Herfsttij Over mooie herinneringen, onverwoestbare idealen en de ...

emonstrants maandblad jaargang 23 nr. 9 oktober 2012
Herfsttij
Over mooie herinneringen, onverwoestbare
idealen en de voltooiing van het leven

van de redactie
Herfsttij
‘Herfsttij’ is het thema van dit oktobernummer. Het
vallen van de bladeren is voor ons aanleiding stil te staan
bij dat wat afloopt en dat wat voorbij is. Of dat wat, misschien
alleen maar in schijn, op de terugtocht lijkt te zijn.
Hoe is het bijvoorbeeld gesteld met ons eigen werelddeel,
Europa? Christiane Berkvens-Stevelinck schrijft over dit
onderwerp waar zij alles vanaf weet, onder de intrigerende
titel ‘Zwaan of feniks?’. Thomas Borggrefe komt
aan het woord in een beschouwing over dementie – en
over het verpleeghuis als leerplek. Er is een bijdrage over
het schrijven van ‘levensverhalen’, een bijzondere manier
om de balans op te maken. De filmbespreking is gewijd
aan Never let me go, over een huiveringwekkende wereld
waarin gekloonde kinderen zijn voorbestemd om tussen
hun 20e en 30e zoveel mogelijk organen te doneren en
zich er dus al op hun 20e op voorbereiden hun leven te
‘voltooien’. De gemeente Sommelsdijk maakt de balans
op nu zij 65 jaar bestaat; het ontbreekt er nog steeds niet
in dit nummer onder meer:
3 In memoriam Hendrik Johan Adriaanse
4 Omgaan met dementie
6 Over het schrijven van levensverhalen
8 Zwaan of feniks?
10 Film ‘Never let me go’
11 Overweging
12 Boekbespreking
aan creatieve initiatieven. Matthijs de Jongh schrijft over
het vrijzinnig utopia van Pieter Cornelisz Plockhoy,
Swanendael in Delaware, waar het helaas al snel bijzonder
slecht mee afliep. Simon Vuyk voorziet het einde van de
Remonstranten.
Onze redactie nam afscheid van Sigrid Coenradie, die
zich nu wil concentreren op het proefschrift waar zij aan
werkt. Wij danken haar zeer voor haar inspanningen voor
AdRem en haar vele uitstekende artikelen; stiekem hopen
we dat ze nog af en toe wat zal willen schrijven. De redactie
werd versterkt met twee nieuwe leden, Joan van Esveld
en Carolien Sieverink. Welkom! •
Bert Dicou
Hoofdredacteur AdRem
Het volgende nummer van AdRem verschijnt op 9 november
14 Miniatuur
15 ’t Rentmeestertje
16 Een vrijzinnig Utopia
18 Gemeente Sommelsdijk
19 Foto-expositie Leftovers
20 Het gezicht van...
colofon Redactie: Sigrid Coenradie, Bert Dicou (hoofdredacteur), Joan van Esveld, Martijn Junte, Michel Peters (eindredacteur), Lilian Roos en Carolien Sieverink. Redactieadres:
AdRem, p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel. 030 2316970, adrem@remonstranten.org Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties): info@remonstranten.
org, of via boven staand redactie adres. ING 4088342 t.n.v. AdRem Utrecht Website: www.remonstranten.org Kosten: gratis voor remonstranten, 30,- euro per jaar voor nietremonstranten.
Advertentiewerving: Eric Zinger, 026 3333181, ericzinger@kpnmail.nl, tarieven op aanvraag verkrijgbaar. Uitgave: Boekencentrum Uitgevers Ontwerp: Marjorie
Specht, www.ontwerpkantoor.nl Druk: Koninklijke BDU Barneveld ISSN 0925-238X © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming
van de redactie.

in memoriam
Hendrik Johan Adriaanse
1940 – 2012
Han Adriaanse stak letterlijk en figuurlijk boven ons, zijn medestudenten,
uit. Hij nam rustig de tijd voor de examens, wat mede wegens
zijn actieve deelname aan het studentenleven begrijpelijk was,
en als hij ze deed, dan was het altijd cum laude. Na zijn doctoraal
examen zei een van zijn examinatoren dat hij tijdens het examen de
neiging had gehad om aantekeningen te maken. De lezingen die hij
voor disputen en werkgezelschappen hield waren eigenlijk allemaal
direct rijp voor de drukker.
Juist als remonstrant trok hij de aandacht door de breedte
van zijn theologische belangstelling. Hij las auteurs die
vele remonstranten maar liever ongelezen lieten: de klassieken
der kerk, moderne niet - vrijzinnige theologen als
Karl Barth, op wie hij promoveerde, en Moltmann. Hij
had dan ook de naam eigenlijk een ‘rechtzinnige remonstrant’
te zijn. Dat bleek toch zeker met het klimmen der
jaren niet het geval te zijn. Hij heeft altijd een grote spanning
gezien tussen geloof en rede. Als student maakte hij
de rede ondergeschikt aan het geloof (wat iemand als Van
Holk verdriet deed). Later gaven deze verre opvolger van
Van Holk en Heering, de catecheet van Han, blijk van
een radicale scepsis ten opzichte van het overgeleverde
christelijke geloof. Die opstelling wekte de indruk dat hij
zijn geloof vaarwel had gezegd. Ook die schijn bedroog.
Met droefenis en bepaald niet met vrijgevochten triomfantelijkheid
constateerde hij dat de centrale geloofsartikelen
de toets van de rede niet konden doorstaan. Toch
bleven die geloofsartikelen hem boeien en bleef hij over
hen denken, waardoor ze een realiteit voor hem bleven.
Zijn vele promovendi gaf hij alle ruimte voor de keuze
van hun onderwerp. Theologisch weerspiegelden zij de
Lees nu alles over het diakonale werk van de remonstranten
op de speciale website www.remonstrantengeven.nl.
De taakgroepen Vrede, Binnenlands Diakonaat,
breedte van het hele theologische spectrum. Zelf had hij
aan het hele theologische spectrum in binnen- en buitenland
veel te zeggen.
Studenten wisten dat professor Adriaanse hoge eisen
stelde. Zijn collega’s wisten dat hij die ook aan zichzelf
stelde, en zijn vrienden hadden wel eens de indruk dat de
eisen aan zichzelf te hoog waren. Dat leidde volgens hen
tot onnodige zelfkritiek. Zelfingenomenheid en ijdelheid
waren hem ten enenmale vreemd.
Met toewijding diende hij de remonstrantse gemeenten
van Den Haag en Amersfoort, en bleef hij ook tijdens
zijn professoraat voorgaan in erediensten. Vele kerkelijke
commissies konden van zijn scherpzinnigheid en
engagement profiteren. Wij allen zijn dankbaar dat hij
de bijbelse leeftijd heeft mogen bereiken. We hebben afscheid
genomen van iemand op wie de typering van zijn
verre en geleerde voorganger K.H. Roessingh (die slechts
negenendertig jaar heeft mogen worden) van toepassing
was: een nobel mens. •
E.P. Meijering
Europese Contacten en Duurzame Ontwikkeling informeren
u over de projecten die zij ondersteunen.
jaargang 23 nr. 9 oktober 2012 3

thema Herfsttij
dementie
toESCHoUwER BLIJvEN of veRbiNDiNG MAKeN
oMGAAN MEt
Mens zijn ‘Communiceren met mensen die dementeren
is mijn werk. De ziekte fascineert me, wat er zich precies
in het hoofd afspeelt is een groot geheim. Wat het is
weten we, maar waar het vandaan komt niet. Dementie
wordt beschreven als dwalen door de mist, de bladeren
vallen van de boom. Je komt in een doolhof terecht. Het
is een vreselijke ziekte, heel onbarmhartig. Je belandt in
een fuik, je kunt niet meer terug. In mijn theaterstukken
wil ik de wereld van dementie laten zien, ik wil de binnenwereld
naar buiten brengen.
Het contact fascineert me, juist omdat het op een heel
ander niveau is dan met woorden. Soms is de spraak
volledig weggevallen. Maar toch blijft de mens bestaan.
Daar gaat mijn nieuwste voorstelling over. Het gaat over
een dirigent, meneer Meijer, die door de muziek en
door alles wat hij aan herinneringen heeft, toch meneer
Meijer blijft. Hij is erg veranderd, maar dirigeert met
een heldere geest zijn muziek. Ik wil laten zien dat we
4 adrem remonstrants maandblad
Thomas borggrefe is predikant en geestelijk verzorger in een verpleeghuis
en theatermaker. Rode draad in zijn werk is dementie. Het standbeen
is de dominee, het speelbeen de kunstenaar. De gebieden zijn niet
te scheiden; ze lopen door elkaar en vloeien ineen. Persoonlijke verhalen
tot theater maken, om de gevoelswereld van dementerenden te begrijpen,
dat is het doel.
voorzichtig moeten zijn met woorden en uitspraken als
aftakeling, ‘het is geen mens meer’ en ‘mensonterende
ziekte’. Natuurlijk is het een gruwelijke ziekte en de
omgeving lijdt er vreselijk onder. Maar wij moeten daar
mee leren omgaan. Het is een groot appèl aan ons om
te leren zien hoe wij met onszelf en anderen omgaan. Je
kunt makkelijk zeggen dat iemand alleen nog maar een
omhulsel is, niet langer meneer Meijer of meneer Borggrefe.
Ik denk dat het heel belangrijk is te zoeken naar de
identiteit in de ziekte.’
Gevoelscommunicatie ‘De dirigent in mijn theatervoorstelling
‘Bovenkamer’ blijft actief. Hij houdt nog
steeds van vrouwen, van het leven en van een glaasje
wijn. Maar zijn inzicht om te ordenen, bijvoorbeeld een
partituur te vinden, heeft hij niet meer. Bij mensen met
dementie is het vermogen om dingen tot zich te nemen
nog intact. Maar dingen ordenen lukt niet meer, en ook

