oktober - Remonstrantse Broederschap

JAARGANG 20
NUMMER 10
oktobER 2009
ADREM oktober 2009
Kredietcrisis • Van Gogh en vrijzinnigheid • Heino Falcke
REMONSTRANTS
MAANDBLAD
1

2 UIT DE BROEDERSCHAP
Inhoud
4-8 Kredietcrisis
De intensiteit van de berichtgeving
over de kredietcrisis wordt minder.
Maar neemt de crisis al af of moet
hij nog beginnen? Een aantal
artikelen belicht de kredietcrisis
vanuit ander perspectief.
12 Vrijzinnige inspiratiebronnen
voor Van Gogh
Als opmaat voor de vrijzinnige
beraadsdag 2011 Uit de
kunst!, organiseerde het NPB
met vrijzinnige partners een
bijeenkomst over Van Gogh. Een
verslag van deze bijeenkomst.
14 Heino Falcke, vredesapostel in
een opstandige DDR, in
Nederland onderscheiden.
Laurens Hogebrink spreekt over
deze icoon van de vredesbeweging
in de DDR.
15 ‘Ik zie het niet meer zitten, ik
ga naar Amerika’
Tom Mikkers bezoekt de States en
doet de groeten van Unitarische
neven en nichten.
2 Uit de Broederschap
3 Overweging
9/10 Remonstrantse berichten
11 Miniatuur/column
13 Kunst: Walk the line
16 Jongerendag ‘Kiezen maakt
gelukkig?!’
Over de voorkant
Foto: Wallstreet, New York
Colofon
Redactie: Carla Bierlaagh-Lucas (hoofd redacteur)
Michel Peters (eind redacteur)
Sigrid Coenradie, Martijn Junte,
Nieuwegracht 27A, 3512 LC Utrecht,
tel. 030 231 69 70, fax 231 10 55.
E-mail redactie: adrem@remonstranten.org
Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties):
info@remonstranten.org of administratie
AdRem, Nieuwe gracht 27A, 3512 LC Utrecht
Giro 40 88 342 t.n.v. AdRem, Utrecht.
Website: www.remonstranten.org
Abonnement € 30,00 per jaar.
Advertentietarieven op aanvraag.
Druk: Drukkerij All Print, Utrecht.
ISSN 0925-238X
© Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen
zonder voorafgaande toestemming van de redactie.
Arminius nog altijd
actueel !
Theologische discussies van 400 jaar geleden komen weer aan de oppervlakte.
In oktober is het 400 jaar geleden dat Jacobus Arminius (1559/1560- 1609) stierf. Het
ging de eerste remonstranten om relativering van belijdenisgeschriften, bescherming
van anders gelovigen door de overheid en de vrije wil. De contra-remonstranten ging
het om de gereformeerde waarheid. Tijdens de nationale synode in 1618/1619 werd het
ware gereformeerde geloof voor eens en voor altijd vastgesteld. De rekkelijke remonstranten
werden uit de kerk geknikkerd (lasteraars waren het!). De thema’s van toen
duiken nu weer op in de kerken.
Een nieuwe nationale synode
Allereerst kwam een jaar geleden voormalig
PKN synode-preses Gerrit de Fijter
met het idee om na 400 jaar weer een
nationale synode te organiseren. Ńet als
Dordrecht waar de eenheid in verscheidenheid
centraal stond. Dit was iets te
kort door de bocht. In Dordrecht werd de
eenheid in verscheidenheid juist om zeep
geholpen. Maar alles verdient een tweede
kans: ook een nationale synode!
Eenheid
Het idee van een nieuwe nationale
synode bleef in de lucht hangen. In juni
2009 verscheen het boek Wij kiezen voor
eenheid, een initiatief van een aantal
kerkleiders. Het idee voor dit manifest
ontstond na de verzoenende woorden
die oud PKN scriba Bas Plaisier tot de
Pinksterbeweging richtte in 2007. In de
slottekst staat dat elk mens Jezus Christus
nodig heeft en dat de secularisatie de
crisis in onze samenleving heeft veroorzaakt.
Remonstranten en doopsgezinden
waren niet benaderd om deel uit te maken
van het gerespecteerde gezelschap van elf
heren en één jongedame die het manifest
ondertekenden. Dat vind ik niet zo erg. Ik
durf namelijk niet met zoveel zekerheid
te beweren dat ieder mens Jezus Christus
nodig heeft. Ik gun een ander zijn Boeddha
of Mohammed. En de secularisatie is
in mijn ogen een uitdaging. Het ach en
wee van het kerkelijk establishment over
een samenleving die zonder kerk verloedert,
roept in mijn omgeving eerder irritatie
op dan herkenning. Bovendien, wie
de eenheid uitroept maar tegelijkertijd de
waarheid claimt, negeert de diversiteit die
onze samenleving kenmerkt.
En toen?
In de zomer trad het bestuur van de Vereniging
van Vrijzinnige Protestanten in de
PKN naar buiten met het voornemen om
een geschrift Kiezen voor openheid samen
te stellen als reactie op het boek over de
eenheid èn het idee van een nationale
synode. En gelukkig: dit keer mochten
de remonstranten en doopsgezinden aan
boord! Ik blijf echter met de lessen uit
het verleden in mijn hoofd zitten. Op de
Nationale Synode van 1618-1619 gingen
de eenheid en de precieze calvinistische
waarheid met elkaar een exclusief verbond
aan. De openheid kon vertrekken.
Old school en new school
En nu? In de bezwaarschriften: Wij
kiezen voor eenheid en Kiezen voor openheid
lijken de oude stellingen weer te worden
ingenomen. Vormt het gesprek over deze
twee teksten straks mede de opmaat naar
een nieuwe nationale synode? Ik ben zeer
positief over de toekomst van de kerkelijke
eenheid in verscheidenheid. Buiten
alle vergadercircuits en synodes om ontstaan
er op het internet nieuwe hoopvolle
initiatieven die de kerkelijke óld-school´-
discussies en instituties wel eens zouden
kunnen overstijgen.
Zo bestaat er op het web de site LinkedIn,
een digitale community waar ook mensen
uit heel verschillende kerken zich met
elkaar verbinden. Eind september vindt in
Amsterdam de eerste LinkedIn-kerkdienst
plaats: Social Sunday genaamd. ‘New
school’- eenheid in verscheidenheid noem
ik dit. Het gemak, de snelheid en het
enthousiasme waarmee dwars door de
denominaties heen initiatieven worden
genomen op het World Wide Web zouden
wel eens de voorbode kunnen zijn van de
vriendschap die eenheid èn openheid in
de kerken wel degelijk met elkaar kunnen
sluiten: niet als dictaat van een oudere
generatie, maar als keuze van een nieuwe
generatie! Misschien kan Arminius op
zijn 400ste sterfdag - op 19 oktober2009
- dan toch eindelijk rusten in vrede.
Tom Mikkers
ADREM oktober 2009

ADREM oktober 2009
Antiquariaat Oblomov:
tolerantie zonder daadkracht
Er zijn verschillende soorten van tolerantie.
Zo is er de tolerantie die gedoogt, maar
zelf op veilige afstand blijft: over alles een
mening, maar zelden een tot de verbeelding
sprekende daad bij het woord. Maar
gelukkig is er ook tolerantie die uitdaagt
en het denken stimuleert. Die zijn mening
niet onder stoelen of banken steekt. Zij
staat voor vrijheid zonder dwang, mengt
zich onder het publiek en is altijd op zoek
naar de vrucht van een zinvolle dialoog.
Antipoden
Met hun stuk Oblomov, hebben Erik van
Muiswinkel en Diederik van Vleuten
een cabaret op de planken gebracht, dat
niet alleen meesterlijk in elkaar zit, maar
dat er bovenal verrassend goed in slaagt
de klassieke romanfiguur Ilja Oblomov
van Gontsjarov (verschenen in 1858) in
een geheel nieuw jasje te steken. Oblomov
is een personage dat geen besluiten
kan nemen noch tot actie kan overgaan.
Locatie is het zojuist overgenomen
antiquariaat Oblomov, waar Diederik als
nieuwbakken boekhandelaar regelmatig
in zijn rust wordt gestoord door zijn oude
theaterpartner Erik. Zij zijn gestopt met
theater – zo heet het - omdat het onderweg
zijn ’s avonds laat na afloop van
weer een optreden ergens ver weg in de
provincie en het eten van wat de benzinepomp
schaft, hen teveel geworden is.
Maar de herinnering knaagt. Met port en
speculaasbrokjes wordt iedere mogelijke
botsing of conflict door de oude makkers
in gezelligheid gesmoord. Als elkaars antipoden
staan zij als twee werelden tegenover
elkaar: Erik representeert de harde
zakelijkheid van de wereld als de veelgevraagde
conferencier. Hij is benaderd
om aan de overzijde van de straat – dus
pal tegenover het sympathieke antiquariaat
van zijn beste vriend – de officiële
opening te komen verrichten van een
immens ‘Boekencolossarium’ met een
praatje van nauwelijks tien minuten goed
voor zesduizend euro. Zijn goede vriend
de antiquaar – die met zijn saaie kleding
(ribbels en ruiten) een toonbeeld van
eruditie en nutteloze (literaire) kennis is
– moet met verbijstering aanhoren dat de
boekengigant die voor zijn deur verrijst,
tussen al zijn volgestouwde twaalf verdiepingen
met altijd goedlopende titels over
‘…management, gezondheid, rotstuinen
en kleine knaagdieren’, slechts een minus-
cuul klein overloopje – weggestopt tussen
de twaalfde en de dertiende etage – heeft
ingeruimd voor de ware liefhebbers van
proza en poëzie.
Kan het erger? Ja, het kan nog erger, want
onverhoopt komt er in het complex ook
een antiquariaat. Erik is er voor zijn beste
vriend – die nooit iets onderneemt en
over alles een mening heeft – persoonlijk
achteraan gegaan om aandacht te vragen
voor de belangen van de kleine middenstander
tegenover hen.
Binnenwereld
Diederik leeft in de binnenwereld van
verworven kennis: Paul Wittgenstein,
de éénarmige pianist en zijn componist
Ravel, ze zijn hem even vertrouwd als
Nescio of de 19e eeuwse Engelse opera
van Gilbert & Sullivan. Bij de tragische
Ravel, die zijn dagen sleet in een verpleeghuis
na een auto-ongeluk in Parijs, nadert
het cabaret de kern en daarmee ook het
keerpunt. De even tragische als grote
Ravel, die door het ongeluk zijn geheugen
kwijt is rest niets anders dan te zeggen: ‘Ik
wacht.’ Van Muiswinkel houdt buitenperspectief
in ere vanuit eenzelfde walging
voor de oppervlakkigheid van de samenleving
als Van Vleuten : in clownspak of
in witte smoking trakteert hij zijn publiek
op wat het maar horen wil. Het stuk
bereikt zijn transcendente keerpunt als
Van Vleuten, op aanraden van zijn vriend,
Nescio declamerend herleest: ‘Jongens
waren wij –aardige jongens waren wij.‘
En de verlammende dadenloosheid van
Oblomov vindt misschien wel zijn climax
in deze woorden van Nescio: ‘Gods doel is
de doelloosheid!’ Hij die geleerd had zich
te wapenen tegen de harde buitenwereld
– om met Nescio te spreken, tegen ‘de
godverdomde dingen’ – hij wordt voorbereid
op het moment dat hij zijn veilige
binnenperspectief moet gaan verlaten.
Als dit moment is aangebroken, wordt het
vertrek dat op handen is in Dickensiaanse
stijl ingeluid met een fraaie antifoon over
the book of life: ‘but never has a reader
read his final chapter far ahead, for then
he will be dead.’ Het fascinerende stuk,
dat gelardeerd is met talloze zinswendingen
en virtuoze taalkundige vondsten,
eindigt met het plan dat zij morgenavond
toch weer samen zullen optreden; dit
keer in Roosendaal. Het publiek, dat
achterblijft in het verlaten antiquariaat
Oblomov, ziet de beide kameraden aan
het etalagevenster buiten voorbij gaan, de
wijde wereld in.
Sonja Bakker
Dit jaar vieren we het geboortejaar van
Arminius, één van de belangrijkste
voorvaderen van de Remonstranten. Dat
wordt nog knap lastig voor wie net met
veel pijn en moeite de zojuist herdachte
Calvijn een beetje in zijn context heeft
weten te plaatsen. Voor menigeen echter
die is opgevoed met het bekende om zich
heen grijpende gebrek aan historisch
besef, is het toch allemaal één pot nat. En
dan te bedenken dat veel Remonstranten
hun inspanningen bij het behalen van de
calvinisme-test slechts met een krappe
voldoende beloond zagen!
Ik vroeg het aan twee middelbare scholieren
– net terug van het hockeyveld.
‘Weten jullie wie Arminius was?’ De
één dacht onmiddellijk aan Gomarus
en de ander aan iets met een schutting.
‘Arminius en Gomarus waren allebei
zwaar gelovig, maar de één ging Sonja-
Bakkeren – hij zocht iets lichters,’ wisten
ze. ‘Jammer dat er geen rijdende rechter
was om hun debat over de schutting op
te lossen.’ Ik hoefde hen niets meer te
vertellen. Die Arminius was tolerant tot
over de schutting waar die ander zich
‘kansloos’ achter verschanste. Altijd over
schuttingen heen blijven praten dus. Van
je laten horen. Dan worden we nooit een
antiquariaat Arminius!
Heine Siebrand
Remonstrants predikant Geertekerk
Utrecht
3 OVERWEGING

