en planeetvorming
een rol speelt. Als een gaswolk zich
samentrekt, zorgt de straling van water
(in de gasfase) voor koeling, waardoor het
samentrekken sneller gaat. Nadat zich
een ster heeft gevormd, hecht water zich
(in de vorm van ijs) aan de stofdeeltjes in
de omringende schijf, waardoor deze aan
elkaar plakken en uitgroeien tot planeten.
Tenslotte is water in vloeibare vorm van
groot belang voor het ontstaan van leven
op planeten, omdat het als transportmiddel
fungeert dat andere moleculen bij
elkaar brengt. Herschel gaat de straling van
water meten in circa 50 stervormingsgebieden,
en met die gegevens hopen wij het
proces van stervorming beter te begrijpen.
De Herschel-telescoop is een unieke mogelijkheid
voor astronomen om drie jaar
lang waarnemingen te doen die anders
onmogelijk zijn; en daarna is de koelvloeistof
op. De gegevens zullen astronomen
dan nog vele jaren bezig houden. Herschel
is van groot belang om beter te begrijpen
hoe ons heelal er in de toekomst uit zal
zien. Wij wachten de lancering met spanning
af!
Floris van der Tak
Meer lezen: http://www.esa.int/SPECIALS/
Herschel/index.html.
Floris van der Tak werkt sinds 2006 als astronoom
bij SRON, het nationale laboratorium
voor ruimteonderzoek in Groningen. Hij
houdt zich bezig met de fysica van het insterstellaire
medium en de vorming van sterren,
molecuulspectroscopie en stralingstransport,
en interstellaire chemie. Hij was een van de
astronomen die de plannen voor het Herschelonderzoek
in 2007 indiende.
5 STERREN

6 STERREN
Planetaria
In april 1774 verscheen in de Leeuwarder
Courant een artikel van Eelco Alta, predikant
te Bozum. Onder de titel ‘Philosophische
bedenkingen over de conjunctie van
de planeten’ voorspelde Alta de ondergang
van de wereld. Op 8 mei van dat jaar
zouden Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en
de maan zo dicht bij elkaar aan de hemel
staan dat ze volgens de dominee op elkaar
zouden botsen. Als gevolg van deze botsing
zou de aarde uit haar baan schieten
en in de zon plonzen. De mensen waren
in rep en roer. De autoriteiten poogden de
paniek te beteugelen door het artikel van
Alta te verbieden. Deze opwinding zette
Eise Eisinga, wolkammer, amateur-astronoom
en -wiskundige te Franeker, ertoe
aan om in zijn woonkamer een planetarium
te bouwen om de Friezen te laten
zien dat hun angst ongegrond was. In 1781
was het gereed en het loopt nog altijd.
De Leidse Sphaera
Vanaf 1725 worden in Europa, en vooral
in Engeland, vele planetaria gebouwd. De
eerste pogingen om een planetarium te
bouwen naar Copernicaans inzicht stammen
al van kort na 1543, het jaar waarin
Copernicus’ levenswerk verschijnt. Deze
eerste modellen kunnen de bewegingen
van de hemellichamen nog niet weergeven.
Dat wordt pas mogelijk door Keplers
ontdekking dat de planeten niet een cirkelvormige
baan om de zon beschrijven,
maar een ellipsvormige.
In de zeventiende eeuw worden nauwkeuriger
planetaria gebouwd, maar daarvan
zijn er maar weinig bewaard gebleven.
In museum Boerhaave is een bijzonder
exemplaar te zien: de Leidse Sphaera,
die overigens niet uit Leiden afkomstig
is, maar uit Rotterdam. Deze Sphaera is
van de hand de Rotterdamse klokkenmaker
Steven Tracey. Hij bouwde het in
opdracht van de toenmalige burgemeester
van Rotterdam Adriaen Vroesen. Vroesen
wilde zich laten kronen tot beschermer
van de wetenschappen en kunsten. Dat
hij ervoor koos om een planetarium te
bouwen is op zich niet uitzonderlijk: ook
de Burgerzaal van het huidige paleis op
de Dam, in de jaren 50 van de zeventiende
eeuw gebouwd als het nieuwe Amsterdamse
stadhuis, is versierd met twee
In Nederland zijn nog een paar oude planetaria (schaalmodellen
van ons zonnestelsel) te zien, aan de hand waarvan wetenschappers
in vroeger tijd de bewegingen van aarde, zon en maan
inzichtelijk probeerden te maken.
koperen bollen die
de sterrenhemel
weergeven.
De Leidse Sphaera
is het grootste
werkende planetarium
dat in de
zeventiende eeuw
werd gebouwd.
Het onderscheidt
zich van andere
planetaria uit die
tijd, omdat niet alleen
de bewegingen van de planeten, maar
ook de bewegingen van de maan en de
manen van Jupiter te zien zijn. De makers
streefden ernaar om en detail de actuele
stand van zaken binnen de astronomie
weer te geven. Ze baseerden zich daarbij
op Dirck Rembrandtz van Nierops Nederduytsche
Astronomia. Van Nierop schreef,
vrij ongebruikelijk, in het Nederlands,
waardoor zijn ideeën ingang vonden bij
relatief brede lagen van de Nederlandse
bevolking.
De Sphaera werd in 1710 aan de Leidse
Universiteit geschonken door de toenmalige
eigenaren, de erven Sebastiaen
Schepers, de Vroedschap van Rotterdam.
Hoe de Sphaera in handen is gekomen
van Schepers is onbekend.
Eise Eisinga planetarium, Franeker
Het Huygens Planetarium
Zowel de Sphaera als het planetarium van
Eisinga wordt aangedreven door een klok
met een slingeruurwerk. Het slingeruurwerk
was een van de talloze technische
uitvindingen van Christiaan Huygens.
Een ander zeventiende-eeuws planetarium
in museum Boerhaave is vervaardigd
onder zijn supervisie. Hij liet het in
1681 door de klokkenmaker Johannes van
Ceulen bouwen. Huygens’ ideeën voor dit
planetarium ontstonden na de voltooiing
van een planetarium naar het Copernicaanse
wereldbeeld voor de Académie des
Sciènces in Parijs, van de Deense sterrenkundige
Ole Rømer. Rømers planetarium
gaf de bewegingen van de planeten goed
weer, maar het was niet mogelijk om de
planeetsamenstanden gezien vanaf de
aarde weer te geven.
Huygens was een van de grondleggers
van deze Académie. In Parijs ontwierp hij
verschillende nieuwe instrumenten en
in 1680 wist hij de Franse eerste minister
Colbert te overtuigen van de noodzaak
een planetarium te bouwen dat Rømers
gebreken niet had. Hij kreeg zelf de
opdracht en liet het in 1681 bouwen. Het
planetarium kwam nooit in Parijs terecht.
Colbert stierf voor het werd afgeleverd en
zijn opvolger had geen interesse.
Het planetarium van Huygens is veel
minder spectaculair van uiterlijk dan de
Sphaera en het planetarium van Eisinga.
Die beide gaven de omloop van de planeten
in drie dimensies weer. Huygens
moest een manier vinden om de ellipsvormige,
gekantelde banen van de planeten
in cirkelvormige banen weer te geven.
Wel blinkt het planetarium van Huygens,
vergeleken met de Sphaera, uit door
precisie. Zijn instrument kon elke situatie
tussen 1580 en 1880 weergeven. Met zijn
planetarium bewees Huygens dus over
een vooruitziende blik te beschikken.
Want wie over dit planetarium beschikte,
had kunnen laten zien dat de angstige
voorspellingen van dominee Alta niet op
feiten berustten. Het planetarium was
toen echter nog in bezit van Susanna
Louise, een dochter van een neef van Huygens.
Pas in 1806 werd het planetarium
aan de Leidse universiteit geschonken.
Van daar kwam het in 1931 in Museum
Boerhaave terecht waar het voor een
breed publiek tentoongesteld is.
Martijn Junte
Meer informatie: www.museumboerhaave.nl
en http://www.planetarium-friesland.nl
ADREM mEI 2009

ADREM mEI 2009
De sterren spreken
Frits Snitker, een oudoom van ondergetekende,
had astrologie als hobby. Hij
berekende zijn eigen horoscoop en die
van zijn ideale levenspartner. Vervolgens
deed hij een oproep in een landelijke
krant. Gezocht: vrouw om mee te huwen,
met sterrenbeeld X, geboren dan en dan
op dat en dat tijdstip. Er was één ingezonden
brief als reactie. Hij huwde haar en ze
leefden nog lang en gelukkig.
Geloof
Ondanks het succesverhaal van oom Frits
dat in mijn familie de ronde doet, heb ik
nooit in astrologie geloofd. Het wil er bij
mij niet in dat je op basis van iemands
geboortedatum, geboorteplaats en geboortetijd
zijn of haar karakter of toekomst
kunt voorspellen. ‘Hoe het werkt, weten
wij ook niet. We zien alleen dát het
werkt’, zegt Lea Manders daarover.