het vermogen tot expressie wordt steeds minder. We
moeten enorm oppassen om te zeggen: ‘ze kent mij niet
meer, het heeft geen zin om op bezoek te komen’. Ik denk
dat veel patiënten op een ander, dieper niveau mensen
herkennen en liefde kunnen ervaren. Maar iemand met
dementie kan niet meer zeggen: ‘Goedendag, ik ben blij dat
je er bent’. Het is verbaal eenrichtingsverkeer. Je moet op
een ander niveau ontdekken hoe je dan wel kunt communiceren.
Dat noem ik gevoelscommunicatie.’
Leerproces ‘Er is een keuze: of je blijft toeschouwer
van de achteruitgang, of je verbindt je met het proces.
Alleen vanuit de tweede positie
kun je contact maken. Veel
mensen blijven op afstand,
en zeggen dat ze er niets mee
kunnen. Ik heb veel begrip
voor familieleden die afhaken
in het proces, uit onmacht en
hulpeloosheid. Het is belangrijk
om als geestelijk verzorger
naast de patiënt ook de familie
te begeleiden. Om hen in staat
te stellen om op bezoek te gaan.
Ik leer hen met het gevoel te
communiceren, en dat bij gevoelscommunicatie
ook stiltes
horen. Gevoelscommunicatie
is bijvoorbeeld hand in hand
te zitten. Of samen foto’s van
vroeger bekijken. Het is heel
eenvoudige en basale communicatie,
maar ook communicatie
op de millimeter. Je moet
erg op het moment inzoomen.
Het kan zijn dat iemand geen
zin heeft om jou te zien. Of iemand
is erg agressief, dan kun
je beter weer weggaan. Maar je
kunt het na een kwartier nog
eens proberen, misschien lukt het dan wel om contact te
maken. Dat soort communicatie moeten we leren. Dementie
is een totaal vreemde, bizarre wereld. En de ziekte
is heel verschillend per persoon.’
Gevoel ‘Verpleeghuizen noem ik leerplekken. Je leert
veel over communiceren op gevoelsniveau. Ik loop in de
winter altijd op gekleurde schoenen door het verpleeghuis.
Een vrouw, diep gebukt, kijkt naar de grond en
ziet daar twee rode schoenen lopen. Ze kijkt op, ziet mij
en herkent mij. Ze zegt: ‘Dominee, wat heeft u mooie
schoenen aan, mag ik met u dansen?’ Het was een streng
gereformeerde vrouw, die dat in haar vroegere leven nooit
had durven zeggen. Ze had dan vast gedacht: ‘wat een
rare dominee, wat een rare schoenen’. Het leven in een
verpleeghuis is ook extreem. Ik nam afscheid van iemand
die was overleden op de afdeling. Ik draaide me om en er
kwam een andere patiënt op me af: ‘Meneer, u bent de
liefste meneer van de hele wereld’. En dan krijg ik een
dikke zoen. Dood, leven, huilen, lachen, het is allemaal
heel dichtbij.’
Waar ben je met je gedachten?
Je zit helemaal in je eigen wereld.
In een koker.
Schemergebied.
Sneeuwlandschap.
Wat zie je dan.
Je ogen kijken in de verte.
In het niets. Nee.
Je ogen kijken naar binnen.
Met herinnering gevulde blikken.
(uit: Tafel van Twee)
Bomen in hun kaalheid zijn ook mooi.
Bomen verliezen hun blad.
Mensen verliezen hun kennis.
(uit: Tafel van Twee)
Het is hier boven een grote rups die gulzig
alles wegvreet.
Hersenprocessierupsen.
(uit: Tafel van Twee)
Familie ‘Wat ik op het moment aan het verkondigen ben
in het verpleeghuis is dat we hulp nodig hebben van familieleden.
De verzorgenden kunnen niet alles. Als meneer
Meijer ‘s ochtends wakker gemaakt wil worden met zijn
lievelingsmuziek, moeten we wel weten welke dat is. Dat
is ook bij geestelijke verzorging zo. Geef me de lievelingsteksten
van vader, dan kan ik die voorlezen, dan kunnen
we erover praten. Zeker omdat iemand met dementie die
dingen zelf niet meer kan ordenen, is het heel belangrijk
dat we veel bronnen aanboren om informatie te verzamelen
om te communiceren. Ook het maken van een levensboek
met foto’s en teksten is heel belangrijk materiaal voor het
contact. En daarvoor hebben we
de kennis en hulp van familie
hard nodig.‘
Universeel ‘Theater is een
goede vorm om naast kennis
ook gevoel over te brengen.
Het is een kunstuiting, voor
iedereen toegankelijk. En het
kan overal: kerken, congressen,
verpleeghuizen. Mijn stukken
zijn ook voor wie niets te maken
heeft met dementie. Voor
wie er wel mee te maken heeft,
hoop ik dat het een troost is.
Dat mensen zien dat ze niet alleen
zijn in deze situatie. Ik wil
met mijn verhalen over mensen
met dementie laten zien
dat het over iets universeels
gaat: het gaat over verlies, om
nieuwe verbindingen leggen,
gevoel, angst, humor, lachen.
Je kunt diep contact met iemand
opbouwen. Maar je moet
het wel aangaan, dat is de grote
voorwaarde.’
Wens ‘Ik zou het fijn vinden als er in de gemeenten meer
aandacht komt voor dementie. Lezingen, trainingen voor
contactleden, theater en nog meer. Er zou ook een label
kunnen komen: ‘deze gemeente heeft oog voor dementie’.
Naar mijn idee gebeurt er nu nog te weinig op dat gebied,
en het is wel noodzakelijk. Volgens mij is er behoefte om
meer te leren, te lezen en te zien over dementie. Iedere
gemeente heeft waarschijnlijk wel gemeenteleden met
dementie in haar midden, het is belangrijk dat deze
mensen nog steeds bij de gemeente worden betrokken.
Maar je moet wel leren hoe je bij deze mensen op bezoek
kunt gaan, of hoe je dementieverschijnselen kunt opmerken.
Het is een must dat mensen hier in geschoold
worden. Kerken hebben een goed netwerk om mensen
te ondersteunen. Als mensen ziek worden, wordt er naar
hen omgekeken. Dat moet ook met mensen met dementie
gebeuren.’ •
Carolien Sieverink
Redactie AdRem, student aan het Seminarium
www.thomasborggrefe.nl
jaargang 23 nr. 9 oktober 2012 5

thema Herfsttij
‘Ik wist niet
dat ik zoveel
te vertellen
had’
OveR HeT scHRijveN vAN LeveNsveRHALeN
We hebben allemaal ons verhaal. Ons eigen unieke levensverhaal. Tot voor kort kwam het niet vaak voor
dat een ander dat in zijn geheel hoorde - of achter elkaar kon lezen. De kennis omtrent iemand en ook
omtrent jezelf is opgebouwd uit verschillende soorten herinneringen; van horen zeggen, van samen iets
meegemaakt hebben, etc. een compact verhaal over iemands leven hebben we meestal niet voorradig.
(biografieën over bekende beroemdheden buiten beschouwing gelaten).
Het is vaak een hele klus wanneer je iemand moet
toespreken. Wat zeg je en welke facetten belicht je
bijvoorbeeld wanneer je je kind toespreekt tijdens diens
huwelijk? En wat vertel je op de begrafenis van een
dierbare? Welke herinneringen heb je en hoe geef je die
vorm? Tegenwoordig gebeurt het steeds vaker dat iemand
voor zijn dood zich hiermee bezighoudt en soms zelf al
iets op papier zet. Maar in de meeste gevallen gaat het
6 adrem remonstrants maandblad
dan om iemand die weet dat hij niet lang meer te leven
heeft. In de NRC hebben het afgelopen jaar dit soort
‘portretjes’ gestaan.
Maar op welke momenten in je leven vertel je iets over
jezelf, een verhaal dat meer is dan een opsomming van
feiten, als naam, afkomst, werk, etc. Het kan bijvoorbeeld
wanneer je lid wordt van een serviceclub als Rotary, Lions

