2012 09 IN Rapportage verduurzaming van de bestaande voorraad ...

Peter Sep
Van: Katja Bolt
Verzonden: dinsdag 22 mei 2012 16:07
Aan: Peter Sep
pagina 1 van 2
Onderwerp: FW; 2012-05-22, Rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale tiuunwoningen in
Amsterdam Nieuw-West'
Bijlagen: Persberictit ProWest.pdf; 2012-05-10, Rapport 'Verduurzaming sociale huurwoningen Nieuw-
West'. pdf
Vriendelijke groet,
Katja Bolt
Raadsgriffier stadsdeel Nieuw-West
Pieter Calandlaan 1
Postbus 2003
1000 CA Amsterdam
020 - 2536051 en 06 - 30505383
e mail k.bolt@nieuwwest.amsterdam.nl
aanwezig ma - di - wc - do
VaiT: - K .....
Verzonden: dinsdag 22 mei 2012 15:52
Aan: Postbus Nieuw-West
CC: Brouwer, Edith; Brommet, Jitske; IVIichel Brugman; Mustapha Daher; Marianne Van den Hoek; Tanja
Kronenberg; Maarten van Maurik; H.Sahmi@nieuwwest.amsterdam.nl;
m.spijker@nieuwwest.amsterdam.nl; Edward Vos; Michel Tromp; Piet van Grol; Claudette Ramsahai; Fred
Siegel; Frans Slats; Herman Mulder; Tuncay Sevincer; Ellen van Slagmaat; Rien Fraanje; Avni Turgut;
Serdar Akyol; Schaeffer, Chris; Bobeldijk, Erik; Jan Engel; Pieter Harkema; Peter Moerman; Gerard
Molewijk; Ton Stor; Willem van Ham; Jeroen Mirck; Dunselman, Jaap; Femke Schuddebeurs;
j.van.zandbergen@nieuwwest.amsterdam.nl; Hursit Ozdemir; Bert Stamkot; Hans Staphorsius; Carin
Donk; A. Zwart; Andre Huijsing; Truus Verboom; Johan Krop; nti@nieuwwest.amsterdam.nl; Martie
Spork; Achmed Baadoud; Autoreply J.BOS; Els Verdonk; Ronald Mauer; Paulus de Wilt; Mariella Echteld-
Crombach; Peter Sep; Melvada Seymonson; Noemie Smit; Mare van Rooij; Lucas Winnips; Katja Bolt;
Joke Goedhart; hinfo@heindehaan.nl
Onderwerp: 2012-05-22, Rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale huurwoningen in
Amsterdam Nieuw-West'
Geachte mevrouw, mijnheer,
De bestaande voorraad sociale huurwoningen in Nieuw-West milieu- en
klimaatvriendelijk renoveren, kan dat? Jazeker, zegt de Vereniging Promotie
Westelijke Tuinsteden (ProWest). In een beknopt onderzoeksrapport wordt
uitgelegd wat er technisch mogelijk en financieel haalbaar is. Sociale en
organisatorische aspecten worden niet vergeten.
IVlet deze studie wil ProWest een inhoudelijke bijdrage leveren aan de
hernieuwde discussie over de herstructureringsoperatie in Nieuw-West.
Met vriendelijke groeten,
22-05-2012
/

ir. H.P. de Haan
Amsterdam, 22-5-2012
NB Het rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale
huurwoningen in Amsterdam Nieuw-West' is ook te downloaden via de
webpagina:
http://www.prowest.nl/index.php?
option=com content&view=article&id=1 &ltemid=1
ir. H.P. de Haan
Pedro de Medinalaan 200
1086 XR Amsterdam
tel. 020-416 00 71
e-mail info@heindehaan.nl
22-05-2012
pagina 2 van 2