Met deze bekende astrologe
heb ik een afspraak. Zij
heeft mijn geboortehoroscoop
getrokken en zal
haar analyse daarvan
met me bespreken.
Astrologie is al heel
oud. Al bij de Babyloniërs
en later de Egyptenaren
en Romeinen
kende men betekenis
toe aan de posities van
de hemellichamen om
bijvoorbeeld de toekomst
van de staat, het slagen van
de oogst, de stijging van de
Nijl of het lot van een heerser
te voorspellen. Sommige Bijbelcommentaren
zien ook de Wijzen
uit het Oosten in Jezus’ geboorteverhaal
als rondreizende astrologen. Toch
is uit wetenschappelijk onderzoek niets
gebleken van enige voorspellende waarde
van astrologie.
Lea ontvangt me met thee in een kamer
met een indrukwekkende hoeveelheid
literatuur over de sterren. Haar aanbod om
ook een prognose te geven voor twee of
vijf jaar, resp. voor vijftien of vijftig euro
extra, sla ik af. Ik vind het eng om iets over
de toekomst te weten. Het blijft dus bij
een horoscoop. Dat blijkt een tekening te
zijn die de stand van de planeten op het
‘Het staat in de sterren geschreven’… Sigrid Coenradie bezocht
speciaal voor deze sterren-AdRem een astroloog om te zien wat
er voor haar geschreven stond.
moment van je geboorte weergeeft. Lea
legt uit dat je een geboortehoroscoop kunt
zien als een wegenkaart die je de weg kan
wijzen en die je kan helpen om je bewust
te worden hoe je in elkaar zit. Ik ben
nieuwsgierig naar wat ze op mijn weg ziet.
Lea begint met de opmerking dat ik
filosofisch ben ingesteld en beschik over
een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Ik ben
mild voor anderen, maar soms te streng
voor mezelf, ziet Lea. Ze vindt me perfectionistisch.
Dat laatste kan ik me niet voorstellen.
Mijn werkkamer is een eeuwige
tent en ik raak vaak papieren kwijt. ‘Toch
staat het hier’, zegt Lea, ‘je streeft ernaar
de dingen zo goed mogelijk te doen.’ De
les die ik volgens
haar
moet leren is om zomaar te genieten. Niet
altijd nuttig bezig willen zijn. Ze ziet creativiteit
die onbenut blijft. Op den duur
maak ik mezelf ongelukkig, waarschuwt
ze. ‘Door teveel in het verstand te zitten
laat je een deel van je mogelijkheden
liggen.’ Mijn levensopdracht is dan ook
om meer vanuit het gevoel te leven.
Twijfel
Ik krijg een boekje mee over de astrologische
band tussen ouder en kind en een
cd met een opname van haar analyse.
Een beetje beduusd sta ik na anderhalf
uur weer buiten. Een schets van iemands
karakter en mogelijkheden had ik
verwacht. Maar ik ben verrast door de
gedetailleerdheid. Hoe is het mogelijk dat
ze in de sterren ziet dat ik sterk behoefte
heb aan een goede vriend(in) die een
geschiedenis met mij deelt?
Een paar uur later slaat de twijfel toe.
Want geldt niet voor iedereen dat hij of
zij niet optimaal gebruik maakt van zijn/
haar creatieve mogelijkheden en ‘teveel in
het hoofd’ zit? En zou Lea dan ook tegen
een gevoelsmens zeggen dat die meer haar
verstand moet gebruiken? En nu ik erover
nadenk, er zijn zoveel mensen te bezet om
ongepland tijd te laten verstrijken – al geef
ik graag toe dat het voor iedereen goed zou
zijn om minder gestresst door het leven
te gaan. Wie heeft er geen behoefte
aan een hartsvriend(in)? En misschien
ligt het ook voor de hand
om van een doctorandus in
de filosofie te zeggen dat ze
‘filosofisch ingesteld’ is?
Maar misschien zijn deze
sceptische gedachten
allemaal onderdeel van het
verstand dat bij mij dus de
boventoon voert over het
gevoel. Het gevoel zegt dat
Lea Manders een aardige
en kundige vrouw is. Maar
horoscopen zijn echt niet aan
mij besteed. Waarschijnlijk
moet je er ook in geloven om er
je voordeel mee te kunnen doen.
Zoals oudoom Frits en zijn vrouw
geloofden dat hun huwelijk wel een
door de hemel bekrachtigde verbintenis
van sterallure moest zijn. Ik heb wel een
mooi excuus om de komende zomermaanden
te proberen meer tijd te verlummelen
en daarvan te genieten. Want ook
bij de maandprognose op de website van
Lea staat het voor mijn sterrenbeeld als
tip: ‘Soms kan het werken om gewoon
eens even dat te doen wat spontaan in je
hoofd opkomt, hoe “gek” anderen dat ook
vinden.’
Sigrid Coenradie
7 STERREN

8 REmONSTRANTSE BERICHTEN
Ünnep
Op 5 mei was de Remonstrantse
hoogleraar Marius
Th. van Leeuwen te gast aan
de Theologische Faculteit van
Cluj in Roemenië. Hij was
daar voor de presentatie van
de Hongaarse vertaling van
zijn boek Van Feest naar Feest –
over de christelijke feesten – hun
geschiedenis en betekenis. Deze
vertaling is een initiatief van
Exit – Stichting voor praktische
theologische vertaalprojecten
ten behoeve van Hongaarstalige
kerken. Het bestuur van de
stichting wordt o.a. gevormd
door de remonstrantse predikanten
Tina Geels (voorzitter)
en Greteke de Vries (secretaris)
en Annelies Trenning, secretaris
van de IARF.
De stichting is in april 2008
opgericht en is een blijk van
solidariteit met de protestantse
kerken in Roemenië. Het
comité van aanbeveling bestaat
voornamelijk uit theologen uit
de vrijzinnige geloofsgemeenschappen
en de PKN, waaronder
prof. dr. E.H. Cossee, mw.
ds. W. Houweling, en prof. dr.
Th.M. Van Leeuwen.
Van Leeuwen hield op 5 mei
een lezing voor docenten,
studenten en predikanten van
de drie protestantse kerken
die in Cluj aan het theologisch
instituut verbonden
zijn: de Reformatuskerk, de
Unitarische en de Evangelisch
Lutherse kerk. Hun samenwerking
is niet vanzelfsprekend;
de stichting stimuleert
in bescheiden mate hun
onderlinge betrokkenheid. De
stichting heeft een website en
zoekt naarstig naar financiële
ondersteuning. Informatie:
www.EveryOneWeb.com/exittranslations.com
of Greteke de
Vries, g.a.devries@planet.nl,
033 476 60 03.
Opgave & bestellen:
(tenzij anders vermeld)
via het Landelijk Bureau
Remonstranten, telefonisch
(030 231 69 70) of
per e-mail (info@remonstranten.org).
Kosten voor
publicaties zijn altijd excl.
verzendkosten.
Oproep voor
zomernummer
Met deze oproep vragen
wij uw medewerking aan
het zomernummer van
AdRem. We zullen dan het
thema ‘ouder en kind’ aan
de orde stellen. Ongetwijfeld
leven er onder u mooie
verhalen rond dit thema
die betrekking hebben op
religie, geloofsopvoeding,
remonstrantisme e.d. Heeft
u zo’n verhaal en wilt u
het kwijt in AdRem? Stuur
het ons uiterlijk 15 juni
(maximaal 300 woorden).
De mooiste, gekste, ontroerendste,
bijzonderste,
grappigste verhalen zullen
we plaatsen.
De redactie
Zilveren Webfish
2009
Als u de remonstrantse
website al bezocht heeft de
afgelopen weken, heeft u het
zilveren visje al zien zwemmen:
www.remonstranten.
org heeft dit jaar namelijk de
tweede prijs gewonnen van
deze onderscheiding voor
christelijke websites. Enkele
flarden uit het juryrapport:
‘een origineel vormgegeven
site met buitengewoon veel
informatie’; ‘ het gebruik
van zwart-wit foto’s is (…)
een geslaagd experiment’;
‘Sinds hun ontstaan, zo’n
vier eeuwen geleden, zijn de
Remonstranten steeds het
kleine eigenwijze zusje van
de grote protestantse kerk
geweest. Die eigenwijsheid
blijkt ook uit de functionele
en originele website’.
Vorig jaar wonnen de Remonstranten
al een bronzen
Webfish Award met zinweb
18-30. De gouden webfish
ging dit jaar naar Isidorusweb:
portal voor surfende katholieken.
Het brons was voor www.
katholiekgezin.nl.
KALENDER Personen en Gemeenten
Personen
Op 20 april j.l. overleed ds. N. van Gelder. Hij was van 1937
– 1985 predikant in diverse remonstrantse gemeenten, waaronder
Delft, Utrecht en Nieuwkoop. Ook was hij programmamaker
bij de NCRV. In het volgende nummer van AdRem zal
nader op het leven van ds. Van Gelder worden ingegaan.