4 kredietcrisis
Johan Barnard is plaatsvervangend directeur Financiële
Markten op het Ministerie van Financiën. Carla Bierlaagh
hoorde hem uit over de kredietcrisis. Hebben de banken iets
geleerd? Had de overheid anders moeten handelen of eerder
moeten ingrijpen?
‘Burger moet veel meer kennis
vergaren over geld en geldproducten’
Volgens de man in de straat valt de crisis
wel mee. Je leest er veel over in de krant,
maar de consumentenprijzen dalen en om
hen heen is iedereen nog aan het werk.
Er woedt ver weg in Den Haag wel een
discussie over de pensioenleeftijd, maar
verder merk je er weinig van.
Crisis komt nog
Johan Barnard stelt daar tegenover dat de
crisis in de reële economie eigenlijk nog
gaat komen. ‘De Nederlandse overheid
is tot nu toe vrij succesvol geweest om
de ergste klappen te voorkomen door
grote hoeveelheden geld in financiële
instellingen te stoppen. In de kabinetsplannen
voor 2009 was gemiddeld een
koopkrachtstijging voorzien. Die is er ook
gekomen, dus het verontrustende nieuws
in de kranten voelde men niet aan den
lijve. Maar nu zijn er veel indicatoren dat
het in de reële economie fout zal gaan. De
overheid heeft enorm moeten lenen om
bijvoorbeeld banken te redden. Als je die
banken te gelde wilt maken is het onzeker
wat je ervoor terugkrijgt en wanneer.
Als alle landen, als het beter gaat, straks
tegelijkertijd hun banken willen verkopen,
dan zijn ze niets waard. Dat werkt
dus niet’.
‘De crisis kost ons in ieder geval een
stuk economische groei. We voorzien
een negatieve groei van het nationaal
inkomen voor dit jaar, maar hopelijk is
het volgende jaar al beter. Voorlopig zal
er meer werkloosheid zijn. De problemen
komen dus vooral terecht bij degenen die
werkloos worden, zeker als ze ook nog
grote schulden (bijvoorbeeld hypotheekschulden)
hebben. Immers, die mensen
hebben de minste uitwijkmogelijkheden.
Verkoop van hun huis is vaak geen optie.
Huizenprijzen gaan over de hele linie
dalen doordat de vraag naar huizen is
weggevallen. Iedereen is heel voorzichtig
geworden, waardoor de huizen langer op
de markt staan en de prijs naar beneden
moet, wil je kunnen verkopen. Maar als
je grote schulden hebt dan kan dat niet.
Voornamelijk jonge mensen, die duur
gekocht en relatief duur geleend hebben
(met een tophypotheek) kunnen dus niet
verkopen en raken als het ware opgesloten
in hun huis. Maar voor iedereen geldt
dat hij minder voor zijn huis zal krijgen’.
‘Rijkdom vergaren kan niet
zonder risico’s nemen’
Voorzichtig met hypotheken
Het probleem van de tophypotheken
bracht de Autoriteit Financiële Markten
(AFM) ertoe onlangs een zogenaamd
Consultatiedocument uit te brengen,
waarop alle partijen binnen zes weken
kunnen reageren. AFM constateert dat
de huidige Gedragscode Hypothecaire
Financieringen te veel ruimte biedt, dat er
te veel tophypotheken worden afgegeven
zonder goede reden en dat mede daardoor
veel huishoudens een te groot risico
lopen om in financieringsproblemen te
komen. Zij doet voorstellen om daar iets
aan te doen. De AFM stelt als norm dat er
geen hypotheken boven de 100% meer
verleend worden. Zowel huiseigenaren als
jonge kopers en banken zullen daar niet
blij mee zijn, want die willen respectievelijk:
verkopen, kopen en verbouwen en
geld uitlenen. Het dilemma in deze zaak
is ook: maak je het starters hiermee nodeloos
moeilijk of voorkom je problemen
die ze zelf nog niet zien? Wat is de balans
in deze kwestie?
Kennis over geld vergroten
In het algemeen weten mensen individueel
te weinig over hoe financiële producten
in elkaar zitten en wat de consequenties
zijn als ze worden aangegaan of
gekocht. Te veel mensen weten niets over
hun salarisstrookje, over hun pensioenvoorziening,
hun hypotheek en hun verzekeringen.
Als mensen serieus denken
dat ze in een aflossingsvrije hypotheek
na 30 jaar rente zonder aflossing van de
hoofdsom af zijn, dan zit er iets goed fout.
Als de meeste mensen niet weten hoe hun
pensioenopbouw in elkaar zit, dan wordt
het heel moeilijk om mensen hun belang
te laten inzien. Centiq, een samenwerkingsverband
van o.m. Consumentenbond,
NIBUD en banken, probeert hun
participanten te stimuleren om burgers
bewust te maken van hun geldzaken.
Daardoor moeten zij mondiger en meer
weerbaar worden. Verbodsbepalingen
helpen daarin onvoldoende, het is beter
als mensen op zichzelf leren te passen.
Er zijn meer zorgplichten gekomen, zoals
in de Code Banken, opgesteld op basis
van de Commissie-Maas, die stelt dat de
banken meer over hun klanten moeten
nadenken. In het algemeen treedt het
ethische denken meer op de voorgrond.
Men praat over een eed voor bankiers
en om opleidingseisen aan bankiers te
stellen. Dat is geen studie, maar meer te
vergelijken met de zogenaamde opleidingspunten
voor advocaten, een soort
permanente educatie. Er zijn partijen die
opleidingen proberen te realiseren, zoals
de Duysenberg School of Finance. In hun
curriculum staat het vak ethica opgenomen.
Misschien is het bij alle ellende een
klein winstpuntje dat die kant nu ook
meer aandacht krijgt.
Risico’s accepteren
Jarenlang heeft een gunstig vestigingsklimaat
voorop gestaan. Financiële instellingen
waren dan heel aantrekkelijk, niet
vervuilend en met grote behoefte aan
hoog opgeleide mensen. Pas nu realiseren
we ons de economische risico’s. De vraag
is: Hoe ver moet je gaan met de > > >
ADREM oktober 2009

ADREM oktober 2009
Als managementcoach en senior consultant bij Van Ede en Partners, krijgt Marien
Wichers de hele dag mensen over de vloer die zijn ontslagen. De verhalen die hij
hoort maken hem kritisch over het niveau van managers in Nederland.
Reorganisatie en ontslag:
over leidinggeven en leed
Een manager stimuleert mensen. Dat is het antwoord dat een
van mijn wijze leermeesters eens gaf toen ik hem vroeg hoe hij
leiderschap zou definiëren. Niet: kan goed organiseren, onderhandelen,
met zijn baas overweg kunnen, handig schaken… Nee:
stimuleert mensen. De I Tjing zegt over de leider: ‘de geestesgesteldheid
die de leiders der mensen en de heersers moeten
hebben is een diepe innerlijke ernst, waartegen alle uiterlijke
verschrikkingen machteloos afstuiten.’
Nu kijk ik eens om mij heen, zet de leiders die ik ken af tegen
deze definities en concludeer dan dat het begrijpelijk is dat
reorganisaties en ontslagen alledaagse dingen zijn geworden.
Natuurlijk, in crisistijden als de huidige is het vanzelfsprekend
dat gekeken wordt naar de effectiviteit van een organisatie. Maar
had dit dan niet al eerder moeten gebeuren? Conclusies als “We
draaien met verlies”,” De fut is eruit” of “ Van efficiency is weinig
te merken” zijn eigenlijk schaamteloze opmerkingen, want ze
zijn te laat gemaakt. En dán moet er ineens vernieuwing komen,
dan moet er worden gereorganiseerd.
Hoe komt het zover? Waardoor is dit ontstaan? Wie is er verantwoordelijk
voor dat het zo afgleed? Dit soort vragen lijkt in
doofpotten te verdwijnen of zelfs niet gesteld te worden. En wie
legt rekenschap af voor al het leed dat berokkend wordt aan de
medewerkers die zonder pardon moeten vertrekken, ontslagen
worden? Wie
voelt zich verantwoordelijk
en
besluit zelf op te
stappen? Welke
managers (er zijn
er helaas velen)
durven wakker
te worden uit
de droom van
> > > liberalisering van de markt?
Moeten we meer van dit soort dienstverlening
binnenhalen door het bieden van
aantrekkelijke fiscale maatregelen? Wat
zijn daarvan de risico’s? Nieuwe innovatieve
producten bleken achteraf fouten
te hebben. Dat was een risico dat je moet
accepteren, want het blijkt dat landen die
meer risico nemen hogere winstkansen
hebben, dat ze rijker worden. In Nederland
bestaat de neiging om alles in eigen
land te concentreren, vanuit de gedachte
dat het buitenland maar eng is. Maar we
moeten ons realiseren dat Nederland
maar klein is. Als we geen buitenlandse
´kijk mij eens´ en gaan aandacht schenken aan het kapitaal dat zij
beheren: de werknemers?
Het is een bekend fenomeen dat bij organisaties waar iets mee
mis is, de beste werkkrachten het eerst hun vertrek aankondigen.
Dat kan leiden tot het wegvloeien van onmisbare kennis en
ervaring. Dus, om de kracht van de organisatie op peil te houden,
wil je dat als leiding graag voorkomen. Als onvrede een reden is
voor mensen om op te stappen, dan dient het management alert
te worden.
Helaas wijst de praktijk anders uit. De meeste werknemers die
vertrekken wilden al niets met politiek geharrewar van hun
managers te maken hebben en zijn blij er niet meer bij betrokken
te zijn. Die laten dus netjes weten een andere baan te hebben
gevonden met wellicht betere vooruitzichten en vertrekken
in stilte. Uit mijn praktijk merk ik dat de meeste werknemers
die vertrekken niet of niet duidelijk aangeven waarom zij tot
dat besluit zijn gekomen. Te netjes, te beleefd, geen zin in of
bang voor persoonlijke confrontaties; en ook vaak onverschillig
geworden door teveel onwil of onbegrip van hun leidinggevende.
Alle schrijnende en pijnlijke ervaringen van ontslagenen ten
spijt, de huidige situatie vraagt om een herbezinning op het
woord MANAGER. Bestuurders en directeuren moeten zich
meer rekenschap geven over de kwaliteit van leidinggeven van
hun managers. Erover praten is onvoldoende.
‘Management by walking around’ is aanwezig en zichtbaar zijn.
Aandacht hebben voor hun menselijk kapitaal. Aandacht voor
wel en wee; het serieus nemen van de mens die het werk moet
verzetten. Respect voor het individu.
Kortom: een manager inspireert mensen en ontleent zijn gezag
aan een diepe, eerlijke ernst.
Marien Wichers
banken willen toelaten, moeten we het
in ons land doen met alleen maar kleine
banken. Helemaal gevaarloos leven
is moeilijk en leidt tot gezamenlijke
armoede.
Nederland wil steeds minder risico
accepteren. Zolang het goed gaat is de
overheid nergens in beeld, maar als de
koersen dalen en bedrijven omvallen, had
de overheid er iets aan gedaan moeten
hebben. De particulier, ook de belegger,
meent steeds meer dat iemand hem moet
compenseren als er iets ergs gebeurt.
Eigen verantwoordelijkheid, eigen risico
zijn niet populair. Maar aandeelhouders
verschaffen nou eenmaal risicodragend
kapitaal, zij moeten dus de consequenties
van dat risico nemen. Zowel bij Fortis
als bij de IJslandse bank Icesave hadden
spaarders hun risico’s kunnen voorzien.
Die hebben ze in dat geval dus bewust
genomen. Het kan zijn dat ze die risico’s
niet kenden, maar dat geeft dan nog eens
ten overvloede aan dat de particulier veel
meer kennis moet vergaren over geld en
geldproducten.
Carla Bierlaagh
5 kredietcrisis