PERSBERICHT
Herstructurering Amsterdam Nieuw West kan beter, sneller en goedkoper
Verbetering milieu mogelijk zonder sloop van woningen
De huidige vooiTaad sociale huui-woningen in Amsterdam Nieuw-West kan met relatief eenvoudige
ingrepen veel milieu- en klimaatvriendelijker worden gemaakt. Grootschalige sloop, tweemaal
gedwongen verhuizen en het vrijhouden van wisselwoningen zijn dan niet nodig en de
bouwoverlast blijft tot een minimum beperkt. Doordat de totale woonlasten niet of nauwelijks
stijgen kan de sociale voorraad gehandhaafd blijven. Dit stelt de Vereniging Promotie Westelijke
Tuinsteden (ProWest) in haar rapport dat in maart 2012 werd uitgebracht. Met deze studie wil de
vereniging een nieuwe discussie aangaan over de koers van de Stedelijke Vernieuwing in Nieuw-
West.
Stedelijke vernieuwing Nieuw-West anders aanpaldien
Volgens ProWest kan met een slimme aanpalc de herstructureringsoperatie sneller, beter en
goedkoper verlopen, waai-bij Nieuw-West bovendien haar eigen stedenbouwkundige karakter kan
behouden. Essentieel is dat bewoners van begin tot eind volop bij het vernieuwingsproces betroldcen
worden.
Mix van maatregelen
ProWest pleit voor een mix van ruimtelijke, bouwkundige en organisatorische maatregelen. De
vereniging onderzocht welke kansen er zijn om sociale huurwoningen duurzamer te maken en wat
het rendement van deze maatregelen is. De studie bevat enkele ontwerp-oplossingen met
bouwtekeningen en verwijzingen in naar direct toepasbare rekenmodellen. Men beschrijft hoe je
zo'n energiebespaiingsproject van de grond laijgt en welke rol de overheid, corporaties en de
bewoners hierin kunnen vervullen.
Zonne-energie
ProWest onderzocht de haalbaarheid van elektriciteitsopwelddng door middel van zonne-energie bij
complexen met sociale huurwoningen. Doordat de energieprijzen voor olie en gas sterk zijn
gestegen en het rendement van zonne-energie sterk is toegenomen is het omslagpunt iimiiddels
bereikt. Het is nu aantreldcelijk om in zoime-energie te investeren. Niettemin zijn er nog enlcele
voetangels en klemmen. In het rappoi-t wordt aangegeven wat die pralctische problemen zijn en hoe
die zouden kunnen opgelost. ProWest is voorstander van decentrale energieopwekking bij
woningcomplexen; corporaties zouden hierin het voortouw kunnen nemen.
Amsterdam, 30-3-2012.
Noot voor de redactie
###
Rapport en aanvullende informatie zijn verkrijgbaar bij :
ir. H. P de Haan
Pedro de Medinalaan 200
1086 XR Amsterdam
tel. 020-416 00 71
mobiel 06 - 54 24 30 42
fax 020-416 13 50
e-mail: info@,heindehaan.nl
wvyw.heindehaan.nl/

ProWest
ProWest
vereniging promotie westelijke tuinsteden
Verduurzaming van de bestaande
voorraad sociale huurwoningen
in Amsterdam Nieuw-West
ir. H.P. de Haan
mr. drs. R.N.A. Bakker
Definitieve versie
© ProWest, Amsterdam, mei 2012
1
ProWest

ProWest
Jan Tooropstraat 6
1062 BM Amsterdam
020 388 26 33 of 020 346 06 70
post@,prowest.nl
www.prowest.nl
Giro: 502 5033 t.n.v. Vereniging Promotie Westelijke Tuinsteden
Contributie 10,- euro per Jaar
ProWest ^ KgïfeS!

Doel van deze notitie
Sociale huui-woningen in Amsterdam Nieuw-West kunnen met relatief eenvoudige handelingen
veel milieu- en klimaatvriendelijker worden gemaakt zonder dat grootschahge sloop nodig is. Ook
bij corporaties is zo langzamerhand het besef doorgedrongen dat energiebesparing bij de huidige
voorraad sociale huurwoningen zeer wel mogelijk is en datje heel ver kunt komen.
In deze notitie wordt uit de doeken gedaan hoe dit transfomiatieproces in de praktijk gestalte zou
kunnen krijgen. Er is zowel onderzoek gedaan naar bouwtechnische maatregelen als naar
stedenbouwlaindige ingrepen. Ook doen we ontwei-pvoorstellen.
Als bijkomende randvoorwaarden gelden dat:
^ sociale aspecten een belangrijker rol gaan spelen in de Stedelijke Vernieuwing;
^ er zorgvuldiger met de bestaande voorraad sociale huurwoningen wordt omgegaan;
^ huurders van begin tot einde bij het transformatieproces worden betrokken;
^ de bouwoverlast voor huurders tot een minimum beperkt blijft;
^ huurders er wezenlijk op voomit gaan (meer wooncomfort);
^ de totale woonlasten niet of slechts in zeer beperkte mate mogen stijgen;
^ de hoofdlijnen van het Algemeen Uitbreidingsplan gerespecteerd worden.
Deze notitie is bedoeld om als aanzet te dienen voor een hernieuwde discussie met overheden,
corporaties en bewoners(organisaties) over de koers van de Stedelijke Vernieuwing in Nieuw-
West.
PrcWest
Dit alles onder het motto:
"Goed nadenken is liet goedkoopste bouwmateriaal dat er is!"
ir. H.P. de Haan
mi-. drs. R.N.A. Bakker
3
ProWest

Inhoudsopgave
PrcWest
1. Hoofdlijnen 5
2. Stedenbouwkundige aspecten 7
3. Organisatorische aspecten 9
4. Bouwtechnische aspecten 10
5. Financiële en sociale aspecten 14
6. Enkele ontwerp-oplossingen 16
7. Samenvatting en conclusies 21
8. Aanbevelingen 23
9. Geraadpleegde literatuur en noten 24
4
PrcWest

