Herfsttij Over mooie herinneringen, onverwoestbare idealen en de ...

historie
DE LotGEvALLEN vAN P.c. PLOcKHOy
Een vrijzinnig
Utopia
Utopieën worden niet vaak in verbinding gebracht met vrijzinnigheid: de gedroomde samenleving blijkt
vaak beklemmend voor wie zich niet onvoorwaardelijk voegt naar de ideeën van de bedenker. De utopie
van Pieter cornelisz Plockhoy, geboren rond 1620 in Zierikzee, vormt misschien de uitzondering op de
regel. Hij heeft geprobeerd een ‘oecumenische kibboets’ op te zetten die democratie, godsdienstvrijheid,
tolerantie, laïcité en het gelijkheidsbeginsel hoog in het vaandel voerde. Het utopisch project vormt een
mooi voorbeeld van de verlichting die in de Nederlanden al in de zeventiende eeuw begon. Maar het liep
allemaal niet goed af…
Plockhoy verhuisde rond 1648 naar Amsterdam en
bewoog zich in die jaren in de intellectuele Amsterdamse
kringen, onder andere als lid van het dichtersgenootschap
Parnassus aan ’t Y. Hij was van doopsgezinde huize en
vond tijdens zijn Amsterdamse jaren aansluiting bij de
collegianten. De collegianten vormden een vrijzinnige
oecumenische stroming die was opgekomen na de Dordtse
Synode (1618-1619). Hun samenkomsten (colleges) en het
avondmaal stonden open voor christenen van alle gezindten.
Hoewel veel collegianten remonstrants waren, was de
verhouding met de remonstranten gespannen: sommige
collegianten hadden sociniaanse sympathieën waarmee
veel remonstranten in die tijd niet geassocieerd wilden
worden. 1
In Plockhoys utopie vallen zowel doopsgezinde idealen
als de ideeën van de collegianten te herkennen. Veel
doopsgezinden voor en na hem zouden pogen in een
afgezonderde leefgemeenschap het Koninkrijk Gods op
aarde te brengen. De inrichting van de leefgemeenschap
is duidelijk geïnspireerd door de collegianten. Plockhoy
wilde een oecumenische leefgemeenschap stichten waarin
ieder zijn religie vrij zou kunnen belijden. Alle bewoners,
ongeacht stand of geslacht, zouden gelijk worden behandeld:
den naem van Knecht of Dienst-maeght heeft onder ons
geen plaetse. Alle leden, man en vrouw, zouden zes uur per
dag werken en zouden gelijkelijk gerechtigd zijn tot de
winsten. De verschillen tussen arm en rijk wilde hij in zijn
ideale samenleving uitbannen. Weduwen en weeskinderen
zouden op kosten van de gemeenschap worden verzorgd.
16 adrem remonstrants maandblad
Aanvankelijk trachtte Plockhoy zijn ideeën in Engeland
te verwezenlijken. In Engeland was op dat moment
Cromwell aan de macht die relatief veel ruimte liet aan verschillende
religies (behalve aan katholieken). Na de dood
van Cromwell in 1658 bleek zijn project in Engeland niet
haalbaar. Rond 1660 keerde Plockhoy onverrichterzake
terug naar Amsterdam. Op dat moment waren het Amsterdamse
stadsbestuur en de West - Indische Compagnie
(WIC) op zoek naar kolonisten die zich in Noord-Amerika
wilden vestigen. De Amsterdamse magistraten hoopten
dat een kritische massa in Nieuw-Nederland de handel
met het continent kon versterken. Plockhoy van zijn kant
was zijn ideeën trouw gebleven en publiceerde in 1662
in samenwerking met Franciscus van den Enden, de
latere leermeester van Spinoza, een Kort en klaer ontwerp.
Daarin stelde hij voor een onderlinge Compagnie ofte
Volck-planting in Delaware op te richten. Hij was vooral op
zoek naar Lant-bouwers, Zee-varende Personen, alderhande
noodige Ambachts-luyden en Meesters van goede Consten en
Weten-schappen. Verder bestond behoefte aan Mole-makers,
Vell-blooters, Sadel-makers, Coper-slagers, Tinne-gieters, Steen
backers, Chirurgijns en Spelde-makers. Bewoners mochten
privé-eigendom behouden, maar de geproduceerde
goederen zouden in eigendom toebehoren aan en worden
verhandeld door de Societeyt.
De leefgemeenschap zou democratisch worden georganiseerd.
Jaarlijks werd een Op-siender gekozen. Deze moest
erop toezien dat de regels die de kolonisten gezamenlijk
hadden opgesteld werden nageleefd: ‘Om alles in goede
1 Het socinianisme was een Poolse christelijke stroming die kort gezegd de drie-eenheid ontkende en geloofde in de eenheid van God. Socinianen, die in Polen
werden vervolgd, zochten toenadering tot de remonstranten in de hoop op steun. Hoewel sommige remonstranten sociniaanse sympathieën hadden, hield de
Broederschap bewust afstand, om te voorkomen van ketterij te worden beschuldigd. Hierover uitvoerig: S.J. Visser, Samuel Naeranus (1582-1641) en Johannes
Naeranus (1608-1679). Twee remonstrantse theologen op de bres voor godsdienstige verdraagzaamheid (diss. RUG), Verloren 2011.