6 kredietcrisis
Zineconomie
Financiële injecties, steunacties, en
nationaliseringen hebben het vertrouwen
in de economie nog niet hersteld.
Ad Rem vraagt zich af of een financiële
benadering van de crisis wel volstaat?
Heeft de economie niet een zingevingsinjectie
nodig? Voor een antwoord op
deze vragen kwamen we uit bij Meerten
ter Borg’s Zineconomie: de samenleving
van de overtreffende trap.
Moderniteit en crisis
De aandelenkoersen staan, na een dieptepunt
in maart 2009, weer ruim boven
de 300 punten. Beleggers lijken dus weer
behoorlijk optimistisch, maar hoe is dit te
verenigen met de kredietcrisis, waarover
alleen in superlatieven werd gesproken?
Als we de weinig terughoudende berichtgeving
in de media mochten geloven
zaten we in een heuse neerwaartse
economische spiraal met potentieel catastrofale
gevolgen. Weinig rampen werden
gespaard om de toekomst te schetsen.
Inmiddels is de eerste opwinding wel
weer geluwd, maar de vraag blijft hoe
het kan dat een crisis in één maatschappelijke
sector, de economie, aanzet tot het
schetsen van rampscenario’s voor de hele
samenleving.
Crises zijn in moderne samenlevingen
namelijk ‘business as usual’. Modernisering
is een vorm van ‘creative destruction’:
oude vormen verdwijnen, nieuwe
komen op, want het beste is nog niet
goed genoeg. Het kan altijd beter. Dit
adagium van de overtreffende trap laat
allerlei maatschappelijke sectoren in een
voortdurende staat van crisis verkeren:
het onderwijs, de zorg, de politiek, de
godsdienst. Echter op niet één van die
crises wordt zo overspannen gereageerd
als op een economische crisis. Afgezien
van chronisch of ernstig zieken en
mensen met kinderen in de schoolgaande
leeftijd, ondergaan de meeste mensen
deze crises min of meer onaangedaan.
Waarom kan een economische crisis er
dan niet ook nog bij? Want ook als we
terugvallen tot het welvaartspeil van tien
of twintig jaar geleden, waar hebben we
het dan helemaal over? Toen waren we
ook al schathemeltjerijk, om het met de
radiocolumnist van BNR Nieuwsradio,
Kees de Kort, te zeggen.
Zineconomie
Hoe kan het dan toch dat een economische
recessie zulke extreme reacties
oproept? Die vraag stelt de Leidse
godsdienstsocioloog Meerten ter Borg
aan de orde in zijn boek Zineconomie. Ter
Borgs onderzoeksterrein is religiositeit
buiten de traditionele kaders van kerk en
geloof. De leidende vraag daarbij is: welke
aspecten van kunst, sport, (film)sterren,
de medische zorg, en in dit boek de economie,
hebben een functie die religieus
genoemd kan worden? In Zineconomie
betoogt hij dat een strikt economische
benadering van de economie tekort schiet
omdat wij in een zineconomie leven. De
economie is niet zomaar een maatschappelijke
sector, het is een zingevingsbron
van de eerste orde. Wat in de economie
gebeurt, heeft betekenis voor het hele
leven. Andersom wordt in de economie
zingeving steeds belangrijker. Een
verkoopproduct of arbeidsbetrekking
als zodanig wordt steeds minder belangrijk,
het gaat om de beleving ervan. Een
pepermuntje is geen snoepje, maar een
extatisch moment van frisheid, schoonheid
en verleiding. Een auto is geen
vervoermiddel, maar een transcendente
ervaring van mobiliteit. Een baan is niet
werken in het zweet des aanschijns, maar
op zijn minst een levensvervulling en als
het even kan een opportunity voor kameraadschap,
onzelfzuchtigheid en onmisbaarheid.
Een economische crisis raakt
ons zo hard, omdat allerlei aspecten van
de economische bedrijvigheid verweven
zijn met wat mensen ervaren als de grond
van hun bestaan. In werk, consumptie en
productie komen normen, waarden en de
eigen identiteit tot uitdrukking. Ze zijn
bij voorkeur tegelijk nuttig, plezierig en
verantwoord.
Lethargie-crisis
Ter Borg onderscheidt in zijn boek drie
crisistypen in de zineconomie. In de
praktijk hebben economische crises
ADREM oktober 2009

ADREM oktober 2009
kenmerken van verschillende crisistypen.
De grote impact van de kredietcrisis
komt voort uit het feit dat daar alle drie
de crises samenkomen. De bankencrisis is
begonnen met onverantwoorde kredietverstrekking
door banken. Zij leenden
geld aan mensen waarvan op voorhand
duidelijk was dat ze het nooit allemaal
zouden kunnen terugbetalen. Sterker
nog: velen konden niet eens de rente
opbrengen. Om van deze leningen af te
komen, werden derivaten ontwikkeld,
complexe producten waarin onbetrouwbare
leningen werden vermengd met
betrouwbare leningen. Deze derivaten
werden verkocht aan andere banken en
handelaren als innovatieve producten
met een ongekend hoog rendement. Het
waren echter zulke complexe producten
dat niemand begreep wat hij kocht of verkocht.
In de hausse van de economische
groei accepteerde men deze complexiteit
echter, mede dankzij de uitstraling van
innovatie. Zolang de handel floreerde,
was er weinig aan de hand. Maar op een
gegeven moment, om verschillende
redenen, stokte de handel. Dit leidde tot
een lethargie-crisis. De derivaten verloren
hun innovatieve glans. Daardoor kregen
handelaren niemand meer warm voor
hun waar. Ze raakten hun producten aan
de straatstenen niet meer kwijt.
Anomie-crisis
Toen vervolgens de beloofde rendementen
uitbleven, ontstond het inzicht dat
de handel in derivaten een windhandel
was en probeerde iedereen ze kwijt te
raken. Hierdoor daalde de waarde van de
producten scherp en kwamen de koersen
van banken, die veel van deze producten
bezaten onder druk. Er brak paniek uit
onder beleggers en er dreigden faillissementen
in de bancaire sector. De val van
de zakenbank Lehmann Brothers geldt
als het officiële begin van de kredietcrisis.
Er brak paniek uit, want als zelfs zo’n
gevestigd bedrijf failliet kan gaan, waar
houdt het dan op? In feite echter is de
crisis dan al aan de gang, maar met het
uitbreken van de paniek krijgt hij ook
het karakter van een anomie-crisis. Het
vertrouwen valt weg. De normale manier
van zaken doen geldt niet meer en allerlei
basisregels worden met voeten getreden.
De financiële injectie van de Nederlandse
overheid in ING en de nationalisering
van het onderdeel ABN-AMRO uit Fortis
zijn maatregelen van de overheid om de
anomie-crisis te beteugelen. Het ophogen
van de garantielimiet voor spaartegoeden
toen de IJslandse bank Icesave in de
problemen kwam, is ook onderdeel van
dit pakket. Door spaarcentjes te garanderen
wilde de overheid voorkomen dat een
bankrun zou ontstaan.
Asymmetrie-crisis
Daarmee zijn we weer terug bij de leningen
en hypotheken waarmee het allemaal
begon. Dat veel mensen leningen hadden
waarvan ze hun maandelijkse termijnen
niet meer konden betalen is een van de
aanleidingen van de kredietcrisis. De
economische crisis in het kielzog van
de bankencrisis leidde er echter toe dat
steeds meer mensen hun verplichtingen
niet konden nakomen. Zeker in de VS
moesten veel mensen hun huis uit. Zowel
in dit geval, als in het geval van spaarders
speelt steeds de vraag naar de eigen
verantwoordelijk van mensen. Het zicht
op deze vraag wordt echter vertroebeld
door de enorme bonussen die worden
uitgekeerd in de financiële sector. De
discrepantie tussen gewone mensen die
de prijs betalen voor hun onverantwoorde
gedrag en toplieden die beloond worden
voor hun falen deed de discussie over
bonussen fel oplaaien. Inmiddels is die
discussie allang niet meer beperkt tot de
financiële sector of het bedrijfsleven, ook
beloningen in de publieke sector komen
onder vuur. De asymmetrie-crisis heeft
te maken met verschillen in de verdeling
van de welvaart. Die verschillen hebben
altijd bestaan, zoals ook de discussie over
bonussen veel ouder is dan de kredietcrisis.
Door de recessie echter wordt de
discussie actueel en krijgt deze concrete
gevolgen. Zo is nu, waar mogelijk, wel
ingegrepen in het bonussenbeleid en
worden oproepen gedaan tot matiging
waaraan soms ook gehoor wordt gegeven.
Een weg uit de crisis?
De vraag is nu of er een weg uit de crisis is.
Het antwoord daarop is kort gezegd: nee.
Bovendien, en dat lijkt in deze tijd een
verrassende stelling, wij zouden het als
moderne mensen ook niet willen. Crises
zijn ingeweven in de structuur van de
moderne samenleving. Ze hangen samen
met het adagium van de overtreffende
trap dat naast bedreigingen ook kansen
voortbrengt. Ter Borg noemt de moderne
mens een evenwichtskunstenaar, op zoek
naar de balans tussen risico en geborgenheid.
Dit zoeken naar een balans is ook
kenmerkend voor vrijzinnig geloven. Veel
vrijzinnigen begeven zich van harte in het
spanningsveld van het willen vasthouden
aan traditionele waarden en de noodzaak
inzien om met tradities te breken.
Ter Borg’s schets van de zineconomie kan
een impuls zijn voor de vrijzinnige bezinning
op maatschappelijke betrokkenheid.
De vrijzinnigheid kent een traditie van
verantwoordelijkheid nemen ten aanzien
van de negatieve gevolgen van modernisering.
Op economisch terrein betekende
dat opkomen voor de slachtoffers van
crises in de zineconomie. Ter Borg laat
echter zien dat de schrijnende tegenstelling
tussen rijk en arm, de asymmetriecrisis,
maar één aspect is van de crisis in
de zineconomie. De huidige recessie geeft
aanleiding om te breken met het traditionele
kerkelijke denken over de economie
in termen van een antithese tussen geloof
en consumptie, tussen de zondag en de
maandag. Consumptie en werk zijn bronnen
van zingeving. Sinds de jaren ‘90 van
de vorige eeuw zijn ze bovendien ontdekt
als instrumenten van maatschappelijke
betrokkenheid. De consumentenactie in
1995 om tankstations van Shell te mijden
uit protest tegen het afzinken van het
boorplatform Brent Spar was voor dat
bedrijf het startpunt voor een herbezinning
op de maatschappelijke verantwoordelijkheid.
Dat cursussen spiritualiteit
en management, meditatiecursussen,
spiritual counseling en Happinezz big
business zijn, laat bovendien zien dat er
op dit terrein letterlijk winst te behalen
valt.
De kerken hebben op dit terrein een
enorme achterstand op ondernemers
en belangengroepen. Om die in te lopen
is een mentaliteitsverandering nodig.
Vragen die te maken hebben met de
zineconomie komen in de kerken maar
weinig aan de orde, terwijl dat nu juist de
vragen zijn waar werkende mensen mee
zitten. En laat dat nu precies de groep zijn
die in de vrijzinnige kerken gemist wordt.
Daar valt dus nog een wereld te winnen.
Martijn Junte
Meerten ter Borg, Zineconomie: de samenleving
van de overtreffende trap, Schiedam: Scriptum
(2003), ISBN 9055943517.
7 kredietcrisis