of Soroptimisten, waar je jezelf na verloop van tijd moet
presenteren. Veelal gaat het hierbij om een zorgvuldig
gekozen episode uit je leven. Een wat persoonlijker
Curriculum Vitae dan de CV’s die je voor een sollicitatie
instuurt. En het gebeurt natuurlijk ook wanneer je in
therapie bent. Maar vaak gaat het hierbij om mondelinge
overdracht; de aantekeningen voor de speech daar gelaten.
Iets op papier zetten wat bijvoorbeeld bestemd is voor het
nageslacht blijkt een waar struikelblok te zijn.
Niets bijzonders Er zijn natuurlijk mensen die al bij
voorbaat beweren niets bijzonders te hebben meegemaakt
in hun leven dat het opschrijven waard is. Maar
hoe beoordeel je dat?
De hoofdpersonen in Annejet van der Zijls ‘Sonny
Boy’ hadden zelf niets opgeschreven over hun leven.
Waarschijnlijk behoorden zij tot de hierboven genoemde
categorie, hoewel we dat nooit met zekerheid zullen
weten. Wie weet wat ze zelf hadden geschreven wanneer
ze de oorlog hadden overleefd. Nu leven zij voort door de
verhalen die anderen over hen vertelden, waardoor Van
der Zijl op hun spoor gezet werd. Door haar gave om te
zien hoe bijzonder dit verhaal was en haar talent om het
te verwoorden, is het boek er gekomen en een bestseller
geworden. Het is zelfs verfilmd.
Het omgekeerde komt ook voor: mensen die zeggen ‘ik
zou er wel een boek over kunnen schrijven.’ Meestal
doelen ze dan op een bepaalde periode uit hun leven en
meestal blijft het bij die opmerking. Het is nu eenmaal
gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het is ook erg moeilijk
om je eigen leven te beschrijven. Levens worden nu
eenmaal geleefd. Een overzichtelijke, logische structuur
is er niet. Pas nadat je het op papier hebt gezet – of hebt
laten zetten – zou je er een rode draad in kunnen ontdekken.
De speeches op een begrafenis laten dit zien, net als
de bidprentjes, waar naast een foto van de overledene,
meestal ook een beknopt levensoverzicht staat.
Herinneringen Toch is er de laatste jaren veel animo
om het eigen verhaal op te schrijven of te laten schrijven.
Waar dat precies vandaan komt, weet ik niet precies. Wel
dat er in de literatuur ineens veel aandacht voor was en
nog steeds is. Eerder dan ‘Sonny Boy’ verscheen in 2001
‘Het zwijgen van Maria Zachea – een ware familiegeschiedenis’
van Judith Koelemeijer, dat een hit werd. In
dit boek vertelt Koelemeijer het verhaal van haar vader,
ooms en tantes die hun moeder verzorgen, nadat zij een
hersenbloeding heeft gehad. Zeker in dit grote gezin van
twaalf kinderen – geboren tussen 1934 en 1953 – zijn de
herinneringen heel verschillend. Wat weten de kinderen
van elkaar, hoe kijken ze terug op hun gezamenlijke
jeugd? In het bovengenoemde boek zijn de herinneringen
alleen al door het enorme leeftijdsverschil tussen de
kinderen verschillend en divers. Maar geldt dat eigenlijk
niet altijd voor herinneringen?
Waar de een zich een gebeurtenis tot in detail herinnert,
weet de ander er soms nauwelijks nog iets van. Of
herinnert het zich heel anders. Ik heb ooit eens van een
hoogleraar Burgerlijk Recht het verhaal gehoord hoe hij
een groep studenten had geïnstrueerd van verschillende
kanten de zaal in te stormen waar hij op dat moment
college aan het geven was en weer te verdwijnen. Toen
dat gebeurd was, vroeg hij zijn studenten het voorval
gedetailleerd te beschrijven en bij hem in te leveren. Het
leverde de meest uiteenlopende verslagen op, waarmee
hij maar wilde aantonen hoe voorzichtig je moest zijn
met getuigenverklaringen.
ik zou er wel een
boek over kunnen
schrijven...
De meeste levensverhalen die ik schrijf of die mensen
zelf schrijven, ontstaan op basis van herinneringen, die
opgeslagen zijn in het autobiografisch geheugen. Ik heb
ergens gelezen dat naast het autobiografisch geheugen er
ook een geheugen is voor plannen – ‘ik moet nog melk
kopen’ en een geheugen voor namen. Mensen met een
ziekte als Alzheimer hebben vaak grote problemen om
zich namen te herinneren of wat ze van plan waren te
gaan doen, maar minder met hun autobiografische geheugen.
Jeugdherinneringen kunnen daarentegen haarscherp
zijn. Er zijn zelfs aanwijzingen dat het autobiografisch
geheugen van veel mensen juist vanaf ongeveer
hun zestigste jaar sterker wordt. Misschien is dat dan ook
de verklaring waarom tegenwoordig meer mensen bezig
zijn met hun levensverhaal: de baby boom – generatie zit
nu in die leeftijdsfase. Ook is het veel makkelijker dan
een jaar of wat geleden om hiermee bezig te gaan. Er zijn
tal van bedrijfjes die mensen kunnen helpen met het opschrijven
van hun verhaal. Gestructureerde vragenlijsten
die op internet zijn te vinden, laten zien hoe je makkelijk
herinneringen kunt oproepen.
isolement doorbreken Behalve dat het levensboek
interessant is voor het nageslacht, kan het terugblikken
op het leven heel waardevol zijn. In zorginstellingen
raakt men daar ook steeds meer van doordrongen. Het
samen zingen van kinderliedjes met peuters van een
peuterspeelzaal waar men een paar jaar geleden in
Twente mee begonnen is, was een geweldig succes. De
verpleging merkte hoe sommige ouderen uit hun isolement
kwamen. Het samen praten over het verleden, er
een boek van maken, steeds vaker gaat men dit doen in
zorginstellingen. Er bestaan cursussen voor personeel en
vrijwilligers hoe met ouderen een levensboek te maken.
Een veel gehoorde kreet van ouderen die aan de gang
gaan met het oprakelen van herinneringen is: ‘Ik wist
niet dat ik zoveel te vertellen had.’ Wanneer dit dan ook
nog eens wordt opgeschreven, dan zal het nageslacht nog
heel wat te lezen krijgen. •
Joan van Esveld
Redactie AdRem
jaargang 23 nr. 9 oktober 2012 7

thema Herfsttij
Zwaan
of feniks?
Ach europa! Ze wordt verguisd, geminacht,
gekleineerd, aangevallen, en zelfs, cultureel
gezien, afgeserveerd als vergane glorie. ik heb
zelden zoveel onzin over europa gelezen en
gehoord als de laatste tien jaar. sinds het begin van de balkanoorlog in 1992 waart in europa een spook
rond. Niet meer het spook van het communisme, waar Marx en engels voor waarschuwden in 1848, maar
het spook van het soort oorlog dat men na 1945 had afgesproken nooit meer te voeren. Had europa niets geleerd?
Hoe kon het oorlogsgeweld opnieuw het leven van zoveel burgers verwoesten? Hoe was het mogelijk
dat de europese waarden zo snel weer wankelden?
Na vier jaar keerde de vrede terug, voor de zoveelste keer
in deze geteisterde regio. Tien jaar later prijzen touroperators
de schoonheid van de Kroatische kust, de levendigheid
van Sarajevo en de gastvrijheid van de Kosovaren.
Dood of wedergeboorte? Waar is Europa mee te vergelijken?
Is zij een zwaan of een feniks, een sterfelijk dier
of juist een fabelachtig wezen? Beide!
Zal Europa eens ten ondergaan? Een zwaan moet eens
sterven, dat weten kunstenaars in ons continent ook,
maar zij besluiten doorgaans dat dat niet hoort. Zulke
schoonheid kan niet sterven, is het idee. In zijn ballet
La Mort du Cygne (1905) laat de Russische choreograaf
Michel Fokine zijn zwaan wél sterven, maar dan sierlijk.
De componist Camille Saint-Saëns, die tekende voor de
muziek, peinsde daar echter geen moment over! In zijn
muziek komt de zwaan de dood niet onder ogen. In het
ballet van Fokine dus wel. Deze aangrijpendste sterfscène
in de dansgeschiedenis werd – door Anna Pavlova, de
onvergetelijke ballerina voor wie het ballet werd geschreven
– avond aan avond gedanst. Dus met dat sterven viel
het eigenlijk wel mee.
Dèja vu Is Europa een feniks dan? Gevangen in een eindeloze
cyclus van wedergeboorten, herrijst de feniks steeds
opnieuw uit zijn as na het ruiken van appetijtelijke kruiden.
En inderdaad, de lange geschiedenis van Europa is een aaneenrijging
van crises en perioden van wederopbouw. Er is
geen reden om te veronderstellen dat deze op- en neergang
plotseling zijn laatste tijd zou hebben gehad. Dat wel doen,
getuigt van een wezenlijk gebrek aan historisch besef.
De crisis die Europa nu teistert, heeft vele aspecten:
de economie hapert, de politieke eenwording stokt, de
demografie ontspoort en het morele kompas wijst naar
verschillende Noorden. Verrassend nieuw kan ik dat niet
noemen. Het is slechts een herhaling van zetten. Want de
hoeveelste economische crisis is dit voor Europa wel niet?
8 adrem remonstrants maandblad
En hoe vaak vormden nationalistische tendensen al niet
een beletsel voor eenwording? Karel de Grote (achtste
eeuw) en Keizer Karel (zestiende eeuw) weten er alles
van. Zo nieuw en uniek is de huidige crisis niet. Europa
was ondersteboven door de zogeheten barbaarse invasies
van de vijfde eeuw, gedecimeerd na de zwarte pest en
later de honderdjarige oorlog (veertiende, vijftiende
eeuw), geteisterd door de campagnes van Napoleon in
de negentiende eeuw, verwoest na de Eerste en Tweede
Wereldoorlog. Ik zie al politici, economen en journalisten
de schouders ophalen: ach, dat zijn oude verhalen waar
wij niets aan hebben! Want, zo lijken ze te denken: wij
beleven unieke tijden, wij zijn de eersten die deze ingewikkelde
problemen moeten oplossen. Dergelijke reacties
kom je ook tegen bij adolescenten die denken dat zij alles
als enigen voor het eerst ervaren. Alsof er vóór hen geen
mensen geleefd hebben. Onwetendheid en arrogantie
vormen een gevaarlijke mix, ook bij volwassen burgers.
Uit de geschiedenis blijkt dat Europa telkens weer uit
de ellende wist op te staan. Waarom? Omdat ze beschikt
over veerkrachtige culturele waarden die, indien nodig,
de richting aangeven om uit een uitzichtloze situatie
te geraken. Deze waarden zijn afkomstig uit verschillende
bronnen: de Griekse en Romeinse, Germaanse
en Keltische cultuur, de joods-christelijke traditie en
het humanisme, om de belangrijkste even te noemen.
Ook waarden van buiten Europa kregen hier voet aan de
grond. Ze werden gewogen, besproken, gecorrigeerd en
verfijnd, van generatie tot generatie, tot het een pluriform
maar coherent geheel werd. Een vitaal geheel ook, dat
open stond voor veranderingen en aanpassingen, passend
bij een zich snel ontwikkelende samenleving.
Geloof in zichzelf Het probleem van Europa is, zoals
de Canadese wetenschapper Steven Pinker herhaaldelijk
benadrukt, haar moeite om te blijven geloven in de kracht
van de eigen cultuur. Een uitermate treurige zaak. Ik deel