Op 1 juni a.s. is ds. J.F. Goud, predikant van de Remonstrantse
Gemeente Den Haag, 25 jaar predikant.Ds. Goud is sinds 1990
voorganger in Den Haag; hiervoor stond hij in Eindhoven en
Zuid-Limburg (1984 – 1990).
Gemeenten
De gemeente Gouda viert deze maand het 35-jarig bestaan
van de Federatie van Doopsgezinden, Remonstranten en
Vrijzinnige Protestanten.
Bijbel10daagse 2009 – Een vooruitblik
Van 23 oktober – 1 november
is weer de Bijbel10daagse, met
dit jaar als thema Verhalenkaravaan.
In verhalen van de
Bijbel kom je mensen tegen
die, hoe verschillend ze ook
zijn, dezelfde eigenaardigheden,
kwaliteiten, zwakten,
twijfels en emoties hebben als
wij. Verhalen dóen iets met
je. Bijbelverhalen hebben ook
een link naar de verhalen van
nu. Geloofsverhalen, verhalen
van hoop en twijfel, dood en
liefde, verteld door mensen die
zich gegrepen voelen door de
Bijbelverhalen.
Het Nederlands Bijbelgenootschap
(NBG) heeft tien verhalen
uitgekozen die bijzondere
aandacht zullen krijgen,
waaronder die van Ruth, Jona,
Daniël in de leeuwenkuil,
Bartimeüs en Paulus op de
Areopagus.
Verhalenkaravaan
Er gaat een verhalenkaravaan
door het land gaat trekken.
Een grote dubbeldekker met
aan boord een verhalenverteller.
De karavaan start in
Maastricht en eindigt tien
dagen later in het noorden van
Nederland en zal onderweg
dorps-, kerk- en schoolpleinen
aandoen. Misschien stopt de
karavaan wel bij u in de buurt!
Hou de site in de gaten voor de
uiteindelijke route.
Schrijfwedstrijd
In samenwerking met NRC is
een schrijfwedstrijd georganiseerd.
Opdracht: ‘Herschrijf
het Bijbelse verhaal van de Verloren
Zoon’. Uiterste inzenddatum:
8 juni a.s. Meedoen? Kijk
voor meer informatie op www.
bijbel10daagse.nl.
Leesproject
Net als vorig jaar komt er een
leesproject met placemats;
met aan een kant puzzeltjes
om samen met uw kinderen
te doen, en aan de andere kant
stellingen om over door te
praten. Uiteraard spelen de
gekozen Bijbelverhalen daarbij
een rol.
Bijbelzondag
Zondag 25 oktober is de Nationale
Bijbelzondag. Op het
oecumenisch leesrooster dat
in veel kerken wordt gebruikt
staat op die datum het verhaal
van Bartimeüs vermeld. Dit is
ook het startverhaal van het
leesproject.
Bijbel10daagse.nl
Ga naar www.bijbel10daagse.
nl voor meer informatie over
het thema en de activiteiten.
De Bijbel10daagse is hèt
moment om stil te staan bij
het belang van de Bijbel. We
stellen het zeer op prijs als u
en uw gemeente meedoen. Zet
het in uw agenda!
ADREM mEI 2009

ADREM mEI 2009
Geheugens genezen begint met ontmoeten…
Het project Healing of Memories vormde
een fascinerend en zeer toepasselijk
thema voor onze ontmoetingsdag
Europese Contacten, georganiseerd door
de IARF en de remonstrantse Taakgroep
Europese Contacten op 28 maart 2009 in
Bussum. We pasten maar nèt in de kerkzaal
van de Gemeente Naarden-Bussum!
Ook de tijd was wat krap bemeten voor de
twee inleiders van formaat, Olga Lukàcs
uit Roemenië en Rev. Chris Hudson uit
Noord Ierland. We hadden eigenlijk
het hele weekend door moeten kunnen
praten.
Olga Lukàcs deed verslag van de voortgang
van het project Healing of Memories,
dat in Roemenië nu bijna 5 jaar loopt
onder auspiciën van de CEC (Conference
of European Churches). Belangrijkste
issue is volgens haar: je kunnen verplaatsen
in het leed van de ander. Als middel
Lustrumboek Oosterbeek
Het boekje dat op 17 april in Oosterbeek is gepresenteerd
is enig in zijn soort. Meer dan de helft van
de pagina’s besteed aan de lokale, sociale achtergronden
bij het ontstaan van deze vrijzinnige
geloofsgemeenschap. Uitgebreid wordt gesproken
over de dorpspolitiek en welke ontwikkelingen het
dorp in sociografische opzicht doormaakte.
Het origineel en rijk geïllustreerde boekwerkje
biedt zo een veel bredere kijk dan andere herdenkingsboekjes.
Uitgebreid wordt verteld hoe
bepaalde, verlichte mensen een fonds oprichten
dat als doel heeft ‘de bevordering van een liberale
godsdienstprediking’ in Oosterbeek. Deze behoefte komt op in
het laatste kwart van de 19 e eeuw toen in de
Hervormde Kerk minder ruimte ontstond
voor een vrijzinnige invulling van het
geloof. Het is een periode waarin de Remonstrantse
Broederschap enorm gegroeid
is. Ook op andere plaatsen (o.a. Arnhem,
Groningen, Meppel) ontstaan dan nieuwe
gemeenten. Zo groeit de Broederschap door
de toestroom van ontevreden hervormden
enorm: in 1850 zijn er nog geen 3.000 leden,
in 1900 is zij gegroeid tot 12.000!
Schrijf mee!
In het vorige nummer vond u een
oproep aan Remonstranten om mee te
schrijven aan een religieus dagboek.
Hierbij nogmaals deze oproep aan u!
Nadere informatie vindt u op de website
www.remonstranten.org (onder
nieuwe publicaties). Remonstranten:
grijpt de pen en laat anderen meegenieten
van uw inspiratie!
bij uitstek daarvoor is gekozen om met
vertegenwoordigers van allerlei vroeger
strijdende partijen (godsdiensten, culturen,
etnische groeperingen) gezamenlijk
je historie te herschrijven. Zodoende rijpt
het inzicht dat elke overwinning van
jezelf samenviel/valt met nederlaag en
verdrukking van de ander. Er zijn positieve
en hoopvolle voorbeelden van zulke
ontmoetingen, die dan in een volgende
fase uitstraling op gang kunnen brengen
naar ieders achterban. ‘God heeft ons door
Christus met zich verzoend en ons de verkondiging
daarover toevertrouwd’ (2 Kor.
5:18). Er valt in Roemenië nog heel wat te
verzoenen, daadwerkelijk ‘sorry’ zeggen is
nog lang niet aan de orde…
In het middagprogramma vulde Chris
Hudson deze ‘top-down-aanpak’ aan met
een levendig verslag over zijn ‘bottom up’
veldwerk in Belfast. Zelf van katholieke
Uit de bladen
Hoe krijg je nieuwe mensen binnen? Door je entree aantrekkelijk te maken – letterlijk
dan, bij het gebouw. Vlaardingen heeft gebouw en tuin aangepakt op een klussendag
onder het motto ‘niet klagen maar zagen’. Van onder de heg kwam een prachtig gietijzeren
hek tevoorschijn.
Het gemeenteblad is ook een soort entree. Den Haag en Twente hebben het blad een
facelift gegeven. Apart is dat beide bladen opeens iets van elkaar weg hebben, terwijl
dat eerst niet het geval was: hetzelfde gebruik van logo, kleuren en lettertype.
Het Bloemenpotlied uit Apeldoorn trekt ook de aandacht. Het is een gezongen jaarverslag
van de belangrijkste veranderingen binnen de gemeente, afgesloten met een vraag om
de bloemenpot van de gemeente te spekken. Ik had het wel willen horen op die jaarvergadering.
Er wordt veel gedaan voor de jeugd. De tijd rond Pasen leent zich daar ook voor. In
diverse bladen staan foto’s met palmpasenstokken en eieren verven voor de jongste
jeugd. In Leiden hebben ze diepte-interviews gehouden over zakgeld. Alleen al de
namen van de groepen en hun activiteiten klinken soms aanlokkelijk: de pizzagroep
(Delft); voorlezen voor het stappen gaan (Rotterdam). Wie wil daar nu niet heen?
Liesbeth Orthel
huize, was hij uiteindelijk als protestants
predikant een mediator bij uitstek. Over
de Peace Train, over aan tafel zitten met
de moordenaar van zijn broer, over de
recente aanslagen van de Real IRA en over
veel meer ontketende hij een interactie
met de zaal die ons de tijd deed vergeten.
Een charismatisch spreker. Kern van zijn
boodschap: in Noord Ierland ligt het èchte
conflict ècht achter ons.
At Ipenburg voegde met de liturgische
inleiding en afronding van deze dag een
extra stuk spiritualiteit toe; de muzikale
omlijsting was goed; Lense Lijzen toonde
zich een krachtdadig voorzitter. Dankbaar
zien de organisatoren terug op deze
inhoudsvolle dag.