8 kredietcrisis
‘Deze maatschappij is te ingewikkeld
voor veel mensen’
Bij de Voedelbank heerst voortdurend het
Sinterklaasgevoel. Altijd zijn de medewerkers
in gespannen afwachting van
welk voedsel er deze week weer wordt
gegeven. Net als de Goedheiligman heeft
ze weleens zorgen over de tijdige aanvoer
van de pakketten. Als de bus voorlopig
maar blijft rijden…In deze tijden van crisis
interview ik Frederique de Raat, vrijwilligster
bij de Voedselbank in Leiden.
‘Van de crisis merk ik nog niets in dit
werk. Wel is de hoeveelheid klanten en
pakketten het laatste halfjaar
gestegen van 180 naar
300. Dat kwam door het
tv-programma ‘Effe geen
cent te makke’, waarin
René en Natasja Froger
aandacht vroegen voor de
Voedselbank. Dat hielp
veel potentiële klanten
van de Voedselbank over
een drempel.’
Aan het woord is Frederique
de Raat, die naast
haar bijna fulltime baan
als journaliste, vrijwilligerswerk
doet voor de
Voedselbank in Leiden.
Waarom eigenlijk?
‘Ik heb het zelf goed, zowel materieel
als immaterieel. Ik wilde iets concreets
doen voor de mensen die het niet zo goed
getroffen hebben als ik. Wat ik goed kan
is organiseren en het woord voeren. Dus
help ik met het inzamelen van het eten en
houd ik lezingen bij kerken en serviceclubs,
zoals de Rotary. Een collega van mij
kan overdag en gaat langs scholen.’
Gele tomaten
‘Het doel is tweeledig: verlichting van de
armoede en het tegengaan van verspilling.
De Voedselbank werkt zelfstandig
en is niet gekoppeld aan een politieke
of levensbeschouwelijke overtuiging.
Er maken net zoveel allochtonen als
autochtonen gebruik van. Een keer per
week komen de klanten voedselpakketten
halen. Daar kan van alles in zitten. In
Leiden zijn drie bakkers die regelmatig
overtollig brood in de diepvries hebben,
dat we kunnen komen halen. Aan brood
is zo nooit gebrek. Er zijn producten die
tegen de houdbaarheidsdatum aanzitten.
Minder courante groenten zoals gele
tomaten en witte aubergines krijgen we
ook nogal eens. Soms moet je daar wel de
rotte exemplaren uithalen. Vorige week
waren er ontzettend veel pruimen. Die
blijven niet lang goed. Ik heb er toen maar
een paar potten jam van gekookt. In dit
werk moet je soms creatief zijn. Vooral de
periode tussen winter en zomer, zo rond
maart, april, is lastig. De zomergroente is
er nog niet, het wintervoedsel is er niet
meer. Vorig jaar hebben we op 30 april een
noodvergadering belegd. Ook de zomer-
maanden zijn een probleem, want particulieren
leveren dan minder aan omdat
ze op vakantie zijn. Dan zijn de pakketten
kleiner. Onze topmaand is december, ook
al omdat mensen tegen de kersttijd meer
aan hun medemens denken. Van twaalf
kerken in Leiden krijgen we structureel
hulp. Ze collecteren voor ons in natura.
Daar zijn we heel blij mee.’
Krijgen jullie geen geld? ‘Nee, de Voedselbank
werkt zonder subsidie. Het
pand waar we in Leiden zitten, is van
de Gemeente. Met een bijdrage van het
Rabo-wensenfonds hebben we een ontvangstruimte
ingericht voor de klanten.
Door de snelle toename dit jaar zijn we
uit het pand gegroeid. De Gemeente heeft
toegezegd dat we mogen uitbreiden. In
principe kopen we geen voedsel, maar in
noodgevallen schaffen we soms een paar
honderd kilo rijst aan. Er zijn natuurlijk
wel kleine bedragen nodig voor papier en
postzegels en om benzine te kopen voor
onze bus die naar Poeldijk rijdt, een van
de tien landelijke distributiecentra. Die
bus heeft regelmatig iets, we leggen dus
iedere keer wat geld opzij om hem straks
te kunnen vervangen. ‘
Geen reserve
Wie zijn de klanten van de Voedselbank?
‘Mensen met een combinatie van problemen:
psychisch, relationeel, alcoholverslaving.
De meesten van hen zitten in een
traject van schuldhulpverlening. De meesten
zijn van middelbare leeftijd. Eerst is
er een intake-gesprek. Mensen moeten
dan hun administratie van de afgelopen
drie maanden meenemen.
Ongeveer de helft van
de aanmelders wordt
toegelaten als klant. Een
van de criteria is dat een
volwassene niet meer dan
175 euro per maand overhoudt
om van te leven
na aftrek van de vaste
lasten. Voor een tweede
volwassene komt daar
nog 60 euro bij, voor een
kind 50 euro en voor een
klein kind 25 euro. Het is
moeilijk voor bijvoorbeeld
alleenstaande moeders om
rond te komen van een
paar tientjes in de week.
Sommige mensen hebben nooit geleerd
met geld om te gaan. Deze maatschappij
is voor een hoop mensen te ingewikkeld.
En als je onder het bijstandsniveau zit,
is het een ramp als de koelkast ermee
ophoudt of de wasmachine. Er is immers
geen enkele reserve. Mensen komen niet
meer op verjaardagen, omdat ze geen
geld hebben om een bloemetje mee te
nemen. Daardoor raken ze geïsoleerd. Het
wekelijkse bezoek aan de Voedselbank is
dan een uitje. Ze krijgen koffie, er is een
spreekuur van een onbetaalde maatschappelijk
werkster, ze kunnen tweedehands
kleding uitzoeken. Als ik met de mensen
spreek, valt me op hoe moeilijk het leven
tijdelijk kan zijn. Je hoort verhalen van
mensen die bijvoorbeeld op een huurtoeslag
wachten. Als die er komt, kan dat net
het verschil uitmaken waardoor ze ons
niet meer nodig hebben.’
Sigrid Coenradie
ADREM oktober 2009