deze analyse. Zoals in de meeste moderne culturen, wordt
de Europese cultuur steeds minder transgenerationeel
doorgegeven. Met alle gevolgen van dien. Wandelen in je
eigen cultuur zonder een minimum aan bagage te hebben
meegekregen, is naar Santiago de Compostella lopen zonder
ooit van Jakobus de Meerdere en de Jakobus-schelp te
hebben gehoord. Het kan, maar je mist de clou.
Waarden Wat zijn nu de waarden die de Europese
cultuur hebben gemaakt tot wat ze is? Deze vraag is niet
zonder gevaar. Als een beschaving begint met het opstellen
van canons, zegt dat veel over de staat waarin zij zich
bevindt. De vertwijfeling over wat van belang is en wat
niet, is toegeslagen. Er is te veel, men weet te weinig. Tijd
voor een canon dus! Het eigene aan een canon, die soms
van bovenaf wordt opgelegd, is dat hij objectiviteit wil
uitstralen, maar ondertussen een hoog subjectief gehalte
heeft. Dit leidt vaak tot zinloze discussies. Die kant wil ik
niet op. Interessanter is het om mensen uit te dagen zelf
een keuze te maken. Welke verhalen, waarden of kunstwerken
zouden volgens hen de volgende generaties niet
mogen missen? Vanuit die persoonlijke voorkeuren kan
dan wellicht naar een algemene deler worden gezocht.
De joodse traditie kent de gewoonte om mensen tegen
het einde van hun leven een geestelijk testament te laten
schrijven. Het ik is daarin aan het woord, tegen de achtergrond
van de cultuur waarin men leeft. Deze gewoonte
komt steeds meer in zwang en dat bracht mij tot de
vraag: welke geestelijke legaten wil ik eigenlijk nalaten?
In hedendaagse taal: waar sta ik voor, welke waarden
vind ik belangrijk, waar tref ik ze aan, en hoe kan ik ze
doorgeven? Persoonlijke overwegingen en algemene cultuuruitingen
komen hier bij elkaar. Stel dat iemand moed
essentieel vindt en dit door wil geven. Moed, een van de
vier centrale begrippen van de antieke Griekse deugdenleer,
is een abstract begrip dat vraagt om voorbeelden. Die
zijn in de Europese cultuur gelukkig volop te vinden: van
Captains courageous van Rudyard Kipling (1897), verfilmd
door Victor Fleming in 1937, tot het toneelstuk Moeder
Courage van Berthold Brecht (1939), dat nog steeds veel
wordt geprogrammeerd.
Van generatie tot generatie gaf Europa haar culturele
waarden door. Dat doet ze nog steeds, maar de vanzelfsprekendheid
waarmee dit gebeurde, bestaat niet meer.
De notariële infrastructuur voor de overdracht van cultuur
vertoont helaas wat kuren.
Kroonjuwelen Dit was voor mij onder meer de reden
om, voorafgaande aan mijn emeritaat als hoogleraar
Europese cultuur aan de Radbouduniversiteit Nijmegen,
een boek te schrijven waarin ik de kroonjuwelen van de
Europese cultuur aan de orde stel. Heel concreet, zoals
ze in kunst, literatuur, muziek en film zichtbaar worden.
Erfenis Europa. Toekomst van een stervende zwaan noemt
negen kroonjuwelen uit de Europese cultuur: verwondering,
nieuwsgierigheid, vertrouwen in de vooruitgang,
verantwoordelijkheid, tolerantie, geduld, vrijheid,
idealisme en schoonheid. Dat zijn de begrippen die naar
mijn mening Europa steeds opnieuw uit het slop hebben
gehaald en dat zullen blijven doen. Ook nu. Maar er zijn
er ongetwijfeld meer. Het boek nodigt uit om zelf of in
een groep na te denken over andere kroonjuwelen met
kunstzinnige sporen.
Europa, de frisse jonge dame die Zeus in de gedaante van
een reusachtige doch minzame witte stier ontvoerde, gaf
ons continent haar naam. Ze is weliswaar een oude dame
nu, maar ze is niet vergeten hoe haar attente minnaar
wist te vermijden dat ze gedurende de ellenlange zwemtocht
van Libanon naar Kreta natte voeten kreeg. Europa,
met haar lange geschiedenis en rijke cultuur, staat nog
steeds op het droge. Wij hoeven ons over haar geen bovenmatige
zorgen te maken. Wat nu zo angstig lijkt, zal
uiteindelijk een rimpeling in de tijd blijken te zijn. Mits
de cultuur waarin wij grootgebracht zijn en waar we van
genieten, doorgegeven wordt. •
Christiane Berkvens-Stevelinck
Als aanvulling op het boek is er een website met links
naar de besproken schilderijen, boeken en films:
www.erfeniseuropa.nl. Ook is het mogelijk workshops te
volgen: Erfenis Europa: mijn legaten en geestelijk testament
schrijven. Contact en informatie: C.Berkvens@planet.nl
LeZeRsAANbieDiNG
Uitgeverij Skandalon heeft een speciale aanbieding
voor de lezers van AdRem. U betaalt bij ons
voor het boek Erfenis Europa. toekomst van een
stervende zwaan. niet de winkelprijs van 19,50,
maar slechts 14,95 (excl.
portokosten).
Bestellingen kunt u
doen per e-mail info@
remonstranten.org of per
telefoon 030 2316970.
wij sturen u boek en
rekening dan zo spoedig
mogelijk toe.

filmbespreking
Never Let Me Go
(Mark Romanek, 2010)
De Japans-Engelse auteur Kazuo Ishiguro schreef met
Never let me go (2005) een boek dat je in de categorie science
fiction zou kunnen rangschikken, maar dat evengoed te
lezen is als een reflectie op ons aller sterfelijkheid. En misschien
vooral, hoe Britten daar mee omgaan. De setting is
bijzonder Brits: een kostschool in een gigantisch landhuis,
geleid door keurige maar strenge oudere dames, een boerendorp
te midden van glooiende groene heuvels, de typisch
Engelse badplaatsen, geteisterd door regen en wind.
Voor de hoofdpersonen begint de ‘herfst des levens’ al heel
vroeg: zij zijn klonen, om geen andere reden gekweekt
dan om hun organen te doneren zodra zij volwassen zijn
geworden. De zeer sterken kunnen tot vier keer toe een
orgaan ‘leveren’ voordat zij bezwijken. De meesten sterven
al na hun tweede of derde donatie. Niemand wordt ouder
dan 30. Geen van de betrokkenen vindt dit leuk, uiteraard,
maar allen accepteren dat het nu eenmaal zo geregeld is en
proberen er het beste van te maken. Het leven is niet anders,
en uiteindelijk gaat iedereen toch dood?
Het boek werd in 2010 prachtig verfilmd door Mark
Romanek. Schrijnend brengt hij in beeld hoe de kinderen
opgroeien in het volle besef dat zij geroepen zijn hun
leven te geven voor anderen. De drie hoofdpersonen
zijn Kathy H., Tommy en Ruth. Het eerste deel van
de film volgen we hen als ze een jaar of 10, 11 zijn, op
hun kostschool in het landhuis. Hailsham is helemaal
zo’n ouderwets internaat. Er klinkt een ‘Goede morgen
juffrouw Emily!’ uit honderd kinderkelen tegelijk. Een
moralistisch-opwekkend schoollied. Een toespraak over
kleine overtredingen – waarbij het stiekem roken van
sigaretten hier een grote overtreding is, ‘want jullie moeten
éxtra zuinig op je lichaam zijn’. De kinderen weten
niets van de buitenwereld, weten niets van het bestaan
van vaders en moeders, en weten niet beter dan dat zij als
zij groot zijn één voor één al hun organen zullen afstaan.
Het gebeuren is ook niet in een hypothetische toekomst
geplaatst, de film vertelt ons dat we in het jaar 1978 zijn.
De sfeer op school doet zelfs denken aan nog langer
geleden, de jaren ‘50. Kathy H. en Ruth zijn beste vriendinnen,
waarbij Ruth telkens de baas wil spelen. Tommy
10 adrem remonstrants maandblad
is een jongen die er een beetje buiten valt en telkens
als hij zich afgewezen voelt een enorme driftbui krijgt.
Kathy voelt zich wonderlijk aangetrokken tot Tommy en
zoekt hem op. Ruth zorgt er vervolgens snel voor dat zij
Tommy inpikt.
In deel twee van de film is dit nog steeds de verhouding
van de drie. Het is inmiddels 1985. Zij wonen met andere
18-20 jarigen in een boerderij in afwachting van hun
eerste oproep. Een paar tussenjaren genieten de jongeren
een redelijke vrijheid. Tommy (Andrew Garfield) is nog
steeds eigendom van Ruth (Keira Knightley), maar laat
regelmatig merken dat hij zich meer verbonden voelt met
Kathy. We beleven de hele film vanuit haar perspectief.
Een indrukwekkende rol van Carey Mulligan! Een regelmatig
terugkerend onderwerp in huis is ‘uitstel’. Er doen
allerlei geruchten de ronde over de mogelijkheid om
uitstel te krijgen. Zo zouden stellen waarbij sprake is van
echte, diepe liefde in aanmerking komen voor een paar
jaar extra. De jongeren verkeren in de helaas onjuiste
veronderstelling dat zij als mensen beschouwd worden.
Zoals in het laatste deel van de film duidelijk wordt, als
Kathy en Tommy op bezoek gaan bij de docenten van
Hailsham, is dat niet het geval. Hailsham was nog het
laatste bastion waar überhaupt over zulke vragen werd
nagedacht. De enige vorm van uitstel is een aantal jaren
‘Verzorger’ worden; de gekloonde persoon die de aftakelende
donoren begeleidt rond hun operaties.
Het laatste deel van de film speelt in 1994 en heet ‘Voltooiing’.
Van sterven wordt niet gesproken. Onderwerp
van gesprek is alleen wanneer iemand zal ‘voltooien’, dat
wil zeggen zijn laatst mogelijke donatie heeft gedaan.
Kathy is Verzorger geworden, vooral om zich los te
maken uit het uiterst frustrerende samenzijn met Ruth
en Tommy. Nu, bijna 10 jaar later, ontmoet ze hen weer.
Zij zijn ook allebei hun eigen weg gegaan. Beiden zijn
inmiddels ernstig verzwakt. Zullen zij, na alles wat er
gebeurd is, in vrede kunnen ‘voltooien’? •
Bert Dicou
Predikant doopsgezinde - remonstrantse gemeente Hoorn