IJda Blüm
In dit geschrift is soms wat weinig aandacht
voor de bredere ontwikkelingen in het geheel
van de Remonstrantse Broederschap. Maar
wie meer wil weten over het dorp Oosterbeek,
over het ontstaan van de remonstrantse
gemeente aldaar en over de (soms ingewikkelde)
verhouding met de ‘moedergemeente’
in Arnhem kan niet zonder dit boekje.
Tjaard Barnard
Michiel Moerdijk (e.a.), Oosterbeek in het begin
van de twintigste eeuw. Boeren, buitenlui en
bourgeoisie in een veranderend dorp, Wolfheze
2009 (ISBN 978-90-79635-02-3; verkoopprijs €
14,50, excl. eventuele verzendkosten).
9 REmONSTRANTSE BERICHTEN

10 OECUmENE
Biedt de Charta Oecumenica een handvat voor de komende Europese
verkiezingen? De uitdrukking Charta Oecumenica zal voor
velen klinken als bijna hermetische geheimtaal, maar dit kerkelijke
document biedt een inspirerende visie op Europa.
Europese Unie als waardengemeenschap?
De Charta Oecumenica is het handvest voor de groeiende samenwerking
van de kerken in Europa. De Raad van de Europese
Bisschoppenconferenties en de Conferentie van Europese
Kerken hebben dit handvest in 2001 ondertekend. Ze zien het
als een vervolg op de samenwerking rond de Europese Oecumenische
Assemblees in Basel (1989) en Graz (1997). Het mag bijna
een wonder heten dat het mogelijk was om – gegeven de grote
onderlinge verschillen in geloofstraditie, cultuur, nationaliteit
en economie – te komen tot één verklaring. Nu bevat deze verklaring
veel binnenkerkelijke taal die buiten de eigen kringen
nauwelijks verstaan wordt. Maar daarnaast bevat de verklaring
een gemeenschappelijke visie op Europa.
Waarden
Het handvest beperkt Europa niet tot de Europese Unie; het gaat
om het hele gebied tussen Atlantische Oceaan en Oeral, tussen
Noordkaap en Middellandse Zee. Een uitspraak over een EU
lidmaatschap van Turkije wordt vermeden. Wel zijn de ondertekenaars
zich zeer bewust van de aanwezigheid van moslims in
Europa. Deze aanwezigheid krijgt zeker geen negatieve duiding.
De kerken hebben de ambitie om mede vorm te geven aan
Europa:
‘De kerken steunen de eenwording van Europa. Zonder gemeenschappelijke
waarden is het niet mogelijk om een duurzame eenheid te
bereiken. Wij zijn ervan overtuigd dat het spirituele erfgoed van het
christendom een inspirerende kracht voor Europa vormt. Op grond
van ons christelijk geloof zetten wij ons in voor een humaan en sociaal
Europa, waar de rechten van de mens en de grondwaarden van vrede,
gerechtigheid, vrijheid, tolerantie, participatie en solidariteit verwezenlijkt
worden. Wij leggen de nadruk op de eerbied voor het leven, de
waarde van huwelijk en gezin, de voorkeursoptie voor de armen, de
bereidheid tot vergeving en in alles barmhartigheid. (…) Tegelijkertijd
Conferentie van Europese kerken
De Conferentie van Europese Kerken (CEC). is opgericht in
1959. Binnen de CEC werken 125 orthodoxe, protestantse en
oudkatholieke kerken samen, waaronder de Remonstrantse
Broederschap. De CEC-commissie voor Kerk & Samenleving
biedt de lidkerken de ruimte om maatschappelijke thema’s te
bespreken, gezamenlijk op te treden richting Europese instituties
e.d. Deze commissie werkt weer samen met verwante
meer gespecialiseerde organisaties zoals Aprodev (ontwikkelingssamenwerking),
Eurodiaconia (sociale zekerheid) en de
Kerkelijke Commissie voor Migranten.
Ter gelegenheid van de verkiezingen hebben deze vier
kerkelijke organisaties een gids voor kerken en christelijke
organisaties in de Europese Unie samengesteld (zie: www.
ecumenicalvoices2009.eu). Ze vragen aandacht voor hun
zorg voor de schepping, voor de houding jegens migranten
en vluchtelingen, voor het uitsluiten van mensen en voor
vrede & ontwikkeling buiten de Europese Unie.
www.cec-kek.org
Europa: Waardevol?
Stichting Oikos heeft het initiatief genomen om rondom de
komende verkiezingen aandacht te vragen voor de achterliggende
waarden. Wat zijn de grenzen van Europa? Wat is de
identiteit van Europa? Wat mogen we van de Europese Unie
verwachten? Dit project is mede mogelijk gemaakt door Kerk
in Actie.
De website www.waardenwijzer.nl bevat een analyse van de
verkiezingsprogramma’s, links naar de websites van politieke
partijen en naar websites met kerkelijke documenten en
columns van allerlei mensen met hun visie op Europa. De
website bevat ook een aantal vragen waarmee u kunt ontdekken
welk wereldbeeld het meeste aansluit bij uw waarden.
In samenwerking met het tijdschrift VolZin en het Citypastoraat
van de Domkerk in Utrecht organiseert Oikos een
Europadebat op 28 mei (19.00 – 21.00 uur) in de Domkerk,
Utrecht. De cultuurhistoricus dr. Thomas von der Dunk zal
zijn visie op Europa geven. Mgr. dr. Gerard de Korte (bisschop
Groningen-Leeuwarden) en Kathalijne Buitenweg (europarlementariër)
zullen reageren. Het debat staat onder leiding van
mw. Pauline Kuijper (Soeterbeeck/RKK).
Voor meer informatie: David Renkema, Stichting Oikos, Postbus
19170, 3501 DD Utrecht en via www.waardenwijzer.nl
moet (…) de verantwoordelijkheid van Europa voor de hele mensheid
worden versterkt, in het bijzonder voor de armen overal in de wereld.’
Het document is gevrijwaard van iedere heimwee naar een christelijk
Europa. Ook mist het document de al te bekende afkeer
van Europa. De samenwerking zal echter wel beoordeeld worden
vanuit de rechten van de mens en de genoemde grondwaarden.
De kerken kiezen daarmee voor een kritische participatie in de
discussies over de toekomst van Europa. Toch mogen we ons
niet laten verblinden door deze hoge inzet op waarden. In de
werkelijkheid van alle dag gaat het niet alleen om het verkondigen
van waarden, maar ook om het wegen van die waarden ten
opzichte van elkaar. Juist rondom de huidige economische crisis,
de klimaatcrisis, de energieveiligheid en ook het migratiebeleid
doen zich lastige dilemma’s voor. Kerken dienen deze dilemma’s
op zijn minst onder ogen te zien. Dat betekent ook dat het niet
altijd mogelijk is om te denken en spreken in simpele ‘goed/
slecht’- schema’s. Politici zullen in voorkomende situaties een
keuze moeten maken. Maar daarvoor hebben ze wel een draagvlak
nodig, van burgers en kiezers die meedenken en meehandelen.
David Renkema, Oikos
ADREM mEI 2009

ADREM mEI 2009
De sterren van ’40 – ’45
‘Als mensen worden gesteld voor een
onafwendbare keus tussen goed en fout, is
er geen zekerheid dat ze de juiste beslissing
zullen nemen. De meesten verkozen
gewoon door te leven in de hoop vooral
zelf te overleven.’ Sterren zijn dus zeldzaam.
Het Amsterdamse Verzetsmuseum
wil iedereen daaraan herinneren, en heeft
dit citaat een prominente plaats gegeven,
onder meer op zijn website.
Sterspelers
Sterren kennen we op velerlei gebied.
Andere artikelen in dit nummer van
AdRem gaan hierover. Zeker nu, maar niet
alleen in de maand mei is het goed stil te
staan bij andere sterren: jodensterren en
hun dragers, de mensen in hun omgeving,
de maatschappij die ‘ook verder moet’. En
soms gaat het om de gewoonste zaken in
het dagelijks leven. Een voorbeeld. Vanaf
23 april organiseert het Amsterdamse Verzetsmuseum
de tentoonstelling Seizoen
’40 – ’45. Voetbal tijdens de Tweede Wereldoorlog.
In de expositie wordt verhaald over
het leven en voetballen in bezettingstijd:
hoe de competitie na 10 mei 1940 amper
twee weken stil lag, hoe teams uiteen
vielen door jodenvervolging en arbeidsinzet,
maar ook hoe de Volewijckers in
1944 kampioen werden en hoe Bram
Appel in 1944 in Duitsland zevenenvijftig
doelpunten maakte. Wedstrijden werden
Daan de Jongh, spits Volewijckers 1944.
Foto: particuliere collectie/Verzetsmuseum
Amsterdam.
Wat of wie is een ster in tijden van benauwenis? Tijdens de
Tweede Wereldoorlog kregen sterren een heel nieuwe lading.
onderbroken door
luchtalarm en vrijwilligers
bewaakten in
de hongerwinter de
houten tribunes tegen
slopers op zoek naar
hout voor de kachel.