ADREM oktober 2009
Bijbel10daagse 2009 – 23 oktober tot en met 1 november
Verhalenkaravaan
Het thema voor de Bijbel10daagse in 2009
is Verhalenkaravaan. Bijbelverhalen staan
dit jaar centraal tijdens de Bijbel10daagse.
In verhalen van de Bijbel kom je mensen
tegen die, hoe verschillend ze ook zijn,
dezelfde eigenaardigheden, kwaliteiten,
zwakten, twijfels en emoties hebben als
wij. Verhalen dóen iets met je. Tijdens de
Bijbel10daagse gaat er een verhalenkaravaan
door het land reizen. Een dubbeldekker
ingericht door het NBG met aan
boord een verhalenverteller. De start van
de karavaan vindt plaats in boekhandel
Selexyz Dominicanen in Maastricht.
De route eindigt tien dagen later in het
noorden van Nederland en zal onderweg
dorps-, kerk- en schoolpleinen aandoen.
Tijdens de tocht worden op zoveel
mogelijk plaatsen bijbelverhalen verteld.
Tegelijk worden overal in het land bijeenkomsten
rond de bijbelverhalen georganiseerd.
Kijk voor de route en andere
activiteiten op www.bijbel10daagse.nl.
Verhalenbundel ‘De Karavaan’
Uitgeverij Podium publiceert in samenwerking
met het Nederlands Bijbelgenootschap
De karavaan, een bundel
met tien bekende verhalen uit de Bijbel,
onder handen genomen door de Nederlandse
schrijvers Abdelkader Benali, Aaf
Brandt Corstius, Désanne van Brederode,
Esther Gerritsen, Bas Heijne, Erik Idema,
Christophe Vekeman, Annelies Verbeke
en Robert Vuijsje.
Zo verplaatst Verbeke het Oudtestamentische
verhaal ‘Simson en Delila’ naar
België en laat de Vlaamse Bobby Simson
een oorlog tegen de Walen ontketenen.
De hoofdpersoon van Vekemans’ versie
van ‘Job’ wordt uitgedaagd door een
duivelse verzekeringsmakelaar. En Vuijsje
laat zich voor zijn eigentijdse ‘Daniël in
de leeuwenkuil’ inspireren door de heftige
discussieavonden met vele woedende
mensen die zijn boek Alleen maar nette
mensen opleverde. Het boek verschijnt in
oktober 2009.
G&S studiebijeenkomst ‘Europa als vredesproject’
Europa begon als vredesproject, maar
hoe is het verder gegaan, wat zijn op dit
moment belemmeringen en mogelijkheden
om tot echte vrede te komen, dichtbij
en veraf? Over deze vragen houdt de
Instelling Geloof en Samenleving op 6
november een studiebijeenkomst.
Ds. Florus Kruyne, remonstrants predikant
te Utrecht, werkt als supervisor/trainer
aan het “Healing of Memories” project
in Roemenië. Hij spreekt over non-communicatie
en een voorzichtig begin van
communicatie tussen kerken en volkeren
in Transsylvanië. Eerste indrukken van
een moedig en moeizaam proces.
Dion van den Berg, senior beleidsadviseur
IKV Pax Christi, schetst vervolgens de
ontwikkeling van Europa als waardengemeenschap
naar Europa als vredesactor in
de multipolaire wereld. Er zal voldoende
tijd zijn voor vragen en discussie.
Start van de bijeenkomst met de lezing
van ds. Florus Kruyne is om 17.00 uur.
Om 18.00 uur is het tijd voor een lichte
maaltijd, waarna Dion van den Berg om
18.30 uur zijn lezing geeft. Afsluiting is
rond 19.30-19.45 uur.
G&S steunt dit jaar de vredesprojecten
“Healing of Memories” (Roemenië), “Community
Building Mitrovica” (Kosovo) en
“Zochrot” (Israël). Hoe passen deze projecten
in het “vredesproject Europa”? Deze
vraag zullen wij bij de afsluiting van de
bijeenkomst beter kunnen beantwoorden.
Plaats van handeling is het landelijk
bureau Remonstranten, Nieuwegracht
27A, 3512 LC Utrecht, tel. 030-2316970.
Kosten € 5,- (incl. maaltijd). Graag van te
voren aanmelden. Deelnemers ontvangen
op de bijeenkomst een map met relevante
documentatie.
Bijeenkomst ‘Een vrijzinnige
kijk op de laatste dingen’
Op vrijdag 20 november van 16.00 – 18.00
uur organiseert de kerkenraad van de
Rotterdamse Remonstrantse gemeente
een bijeenkomst naar aanleiding van het
proefschrift van ds. Koen Holtzapffel. De
bijeenkomst zal plaatsvinden
in de Remonstrantse kerk van Rotterdam,
hoek Westersingel/Museumpark,
en staat onder leiding van de hoogleraar
van het Remonstrants Seminarium,
prof. dr. Marius van Leeuwen. Na een
korte inleiding op de centrale thema’s uit
zijn boek, zal dr. Holtzapffel met zijn collega’s
dr. Christiane Berkvens-Stevelinck
en dr. Tjaard Barnard van gedachten wisselen
over een aantal vragen die met zijn
studie samenhangen: wat betekent toekomst
in ons (geloofs)leven; wat kunnen
we zeggen over een leven na de dood én
wat bedoelen we als we de verhalen uit
de bijbel in de eerste plaats symbolisch
opvatten? Steeds zal er gelegenheid zijn
tot gedachtewisseling met de zaal. Na
afloop wordt het glas geheven. Opgave is
gewenst op nummer
010 - 4360543 of via administratie@
remonstrantenrotterdam.nl.
KALENDER
Personen en Gemeenten
Personen
Op Prinsjesdag promoveerde ds K.J.
Holtzapffel in Leiden tot doctor op het
proefschrift ‘Een vrijzinnige kijk op de
laatste dingen’ (verkrijgbaar via www.
narratio.nl).
Ds. P.J.C. Korver (NPB Naarden-Bussum/
rem.gem. Hilversum) viert op 1 oktober
2009 dat hij 25 jaar voorganger is bij de
NPB.
Prof.dr. E.H. Cossee is sinds november
1991 als bijzonder hoogleraar vanwege
de Zwinglibond in de geschiedenis en
beginselen van het Unitarisme, verbonden
aan de faculteit godgeleerdheid
van de Rijksuniversiteit Groningen.
Op vrijdag 2 oktober heeft hij afscheid
genomen van de faculteit. Ter gelegenheid
van dit afscheid organiseerde de
sectie ‘Geschiedenis van het christendom’
een minisymposium met de titel
‘Plaatsen van herinnering van het
vrijzinnig protestantisme’.
9 REmONSTRANTSE BERICHTEN

10 REmONSTRANTSE BERICHTEN
Op 6 september heeft mw. dr. C.M.G. Berkvens-Stevelinck onder grote
belangstelling haar intrede gedaan in de Remonstrantse Gemeente Rotterdam.
Tijdens een bijzondere dienst in de Remonstrantse Kerk aan het Museumpark
werd zij bevestigd door haar collega’s dr. T.R. Barnard en ds. K.J. Holtzapffel.
Centraal in deze dienst stond het thema ‘vragen stellen is van levensbelang’.
Dit naar aanleiding van Exodus 3:3 onder de titel ‘Hoe kan het dat die struik
niet verbrandt?’. Na afloop van de dienst werd de nieuwe predikante tijdens
een informele receptie hartelijk verwelkomd door de aanwezige gemeente.
Herhaalde oproep
“De Woudkapel”
Afdeling De Bilt/Bilthoven van de Vrijzinnige
Geloofsgemeenschap NPB
zoekt een
ervaren vrijzinnig predikant m/v
met volledige dagtaak
De Woudkapel heeft een kleine 400 leden en vrienden
en trekt tevens belangstelling buiten de eigen
gelederen.
Van de universitair gevormde voorganger wordt
verwacht dat hij/zij voorgaat in de kerkdiensten
en daarbij open staat voor hedendaagse spirituele
stromingen.
Hij/zij is inspirerend, stimulerend en creatief in het
ontwikkelen van nieuwe activiteiten en het leiding
geven aan kringen en cursussen. Zijn/haar pastoraat
getuigt van bewogenheid met jong en oud.
Sollicitaties met curriculum vitae te richten aan de
secretaris van de benoemingscommissie: de heer H.
Gerritsen, Beetslaan 15, 3723 DW Bilthoven.
Voor aanvraag van een informatiepakket:
030 - 229 35 83 of woudkapelsoll@planet.nl
Zie ook: www.woudkapel.nl
Uit de bladen
Oude Wetering heeft een feestelijke periode
achter de rug met de intrede van
ds. Cossee. In september volgde een interessante
gemeenteavond over het thema
Bijbelse beelden en hun verhaal, waarover
hij in Op de oude wateringhe het volgende
schrijft: ‘de bijbel bevat het woord van
God, maar is allereerst een mensenwoord
van mensen die iets gezien, iets ervaren
hebben van een leidende kracht in hun
leven en de wereld. De bijbel spreekt in
beelden, die ons raken in de ziel. De waarheid
van het Bijbelverhaal staat of valt niet
met de vraag of het precies zo gebeurd is,
maar met wat het ons dóet in ons gevoel
en onze beleving.’
De Lokroep (Leiden) heeft als thema:
verlangen, verdriet en vreugde, tevens
het jaarthema in de gemeente. Dit komt
onder andere tot uiting in twee gemeenteavonden
over gemeentevernieuwing
en -opbouw. Prof. Henk de Roest komt
spreken over zijn boek En de wind steekt
op over missionair gemeente zijn. Enige
tijd later zal emeritus hoogleraar Cees den
Heyer een inleiding houden over de bijbel
als boek der verandering, waarbij hij o.a.
een pleidooi houdt voor een andere indeling
van het kerkelijk jaar. In meerdere
gemeenten gaan (weer) wandelkringen
van start. Zo ook in Haarlem, waar men
tijdens de wandelingen gebruik zal maken
van het boekje Warmlopen voor je geloof.
Daarin worden verschillende werkvormen
aangeboden om samen, al wandelend, het
geloofsgesprek aan te gaan. In de Schakel
(Dordrecht) een verslag van een bijzondere
dienst met als thema ‘Pelgrimage van de
ziel’: de stoelen waren in een uitnodigende
kring gerangschikt, ds. Anniek Lenselink
liet de aanwezigen een kleine zielenreis
door de kerk maken, waarbij vier inspiratiestations
werden aangedaan. Deze waren
verbeeld op vier tafels waar voorwerpen,
boeken, foto’s en tijdschriften lagen met
daarbij blanco briefjes. Daarop kon men
(anoniem) aangeven wat men inspirerend
vond. Tot slot werd een dankgebed
uitgesproken: ‘God van onderweg, we
zijn op reis geweest, alleen en met elkaar.
We gingen nieuwsgierig op pad, op zoek
naar antwoorden, stelden vragen, luisterden
naar een levensverhaal. We willen u
danken voor dat wat we mee naar huis
nemen, wat ons verrijkt heeft, die ontdekking,
een inzicht, een gevoel van herkenning,
een bijzondere ontmoeting. Laten we
in de stilte onze gedachten daar nog eens
over laten gaan’.
Laura van Asselt
ADREM oktober 2009