overweging
God
van de filosofen?
Theologie is leuk, maar filosofie eveneens. ik ben
niet de enige die dat vindt, want filosofie is hot.
Het denkcafé mag zich in ruime belangstelling
verheugen, Filosofie Magazine is een populair
blad, de jonge filosofe stine jensen doet het goed
op radio en tv en er is zelfs een Denker des vaderlands
(Hans Achterhuis, van huis uit theoloog,
maar troost vond hij in de filosofie).
Dat filosofie populair is hoeft niet echt te verbazen. In
onze geseculariseerde samenleving blijven mensen massaal
op zoek naar zingeving en moreel houvast. En filosofie
reikt daartoe prima thema’s aan, dit jaar het thema
van de ziel. Een uitgelezen kans om daar ook in kerkelijk
verband weer eens aandacht aan te besteden. Wat dacht u
van Psalm 103, ‘Loof de Heer, mijn ziel’.
Nu herontdekken de filosofen in hun zoektocht naar
actuele thema’s voor mensen van deze tijd ook de
theologie, in ieder geval religie. Veelgelezen filosofen
als Joke Hermsen, Frédéric Lenoir en Alain de Botton
zeggen spannende dingen over godsdienst. Joke Hermsen
bijvoorbeeld noemt religie datgene wat met retorische
overtuigingskracht en bezwerende rituelen een plek
creëert waar de ziel haar werk kan doen. En de filosoof
Gerard Visser ziet een mooie taakverdeling tussen filosofie,
kunst en religie in hun gezamenlijke strijd tegen,
daar zijn ze weer, neurowetenschappers als Swaab: de
filosofie vertegenwoordigt in die strijd dan de vreugde van
de verheldering, de kunst de vreugde van de vormgeving
en de religie de vreugde van de liefde. Mooi gezegd, om
nog eens goed over na te denken. Maar, bij die weer opbloeiende
interesse van de filosofie voor het geloof passen
ook enige waarschuwende woorden. Want meestal gaat er
ook iets verloren als de filosoof zich met godsdienst bezighoudt.
De god van de filosofen blijkt niet geheel dezelfde
te zijn als de god van Abraham, Isaäk en Jacob. In een
kritische bespreking van De Bottons heidense gebruikersgids
Religie voor atheïsten in NRC slaat Arnold Heumakers
de spijker op z’n kop: ‘Alain De Bottons afkeer van veel
moderne seculiere en romantische gewoonten is evident.
Uit zijn boek spreekt een onmiskenbare nostalgie naar het,
vooral joods-christelijke, religieuze verleden. Maar, omdat
het ware geloof ontbreekt, neemt De Botton uiteindelijk
genoegen met een louter pragmatische, van zijn goddelijke
dimensie beroofde religie, naar voorbeeld van Auguste
Comtes Religie van de Mensheid. ‘
Ja ja, als filosofen over religie spreken, dan wordt Jezus
snel een interessante morele leermeester zoals Boeddha
en Socrates. Met geopenbaarde waarheden kunnen filosofen
niet zo veel. Religie prima, maar dan wel binnen de
grenzen van het verstand. En voor je het weet ben je terug
in het wat zelfgenoegzame liberale modernisme van de
negentiende eeuw, of nog wat verder, bij de verering van
het Opperwezen uit de tijd van de Franse revolutie. Was
het trouwens niet de beroemde filosoof uit Koningsbergen,
Immanuel Kant, die God weliswaar opnam in de redelijk -
zedelijke godsdienst van de ‘praktische Vernunft’? Maar volgens
de legende dan toch vooral vanwege die ouwe trouwe
dienaar Lampe. De oude Lampe moest een God hebben,
anders kon de arme kerel niet gelukkig zijn.
Laten we dus de filosofische kijk op religie niet kritiekloos
FiLOsOFie is HOT
omarmen. Anders verwordt de zondagse eredienst tot het
zoveelste interessante filosofische denkcafé, de verkondiging
tot een dialoog volgens de socratische methode en
het christendom tot een vandaag weer even interessante
vorm van levenskunst, maar… morgen is iets anders hip.
In het christendom, ook op moderne leest geschoeid,
blijve Jezus meer dan een spirituele leermeester, blijve
God meer dan het Zijn zelf en/of de bevestiging van ons
diepste ik, en blijve het midden niet alleen leeg, maar
voorbij alle denken ook gevuld met mysterie, met sporen
van openbaring en vonken van geest. Kortom, met dat
wat alle verstand te boven gaat.
Het lijkt me een schone taak voor remonstranten om
filosofie en religie weer met elkaar in gesprek te brengen.
Remonstranten laten hun verstand immers niet thuis als
zij ter kerke gaan en afficheren zich graag als ‘denkend gelovend’.
Aan hen om Alain de Bottons Religie voor atheïsten
te beantwoorden met een Filosofie voor gelovigen. •
Koen Holtzapffel
Remonstrants predikant in gemeente Rotterdam
jaargang 23 nr. 9 oktober 2012 11

oekbespreking
HeT eiNDe...
DER REMoNStRANtEN
een prikkelende boektitel kunnen we aan simon vuyk wel over laten. Zijn nieuwe
boekje (96 pag.) teert op één gedachte: remonstranten zijn hun oorspronkelijke
drijfveer kwijtgeraakt. vanuit die visie is de titel wel goed. De Remonstrantse broederschap
is ‘uit nood geboren’ en heeft grofweg de eerste tweeëneenhalve eeuw
van haar bestaan juist niét een zelfstandig kerkgenootschap willen zijn, maar een
plaats willen behouden (of weer terugkrijgen) in de éne grote christelijke kerk. vanaf de oprichting van de
broederschap is volgens vuyk ‘het einde der Remonstranten’ steeds het doel geweest. Om dit te bereiken
zijn de remonstranten eeuwenlang ten opzichte van andere kerken en geloofsrichtingen en ten opzichte van
de maatschappelijke omgeving, verregaand verdraagzaam geweest. en voor vuyk wringt dáár de schoen: verdraagzaamheid
is geen hoofdzaak meer.
De illustratie op het boekomslag is misleidend; we zien
de afbraak van een kerkgebouw. Om twee redenen een
ongelukkig beeld: want Simon Vuyk doelt met het begrip
‘Einde’ niet op ontkerkelijking. En omdat het gebruikte
plaatje van het oude Remonstrantse kerkgebouw uit
Rotterdam is; die kerk werd afgebroken omdat deze te
klein was geworden!
Zo zijn we gekomen waar we volgens Vuyk niet hadden
mogen belanden. De Remonstrantse Broederschap (oude
stijl) heeft steeds ‘reparatie van grieven’ nagestreefd: in
gesprek blijven met de (toen) gereformeerde (staats-)
kerk en bewerkstelligen dat daar een plek is voor
remonstranten èn voor andere stromingen. Maar sinds de
doorbraak van het modernisme en de bijna radicale keuze
daarvoor binnen de Remonstrantse Broederschap, is voor
iedereen duidelijk geworden dat Remonstranten hun
eigen geluid vanaf een eigen kansel willen laten horen.
Vuyk schetst terecht dat de omwenteling van ca 1872
nog heel wat voeten in de aarde had. ‘Was men een kind
van Calvijn of van Erasmus?’ De geloofsbenadering
langs de lijnen van het modernisme introduceerde bij de
Remonstranten het begrip ‘vrijzinnig’. Het was ook het
moment dat het Remonstrants Seminarium werd overgeplaatst
van het (behoudende) Amsterdam, naar (het
modernistische) Leiden. Vuyk: ‘Het concept van één pluriforme
protestantse kerk, bijeengehouden in onderlinge
verdraagzaamheid, werd ingeruild voor het voortbestaan
als verlichte denominatie aan de rand van het traditionele
christendom.’ Vuyk signaleert dat dit moment – met al
zijn theologische en bestuurlijke discussies – en met de
introductie van ‘vrijzinnigheid’ de oorspronkelijke en
werkelijke verdraagzaamheid is losgelaten.
Vuyk stelt dat ‘een nieuw concept ontstond van Remonstrantisme
dat essentieel van Arminius en zijn geest-
12 adrem remonstrants maandblad
verwanten verschilde.’Het gevolg was een ambivalente
koers, waarin men zogenaamd de historische erfenis
vasthield. Vrijheid en verdraagzaamheid werd een probleem
en verlies aan identiteit en herkenbaarheid was het
gevolg, volgens Vuyk.
Vuyk meent in het kader van de discussie over de vrije
wil dat ‘wanneer men geschiedenis in dienst stelt van de
propaganda (zoals met de glossy Arminius) dan neemt
men ook snel een loopje met die geschiedenis.’
Hij schrijft in een passage over de afgelopen decennia,
ook met betrekking tot het SoW-proces en het ontstaan
van PKN, dat verdraagzaamheid (als beleidspunt)
gereduceerd werd tot: ’hier wordt iedereen met rust
gelaten’. Voor mijn gevoel raakt Vuyk daar ons vrijzinnig
kerkgenootschap heel gericht mee en misschien ook
niet onterecht. Als de kerk een plaats in wil nemen in de
ontwikkeling van het maatschappelijk geweten, dan is er
geen tijd en plaats voor rust.
In Rotterdam vond eind mei 2012 een debat plaats bij
gelegenheid van de verschijning van dit boek. Vuyk
herhaalde zijn stelling dat verdraagzaamheid het doel
van de (oorspronkelijke) remonstranten was en we dus
van ons ‘doel’ zijn afgedwaald. Je mag de vraag stellen of
verdraagzaamheid nu eigenlijk wel een doel was, of ook
in het begin van de 17e eeuw al een ‘middel’ om eenheid
onder de christenen te bereiken. In dat geval hebben wij
als Remonstranten ons middel aangepast aan de tijd.
Misschien helpt de Beraadsdag 2013 over verdraagzaamheid
ons daarbij weer een stap verder. •
Alexander Overdiep
Gemeente Naarden/Bussum
Dr. S. Vuyk, Het Einde der Remonstranten.
Uitgeverij Kok, Kampen, 2012. Prijs: 14,90 euro
ISBN 9789043519960

advertentie
Te HUUR senioren APPArTeMenTen
MeT eeN vRijZiNNiG ReLiGieUZe UiTsTRALiNG
wAAr ieDereen welkoM is!
De Timanshof
De Roosebrink
De Aleidahof
De Timanshof te Bennekom
De Roosebrink te Wageningen
De Aleidahof te Bennekom
In de complexen heerst een tolerante, vrijzinnig
religieuze sfeer, iedereen is er welkom. Alle drie
de gebouwen zijn op loopafstand gelegen van het
stads- respectievelijk dorpscentrum. De gebouwen
liggen tevens gunstig ten opzichte van het openbaar
vervoer.
Voorzieningen
De appartementen zijn aangesloten op een alarm -
systeem. Hierdoor kan er 24 uur per dag in geval
van nood snel eerste hulp geboden worden.
Tevens beschikken de gebouwen over twee liften,
een wasserette, fietsenstalling, logeerkamers,
recreatieruimte, hobbykamer en een bibliotheek/
vergaderruimte. De bewoners worden vertegenwoordigd
door enthousiaste bewonerscommissies.
Huurprijs
De huurprijs varieert
van 441,– euro tot 747,– euro.
De servicekosten variëren
van 72,– euro tot 193,– euro.
Bent u geïnteresseerd en 50 jaar of ouder?
Maak geheel vrijblijvend een afspraak met
Mw. L. Kik of Mw. C. Besselink voor meer
informatie en/of een bezichtiging.
Seniorenhuisvesting ‘Zuid-Veluwe’
Hof van Sint Pieter 27, 6721 TN Bennekom
Telefoon: 0318 – 43 11 34
Internet: www.vrssh-zuidveluwe.nl
Email: info@vrssh-zuidveluwe.nl
jaargang 23 nr. 9 oktober 2012 13