Het leven ging door.
Sterrekinderen
Dat is één kant van
de oorlog. Een andere
is in de woorden van
Clara Asscher die van
de ‘Sterrekinderen’,
duidend op de joodse
kinderen die in de Tweede
Wereldoorlog op bevel van de Duitsers
een ster droegen. Het Sterrehuis, de
Hollandse Schouwbug, was de verzamelplaats
van Nederlandse joden voor
transport naar een vernietigingskamp.
Gevangenen konden worden uitgewisseld
tegen Duitsers, en konden naar Palestina
reizen via Syrië en Libanon. Het is ook
de kant van die talloze andere boeken
waarin wordt verhaald over massale
ontberingen, onrecht en discriminatie.
De situatie klopt vaak wel, soms ook niet
maar de roman maakt het allemaal net
iets te mooi. Het moet immers een samenhangend
verhaal worden.
Foto: Xosé Castro (Flickr)
Ooggetuigen
Nu is er nog de wereld van degenen die
‘het zelf hebben meegemaakt’ en die
het nu nog kunnen en willen vertellen;
degenen bij wie het als de dag van
gisteren op het netvlies staat, waar het
niet meer wil verdwijnen als de kleinste
associatie met de oorlog wordt gemaakt.
Het mag niet verbazen als zij zich afzetten
tegen conclusies uit historisch onderzoek,
omdat dat in het algemeen gedaan wordt
door mensen die de oorlog niet hebben
meegemaakt. De conclusies van deze
onderzoekers staan voor hen zéér ter
discussie, want zij weten hoe het zit. Zij
onderzoeken niet meer.
Zoals het ooggetuigenverslag van het
schoolmeisje van 1944, dat op 24 oktober
op weg naar school over de Apollolaan in
Amsterdam reed, de huizen zag branden,
een doodgeschoten Duitser zag liggen en
op school hoorde dat het ging om een uit
de hand gelopen liefdesaffaire van twee
Duitsers. Maar de volgende dag werden
29 onschuldige mensen, waaronder
haar latere schoonvader gefusilleerd.
Inmiddels wordt de daad aan het Verzet
toegeschreven, maar zij zal dat niet meer
geloven. Zij heeft het immers zelf gezien.
Zoals ook het verhaal van dezelfde vrouw
die wist dat joodse vrienden van haar
ouders hun kind in een kast hadden opgesloten
op het moment dat ze zelf werden
weggehaald, waarna het kind door de
communistische bovenburen werd
bevrijd en ondergebracht, en de oorlog
overleefde. De ouders keerden niet terug.
En zoals haar verslag van de bijeenkomsten
in particuliere huiskamers, alweer
in Amsterdam. De vrijzinnige kerken
waaronder de remonstrantse werkten
samen om joodse kinderen te registreren
als lid van een christelijke geloofsgemeenschap,
ze konden dus versneld remonstrants
worden. Het ging niet om ‘zieltjes
winnen’, maar om een dekmantel die
na de oorlog meteen afgeworpen mocht
worden. In de hoop dat deze ‘lijst’ hen kon
redden van deportatie, wat een enkele
keer is gelukt.
Sterren: soms is hun kracht het ‘klein
verzet’ dat ze bieden, terwijl het leven
doorgaat.
Carla Bierlaagh
De tentoonstelling Seizoen ’40 – ’45 is te zien
in het Verzetsmuseum van 24 april 2009 tot
en met 11 april 2010.
Clara Asscher-Pinkhof , Sterrekinderen, Kok
2003, ISBN 978 90 4350 946 6
11 STERREN

12 mINIATUUR
Testament
Het was de week van het testament. Op
de radio riep een commercial welwillende
stervelingen op een goed doel in hun
testament op te nemen. De reclamemaker
deelt kennelijk het gangbare vooroordeel
over Nederlanders want het einde
van de boodschap luidt: profiteer van de
aantrekkelijke voorwaarden! Dus als ik het
goed begrijp, moeten we ons nu met z’n
allen naar de notaris begeven om in ons
testament schenkingen aan de dierenbescherming
te laten opnemen omdat
het goedkoper is (lees: de fiscus heeft een
zwakte voor Marianne Thieme cum suis en
is bereid schenkingen aan goede doelen
minder te belasten). Hulde. Toch klinkt
dat raar voor een testament: profiteer van
de aantrekkelijke voorwaarden… Alsof de
dood goedkoper wordt.
Dit herinnert me aan de begrafenisondernemer
die we na
de dood van mijn
eerste man over
de vloer kregen.
Een allerbeminnelijkste
man van
gereformeerde
snit, recht als een
bezem en van
een vormelijkheid
die men niet
vaak meer ziet.
Hij behoorde tot
een begrafenisonderneming
met
de voorbeschikte
naam Ad Sanctos
(naar de heiligen).
Wij noemden hem
(als hij er niet bij
was) Adje. Adje had
het eerst moeilijk
met ons. De dood
was, in onze situatie,
een bevrijding uit het lijden. De sfeer
in huis, met twee opgeschoten jongens
en de vele vrienden die tot het laatst
hadden geholpen, was uitgelaten. Wie
zoiets nooit meegemaakt heeft, zal het
moeilijk kunnen begrijpen, maar er werd
heel veel gelachen. Dat kon Adje eerst niet
plaatsen. Maar het wende snel. Toen de
mensen van het rouwcentrum, eveneens
strak in het pak en toepasselijk kijkend,
binnenkwamen, was Adje erbij. De man
van het rouwcentrum kwam naar mij toe,
boog plechtig alsof hij in Japan geboren
was en zei op droevige toon: de laatste eer.
Dat was de naam van zijn bedrijf. Allen,
Adje inbegrepen, schoten in de lach en
konden niet tot bedaren komen. De arme
man heeft er nog slapeloze nachten van,
denk ik. Mensen beleven soms situaties
op tegenovergestelde manieren. Dan
passen de woorden niet bij de feiten. Zoals
‘profiteer van de aantrekkelijke voorwaarden…’
voor mijn gevoel niet geheel past bij
een testament.
Belevingsverschillen veroorzaken soms
vermakelijke situaties. Zo kwam ik laatst
terug van de markt en had bijna mijn huis
bereikt toen ik op straat aangesproken
werd door een nette jongeman, een jaar
of dertig schat ik zo, met een pikzwarte,
goed getrimde baard. Hij keek heel
bezorgd. Gelooft U in de Ene God? vroeg hij
op gedempte toon. Nu kan ik als unitariër
daar moeilijk nee tegen zeggen. En dat
de man klaarblijkelijk Allah bedoelde,
maakte geen verschil. Tenslotte is er maar
Eén, nietwaar. Jazeker, antwoordde ik
terwijl de zware tassen steeds zwaarder
leken. En houdt
u zich aan Zijn
geboden? Ik was
in een melige
bui en overwoog
eerst te zeggen
dat ik zojuist mijn
onderste buurman
een kopje kleiner
had gemaakt,
maar ik hield me
in. Uiteraard, zei
ik met overtuiging.
En toen zei
hij iets dat voor
mijn gevoel uit
een totaal andere
wereld kwam.
Maakt u zich dan
ook zoveel zorgen
om de mensen die in
deze buurt wonen
en die zoveel zonden
begaan dat Allah
hen zwaar zal moeten straffen? Ik dacht
aan Adje en aan de man van De laatste
eer, die ook al dingen zeiden die voor ons
letterlijk uit een andere wereld leken te
komen. Zo ook deze missionaire moslim.
Want laten we eerlijk zijn: wij laten het
in Amsterdam-Zuid soms breed hangen
in deze crisistijd, en er wonen steeds meer
zware criminelen in de buurt, maar dat
de doorsnee bewoner een speciale straf
van Allah verdient??? Zou het? Er is maar
één oplossing: gauw naar de notaris om
ons testament te laten maken, en wel nu.
Vanwege de aantrekkelijke voorwaarden.
Christiane Berkvens-Stevelinck
COLU m N
Nog meer sterren
In het heelal verdwijnen sterren met
een grote ontploffing; nieuwe sterren
ontstaan heel langzaam, door samentrekkende
gaswolken. In de aardse werkelijkheid
gaat dat precies andersom: nieuwe
‘sterren’ breken door met veel geraas,
maar na een tijdje verdwijnen de meeste
weer zachtjes naar de achtergrond, om
uiteindelijk op te gaan in het zwarte gat
van de (betrekkelijke) anonimiteit. Denk
aan de ontploffing waarmee de eerste
Idols-winnaars Jamai en Boris (Titulaer,
geen familie van…) de sterrenladder
bestegen: van beide horen we weinig
meer. Althans, beide doen waar ze goed
in zijn, in de luwte; Jamai in musicals en
Boris in het alternatievere circuit, waar
hij zich toch al beter thuis voelde. Geen
van beide geniet nog de sterrenstatus van
duizenden gillende meisjes en jongens,
die zich verzamelen onder het balkon van
een Amsterdams hotel.