ADREM oktober 2009
Weer of geen weer?
Nederlanders reizen de wereld rond. Of
ze nu in Nieuw-Zeeland, Alaska, Kaapstad
of Sint-Maarten zijn, ze willen graag
op radio en televisie de weersomstandigheden
vernemen die ze ter plekke
aan den lijve ondervinden. Uiteraard is
het thuisfront ook hevig geïnteresseerd.
Hebben ze het goed, daar buitengaats?
Of moet er bij het volgende skypecontact
meewarig worden gedaan? Het is tenslotte
zulk mooi weer in Nederland dat je
heus niet negen uur in een vliegtuig naar
de Cariben hoeft uit te zitten voor een
zonnige vakantie!
De Wereldomroep en de onvolprezen
Belgisch-Nederlandsche televisiezender
Canvas doen hun best om de temperatuurontwikkeling
op Madagaskar, Riyad,
Wellington en al die plaatsen die je geen
druppel interesseren, nauwkeurig te
volgen. Globalisering van de weersverwachtingen
heet zoiets. Want druppels:
daar gaat het om! Nederlandse weermannen
en –vrouwen worden zelf net zo
droevig als de zielige wolkjes op de kaart
van Nederland als regen wordt geconstateerd
of voorspeld. Aan de Groningse
boeren of de naar hemelwater snakkende
Antillianen en Zuid-Amerikanen denken
ze niet. Ze kunnen zich duidelijk niet
verplaatsen in de tropicale ziel. Gisteren
nog betreurde Erwin Krol de regenwolken
boven Suriname in plaats van watervreugde
in de omgeving van Paramaribo
aan te kondigen. Het juiste woord op het
juiste moment uitbrengen, is niet iedereen
gegeven. Dat is overal zo.
Weinig kaas
Zo zorgde
pastoor Manuel
Anato uit
Philipsburg
(Curacao) voor
een lawine van
protest toen hij in een preek verkondigde
dat vrouwen hun mannen niet moeten
verlaten na ‘een klein klapje’... Zijn latere
uitspraken hielpen niet echt om de kou
uit de lucht te krijgen, wat natuurlijk
niet verbazingwekkend is bij 35 graden
Celsius.
‘Als vrouwen willen scheiden moeten ze
ook aan hun kinderen denken’, zei hij,
‘Ik ben niet voor scheiden en dat geldt
zowel voor mannen als vrouwen, maar
omdat het Vaderdag was, heb ik meer
gefocust op de mannen. Ik keur huiselijk
geweld niet goed. Ik veroordeel het. Maar
mensen moeten praten als er geslagen
is. Man en vrouw moeten praten over
hun relatie. Ze moeten denken aan de
kinderen en proberen hun huwelijk te
redden’. Zo kennen we er nog een paar,
dachten de vrouwenorganisaties op het
eiland. Ze tuimelden eensgezind over
de arme man heen. De pastoor meende
het ongetwijfeld goed, maar had net zo
weinig kaas gegeten van de ernst van het
huiselijk geweld tegen vrouwen als de
Nederlandse weermannen van het Antilliaanse
klimaat.
Kortom: weer of geen weer, het maakt
geen klap uit: je kunt beter zwijgen dan
domme dingen zeggen. Ook vanuit een
preekstoel.
Christiane Berkvens-Stevelinck
COLU m N
De meningenmaffia
‘Wat vindt u er nou van, van Laura?’ Ik
sta bij de bushalte en kan de vraag van
een mij onbekende mevrouw niet direct
plaatsen. ‘Laura?’ ‘Ja, Laura Dekker, u weet
wel, die in haar eentje rond de wereld
wil zeilen. Dat is toch vreselijk, zo’n kind
alleen op zee. Wat nou als ze een ongeluk
krijgt? Hebt u kinderen?’ Verbouwereerd
antwoord ik van ja. Een paar dagen eerder
werd ik ook al gevraagd wat ik vond van
de Noord-Zuid Lijn. En ook toen had ik
niet meteen een antwoord paraat. Is het
misschien aan mijn neus te zien dat ik een
aartstwijfelaar ben en niet onmiddellijk
een oordeel heb? Ik lees een avondkrant
en kijk geen tv, ligt het daaraan? Of word
ik gewoon te oud? Kan ik op mijn 47e nog
wel mee in deze flitsende wereld? Zo sta ik
wat te suffen. Ondertussen is de mevrouw
al weer verder gegaan met het ventileren
van haar mening. Want een mening moet
je hebben in dit land. Overal over. Of je
ergens verstand van hebt of niet. Je moet
weten wat je vindt over de verhoging
van de AOW-leeftijd, de belasting op het
dragen van hoofddoekjes – het woord
dat de heer Wilders gebruikt, bezorgt me
rillingen -, over de heer Wilders zelf. Maar
ook over de scheiding van Yolanthe en
Jan Smit. (Weet u niet wie dat zijn? Geeft
niets, dat wist ik tot voor kort ook niet.
Evenmin wist ik dat ze getrouwd waren
en gescheiden zijn, maar daar kom je dus
achter als iemand je mening vraagt.)
Ik neem de bus. Maar zodra ik uitstap
word me op straat mijn mening gevraagd
over kranten, ijskoffie, Greenpeace. Thuis
vind ik mailtjes die mijn mening vragen
over biologische landbouw, vrijlating van
politieke gevangenen, autoloze zondagen
en de vorm, kleur, samenstelling en aantrekkelijkheid
van ontbijtyoghurt!
Op de radio luister ik verbijsterd naar
mensen die wel stante-pede een mening
klaar hebben. Het programma
Standpunt.nl spant voor mij de kroon.
Je moet al bijna reageren vóórdat je weet
waar het over gaat. Het resultaat? Loos
gekwaak. En dat is mijn mening.
Sigrid Coenradie
11 mINIATUUR

12 VAN GOGH EN VRIjzINNIGHEID
Prof. Dr.Anton Wessels, auteur van het
boek Het Evangelie volgens Vincent,
verrichtte de aftrap van de middag en
stond de bal voorlopig niet meer af. Een
uitgebreide diashow scherpte om te
beginnen de concentratie van de vijftig
aanwezigen en hernieuwde het gevoel
voor het werk van Van Gogh. In zijn
betoog sprak Wessels vervolgens met
name over de geestelijke, en in mindere
mate over de artistieke en literaire
inspiratiebronnen van Van Gogh. Die
laatste bronnen waren de schilders die
hij leerde kennen in de kunsthandel van
zijn vader en de literaire werken die hij
zou lezen. Maar inspiratiebronnen waren
bovenal de predikanten met wie hij al
van huis uit vertrouwd raakte. Vincent
wordt van jongs af aan beïnvloed door de
evangelische vroomheid van zijn vader.
Deze hangt de zogenaamde ‘Groninger’
richting in de theologie aan, waarbij het
leven gaat boven de leer. Deze richting
gaat uit naam van een vernieuwde emotionele
vroomheid in tegen de dogmatiek
in de Nederlands Hervormde kerk van
die tijd. Meer evangelie en gelijkenissen
en minder dogma’s! De ‘Groningers’
herontdekken De Navolging van Christus
van Thomas à Kempis. Zij benadrukken
het navolgen van Christus door liefde,
nederigheid en sociale dienstverlening.
Volgens Vincent is dat een heerlijk boek,
dat veel licht geeft.
Scheffer
Zijn oom, de broer van zijn moeder,
Ds. Stricker is een bekend predikant
in Amsterdam. Vincent hoort hem als
jongen vaak preken. Ds. Stricker staat
hem later bij in zijn pogingen om tot
de opleiding tot predikant toegelaten te
worden. Vincent raakt vertrouwd met het
werk van Stricker’s wetenschappelijke
Op 18 september 2009 vond in het Bijbels Museum een
studiemiddag plaats over de invloeden van vrijzinnige denkers
op het werk van Vincent van Gogh. NPB, VVP, Doopsgezinden
en Remonstranten waren de organisatoren. De bijeenkomst was
een opmaat voor de vrijzinnige beraadsdag 2011 Uit de kunst!
Vrijzinnige inspiratiebronnen
voor Vincent van Gogh
werk en vindt hem zeer goed en van diep
gevoel getuigen. Stricker is een moderne
theoloog, die zich in zijn publicaties bezig
houdt met de verhouding tussen geloof
en moderniteit. Hoe prediken we het
Christendom voor ‘moderne’ mensen?
Tijdens een van zijn bijlessen ziet Vincent
in de studeerkamer van zijn oom een portret
van Calvijn hangen van de hand van
Ary Scheffer. Scheffer hield niet van de
strengheid in het protestantisme en was
voorstander van vrijheid en tolerantie.
Hij schildert Calvijn dan ook als een oude
man die ook zo zijn momenten van twijfel
heeft gekend. Scheffer wordt een van
zijn lievelingsschilders. Op zijn kamertjes
in Frankrijk, Engeland en Nederland heeft
Vincent zijn schilderij Christus als Trooster
hangen. Christus die gevangenen bevrijdt
en van hun ketenen ontdoet, was voor
hem een aansprekend beeld.
Bunyan
Invloeden zijn ook aan te wijzen van
het boek De pelgrimsreis van een christen
van John Bunyan. Dat is een allegorische
beschrijving van de reis van een
christen van de stad van de ondergang
naar de hemelse stad. Vincent maakte in
Amsterdam een uittreksel van het boek
en verwijst er later geregeld naar. Het valt
op door de levendigheid en de levensechtheid
van de personages, het gevoel voor
humor en door liefde voor de natuur(!).
Bunyan’s werk is doortrokken van een
vroomheid gericht tegen de institutionele
kerk. Het boek verwerpt de rede en
huldigt de godsdienst van het gevoel. Hij
ruimt plaats in voor het zien – de visuele
vroomheid – als eigenschap van God en
als voertuig van verlossing. God wordt
verheven als bron van licht en liefde. Dat
goddelijke licht komt overal in het werk
van Van Gogh terug bijvoorbeeld in zijn
schilderij Opstanding van Lazarus. In de
laatste jaren van zijn leven, als Vincent
veel ziek is, gaat hij schilderijen van anderen
‘in kleur vertalen’. Dit schilderij is een
vertaling van een ets van Rembrand met
dezelfde titel. Wat opvalt is dat Vincent
de Christusfiguur die bij Rembrandt voorkomt
heeft weggelaten. In plaats daarvan
staat centraal het warme, gele licht van de
zon. Hij heeft Jezus niet door de zon vervangen,
maar de zon wordt het symbool
voor Christus en God.
Dominee-dichters
Er is nog een derde richting die Vincent
heeft gegrepen, die van de ‘dominee-dichters’.
In de eerste plaats leest hij het werk
van de remonstrantse dominee-dichter
Petrus A. de Genestet. Vincent citeert
een gedicht van hem waarin de ‘vrijheid
van denken, dromen en streven’ wordt
uitgedrukt. De Genestet verwoordt in zijn
gedichten zijn persoonlijke zoektocht
naar God, zonder dat hij affiniteit heeft
met het confessionele denken. ‘Daar is
geen Priester die Hem verklaart, Maar
Hem zoekt niemand vergeefs op aard.’
Bij dominee Laurillard leest Vincent over
de thema’s die zijn latere werk zouden
bepalen: de ploeger, de zaaier, het graan,
de zon en de regen en duisternis en licht.
Laurillard benadrukt dat het de kunst is
om de door God getekende symboliek der
natuur te verstaan. Ook ds. Jan Lodewijk
I .Ten Kate behoort tot zijn voorbeelden.
Het belang van deze stroming is dat de
predikanten geloof en kunst met elkaar
verbinden in de stijl van de emblemataboeken
die van de 16e tot de 18e eeuw
populair waren. Gedichten van domineedichters
werden voorzien van toepasselijke
schilderijen of tekeningen van
kunstenaars en vonden zo hun weg naar
een breed publiek.
Michel Peters
Prof.dr Anton Wessels, Het Evangelie volgens
Vincent . Uitgever: Kok ten Have, Uitgeefmaatschappij.
Aantal pagina’s: 256. Prijs: €32,50
ISBN13: 9789025959692
ADREM oktober 2009