miniatuur
Multi zwemmen
Bij elke verhuizing verzucht ik ‘ik ga hier nooit meer
weg’! Zo’n verzuchting geeft op dat moment lucht want
verhuisellende wordt voorgoed uitgebannen. Denk je.
Na een dertigtal verhuizingen zou ik toch beter moeten
weten: ooit ga ik toch weer voor de bijl. Maar nu niet
meer. Denk ik. Want mijn nieuwe onderkomen nadert de
perfectie. En wie wil nu perfectie voor minder inruilen?
Voor mijn vorige mede-stadbewoners is mijn keuze
onbegrijpelijk. Ik verruilde namelijk 020 voor 010. En
ook mijn nieuwe mede-stadsbewoners kijken verrast
bij de mededeling dat ik Rotterdam boven Amsterdam
verkies. De Maasstad is voor mij op vele terreinen een
openbaring. Ik dacht dat Amsterdam kosmopolitisch en
multicultureel was. Ik weet nu wel beter want ik heb kennis
gemaakt met het multiculti-zwemmen. Elke morgen
tussen zes en zeven zwem ik de nodige baantjes om de
dag goed mee te beginnen. Inpandig. U begrijpt: dit is gewoon
perfectie. Nu heb ik daar gezelschap van buren van
allerlei nationaliteiten. Bij de Olympische Spelen zwemmen
de atleten eensgezind op de snelste manier. Maar in
het echte zwemleven gaat het er anders aan toe. Daar kan
ik van getuigen. Mijn Japanse buurman zwemt als een
hondje, de buurman uit India beweegt zich als een dolfijn
14 adrem remonstrants maandblad
en mijn Portugese buurvrouw spartelt rond want zij
kan überhaupt niet zwemmen. En dan kom ik met mijn
schoolslag. Oersaai. Maar het geheel is kleurrijk en amusant
en het belangrijkst blijft dat iedereen op zijn eigen
manier door het water klieft. Want hoe verschillend onze
zwemtechnieken ook kunnen zijn, wij zijn allen, daar om
zes uur ’s ochtends, gewoon Rotterdammers. Confucius
zei het al, In hun natuur zijn alle Rotterdammers gelijk; het
zijn hun gewoonten die de verschillen maken.
Daar, al zwemmend, dacht ik aan mijn zoon, Jan, die onlangs
teruggekeerd is uit Suriname en enthousiast wedstrijden
zwemt. In het verleden heeft hij vaker in AdRem
geschreven over zijn verblijf in Cambodja en Suriname.
De connectie was dus al snel en schoolslagzwemmend
gelegd. Vanaf deze maand zullen wij deze rubriek afwisselen:
de ene maand krijgt u een miniatuur van mij, de
andere maand van Jan. Maar dus nog steeds elke maand
een echte Berkvens, uitgebroed ergens in een zwembad
in Rotterdam of Amsterdam. •
Christiane Berkvens-Stevelinck
Remonstrants predikant in de gemeenten
Rotterdam en Breda
vrijzinnig jeugDwerk sTiMULeReN
Het bestuur van het vroegere V.C.J.C. kamphuis in
Hooghalen – vorig jaar helaas afgebrand - , in zekere zin
de erfgenaam van het landelijk V.C.J.C.-bestuur, heeft
besloten om het vermogen van de organisatie onder te
brengen in het V.C.J.C.-fonds. Sinds het midden van dit
jaar is het fonds operationeel. Het fonds heeft twee doelstellingen.
In de eerste plaats wil zij landelijk opererende
organisaties ondersteunen bij het organiseren van jeugdwerk
in vrijzinnig protestante geest. In de tweede plaats
beoogt zij leden van de V.C.J.C , de V.C.S.B en de leiding
van vroegere kampen en reizen te ondersteunen bij het
levend houden van de gezamenlijke herinnering.
Het bestuur van het fonds is opgedragen aan het bestuur
van het Nicolette Bruiningfonds/Spelberg Stokmanfond/
fonds Iets voor Niets. Aanvragen voor subsidie uit het
V.C.J.C.-fonds moeten gericht worden aan de secretaris
van het bestuur, Nieuwegracht 27A, 3512 LC Utrecht.
Nadere informatie te verkrijgen per e-mail via
devrijzinnigefondsen@gmail.com
Zes DvD’s herinnering Bij het bewaard gebleven
materiaal horen ook films en video’s uit de periode 1933-
1981 van de V.C.J.C. en de Stichting Kamp- en Reiswerk
voor de V.C.J.C. In de afgelopen jaren is het nog bruikbare
deel van dit materiaal met steun van Iets voor Niets gedigitaliseerd
en omgezet op 6 DVD’s. De DVD’s bevatten
films van V.C.J.C.-kampen uit 1933, films van de PICO’s
uit 1953 en 1958, films van Gudsekop-kampen uit de jaren
70, video’s van land- en zeilkampen uit diezelfde periode,
video’s van ouderconferenties van de SKR, mooie beelden
van de oude Hertekolk en nog veel meer. Bij de DVD’s
hoort een boekje met nadere toelichting. De DVD’s en het
boekje zijn opgenomen in een fraai vormgegeven box.
bestellen De DVD’s met de toelichting zijn verkrijgbaar
voor 20 euro per box. De verzendkosten belopen 4
euro voor een box en 6 euro voor 2 boxen. Belangstellenden
kunnen een of meer boxen bestellen door 24 euro
(voor 1 box) of 46 euro (voor 2 boxen) over te maken op
bankrekening 65.17.41.874 t.n.v. J.W.J. Besemer. Bij
de bestelling dient het postadres waar de box(en) heen
gestuurd moeten worden, vermeld te worden. Wie meer
dan 2 boxen zou willen bestellen, kan het beste contact
op nemen met Jaap Besemer (jaapbesemer@gmail.
com). De netto-opbrengst van de verkoop komt ten
goede aan het V.C.J.C. - fonds. •

’t Rentmeestertje
EvEN DE ADEM iNHOUDeN...
wetenschap en politiek benadrukken voortdurend dat
we onze Co2 uitstoot moeten reduceren. waarom
ook weer? Het heeft te maken met broeikasgas,
opwarming van de aarde, klimaatverandering. onze
adem inhouden kan dus helpen: ademend verbruiken
we immers zuurstof, en produceren we Co2. Daarom
hebben we gelukkig bomen en planten, die Co2
assimileren (en daarvan groeien), en in dat proces
zelf weer zuurstof produceren: goed geregeld in onze
wereld. Maar koeien voor onze zuivel en varkens voor
ons vlees, produceren véél meer Co2. En onze auto’s,
onze energieproductie uit fossiele brandstoffen, onze
industrie, die moet draaien voor onze economie, zegt
onze regering.
wat te doen? Minder ademen valt niet echt mee.
De fiets in plaats van de auto wel, minder energie
gebruiken. Als Nederland doen we het op dat
gebied alleen nog niet zo best. U wel? Het aandeel
duurzame energie (zon, wind, water) is bijvoorbeeld
in Duitsland al 17%, bij ons maar 9%. En vergeleken
met omringende landen hebben we per hoofd van
de bevolking nu de hoogste Co2 uitstoot, en die
is over jaren constant. In Duitsland, Engeland en
frankrijk daalt die! Dus toch maar wat vaker de adem
inhouden. Minder met de auto, groene stroom, zuinig
met licht, stofzuiger, motorgrasmaaier en bladblazer,
wat minder vlees eten, bomen en planten sparen
(en niet, zoals een domme wethouder in mijn dorp
die in het centrum alle 70 bomen wilde kappen), de
verwarming een graadje lager, minder vuurtjes stoken,
een zonnepaneel op je dak, een windmolen in je tuin.
En vooral: duurzaamheid hoger op de agenda! Hebt u
daar wel rekening mee gehouden in het stemhokje op
12 september?
’t Rentmeestertje komt uit de koker van de taakgroep
Duurzame Ontwikkeling. Voor een nadere uitwerking
en toelichting zie de website www.remonstranten.org,
onder de button ‘Remonstranten geven online’.
Contactpersoon: Casper Ebeling Koning,
tel. 06 54 95 1911, ebelingkoning@planet.nl
eeN Lees- eN MeDiDATiebOeKje vOOR ADveNT- eN KeRsTTijD
Met veelkleurig beeldmateriaal, teksten en gebeden voor
de advent- en kersttijd. Met verhalen voor grote en kleine
mensen, een mooie viering voor de advent en een recept
van de kok van de Abdij van Berne.
Verschijningsdatum begin november 2012
een echt
geschenk!
Per stuk € 4,95
voorintekenprijs tot
5 november:
bij 10 stuks € 4,70 p. st.
bij 50 stuks € 4,20 p. st.
te bestellen bij
www.berneboek.com
of 0413 29 13 94
Op weg
naar Kerstmis
lees- en meditatieboekje
UItGEvERIJ AbDij vAN beRNe