Zo bekijk ik ook met enige verbazing de
site Sterren.nl en vraag me af wat een ster
is. Judith, Patrick! en Bouke? In één lijst
staan ze met André Hazes, Marco Borsato
en Willeke Alberti. Niet dat Judith,
Patrick! en Bouke hun vak niet verstaan –
ze kunnen ongetwijfeld mooie nummers
maken die velen aanspreken, maar zijn ze
dan daarmee al sterren? Of die mensen die
‘ster’ zijn zonder eigenlijk iets wezenlijks
te kunnen, maar die teren op hun status
als ‘vrouw van’, op deelname aan een
realityshow of simpelweg op het hebben
van veel geld. Ik vrees dat ik ouder ben
dan ik dacht…
Wat kenmerkt een ster? In de hemel
‘leven’ sterren miljoenen jaren – zouden
artiesten op aarde dan niet wat langer
moeten overleven voordat ze het predikaat
‘ster’ verdienen?
Mijn grote ster? George Clooney, natuurlijk
– dat geldt voor veel vrouwen van in
de 30. Maar waarom? Vanwege zijn keuze
voor aparte films, zijn engagement met de
wereld, zijn liefde voor wijlen hangbuikzwijn
Max, zijn benaderbaarheid (zeggen
ze; heb het zelf nog niet geprobeerd) en
uiteraard niet in de laatste plaats om zijn
onweerstaanbare oogopslag (What else?).
Maar ik heb meer sterren, in ‘Hollywood’
en in mijn persoonlijke leven: mensen
die mijn leven licht geven. En zo wens ik
ieder zijn eigen sterren toe. Maar ik zou
met het toekennen van (inter)nationale
sterrenstatus even wachten tot de wolken
zijn gaan liggen – eerst zien of ze dan nog
steeds stralen.
Tessel Jonquière
ADREM mEI 2009

ADREM mEI 2009
Son of Man (Mark Dornford-May, 2006)
‘Mel Gibson, look and learn’ – een kreet
uit een recensie van de film Son of Man.
Wat mij betreft een welgekozen uitspraak.
Ietsje pretentieus, dat wel, want
Mel Gibsons Passion of the Christ werd
overal vertoond en trok miljoenen bezoekers,
terwijl deze alternatieve Jezusfilm
voor zover ik weet in Nederland alleen
vertoond is op een festival met Afrikaanse
films en op tv door de IKON.
Son of man is een Zuid-Afrikaanse film,
in het Xhosa. Mel Gibson meende dat
de essentie van Jezus het beste in beeld
gebracht kon worden door zo realistisch
mogelijk te laten zien hoe hij werd doodgemarteld.
Gibson wilde zo dicht mogelijk
bij de historische situatie blijven. In
de film spreken Jezus en zijn leerlingen
zelfs Aramees.
Mark Dornford-May’s Jezus (Andile Kosi)
spreekt dus Xhosa. Hij is zwart en woont
in een township in de buurt van Kaapstad.
De situatie is die van een imaginair, maar
vele associaties oproepend Afrikaans land
waar de autoriteiten claimen ‘een herstel
van de democratie na te streven’, ‘het
belang van het volk te dienen’, en uit te
zijn op ‘terugkeer van de vrede’. Voorlopig
is de zogenaamde ‘interimregering’
echter gedwongen hard op te treden tegen
‘provocaties van subversieve elementen’.
Waarmee bedoeld wordt dat iedereen
die iets tegen het machtsmisbruik en de
corruptie durft in te brengen, een gerede
kans loopt om meegenomen en doodgeschoten
te worden.
Verbeelding
Qua verhaal vindt er in de hele film niets
verrassends plaats. We gaan van de aankondiging
aan Maria en haar Magnificat
naar de geboorte in de stal, de herders,
naar de doop in de Jordaan, de verzoeking
in de woestijn, de rondtrekkende Jezus,
zijn verkondiging, zijn genezingen, de
doden die worden opgewekt, zijn botsingen
met de autoriteiten, naar de bekende
afloop: verraad, verloochening,
kruis … en opstanding.
Maar qua verbeelding van
het overbekende verhaal
kom je alleen maar verrassingen
tegen. Het is ongelooflijk
hoe Dornfornd-May ieder
bekend verhaalelement van
een verfrissende nieuwe
interpretatie weet te voorzien.
Met als resultaat dat die
bekende verhalen krachtiger
klinken dan ooit. Veel meer
dan Gibson is hij erin geslaagd de essentie
van het evangelie voelbaar te maken. Dat
Jezus en zijn discipelen zich verplaatsen
achterop een open truck of dat de overspelige
vrouw met benzine wordt overgoten
en dreigt te worden aangestoken in plaats
van gestenigd, werkt niet vervreemdend
maar brengt het juist heel dichtbij. Bij
het lezen van het Matteüsevangelie zal
de gemiddelde kerkganger niet in tranen
uitbarsten bij de passage over de kindermoord
te Betlehem. Maar dat de mannen
van Herodes nu in jeeps langs de gehuchten
scheuren en hun vreselijke werk verrichten
op een manier die onmiddellijk associaties
oproept met Sierra Leone of Rwanda komt
hard aan. De wereld van God is vertegenwoordigd
door de regelmatig opduikende
engelen: zwarte kinderen met witte lendendoek,
een paar veren op de borst geplakt.
Soms proberen ze Jezus over te halen bij
hen te komen, weg van die afschuwelijke
mensensamenleving, maar Jezus weigert:
mijn wereld is hier.
Jezus, gekleed in spijkerbroek en blauw
ruitjeshemd, verzamelt twaalf mensen
om zich heen die hij ervan probeert te
overtuigen dat er een andere manier moet
zijn om zich tegen het kwaad te verzetten
dan zelf de wapens op te nemen. In een
erg mooie scène ligt er een papieren zak
op tafel waar iedereen zijn pistool of ander
wapentuig in kan deponeren. We kijken
mee in het hoofd van de discipelen en zien
wat zij al van jongs af aan
aan geweld hebben meegemaakt.
De oproep om
af te zien van haat en het
zonder geweld te proberen,
brengt hen in verwarring
maar werkt ook
bevrijdend. In deze wereld
klinkt nu een boodschap
van liefde en vergeving.
Continu vindt Jezus Satan
op zijn pad. Satan ziet eruit
als een jonge gangster. Zeer
tevreden inspecteert hij het toneel na elke
geweldsuitbarsting.
Kruis
Jezus aarzelt niet om in het openbaar
de confrontatie te zoeken. Hij roept
de mensen op zich niet langer te laten
voorliegen. Judas neemt het allemaal op
met zijn camcorder. In een Judea met
townships worden mensen niet gekruisigd,
maar in een achterkamertje ‘onder
handen genomen’ en vervolgens weggewerkt
in een ondiep graf op een verlaten
veldje. Toch weet de regisseur een kruisscène
in de film op te nemen. Het kruis is
een plek van diepe rouw en de plaats waar
de bewoners besluiten zich niet langer
te laten terroriseren. De opstanding is
ook hun eigen opstand, zeer sereen en
onspectaculair gefilmd, precies zoals het
evangelie ons niet de verrijzenis toont,
maar wel het open graf. En, nog weer een
oude traditie ontroerend en verfrissend
verfilmd: de verrezen Christus is een
lachende Christus.
Twee van de discipelen zijn vrouw
(Simone en Philippa), en sowieso zijn er
heel vaak vrouwen in actie, meer dan in de
gemiddelde Jezusfilm. Een opvallend grote
rol in Son of Man heeft Maria, de moeder
van Jezus (Pauline Malefane). Terecht staat
zij vermeld als tweede hoofdrolspeler.
Zij is een zeer krachtige en zelfbewuste
vrouw, evenmin als bij Jezus is er bij haar
ook maar iets zoetelijks te ontdekken. En
ze zingt! Een belangrijk onderdeel van
de film is de muziek, de bekende Zuid-
Afrikaanse wijze van zingen maakt de film
nog aantrekkelijker dan hij al is. Ga Son of
Man vooral een keer zien!
Bert Dicou
Zie ook: ‘Dít is mijn wereld. Over de film Son
of Man’, Koen Holtzapffel, in: Een mens, vol
van geest. Jezus in woord en beeld, Bert Dicou en
Johan Goud (red.), pp. 116-119.
13 FILm

14 LICHT OP GESCHRIFTEN
De Wijsheid van Salomo
De Wijsheid van Salomo is een boek in de
vorm van een redevoering; deze wordt
door een niet met name genoemde
persoon gericht tot de machthebbers in
de wereld. Het boek is vermoedelijk in de
eerste eeuw voor Christus ontstaan.