ADREM oktober 2009
Walk the Line
(James Mangold, 2005)
Walk the Line is een biopic over de grote
Amerikaanse zanger Johnny Cash (1932-
2003). De hoofdrol wordt bijzonder overtuigend
vertolkt door Joaquin Phoenix.
Hij zingt zelf alle songs! Reese Witherspoon
speelt, niet minder overtuigend,
Cash’ collega en geliefde June Carter. Zij
kreeg een Oscar voor haar rol.
Johnny Cash werd bekend met songs
over drie nogal uiteenlopende onderwerpen:
Love, God and Murder, naar de driedelige
CD-bloemlezing uit de jaren ‘90.
Murder
Hij had vanaf het begin van zijn carrière
een grote fascinatie voor misdadigers en
de wereld achter de tralies. Eén van zijn
eerste singles was Folsom Prison Blues uit
1956, een song waarin hij zich inleeft in
een moordenaar (‘I shot a man in Reno/
just to watch him die’). Zijn comeback
eind jaren zestig vond plaats met concerten
in Folsom Prison en in San Quentin.
Voor de liefhebbers: op YouTube is nog
het nodige van deze gevangenisoptredens
te bewonderen.
Begin en eind van de film brengt ons bij
zo’n gevangenisoptreden. We zien hoe
Johnny Cash de gevangenisdirecteur
schoffeert en hoe de gevangenen met
hem weglopen.
Love
Wat het
onderdeel Love
betreft, is er het
tragische huwelijk
van Johnny
en Vivien (Ginnifer
Goodwin).
John is nergens
geschikt voor
en kan zeker nog niet de kost verdienen
met zijn muziek. Het gezin leeft in
armoede. Later, als Cash een beroemd
muzikant is geworden, is hij vrijwel het
gehele jaar de deur uit, op tournee. Al
woont de familie dan inmiddels in de
prachtigste huizen, John is vrijwel nooit
meer thuis en vervreemdt dusdanig van
zijn vrouw en kinderen dat een scheiding
onvermijdelijk is. Inmiddels heeft
hij trouwens June Carter ontdekt, die
hij vroeger als kindsterretje op de radio
hoorde en met wie hij nu samen optreedt.
Hoewel de twee zich van aanvang af
tot elkaar aangetrokken voelen, moet
June niets hebben van het muzikantenwereldje.
Vooral niet als ze merkt hoe
Johnny verandert als hij onder invloed is.
In normale toestand is hij een gevoelige
jongen met een grote passie voor muziek,
onder invloed verandert hij in een onberekenbaar
figuur die zich zowel achter als
op de bühne ernstig misdraagt. Keer op
keer maakt hij zich onmogelijk bij June,
die niet van het soort is om dat maar gelaten
te accepteren. De rock-and-roll-scene
(mooie ‘optredens’ van Roy Orbison, Jerry
Lee Lewis en zelfs even Elvis) produceert
fantastische muziek, maar is behoorlijk
zelfdestructief. Uitgeput door eindeloze
reeksen optredens en door alle drank die
er voor en na genuttigd wordt, houden
de heren zich op de been met zakken vol
peppillen. In het bijzonder Cash weet
daarin geen enkele maat te houden en is
binnen de kortste keren totaal afhankelijk
van zijn pillen. Verslaafd. Dan
volgt de crisis. Hij wordt gearresteerd
met drugs op zak (verstopt in de gitaar),
stort in tijdens een optreden, waarna
de overige optredens worden afgelast.
June is dan al vertrokken. Schrijnende
scènes tonen ons de beroemde zanger
als onsamenhangend pratende, verlopen
junk. Hij is geen sterke figuur, hij mist
in zichzelf ten enenmale de kracht om
veranderingen in zijn situatie aan te
brengen. Maar hij weet intuïtief dat hij
bij June moet zijn wil er nog iets van zijn
leven worden. Begrijpelijk genoeg ziet
zij helemaal niets in een relatie met een
man in deze toestand, maar ze kan het
toch ook niet over haar hart verkrijgen
om hem helemaal in de steek te laten.
Dankzij haar inzet lukt het hem om een
nieuwe start te maken.
Het achtergrondverhaal achter deze
geschiedenis is dat van de relatie tussen
Cash en zijn vader. Mooie shots van zijn
geboortestreek: eindeloze katoenvelden,
waar keihard gewerkt moest worden
onder een gloeiende zon. Johnny was al
jong in de ban van muziek. Zijn vader had
er niets mee. Hij stak niet onder stoelen of
banken dat hij de voorkeur gaf aan Johnny’s
oudere broer Jack. Toen die verongelukte,
werd zijn afkeer van zijn andere
zoon alleen maar sterker. Wat hem betreft,
was de verkeerde weggehaald. Hoezeer dit
als biografisch kan gelden, weet ik niet. In
de film is het een interessant verhaalelement:
hoe deze beroemde zoon het toch
nooit goed genoeg kon doen in de ogen
van zijn vader. En misschien wel daardoor
de neiging heeft zichzelf de vernieling in
te helpen.
God
Wat God betreft: de film vertelt hoe
Johnny tevergeefs probeerde met
bekend gospelmateriaal aan de bak
te komen. Die tijd was voorbij. Pas
toen hij zijn eigen liedjes ging zingen,
gebeurde er wat. Maar veel later heeft
Cash volop spirituals gezongen, zij
het in een heel eigen bewerking. De
serie American Recordings, die hij in zijn
nadagen maakte (jaren 2000), bevat een
aantal juweeltjes. De inspiratie voor zijn
herontdekking van het geloof is ongetwijfeld
het eerder beschreven keerpunt
halverwege zijn leven, na de crisis: June
heeft hem gered en God gaf hem deze
laatste kans, zo moet hij het beleefd
hebben. Hijzelf trad altijd op in het
zwart (‘the man in black’) – vermoedelijk
omdat hij zich zo vertrouwd voelde
met de donkere kanten van het bestaan.
In 1986 verscheen van zijn hand een
roman over Saulus/Paulus en diens
ontmoeting met ‘the man in white’, oftewel
Jezus. (Vorig jaar in het Nederlands
verschenen als De man in het wit).
Ten slotte: in zijn voorlaatste levensjaar,
2002, verscheen Cash in een indrukwekkende
videoclip van zijn bewerking van
de song Hurt. Hij vertelt hierin zelf het
verhaal van zijn leven en zingt zowel
over zijn eigen pijn als over de vele
momenten dat hij anderen verdriet heeft
gedaan. De clip is te vinden op YouTube
en op de site van Amazon (bij het album
American Recordings IV).
Bert Dicou
13 KUNST

14 OECUmENE
Heino Falcke, vredesapostel in een
opstandige DDR, in Nederland
onderscheiden.
De Raad van Kerken organiseerde op 2
oktober een studiedag rondom de (Oost)
Duitse theoloog Heino Falcke. Hij kreeg
daar de ‘oecumenevlam’ als onderscheiding
uitgereikt. Ad Rem sprak met één
van de initiatiefnemers van die studiedag,
drs. Laurens Hogebrink.
Falcke is één van de ‘aartsvaders’ van het
Conciliair Proces. In eigen land heeft
Falcke een grote bijdrage geleverd aan het
Conciliair Proces en aan de eenwording
van Oost- en West-Duitsland in 1989.
Dat lukte hem doordat hij en de zijnen
als schakel fungeerden tussen de kerkleiding
en de oppositionele groepen. Over
de stellingname van de kerk, óók in de
periode van en na de Duitse eenwording
heeft Falcke steeds kritisch theologisch
gereflecteerd. Hij was daarmee voor velen
een bron van inspiratie, ook in Nederland.
De omwenteling in 1989
Laurens Hogebrink is theoloog en vredesactivist.
Hij leerde Falcke kennen in de
jaren ’80. Falcke was toen voorzitter van
de Commissie voor Kerk en Samenleving
van de protestantse kerken in de DDR. Die
commissie had een duurzame relatie met
de Sectie Sociale Vragen van de Raad van
Kerken in Nederland, waarbij Hogebrink
betrokken was. ‘Falcke viel me op als een
beminnelijke en bescheiden man en als
theoloog buitengewoon scherpzinnig. Hij
had het niet gemakkelijk in die club.
Hij was voorzitter, maar werd wel op z’n
vingers gekeken. Je vermoedde ook in zo’n
klein gezelschap wel zo’n beetje via wie
de Stasi meeluisterde, al dan niet vrijwillig.
Het was dus altijd veiliger om het
over de problemen van de grote wereld
te hebben dan over de problemen van de
kleine DDR. Dat was een dilemma voor
mensen als Falcke. Enerzijds wilden ze in
de DDR graag deel hebben aan de wereldwijde
oecumene en dus meepraten over
de apartheid, de globalisering, de milieucrisis
en de ‘economie van het genoeg’,
zoals economen als Harry de Lange en
Bob Goudzwaard die bepleitten. Onze
partners daar leefden ervan op. Ik had
vrienden in de DDR die dit soort gesprekken
ervoeren als een bevrijding uit het
klein-duitse provincialisme van de
DDR. Het was een heel bekrompen
landje. Je hoort ook nu achteraf dat
het praten hierover hen echt heeft
geïnspireerd. Maar tegelijk wist
Heino Falcke heel goed dat zijn
eerste verantwoordelijkheid in de
DDR zelf lag.’
Heino Falcke heeft een grote rol
gespeeld in de vreedzame omwenteling
van 1989. Hij had eigenlijk
geen hoge functie, hij was ‘Probst’
in Erfurt, een soort hulpbisschop.
Maar hij had, zo vertelt Hogebrink,
een unieke rol als verbindingsfiguur
tussen de steeds kritischer
wordende groepen en de kerkleiding.
De kritische geesten hadden
vertrouwen in hem en hij had voldoende
gezag binnen de kerken om de bruggen
in stand te houden. Daarom heeft hij voor
Europa een historische betekenis gehad;
de protesten in de DDR zijn mede dankzij
zijn rol vreedzaam gebleven. ‘De demonstraties
begonnen met gebedsdiensten in
een kerk. Daarna gingen de mensen de
straat op, met een kaars in hun hand. De
politie in de DDR had daar geen antwoord
op, maar het is in Leipzig, waar de wekelijkse
demonstraties vanuit de Nikolaikirche
steeds groter werden, wel kantje
boord geweest. Ik heb het later ook van
politici gehoord: zonder dat kerkelijke
dak was het uit de hand gelopen en had
Europa er vandaag misschien heel anders
uitgezien’, aldus Hogebrink.
Het Conciliair Proces
Heino Falcke was nauw betrokken bij de
totstandkoming van het Conciliair Proces.
Hogebrink: ‘Tot het conciliaire proces is
formeel besloten tijdens de Assemblee
van de Wereldraad van Kerken in Vancouver
in 1983. Alleen wist niemand het.
Je ziet dat besluit in geen enkel verslag
terug, ook niet in het mijne. Maar het was
voorbereid door een vriendenclub van
West- en Oostduitse theologen, onder wie
Heino Falcke. De belangrijkste andere
samenzweerder was de Westduitse theoloog
Ulrich Duchrow. Ze slaagden erin om
in een verscholen hoekje van één van de
Laurens Hogebrink
rapporten dit besluit te laten opnemen.
Het heeft toen nog een tijdje geduurd
voordat de tijd rijp was. Begin 1986 kwam
de eerste echte oproep van de Wereldraad
tot wat ging heten ‘het concilaire proces
voor gerechtigheid, vrede en heelheid van
de schepping’. Die oproep heeft eigenlijk
alleen in de twee Duitslanden en in
Nederland veel op gang gebracht. Maar de
internationale betekenis ervan is op twee
manieren groot geweest: Die assemblee
in Basel in mei 1989 zette de problemen
van Europa op de agenda van de Europese
kerken. Door de landelijke conciliaire
bijeenkomsten in de DDR kwamen daar
bovendien de binnenlandse problemen
op de agenda te staan. Wij denken misschien:
wat een binnenkerkelijke term,
conciliair, wat is dat eigenlijk? Maar de
Stasi was als de dood voor het conciliaire
proces, zij begrepen het heel goed. Je
moet eens kijken naar het vijfjarenplan
1986-1990 van de Stasi in de DDR en de
KGB in de Sovjet Unie. Van de waslijst aan
buitenlandse organisaties die geïnfiltreerd,
bestreden en ‘bearbeitet’ moesten
worden, was meer dan de helft kerkelijk.
Het Nederlandse IKV stond bovenaan. Die
geheime diensten zagen het potentieel
beter dan de kerken zelf. En ze hebben
wat de DDR betreft nog gelijk gehad ook.
En dat die uiterst beminnelijke Heino
Falcke een gevaarlijke man was, hebben
ze ook goed gezien.’
Joost Röselaers
ADREM oktober 2009