historie
DE LotGEvALLEN vAN P.c. PLOcKHOy
Een vrijzinnig
Utopia
Utopieën worden niet vaak in verbinding gebracht met vrijzinnigheid: de gedroomde samenleving blijkt
vaak beklemmend voor wie zich niet onvoorwaardelijk voegt naar de ideeën van de bedenker. De utopie
van Pieter cornelisz Plockhoy, geboren rond 1620 in Zierikzee, vormt misschien de uitzondering op de
regel. Hij heeft geprobeerd een ‘oecumenische kibboets’ op te zetten die democratie, godsdienstvrijheid,
tolerantie, laïcité en het gelijkheidsbeginsel hoog in het vaandel voerde. Het utopisch project vormt een
mooi voorbeeld van de verlichting die in de Nederlanden al in de zeventiende eeuw begon. Maar het liep
allemaal niet goed af…
Plockhoy verhuisde rond 1648 naar Amsterdam en
bewoog zich in die jaren in de intellectuele Amsterdamse
kringen, onder andere als lid van het dichtersgenootschap
Parnassus aan ’t Y. Hij was van doopsgezinde huize en
vond tijdens zijn Amsterdamse jaren aansluiting bij de
collegianten. De collegianten vormden een vrijzinnige
oecumenische stroming die was opgekomen na de Dordtse
Synode (1618-1619). Hun samenkomsten (colleges) en het
avondmaal stonden open voor christenen van alle gezindten.
Hoewel veel collegianten remonstrants waren, was de
verhouding met de remonstranten gespannen: sommige
collegianten hadden sociniaanse sympathieën waarmee
veel remonstranten in die tijd niet geassocieerd wilden
worden. 1
In Plockhoys utopie vallen zowel doopsgezinde idealen
als de ideeën van de collegianten te herkennen. Veel
doopsgezinden voor en na hem zouden pogen in een
afgezonderde leefgemeenschap het Koninkrijk Gods op
aarde te brengen. De inrichting van de leefgemeenschap
is duidelijk geïnspireerd door de collegianten. Plockhoy
wilde een oecumenische leefgemeenschap stichten waarin
ieder zijn religie vrij zou kunnen belijden. Alle bewoners,
ongeacht stand of geslacht, zouden gelijk worden behandeld:
den naem van Knecht of Dienst-maeght heeft onder ons
geen plaetse. Alle leden, man en vrouw, zouden zes uur per
dag werken en zouden gelijkelijk gerechtigd zijn tot de
winsten. De verschillen tussen arm en rijk wilde hij in zijn
ideale samenleving uitbannen. Weduwen en weeskinderen
zouden op kosten van de gemeenschap worden verzorgd.
16 adrem remonstrants maandblad
Aanvankelijk trachtte Plockhoy zijn ideeën in Engeland
te verwezenlijken. In Engeland was op dat moment
Cromwell aan de macht die relatief veel ruimte liet aan verschillende
religies (behalve aan katholieken). Na de dood
van Cromwell in 1658 bleek zijn project in Engeland niet
haalbaar. Rond 1660 keerde Plockhoy onverrichterzake
terug naar Amsterdam. Op dat moment waren het Amsterdamse
stadsbestuur en de West - Indische Compagnie
(WIC) op zoek naar kolonisten die zich in Noord-Amerika
wilden vestigen. De Amsterdamse magistraten hoopten
dat een kritische massa in Nieuw-Nederland de handel
met het continent kon versterken. Plockhoy van zijn kant
was zijn ideeën trouw gebleven en publiceerde in 1662
in samenwerking met Franciscus van den Enden, de
latere leermeester van Spinoza, een Kort en klaer ontwerp.
Daarin stelde hij voor een onderlinge Compagnie ofte
Volck-planting in Delaware op te richten. Hij was vooral op
zoek naar Lant-bouwers, Zee-varende Personen, alderhande
noodige Ambachts-luyden en Meesters van goede Consten en
Weten-schappen. Verder bestond behoefte aan Mole-makers,
Vell-blooters, Sadel-makers, Coper-slagers, Tinne-gieters, Steen
backers, Chirurgijns en Spelde-makers. Bewoners mochten
privé-eigendom behouden, maar de geproduceerde
goederen zouden in eigendom toebehoren aan en worden
verhandeld door de Societeyt.
De leefgemeenschap zou democratisch worden georganiseerd.
Jaarlijks werd een Op-siender gekozen. Deze moest
erop toezien dat de regels die de kolonisten gezamenlijk
hadden opgesteld werden nageleefd: ‘Om alles in goede
1 Het socinianisme was een Poolse christelijke stroming die kort gezegd de drie-eenheid ontkende en geloofde in de eenheid van God. Socinianen, die in Polen
werden vervolgd, zochten toenadering tot de remonstranten in de hoop op steun. Hoewel sommige remonstranten sociniaanse sympathieën hadden, hield de
Broederschap bewust afstand, om te voorkomen van ketterij te worden beschuldigd. Hierover uitvoerig: S.J. Visser, Samuel Naeranus (1582-1641) en Johannes
Naeranus (1608-1679). Twee remonstrantse theologen op de bres voor godsdienstige verdraagzaamheid (diss. RUG), Verloren 2011.

ordere te houden/ sal men alle jare uyt de gene welcke 30 Jaren
en daer boven out sijn/ een man tot Op-siender over de geheele
Societeyt/ door de meeste stemmen (de namen in toegerolde
briefjes geschreven) verkiesen/ die man een Jaar geregeert
hebbende/ sal van dat Officie af/ en weder tot den gemeenen
arbeyt gaen/ sonder van yemant in de verkiesinge genomineert
te worden/ ten sy hy al voren een jaer van dat Officie af geweest
heeft (…). Al-hoe-wel dit Officie in sich selfs niet swaer sal
vallen/ aengesien de Regeerders ofte Op-sienders geen Regulen
ofte wetten hebben te maken; maer alleen acht te nemen of den
Regel van ’t geheele Volck gemaeckt ofte voorgoet gekeurt/ van
een yder werd geobserveert.’
De geldkist zou worden afgesloten met drie sloten. De Op-
siender en twee boekhouders zouden ieder één sleutel
krijgen, zodat zij slechts gezamenlijk een greep in de kas
konden doen!
De oecumenische idealen van de collegianten kwamen
naar voren in de godsdienstvrijheid die in de kolonie zou
heersen. ‘Kerk en kolonie’ zouden strikt gescheiden zijn.
Laïcité is geen Franse uitvinding, zo blijkt wel:
‘In saecken van Religie (om alles wel te ballanceren) sal elck
vrijheyd van Conscientie behouden: tot welcken eynde (…) in
een algemeyne vergader-plaetse op elcken Sabbath-dagh/ of
op Sondagen en Hoogh-tijden/ sal gelesen en Psalmenen en
Lof-sangen etc. gesongen werden/ het getal der menschen metter
tijt aen-wassende/ mach elcke soorte van Volck (welcke van een
gesintheyt sijn) haer eygen particuliere vergader-plaetsen hebben/
en haer eygen Leeraers onder-houden. Als sijnde een sake
die de Societeyt in ’t gemeen niet aen en gaet.’
Voor Onder-Jarige personen gold een leerplicht. Zij zouden
‘slechts’ een halve dag werken en moesten daarna naar de
openbare school. Want tijdens schooltijd: ‘… sal der geen
Fondament van Secterije of partijschap in hare herten geleyt
worden. Wat yemand sijn kinderen in eenige particuliere Scholen
ofte van particuliere Personen op sijn eygen kosten wil laten
leeren/ daer in is en blijft elck persoon volgens de vrijheyd van
sijn Conscientie onbepaelt/ te meer om dat sulx de Societeyt in
’t alderminste niet en raeckt.’
Met financiële steun van de gemeente Amsterdam en de
WIC slaagde Plockhoy erin 41 kolonisten te interesseren
voor het Seegen-rijck gewest, daer Melck en Honingh vloeyd.
Ongeveer een jaar nadat zij zich in het Swanendael in Delaware
hadden gevestigd werd het gebied echter overgenomen
door de Engelsen. Geen melk en honing, maar bloed was
het dat er vloeide: de kolonie werd verwoest even to a nail.
Of Plockhoy de plundering heeft overleefd is onbekend.
Wel is bekend dat in 1694 een berooide blinde oude man,
luisterend naar deze naam, onderdak heeft gevonden in een
Mennonitische nederzetting in Pennsylvania – maar misschien
ging het hier om zijn zoon. Plockhoys onderneming
is, we kunnen niet anders concluderen, jammerlijk mislukt.
Maar veel van zijn politieke ideeën blijken de tand des tijds
verrassend goed te kunnen doorstaan: Plockhoy was zijn tijd
vér vooruit en zelfs aanzienlijk toleranter dan veel van zijn
Nederlandse tijdgenoten. Zijn project toont bovendien aan
dat de Nederlandse Verlichting niet antireligieus was, maar
juist vrijzinnig en oecumenisch. •
Matthijs de Jongh
Lid van de Remonstrantse Gemeente Amsterdam
Meer informatie over Plockhoy is te vinden op
www.biografischportaal.nl en
http://stuyvesant.library.uu.nl/kaarten/klapessay.htm
jaargang 23 nr. 9 oktober 2012 17
Swanendael
aan de Suydt
Rivier in Niew
Nederland.

gemeente Sommelsdijk
Sommelsdijk
HEEft ER NoG StEEDS ZIN IN
Op 6 juli jl. was het 65 jaar geleden dat onze
gemeente als Remonstrantse gemeente in
sommelsdijk begon. Op 6 en 7 oktober vieren
wij dit met elkaar. Graag delen we enkele hoogtepunten
uit onze geschiedenis met u.
De leden van de Vereniging van Vrijzinnige Hervormden,
afdeling Goeree en Overflakkee, willen zich in de
jaren veertig aansluiten bij de Remonstrantse Broederschap.
Dit verzoek wordt gehonoreerd. Dominee J. Spijker
wordt bevestigd als voorganger. Hij mag op 6 juli 1947,
180 nieuwe Remonstranten bevestigen en de ruimte waar
men kerkte, de oude Brouwerij, blijkt te klein. Een herenhuis
aan de Voorstaat in Sommelsdijk wordt gekocht en
ingericht als pastorie en kerk. In juli 1950 wordt de kerk
in gebruik genomen.
Op 31 januari 1953 zet het water het leven op het eiland
op zijn kop. Een hele gemeente is weg, naar de overkant,
en alleen soldaten, politie en waterwerkers zijn het
gehoor van de voorganger. Dan herstelt het leven zich,
als de brandweer, slikploegen en helpers verdwenen zijn.
Er komen nieuwe dijken, de boot wordt een brug… De
Remonstranten uit Schouwen-Duiveland komen er, na
het tot stand komen van de Grevelingendam, bij als leden
van de gemeente. De kerk aan de Voorstraat te Sommelsdijk
wordt in de jaren zestig verbouwd. Glazenier Van
Iersel maakt een verbluffend ontwerp voor een raam.
Alle wensen zijn er in verwerkt: water en lucht, het land
dat droogvalt, de trouw van God en vele kleine details.
Op 4 april 1966 wordt de vernieuwde kerk in gebruik
genomen.
In de tachtiger jaren bruist het van de sociale activiteiten.
Ds. G. Berveling, die in Vlaardingen woont, moet
noodgedwongen wel eens een huisbezoek overslaan en
is daarom des te blijer met de trouwe contactleden, die
contacten onderhouden waar dat nodig is. Daarnaast zijn
er de Cantorij, het Remonstrants Vrouwencontact, de
Bijbelkring Schouwen en de zondagsschool… allemaal
waardevolle instituten die er alleen maar kunnen bestaan
dankzij de inzet van veel vrijwilligers.
De recente predikanten moedigen de vele activiteiten,
ontplooid door vrijwilligers, verder aan. Van deze laatste
jaren van de 20 e en de eerste jaren van de 21 e eeuw staan
vooral de vele creatieve initiatieven binnen de Remonstrantse
gemeente ons helder voor de geest. Neem ’t Winkeltje’,
een jaarlijks terugkerende ‘happening’, waar onder andere
zelfgemaakte handwerken, jam, advocaat, zoetigheden en
18 adrem remonstrants maandblad
opbrengsten van het land worden verkocht. Later komt
daar de rommelmarkt bij. Dames starten een nieuwe
zanggroep, ‘Toontje Lager’, dat na samenvoeging met de
Cantorij het huidige Cantone vormt. De initiatieven zijn
eindeloos en teveel om op te noemen: de Kerstspelen met
kameel, buitendagen, soepmaaltijden, het Paasontbijt, de
oprichting van een stiltecentrum met expositieruimte.
Hoewel het aantal leden en vrienden krimpt is die daadkracht,
dat enthousiasme, die creativiteit nog steeds de
basis van de remonstrantse gemeente te Sommelsdijk.
Een kleine, maar warme gemeenschap. Aan allen die hun
steentje bijgedragen hebben en dat nog steeds doen, al is
het nog zo klein of groot: bedankt! •
Ellen Dijkshoorn
Lid gemeente Sommelsdijk
Prachtig raam-ontwerp
van glazenier Van Iersel.