‘Heb de gerechtigheid lief, heersers van de
aarde’, luidt de aanhef. Degene die deze
oproep doet, stelt zich later, in hoofdstuk
9, voor als een zwak mens met beperkte
mogelijkheden, die niettemin door God is
uitgekozen om koning over diens volk te
zijn, en voor hem een tempel te bouwen
op Gods heilige berg. De persoon bidt om
Gods wijsheid om deze taken te kunnen
vervullen. Uit dit alles blijkt duidelijk dat
degene die hier sprekend wordt opgevoerd,
Salomo voorstelt: Israëls wijze
koning bij uitstek.
Het geschrift bestaat uit drie hoofddelen.
Het eerste deel (hoofdstuk 1-6) laat zien
waarom het goed is naar rechtvaardigheid
te streven. Aan de hand van uit
het dagelijkse leven gegrepen situaties
wordt aangetoond dat het met mensen
die dat niet doen slecht afloopt, terwijl
mensen die het wel doen hun beloning
van God zullen krijgen. In het tweede deel
(hoofdstuk 7-9) wordt uiteengezet wat de
oorsprong, de eigen aard en de activiteiten
van de wijsheid zijn. In het derde deel
(hoofdstuk 10-19) wordt de betekenis van
het handelen van de wijsheid in Israëls
geschiedenis besproken; met name de
geschiedenis van de uittocht uit Egypte
dient als voorbeeld.
Opmerkelijk is dat in het boek de
wijsheid (in het Grieks: sofia) als een
persoon wordt voorgesteld, de Vrouwe
Wijsheid. Hoewel het hier hoogstwaarschijnlijk
gaat om een beeldspraak,
wordt deze personificatie zo
strikt en overtuigend doorgevoerd, dat
sommige geleerden hebben geconcludeerd
dat hier sprake is van een
tweede goddelijk wezen naast de God
van Israël. Met name in een bepaalde
vorm van feministische exegese wordt
dat van belang geacht, omdat daarmee
heel nadrukkelijk een vrouwelijk element
in het joodse spreken over God
zou worden ingevoerd.
Aan de Bijbelse koning Salomo zijn diverse geschriften toegeschreven:
psalmen, een testament, en ook – toepasselijk voor
een koning die bekend stond om zijn wijsheid – een wijsheidsboek.
Dit is een van de apocriefen.
Rechtvaardige
Het grote belang van de Wijsheid van
Salomo zit onder andere in de gedachtewereld,
die op veel plaatsen dicht bij die
van het vroege christendom komt. In het
eerste deel worden voorbeelden aangehaald
van rechtvaardig gedrag dat in deze
wereld weliswaar niet geacht wordt, maar
dat in het hiernamaals tot beloning en
eerherstel leidt. Eén van de voorbeelden
betreft een rechtvaardige, wiens levenswandel
in schril contrast staat tot die van
de flierefluiters en losbollen. Die laatsten
vieren feest en drinken wijn, en vinden
het prima als dat ten koste gaat van weduwen
en behoeftigen. Van de rechtvaardige
die zich aan Gods wet houdt, hebben
zij last, alleen al omdat hij bestaat. ‘Hij
noemt zich een kind van de Heer,’ smalen
zij in hoofdstuk 2, ‘welnu, laten we zien
of hij gelijk heeft […] Als de rechtvaardige
echt een zoon van God is, zal die hem
toch te hulp komen en hem uit de greep
van zijn vijanden redden?’ Deze laatste
woorden doen denken aan een scène uit
het lijdensverhaal van Jezus (zie Matteüs
27:39-44), en het is inderdaad waarschijnlijk
dat de evangelisten de Wijsheid van
Salomo hebben gekend.
In hoofdstuk 4 en 5 wordt over de rechtvaardige
verteld dat hij na zijn dood een
oordeel zal vellen over de goddelozen, en
dat de onrechtvaardigen vol angst voor
zijn aangezicht zullen verschijnen. ‘Dat is
de man die wij ooit bespotten,’ zullen zij
dan zeggen, ‘Hoe wordt hij nu als een kind
Salomo, St. Ann’s Church Manchester. Foto: Evissa (Flickr)
van God beschouwd die het lot van de
engelen deelt!’
De gedachte die hier wordt uitgesproken,
weerspiegelt een schema dat de vroegste
volgelingen van Jezus waarschijnlijk
heeft geholpen bij hun interpretatie van
het lot van hun vermoorde leidsman: de
rechtvaardige wordt door de boze wereld
gedood, maar herkrijgt het leven in de
hemel bij God, en zal daar een oordeel
over de goddelozen vellen. Deze gedachte
is één van de ingrediënten geweest die
hebben bijgedragen aan het ontstaan van
het geloof in Jezus’ opstanding.
Sofia
Het tweede deel is vooral interessant
wegens de voorstelling die van de Vrouwe
Wijsheid wordt gegeven. Met name in
hoofdstuk 7 wordt zij voorgesteld als een
geest van God, die heel de schepping doortrèkt
en bestuurt. In het beeld dat hier
naar voren komt, lijkt de Vrouwe Wijsheid
sterk op de uit de Griekse filosofie
bekende logos, de rationele en goddelijke
wetmatigheid die aan het wereldgebeuren
ten grondslag ligt. Eén van de betekenissen
van logos is ‘woord’, zoals meestal
gekozen in de vertaling van het Johannesevangelie.
Daar wordt Jezus geïntroduceerd
als het ‘Woord’ (logos) dat in het
begin bij God was, en God was, waardoor
alles is ontstaan. Vanuit dit perspectief
is ook Jezus zelf wel eens een beetje een
godin genoemd, maar daar treedt wat mij
betreft de speculatie buiten alle perken.
De Wijsheid van Salomo weerspiegelt
een vorm van jodendom
die nauw verwant is aan het
vroegste christendom: een vorm
van jodendom die de gangbaarste
begrippen uit het intellectuele
discours van zijn tijd goed kon
hanteren. Dat impliceert onder
andere dat het christendom in
zijn ‘Hellenistische’ gedaante niet
noodzakelijk aan het jodendom
vreemd was, zoals wel eens is
gesteld, maar dat het daarmee in
organische continuïteit staat.
Johannes Magliano-Tromp
ADREM mEI 2009

ADREM mEI 2009
Engelse Sterren
Mijn grootste handicap bij het schrijven
van deze stukjes over ons leven in
Engeland is de taal. Hoe kun je Engels
leven beschrijven in het Nederlands: de
taal maakt het al anders. Ik kan jullie
uitgebreid beschrijven hoe geweldig de
boom bij de zandbak bloeit, maar ik moet
mijn Wolters woordenboek opslaan om
erachter te komen dat het in Nederlands
een ‘damastpruim’ (damson) is. Voor ik
naar Engeland kwam, had ik daar nooit
van gehoord, hier maken ze er geweldige
taarten van – nee, je kunt ze niet zo eten;
veel te zuur! Dat een kweepeer (quince)
aan een struikje groeit dat prachtig rood
bloeit in deze tijd van het jaar, is ook iets
dat ik uit het woordenboek leer. De jam
die ze er hier van maken, brengt geld op
tijdens de herftsmarkt (autumn fair) in de
kerk. We hebben ook een voorjaarsmarkt
en een kerstmarkt, wat allemaal echt iets
anders betekent dan wat wij denken bij
een ‘markt’. Misschien moet ik het woordenboek
vaarwel zeggen en het gewoon
een ‘bazaar’ noemen.
Rozijntjes, please!
Alles om me heen is Engels, hoewel mijn
kinderen (tegen wie ik Nederlands praat)
soms een Nederlands woord zeggen. Zo
kan Susanne (3) roepen: ‘Mummy where
are you, are you in the studeerkamer?’ Ruben
(2) vraagt: ‘May I have rozijntjes, please?’
En ik vind het natuurlijk erg moeilijk
om niet stiekem zo nu en dan een Engels
woord in mijn Nederlandse zinnen te
smokkelen zoals ‘damson’ of ‘fair’, want
‘damastpruim’ daar praat een kind van
drie toch niet over
en een woord als
‘bazaar’ daar denk
ik gewoon zo gauw
niet aan.
Dit zijn precies de
redenen waarom
sommige Nederlandse
moeders of
vaders in gemengde
huwelijken het
Nederlands spreken
snel opgeven.
Zodra de kinderen
naar school gaan (Susanne in september),
klagen leerkrachten over taalachterstand.
Ik heb mij sterk voorgenomen niet toe te
geven aan de monolinguistische trend.
Gelukkig gaat Susanne naar een hele
gemêleerde school waar veel kinderen
zijn met een andere eerste taal dan Engels:
26 verschillende talen zijn vertegenwoordigd!
Sommige ouders sturen hun
kinderen liever naar een ‘witte school’
met betere resultaten; wij zijn vooral afgegaan
op sfeer en waarden die uitgedragen
worden. In tegenstelling tot veel moeders
die ik hier ontmoet, geloof ik niet dat de
kansen van onze kinderen gecompromitteerd
worden door naar de lokale staatsschool
te gaan.
