oktober - Remonstrantse Broederschap

14 OECUmENE
Heino Falcke, vredesapostel in een
opstandige DDR, in Nederland
onderscheiden.
De Raad van Kerken organiseerde op 2
oktober een studiedag rondom de (Oost)
Duitse theoloog Heino Falcke. Hij kreeg
daar de ‘oecumenevlam’ als onderscheiding
uitgereikt. Ad Rem sprak met één
van de initiatiefnemers van die studiedag,
drs. Laurens Hogebrink.
Falcke is één van de ‘aartsvaders’ van het
Conciliair Proces. In eigen land heeft
Falcke een grote bijdrage geleverd aan het
Conciliair Proces en aan de eenwording
van Oost- en West-Duitsland in 1989.
Dat lukte hem doordat hij en de zijnen
als schakel fungeerden tussen de kerkleiding
en de oppositionele groepen. Over
de stellingname van de kerk, óók in de
periode van en na de Duitse eenwording
heeft Falcke steeds kritisch theologisch
gereflecteerd. Hij was daarmee voor velen
een bron van inspiratie, ook in Nederland.
De omwenteling in 1989
Laurens Hogebrink is theoloog en vredesactivist.
Hij leerde Falcke kennen in de
jaren ’80. Falcke was toen voorzitter van
de Commissie voor Kerk en Samenleving
van de protestantse kerken in de DDR. Die
commissie had een duurzame relatie met
de Sectie Sociale Vragen van de Raad van
Kerken in Nederland, waarbij Hogebrink
betrokken was. ‘Falcke viel me op als een
beminnelijke en bescheiden man en als
theoloog buitengewoon scherpzinnig. Hij
had het niet gemakkelijk in die club.
Hij was voorzitter, maar werd wel op z’n
vingers gekeken. Je vermoedde ook in zo’n
klein gezelschap wel zo’n beetje via wie
de Stasi meeluisterde, al dan niet vrijwillig.
Het was dus altijd veiliger om het
over de problemen van de grote wereld
te hebben dan over de problemen van de
kleine DDR. Dat was een dilemma voor
mensen als Falcke. Enerzijds wilden ze in
de DDR graag deel hebben aan de wereldwijde
oecumene en dus meepraten over
de apartheid, de globalisering, de milieucrisis
en de ‘economie van het genoeg’,
zoals economen als Harry de Lange en
Bob Goudzwaard die bepleitten. Onze
partners daar leefden ervan op. Ik had
vrienden in de DDR die dit soort gesprekken
ervoeren als een bevrijding uit het
klein-duitse provincialisme van de
DDR. Het was een heel bekrompen
landje. Je hoort ook nu achteraf dat
het praten hierover hen echt heeft
geïnspireerd. Maar tegelijk wist
Heino Falcke heel goed dat zijn
eerste verantwoordelijkheid in de
DDR zelf lag.’
Heino Falcke heeft een grote rol
gespeeld in de vreedzame omwenteling
van 1989. Hij had eigenlijk
geen hoge functie, hij was ‘Probst’
in Erfurt, een soort hulpbisschop.
Maar hij had, zo vertelt Hogebrink,
een unieke rol als verbindingsfiguur
tussen de steeds kritischer
wordende groepen en de kerkleiding.
De kritische geesten hadden
vertrouwen in hem en hij had voldoende
gezag binnen de kerken om de bruggen
in stand te houden. Daarom heeft hij voor
Europa een historische betekenis gehad;
de protesten in de DDR zijn mede dankzij
zijn rol vreedzaam gebleven. ‘De demonstraties
begonnen met gebedsdiensten in
een kerk. Daarna gingen de mensen de
straat op, met een kaars in hun hand. De
politie in de DDR had daar geen antwoord
op, maar het is in Leipzig, waar de wekelijkse
demonstraties vanuit de Nikolaikirche
steeds groter werden, wel kantje
boord geweest. Ik heb het later ook van
politici gehoord: zonder dat kerkelijke
dak was het uit de hand gelopen en had
Europa er vandaag misschien heel anders
uitgezien’, aldus Hogebrink.
Het Conciliair Proces
Heino Falcke was nauw betrokken bij de
totstandkoming van het Conciliair Proces.
Hogebrink: ‘Tot het conciliaire proces is
formeel besloten tijdens de Assemblee
van de Wereldraad van Kerken in Vancouver
in 1983. Alleen wist niemand het.
Je ziet dat besluit in geen enkel verslag
terug, ook niet in het mijne. Maar het was
voorbereid door een vriendenclub van
West- en Oostduitse theologen, onder wie
Heino Falcke. De belangrijkste andere
samenzweerder was de Westduitse theoloog
Ulrich Duchrow. Ze slaagden erin om
in een verscholen hoekje van één van de
Laurens Hogebrink
rapporten dit besluit te laten opnemen.
Het heeft toen nog een tijdje geduurd
voordat de tijd rijp was. Begin 1986 kwam
de eerste echte oproep van de Wereldraad
tot wat ging heten ‘het concilaire proces
voor gerechtigheid, vrede en heelheid van
de schepping’. Die oproep heeft eigenlijk
alleen in de twee Duitslanden en in
Nederland veel op gang gebracht. Maar de
internationale betekenis ervan is op twee
manieren groot geweest: Die assemblee
in Basel in mei 1989 zette de problemen
van Europa op de agenda van de Europese
kerken. Door de landelijke conciliaire
bijeenkomsten in de DDR kwamen daar
bovendien de binnenlandse problemen
op de agenda te staan. Wij denken misschien:
wat een binnenkerkelijke term,
conciliair, wat is dat eigenlijk? Maar de
Stasi was als de dood voor het conciliaire
proces, zij begrepen het heel goed. Je
moet eens kijken naar het vijfjarenplan
1986-1990 van de Stasi in de DDR en de
KGB in de Sovjet Unie. Van de waslijst aan
buitenlandse organisaties die geïnfiltreerd,
bestreden en ‘bearbeitet’ moesten
worden, was meer dan de helft kerkelijk.
Het Nederlandse IKV stond bovenaan. Die
geheime diensten zagen het potentieel
beter dan de kerken zelf. En ze hebben
wat de DDR betreft nog gelijk gehad ook.
En dat die uiterst beminnelijke Heino
Falcke een gevaarlijke man was, hebben
ze ook goed gezien.’
Joost Röselaers
ADREM oktober 2009