ecensie
foTo-exPosiTie
vAn AlberT klok
Leftovers
voor de zomer was in de doopsgezind-remonstrantse kerk te Meppel de opening van de reizende fotoexpositie
van Albert Klok. Albert Klok is predikant van o.a. de remonstrantse gemeente Meppel en daarnaast
is hij kunstig met (liturgische) taal en beeld. Als lid van de taakgroep Duurzame Ontwikkeling van de
remonstranten was ik aanwezig. De taakgroep wil immers eigen initiatieven van gemeenten en gemeenteleden
ondersteunen.
Leftovers is de titel van de expositie. Restanten,
achterblijfsels, een dubbelzinnige titel. Het gaat over
wat mensen achterlieten in de natuur, wat is achtergebleven,
maar ook: wat er overblijft van de natuur.
Veelbetekenend begint de fotoreeks met een beeld
van een ondubbelzinnig NEE, tegen de plaatsing van
windmolens voor energiewinning. Een ‘Nee’ tegen
attributen van de menselijke beschaving in de natuurlijke
omgeving. De expositie eindigt met een veld met
zonnepanelen. Daar is ooit ‘ja’ gezegd om ruimte van
de natuur te gebruiken voor duurzame energie. Beiden,
windmolens en zonnepanelen, zijn geordende attributen
in de natuur. Niet de mooiste voorwerpen, naar
mijn idee. Het grappige van de expositie is dat tussen
begin en einde beelden van allerlei voorwerpen getoond
worden die mensen ongeordend achterlieten, die
een eigen schoonheid hebben ontwikkeld. Een verroest
blikje frisdrank dat gedeukt tussen afgevallen bladeren
ligt; verderop een rode auto in de wildernis, waar planten
omheen en doorheen groeien; kapotte emmers,
restanten van huizen. Het zijn beelden die een verhaal
oproepen. Albert Klok zeg er zelf over: ‘het zijn foto’s
van rommel die mensen in het landschap achterlieten
en waar de natuur het langzaam weer overneemt. De
foto’s roepen op tot bezinning, maar bieden ook ruimte
voor verwondering over de oerkracht van het leven in
de schepping.’
De foto’s scherpen ook je blik hoe mensen aanwezig zijn
met hun onverschilligheid en hun spullen in de aanblik
van de natuur. Daarmee is de expositie ergens ook een
spiegel voor je eigen verantwoordelijkheid. In protest:
wat laten we toe en wat zijn onze grenzen. In initiatief:
wat kunnen we doen en wat zijn positieve ontwikkelingen.
En in creativiteit: welke manieren zijn er om wakker
te blijven in de manieren waarop mensen omgaan
met de wereld. Ook u kunt de foto’s tentoonstellen in
uw gemeente of anderszins bestellen. U kunt contact
opnemen met Albert Klok: albert.klok@hetnet.nl of
kijk eerst op zijn website www.mithrasfotografie.nl •
Fride Bonda
Remonstrants predikant in Zwolle
E-mail jhoubolt@agendum.nl
gsm 06 53 611 190
Fax 010 - 437 02 45
Tel 010 - 437 22 69
Adrianalaan 152
3053 MG Rotterdam
Mariette Houbolt
AGENDUM
I . T . S E R V I C E S
www.letterdyfehouse.nl
Bijzonder vakantiehuis in Ierland (Connemara)
Self-catering/per kamer/groepsaccommodatie
In west-Ierland staat een bijzonder landhuis aan
de Atlantische kust, gekoesterd door een groepje
Nederlanders, waaronder Remonstranten en
Doopsgezinden. De leden zetten zich al 40 jaar in voor
het behoud van het huis en de prachtige natuur.
U kunt logeren in Letterdyfehouse op ieder moment
van het jaar, alle seizoenen hebben hun eigen charme.
bezoek onze website of bel 06 536 111 90
voor inlichtingen en boekingen.
jaargang 23 nr. 9 oktober 2012 19

het gezicht van...
irene &
ilonka
van der
Sluijs
Irene wilde graag samen met Ilonka. Hoezo tweelingzussen?
Nou vooruit dan, dit wordt dus het eerste ‘dubbel
gezicht’ in AdRem. Ze zijn vijftig jaar oud en daarmee één
van de jongsten in hun kerk in Sommelsdijk. Bovendien
zijn ze met twee broers getrouwd, hebben ze allebei twee
kinderen en zijn hun dochters een dag na elkaar geboren.
Het zijn ‘late roepingen’, ze hebben op een openbare
school gezeten, zijn maar kort naar zondagsschool gegaan
en ook niet in de kerk getrouwd. ‘Wij gingen op zondag
niet vaak naar de kerk hoor, we gingen liever surfen.’ Nu
zijn ze twee van de steunpilaren van hun gemeente. Ilonka
zit nu bijna acht jaar in de kerkenraad, Irene is lid van de
jubileumcommissie. Sinds 1994 zitten ze samen in de
redactie van ‘Vrijzinnige Klanken’ het gemeenteblad van
de Remonstranten Sommelsdijk.
Familie ‘We hebben een Hongaarse oma. In de twintiger
jaren kwam zij als achtjarig meisje met haar zusje
naar Flakkee om bij een boerenfamilie aan te sterken.
Haar zus is terug gegaan naar Hongarije, maar onze oma
is blijven plakken aan een Flakkeese boer. Een andere
oma was vrijzinnig hervormd, maar die gemeenschap lag
20 adrem remonstrants maandblad
nogal onder vuur van de zware hervormden en gereformeerden
hier op Flakkee. In 1947 heeft de hele gemeente
besloten om naar de remonstranten over te gaan. Ds
Spijker was de eerste voorganger. Eerst werd er gekerkt
bij iemand thuis, toen in een zaal van ‘de Brouwerij’ en
vanaf 1950 hier in dit gebouw. Onze vader en moeder
waren destijds niet zo kerks, maar later raakte vader meer
betrokken en heeft hij ook in de kerkenraad gezeten.
Onze moeder was heel lang lid van het zangkoor en onze
ouders zijn nog steeds betrokken bij onze gemeente.’
Kerkelijke betrokkenheid Irene: ‘Na de bevalling van
mijn oudste, nu 26 jaar geleden ben ik weer dichter bij
God gekomen. Die bevalling was lastig. Uit dankbaarheid
heb ik daarna mijn kinderen laten dopen. De remonstrantse
kerk lag bij mij voor de hand. Die kerk kenden
we al, we gingen er heen met onze ouders en waren er
tenslotte gedoopt. Voor mij is de kerkdienst op zondag
het rustpunt van de week. En bovendien is het een kleine,
warme gemeenschap waar ik me thuis voel.’ Ilonka: ‘Op
een moment in mijn leven besefte ik dat er meer is tussen
hemel en aarde dan dat we om ons heen zien. Niet
alles is vrijblijvend. Ook mijn beide dochters zijn in de
Remonstrantse kerk gedoopt’.
‘Toen wij weer in de kerk kwamen was ds Berveling hier
predikant (1984-1988). Zijn enthousiaste manier van
dominee zijn, was voor ons een openbaring. Zijn opvolger
ds. Boeijinga-Alders deelde zijn enthousiasme en
bovendien was ze sterk bezig met de twintigers in onze
gemeente. Dat sprak ons aan. Wij zaten bijvoorbeeld in
de groep WWWW (Wij Willen Wat Weten). Daaruit is het
koor Toontje Lager ontstaan, dat vervolgens afwisselend
met de Cantorij de diensten verzorgde. Later zijn die twee
koren samengegaan in het huidige koor Cantone, dat
zo’n 20 leden kent. Wij zingen er allebei nog steeds in.
Dat koor is een trekker, ook van mensen die niet remonstrants
zijn. Het is al een paar keer gebeurd dat mensen
vanuit het koor bij onze kerk zijn gebleven.’
sommelsdijk nu ‘We bestonden op 6 juli 65 jaar en
zijn ondertussen flink vergrijsd. Iedereen is boven de
veertig, het oudste lid is honderd jaar. De harde kern
bestaat nog uit dertig mensen, daaromheen zit nog een
groep van vijftig vrienden en belangstellenden. Laatst
hadden we aanwas van drie mensen en een doopdienst,
dat was bijzonder. Om de veertien dagen hebben we
dienst, op tussenzondagen hebben we een soort gespreksbijeenkomsten
met Bram Schrier, onze voorzitter.
We hebben stevige concurrentie van de Exodusgemeente
hier op het eiland. Daar zijn wel veel kinderen, dat is
aantrekkelijk voor jonge gezinnen. We verhuren ons
‘koetshuis’ regelmatig aan anderen, dat levert dan wat inkomsten
op. Financieel is het lastig om met minder geld
deze gemeente overeind te houden, maar we gaan door
tot het geld op is. •
Michel Peters
Coördinator communicatie bij de remonstranten