Little star
Ik had dit stuk graag willen beginnen met
een grappige versie van Twinkle twinkle
little star (een kleuterliedje op dezelfde
wijs als Altijd is kortjakje ziek), maar met
geheel andere woorden. Helaas gaat de
grap verloren als je het origineel niet
kent. Gelukkig zijn er ook kleuterliedjes
die wel direct op elkaar aansluiten: Ba, ba,
black sheep, have you any wool is Schaapje,
schaapje heb je witte wol – met als enige
verschil dat de Nederlanders wit vinden
wat voor de Engelsen zwart is.
Zonder ‘Twinkle twinkle chocolate bar’ nog
enkele gedachten over Engelse sterren.
Eind maart zes jaar geleden werd ik
onder een stermagnolia (Wolters heeft
geen Engels alternatief) in het Engels ten
huwelijk gevraagd. Dat veranderde de sterren,
zowel dichtbij als veraf. Nu draait het
leven rond andere mensen dan toen. Nu
zijn er anderen die het donker licht maken
en die ik volg als ik de weg kwijt ben.
Sterallure
Toch is de grote verandering niet zozeer
de mensen als wel dat wat ‘sterallure’
geeft. In Nederland is het anders dan in
Stermagnolia. Foto: Mr. Nimo (Flickr)
Engeland: standen en hiërarchie lijken
hier in de hele maatschappij sterker dan
in Nederland. De verschillen tussen rijk
en arm zijn groter.
Zo zijn er bijvoorbeeld in Bristol prachtige
nieuwe bussen ingevoerd: waar je makkelijk
met een rolstoel (of kinderwagen!)
in kan. Helaas rijden die bussen alleen in
de rijkste wijken – iets wat de Engelsen
doodnormaal vinden. Ik kan met mijn
drie kinders van Fishponds waar wij
wonen onmogelijk de binnenstad in met
de bus. Want voor ik de bus in kan, moet
alles opgeklapt worden en drie traptreden
de bus in worden getild. Je draagt
nu eenmaal niet in je eentje een baby,
twee peuters en een opgeklapte dubbele
buggy naar binnen. Zou ik in Clifton
wonen (tussen de sterren), dan was het
geen enkel probleem. Ik zou zo met mijn
dubbele buggy de bus in rijden. De rijken
gaan naar andere scholen (privé), hebben
betere medische zorg (geen wachtlijsten)
en vinden het geen probleem om ‘anders’
te zijn. Het ‘doe maar gewoon dan doe
je al gek genoeg’ telt hier voor niemand.
De prinsen op de fiets of samen met de
kinderen van de kroonprins naar school,
dat komt in Engeland niet voor.
Zo betekent sterallure in een hiërarchisch
georganiseerde kerk als de Engelse ook
iets anders dan in een platte organisatie
als die van de Remonstranten. Het komt
meer met positie en minder met verdienste;
er is veel meer directe machtsinvloed.
Professor Van Leeuwen (hoezeer ook mijn
ster…) zou mij nooit uit mijn huis kunnen
zetten – onze bisschop Mike Hill kan
dat nu wel! Dat geeft een andere relatie,
wat betekent dat je anders luistert, en dat
betekent weer een andere luister. Mijn
sterren zijn dan wel veranderd, maar ik
ben Nederlands gebleven in wat ik vind
van alle sterallure.
Anne Claar Rosingh
15 UIT HET BUITENLAND

16 PAGINA 16
Abonneren … ?!
Juniweekend Arminius
Op 6 en 7 juni is het jaarlijkse juniweekend
van de jongerengemeente Arminius.
In de heerlijke, ontspannen omgeving
van de Hoorneboeg vindt het juniweekend
plaats. We gaan met elkaar praten
naar aanleiding van de gelijkenis van
de talenten (zie het spiegelverhaal in de
Vrijzinnig). Een talent was oorspronkelijk
een som geld, maar in de loop der tijden is
de betekenis verschoven naar bekwaamheden,
iets waar je goed in bent. We gaan
het over beide aspecten hebben: wat doe
je met je talenten en hoe ga je om met je
geld? We doen dat aan de hand van lastige
vragen, meervoudige intelligenties en
creatieve werkvormen en spel. Het beloven
interessante en inspirerende dagen te
worden: geef je snel op!
Doelgroep Arminius: jongeren van 20-35
jaar, oud-Arminianen en overige belangstellenden.
Datum: zat 6 juni 10.00 uur - zon 7 juni
15.00 uur. Locatie: Landgoed de Hoorneboeg,
Hilversum. Voor wie: 20-35 jaar
Kosten: 40 euro (inclusief maaltijden)
voor leden en vrienden, anders 45 euro
Info en opgave bij Japke van Malde,
e-mail: jonge.remonstranten@remonstranten.org
REMONSTRANTS MAANDBLAD
Ik abonneer mij vanaf heden op AdRem
en maak € 20,00 over voor de rest van
2009 op giro 408 83 42 t.g.v. Rem. Broederschap,
expl. AdRem, Nieuwe gracht 27A,
3512 LC Utrecht.
dhr/mw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Adres: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PC+Plaats: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(N.B. U kunt ook een e-mail sturen naar:
info@remonstranten.org)
Weekend voor ouders en kinderen!
Op 13 en 14 juni 2009 organiseren de
Remonstranten, de NPB, de VVP en
V-LINK samen een tijdloos weekend voor
ouders en hun kinderen (0-16 jaar), inclusief
een tienerprogramma. Het weekend
vindt plaats in het Doopsgezind Broederschapshuis
in Schoorl. Een prachtige
locatie midden in de duinen en vlakbij
het strand.
‘Er is een tijd om... te zoeken, en een tijd om te
verliezen, een tijd om te bewaren en een tijd
om weg te gooien’. (Prediker 3)
Het thema van het weekend is ‘tijd’. Druk
is tegenwoordig een stopwoord, een
agenda is onmisbaar en iedereen wordt
geacht te doen aan multitasking. Hoe
combineer je gezin, werk en ‘vrije tijd’?
Hoe verhouden tijd en aandacht zich tot
elkaar? En hoe gezond is het om je af en
toe te vervelen?
Tijdens het weekend zijn er aparte programmaonderdelen
per leeftijdsgroep,
maar er is ook veel ruimte voor gezamenlijke
activiteiten. De ouders gaan
inhoudelijk aan de slag met het thema en
maken kennis met verstilling. De jongere
kinderen concentreren zich op het prachtige
boek Momo en de tijdspaarders door
creatief en actief bezig te zijn. De tieners
hebben een eigen programma waarin
ze leuke dingen doen met popmuziek.
Samen gaan we ontspannen op het strand,
filosoferen, en we sluiten af met een
mooie viering. Alle kinderen en tieners
hebben eigen leiding, en ook voor de allerkleinsten
wordt gezorgd.
Meer informatie over de locatie vind je op
www.dbhschoorl.nl. De kosten zijn: volwassenen
€ 35 en kinderen (vanaf 5 jaar)
€ 10. Leden en vrienden van de Remonstrantse
Broederschap krijgen € 5 korting.
Voor opgave en eventuele andere vragen
kunt u terecht bij V-LINK. Mail naar
info@v-link.nl of bel 030 236 43 82.
Het Landelijk Bureau Remonstranten in Utrecht zoekt per 1.9.2009 een
Coördinator Communicatie (60 %)
De functie:
- Eindredactie Remonstrants maandblad AdRem
- Up to date houden van website www.remonstranten.org
- Een bijdrage leveren aan het landelijk communicatiebeleid van remonstranten
- Coördineren en uitvoeren van communicatietrajecten (jaarfolder, campagnes)
Het profiel:
- HBO of academisch werk- en denkniveau
- Opleiding op het terrein van (marketing) communicatie
- Ervaring met nieuwe media
- Ervaring met (eind)redactie van tijdschrift
- Affiniteit met kerk en religie
- Een goede kennis van de kerkelijke kaart van Nederland
- Uitstekende Nederlandse en Engelse taalvaardigheid
En verder:
- Je kunt goed omgaan met wisselende prioriteitstelling.
- Informatie maak je je snel eigen en je toont initiatief en overtuigingskracht.
- Je bent in staat om op een plezierige wijze samen te werken in een organisatie
die uit professionals en vrijwilligers bestaat.
- Je bent ondernemend van aard en je hebt oog voor nieuwe ontwikkelingen op
het gebied van kerk en communicatie.
- Je bent bereid om ook buiten kantoortijden te werken.
- Je voelt je betrokken bij de boodschap die de Remonstranten uitdragen: voor een
vrij en verdraagzaam christendom.
Honorering afhankelijk van opleiding en ervaring volgens richtlijnen PKN kerkelijk
medewerkers.
Informatie bij: Tom Mikkers (algemeen secretaris) of Liesbeth Orthel (bureaucoördinator),
tel 030 231 69 70.
Termijn voor sollicitaties sluit op 19 mei 2009. Sollicitaties kunnen gestuurd
worden aan: info@remonstranten.org of per post: Landelijk Bureau Remonstranten,
Nieuwe Gracht 27a 3512 LC Utrecht.
ADREM mEI 2009