Herfsttij Over mooie herinneringen, onverwoestbare idealen en de ...

thema Herfsttij
Zwaan
of feniks?
Ach europa! Ze wordt verguisd, geminacht,
gekleineerd, aangevallen, en zelfs, cultureel
gezien, afgeserveerd als vergane glorie. ik heb
zelden zoveel onzin over europa gelezen en
gehoord als de laatste tien jaar. sinds het begin van de balkanoorlog in 1992 waart in europa een spook
rond. Niet meer het spook van het communisme, waar Marx en engels voor waarschuwden in 1848, maar
het spook van het soort oorlog dat men na 1945 had afgesproken nooit meer te voeren. Had europa niets geleerd?
Hoe kon het oorlogsgeweld opnieuw het leven van zoveel burgers verwoesten? Hoe was het mogelijk
dat de europese waarden zo snel weer wankelden?
Na vier jaar keerde de vrede terug, voor de zoveelste keer
in deze geteisterde regio. Tien jaar later prijzen touroperators
de schoonheid van de Kroatische kust, de levendigheid
van Sarajevo en de gastvrijheid van de Kosovaren.
Dood of wedergeboorte? Waar is Europa mee te vergelijken?
Is zij een zwaan of een feniks, een sterfelijk dier
of juist een fabelachtig wezen? Beide!
Zal Europa eens ten ondergaan? Een zwaan moet eens
sterven, dat weten kunstenaars in ons continent ook,
maar zij besluiten doorgaans dat dat niet hoort. Zulke
schoonheid kan niet sterven, is het idee. In zijn ballet
La Mort du Cygne (1905) laat de Russische choreograaf
Michel Fokine zijn zwaan wél sterven, maar dan sierlijk.
De componist Camille Saint-Saëns, die tekende voor de
muziek, peinsde daar echter geen moment over! In zijn
muziek komt de zwaan de dood niet onder ogen. In het
ballet van Fokine dus wel. Deze aangrijpendste sterfscène
in de dansgeschiedenis werd – door Anna Pavlova, de
onvergetelijke ballerina voor wie het ballet werd geschreven
– avond aan avond gedanst. Dus met dat sterven viel
het eigenlijk wel mee.
Dèja vu Is Europa een feniks dan? Gevangen in een eindeloze
cyclus van wedergeboorten, herrijst de feniks steeds
opnieuw uit zijn as na het ruiken van appetijtelijke kruiden.
En inderdaad, de lange geschiedenis van Europa is een aaneenrijging
van crises en perioden van wederopbouw. Er is
geen reden om te veronderstellen dat deze op- en neergang
plotseling zijn laatste tijd zou hebben gehad. Dat wel doen,
getuigt van een wezenlijk gebrek aan historisch besef.
De crisis die Europa nu teistert, heeft vele aspecten:
de economie hapert, de politieke eenwording stokt, de
demografie ontspoort en het morele kompas wijst naar
verschillende Noorden. Verrassend nieuw kan ik dat niet
noemen. Het is slechts een herhaling van zetten. Want de
hoeveelste economische crisis is dit voor Europa wel niet?
8 adrem remonstrants maandblad
En hoe vaak vormden nationalistische tendensen al niet
een beletsel voor eenwording? Karel de Grote (achtste
eeuw) en Keizer Karel (zestiende eeuw) weten er alles
van. Zo nieuw en uniek is de huidige crisis niet. Europa
was ondersteboven door de zogeheten barbaarse invasies
van de vijfde eeuw, gedecimeerd na de zwarte pest en
later de honderdjarige oorlog (veertiende, vijftiende
eeuw), geteisterd door de campagnes van Napoleon in
de negentiende eeuw, verwoest na de Eerste en Tweede
Wereldoorlog. Ik zie al politici, economen en journalisten
de schouders ophalen: ach, dat zijn oude verhalen waar
wij niets aan hebben! Want, zo lijken ze te denken: wij
beleven unieke tijden, wij zijn de eersten die deze ingewikkelde
problemen moeten oplossen. Dergelijke reacties
kom je ook tegen bij adolescenten die denken dat zij alles
als enigen voor het eerst ervaren. Alsof er vóór hen geen
mensen geleefd hebben. Onwetendheid en arrogantie
vormen een gevaarlijke mix, ook bij volwassen burgers.
Uit de geschiedenis blijkt dat Europa telkens weer uit
de ellende wist op te staan. Waarom? Omdat ze beschikt
over veerkrachtige culturele waarden die, indien nodig,
de richting aangeven om uit een uitzichtloze situatie
te geraken. Deze waarden zijn afkomstig uit verschillende
bronnen: de Griekse en Romeinse, Germaanse
en Keltische cultuur, de joods-christelijke traditie en
het humanisme, om de belangrijkste even te noemen.
Ook waarden van buiten Europa kregen hier voet aan de
grond. Ze werden gewogen, besproken, gecorrigeerd en
verfijnd, van generatie tot generatie, tot het een pluriform
maar coherent geheel werd. Een vitaal geheel ook, dat
open stond voor veranderingen en aanpassingen, passend
bij een zich snel ontwikkelende samenleving.
Geloof in zichzelf Het probleem van Europa is, zoals
de Canadese wetenschapper Steven Pinker herhaaldelijk
benadrukt, haar moeite om te blijven geloven in de kracht
van de eigen cultuur. Een uitermate treurige zaak. Ik deel