ADREM oktober 2009
‘Ik zie het niet meer zitten, ik ga
naar Amerika’
Meestal als Nederlandse kerkmensen over
de grens kijken, gaan ze in oostelijke of
zuidelijke richting. ‘We komen om u te
helpen of om u te bekeren.’ Maar als kerkelijk
professional kon ik zelf wel enige
hulp gebruiken. Mijn blik ging naar het
westen: de Verenigde Staten. Een westerse
samenleving waar de secularisatie het
religieuze landschap nauwelijks heeft
aangetast. Hoe organiseert een progressieve
kerk aan de andere kant van de
oceaan haar activiteiten?
En dus begon ik, vergezeld van de
Utrechtse remonstrantse predikante Tina
Geels, mijn vakantie half september met
een studiebezoek van enkele dagen aan
de Unitarian Universalist Association
(UUA) die zetelt in Boston. Tina Geels was
bevriend met vertegenwoordigers van
de UUA. Die contacten had zij opgedaan
door de band van de Utrechtse remonstrantse
gemeente met een unitarische
gemeente in Transsylvanië en door
bezoeken aan internationale unitarische
conferenties. Het bezoek was via haar snel
geregeld.
Overeenkomsten en verschillen
De UUA is de overkoepelende organisatie
van een kerkgenootschap dat vanaf 1961
twee kerken in zich verenigde: Unitariërs
en Universalisten. Unitariërs verdedigden
ooit de gedachte dat God één is en
Universalisten maakten zich sterk voor
de overtuiging dat God’s genade bestemd
is voor iedereen. De Remonstranten en de
Amerikaanse Unitariërs zijn oude partners
van elkaar. Beide kerken stonden aan
de wieg van de International Association
for Religious Freedom (IARF) die aan het
begin van de 20ste eeuw werd opgericht.
Vóór de Tweede Wereldoorlog lag het
zwaartepunt van internationale samenwerking
voor remonstranten bij de IARF
(waarin progressieve religieuze groepen
zich verenigden).
Remonstranten en Amerikaanse Unitariërs
ontwikkelden zich in de twintigste
eeuw in verschillende richtingen. In de
Remonstrantse Broederschap bleef de
nadruk liggen op de worteling in het
Evangelie van Jezus Christus. De Amerikaanse
Unitariërs voelden zich gedurende
de 20ste eeuw steeds minder christelijk.
Sommige gemeenten omarmden ook
andere godsdiensten of overtuigingen:
boeddhisme, religieus humanisme of zelfs
indiaanse religies; vanuit de gedachte dat
God zich niet laat beperken tot één enkele
overtuiging. De waarheid heeft vele
gezichten. Dat laatste zal veel remonstranten
aanspreken. Maar de consequente
toepassing van deze gedachte in het kerkelijk
leven leidde in de VS tot een kerk
die zich onderscheidt van de Remonstranten,
omdat UUA - gemeenten niet alleen
hun eigen sfeer hebben en autonoom zijn
(zoals ook bij remonstranten het geval
is), maar ook hun eigen religieuze kleur
kennen (bijvoorbeeld christelijk georiënteerd,
boeddhistisch, religieus humanistisch,
New Age).
Er waren ook punten van herkenning.
Zowel de Remonstranten als de UUA
gaan terug op een ontstaansgeschiedenis
waarin het conflict met de orthodoxie een
belangrijke rol speelde. In het gebied rond
Boston zijn veel gemeenten ontstaan door
locale conflicten met de puriteinen. Zoals
Arminius ooit het calvinisme relativeerde
en bekritiseerde, zo stonden ook in de
kerkelijke gemeenten van puriteinen en
pilgrim fathers mensen op die een afkeer
hadden van belijdenisdwang en kerkelijke
dogma’s aan de kaak stelden. Met
name de drie-eenheid was een twistpunt.
Soms noemden deze groepen zichzelf
Arminians! En net als de Remonstrantse
Broederschap legt de UUA nadruk op
maatschappelijke betrokkenheid.
Familiebezoek
Ons bezoek aan Amerika was een kerkelijk
familiebezoek: Een verre neef met wie
je een geschiedenis deelt. Zowel Remonstranten
als de Unitarian Universalists
zijn sterk beïnvloed door het verlichtingsdenken
en de negentiende-eeuwse
moderne theologie, maar in de twintigste
eeuw gingen de wegen uiteen. Ik moest
ook denken aan ons dierbare Nederlandse
progressieve familielid: de Vrijzinnige
Geloofsgemeenschap NPB die afdelingen
kent die ‘kerkhoudend’ zijn, maar ook
afdelingen heeft waar de christelijke
traditie plaats heeft gemaakt voor andere
vormen van spiritualiteit.
In de tweede helft van de twintigste eeuw
is het de Amerikaanse vrijzinnige neef
beter vergaan dan het Europese familielid.
We maakten kennis met een bloeiend
kerkgenootschap van ruim tweehonderd-
duizend leden. Op het landelijk bureau
van de UUA werken 115 mensen. (Ter
vergelijking: er zijn 6000 remonstranten
en het landelijk bureau van de Remonstranten
heeft vijf medewerkers ) We
spraken met verschillende stafmedewerkers
van de UUA over allerlei aspecten
van het kerkelijk bedrijf. We bezochten
vijf locale gemeenten in Boston en omgeving
waar verschillende onderwerpen
speelden: strak georganiseerde gemeenten
waar op zondag de kerk afgeladen vol zit
tot gemeenten waar men zich opnieuw
oriënteert op inhoud, koers en organisatie.
Ook hadden we een onderhoud met
de kersverse president van de UUA: Peter
Morales. Hij was in juni 2009 gekozen.
‘Groei van de kerk’, vertelde hij, daar was
het hem om te doen. ‘Het is belangrijk
dat mensen die de moed hebben om een
kerk binnen te komen worden verwelkomd.
Want zij bezoeken de kerk omdat
ze de verwachting koesteren dat hun
spirituele behoefte zal worden vervuld.
Een gemeenschap die nieuwkomers niet
welkom heet, met hen in gesprek treedt,
hen zorgvuldig begeleidt en uitnodigt
om lid te worden, negeert dit gegeven en
ontkent haar primaire taak om in een
geestelijke behoefte te voorzien met een
passend aanbod’.
‘Dag vader en dag moeder en dag zuster
Ursula, ik zie het niet meer zitten, ik ga
naar Amerika.’ Tina Geels en ik brengen
u de hartelijke groeten van verre familieleden
die ooit naar Amerika zijn vertrokken.
Ze maken het goed, bijzonder goed!
Of ik dat ook aan zuster Ursula wilde
vertellen.
Tom Mikkers
Peter Morales
15 UIT BOSTON

16 PAGINA 16
Abonneren … ?!
Kiezen maakt gelukkig?!
‘Kiezen maakt gelukkig?!’ is het thema van de jongerendag van de jongerengemeente Arminius. Die dag wordt gehouden
op 31 oktober in de Remonstrantse kerk in Rotterdam (Museumpark 3). Van 10.00 tot 16.00 uur, voor jongeren tussen 20
en 35 jaar. De kosten voor de hele dag (inclusief lunch) zijn € 5,-.
Maakt kiezen gelukkig? Niet altijd natuurlijk, denk maar aan het verhaal van Abraham en zijn neef Lot. Hun herders maakten vaak
ruzie over wie op welk land de schapen mocht weiden en uit welke waterbronnen ze mochten putten – dat liep wel eens uit de
hand. Abraham besloot dat het beter was om uit elkaar te gaan om ieder met zijn eigen personeel op een ander stuk land te wonen
en te leven. Hij liet Lot kiezen waar hij wilde gaan
wonen en die koos het vruchtbaarste gedeelte in
die streek. Dat leek een goede keus, maar achteraf
bleek dat niet zo te zijn. Het gebied waar Lot ging
wonen zag er schitterend uit, maar de mensen die
daar woonden in de steden Sodom en Gomorra
hielden zich aan god nog gebod, ze leefden er maar
op los en deden elkaar de meest vreselijke dingen
aan. Uiteindelijk werd het gebied verwoest door
een soort natuurramp.
Had Lot anders moeten kiezen? Achteraf is het
gemakkelijk praten, maar op het moment zelf is dat
nog niet eenvoudig. Je kunt misschien wel begrijpen
dat hij het mooiste en vruchtbaarste land koos,
maar dat ging wel ten koste van zijn oom Abraham
die het moest doen met een heel wat minder mooi
gebied. Moeten we in onze keuzes rekening houden
met het belang van anderen? Of mogen we eerst
aan ons eigenbelang denken als het om onze eigen
toekomst (en geluk) gaat?
Kiezen en geluk
Of de keuzes die we maken ons gelukkig maken, is van te voren niet te zeggen. Van jongs af aan zijn we al voor keuzes gesteld: als
jonge kinderen het behang van hun kinderkamer mogen kiezen, hun eigen kleren en welke sport ze willen gaan doen. Deze keuzes
zijn nog te overzien (al kan je er als kind vreselijk mee tobben!), maar later als tiener moeten er keuzes worden gemaakt die van
invloed zijn op de rest van het leven, zoals het vakkenpakket op school, de studie en de keuze voor een baan. Het is natuurlijk niet
de bedoeling dat je spijt krijgt van keuzes, dus kiezen en geluk hebben wel degelijk met elkaar te maken. Jongeren staan voor keuzes
met betrekking tot een partner, werk, kinderen, reizen, cursussen, tijd voor hobby’s en
ga zo maar door. Het maakt nog al wat uit of je besluit tot een klooster toe te treden of
om een gezin te stichten, om maar eens twee uitersten te noemen. Of dat je topsporter
wordt (en maar tot je 35e werkt) of kamergeleerde (en dan misschien mag doorwerken
tot je 70e). In beide gevallen kan je daar heel gelukkig van worden, maar van te voren is
dat niet te overzien en het is lastig kiezen als je beide talenten in huis hebt.
REMONSTRANTS MAANDBLAD
Ik abonneer mij vanaf heden op AdRem
en maak voor de rest van 2009 € 5,- over
op giro 408 83 42 t.g.v. Rem. Broederschap,
expl. AdRem, Nieuwe gracht 27A, 3512 LC
Utrecht.
dhr/mw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Adres: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PC+Plaats: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(N.B. U kunt ook een e-mail sturen naar:
info@remonstranten.org)
Durven los te laten
Jezus stelde mensen ook voor keuzes, denk aan de man die graag gelukkig wilde
worden en meende dat hij daar alles aan gedaan had. Maar Jezus stelde een radicale
keuze voor: afscheid nemen van zijn oude leven om Jezus te gaan volgen. Dat durfde de
man niet, bang als hij was om oude zekerheden los te laten. Is dat niet waar het óók om
gaat: durven los laten? Het één is niet altijd met het ander te combineren en dan moet
je durven kiezen. Overigens: als je niet durft te kiezen, is dat in feite ook een keuze,
namelijk een keuze om alles bij het oude te laten.
Daar gaan we het over hebben op 31 oktober: bewust een keuze maken kan je leven
meerwaarde geven. Ook als je door omstandigheden weinig te kiezen hebt, kan het
nadenken over bewuste keuzes binnen de mogelijkheden die je hebt tot een “gelukkige”
keuze leiden.
We gaan op de jongerendag iedereen op een speelse manier laten kiezen en daarna met
elkaar in gesprek over de vraag welke keuzes gelukkig maken. Boris van der Ham (D’66
politicus), Joël Vos (psycholoog) en Tjaard Barnard (predikant te Rotterdam) verlenen
onder meer hun medewerking aan deze dag.
Maak een gelukkige keus en geef je op voor deze jongerendag bij Japke van Malde:
jonge.remonstranten@remonstranten.org
ADREM oktober 2009