1. Hoofdlijnen
Verduurzaming van de woningvoorraad
Je kunt de bestaande vooiTaad sociale huurwoningen (1945-1966) in Amsterdam Nieuw-West met
eenvoudige en efficiënte ingrepen 'verduurzamen'. Hiei-voor bestaat imniddels een breed
maatschappelijk draagvlak. Ook bij coi-poraties is die intentie inmiddels aanwezig. De gemeente
Amsterdam, ASW en de milieubeweging hebben er conferenties aan gewijd.' Op gemeentelijk
niveau zijn er conferenties aan milieumaatregelen voor woningen gewijd. Ook op Rijksniveau
werkt men serieus aan maatregelen om de isolatie van gebouwen op korte teiTnijn te verbeteren.^
Essentieel voor Pro West is:
a. Bescfierm de typerende stedenbouwliundige structuur en de uitwerldngsprincipes
van Nieuw-West
^ Wij hanteren als referentiekader het stedenbouwkundige afsprakensysteem van het
Algemeen Uitbreidingsplan van Van Eesteren van 1934 (inclusief de uitwerkingen ervan)
met de typerende open verkaveling.
b. Hanteer een 'groene' benadering
^ Ons uitgangspunt is een ecologische visie op de samenleving, uitgaande van sociale
samenhang en integratie.^ In concreto betreft het het streven naar verduurzaming van de
voorraad sociale huumoningen in Nieuw-West in de richting van Energielabel A.
c. Ga uit van de 'Trias Energetica'
^ Beperk de energievraag.
^ Zet duurzame energiebronnen in om op kleinschalig niveau energie op te weldcen.
^ Zet efficiënte technieken in bij het gebmik van eindige energiebronnen.
d. iVlaali een analyse
Maak eerst een heldere analyse van de situatie alvorens tot uitvoering over te gaan (die
ontbreekt nu en daarom gaat het vaak verkeerd: onnodige sloop is hiervan het gevolg).
Analyse en besluitvorming dienen te worden gekoppeld aan het verloop van het
bouwproces.
e. Bouwproces
^ Ontwerp een helder Programma van Eisen op basis van een gedegen analyse.
^ Stel op basis hiervan prioriteiten.
^ Maak een keuze uit praktisch haalbare alternatieven.
^ Ga uit van een gefaseerde aanpak.
^ Maak een actieplan.
^ Stel voldoende geld beschikbaar voor de uitvoering van het project.
^ Zorg voor een degelijke aanbesteding.
^ Voer controle uit op de uitvoering.
^ Evalueer periodiek het bouwproces en het eindresultaat ('lerend systeem').
RCSffifaJ r ProVyest

f. Ga uit van een socialere aanpalc van de Stedelijlie Vernieuwing
^ Hanteer een menselijke maat.
^ Zorg voor een goede dialoog met bewoners (van begin tot einde van het proces).
^ Reserveer aandacht en geld voor bewonersparticipatie.
^ Zorg voor minimale overlast van bouwactiviteiten voor betrokkenen en de directe
omgeving.
^ Houd zoveel mogelijk woningen in gebruik tijdens het transfomiatieproces. Dit is ook van
belang voor winlcels, scholen en voorzieningen.
^ Tracht zoveel mogelijk mensen niet te laten verhuizen of slecJits één Jceer te laten verhuizen.
ProWest
6

2. Stedenbouwkundige aspecten
a. Bescherm de typerende stedenbouwkundige structuur en de uitwerldngsprincipes
van Nieuw-West
Wij hanteren als referentiekader de hoofdlijnen van het Algemeen Uitbreidingsplan van Cornelis
van Eesteren van 1934 (inclusief de uitwerldngen ervan) met als uitgangspunten de typerende open
verkaveling (strokenbouw, opengewerkt bouwblok, haken en combinatie stroken/haken) in de
openbare ruimte en de Schotse Ruit (Anna Vos). Essentieel is de 'leesbaarheid': het gebied
onderscheidt zich door duidelijke kenmerken van andere gebieden uit andere periodes.
Wij beseffen terdege dat dit stedenbouwkundige plan aan modernisering toe is. Het individuele
uiterlijk van een blok verandert dan met de wereld mee. Wij stellen een milieuvriendelijke
transfoitnatie van sociale huurwoningen voor die voldoende rekening houdt met de belangrijkste
uitgangspunten van het A.U.P.
b. Functiemenging
Nieuw West is een typische monofunctionele wijk.
Een ontwildceling naar een meer stedelijke menging van activiteiten is aan te bevelen.
Dat wil zeggen: in plaats van '100% Wonen' naar 'Wonen, Werken en Voorzieningen' (mits er geen
overlast in de woonomgeving ontstaat).
In de nieuwbouw zou het politiek gewenste programma kunnen worden gerealiseerd voor zover dat
niet in de oudbouw terecht kan.
c. Stimuleer tiergebruilc van gebouwen
Wij adviseren om sloop van oudbouw niet te forceren maar eerst onderzoek te doen naar
mogehjklieden om bestaande gebouwen opnieuw te gebruiken. Men zou dan kunnen samenwerken
met de Stichting Agora (i.c. hun actie 'Nieuw leven voor oude gebouwen').
Mocht hergebruik zonder zwai-e ingrepen niet of slechts beperkt mogelijk zijn (bijvoorbeeld omdat
er geen grote woningen of seniorenwoningen met lift kunnen komen, realiseer dan een
maatschappelijk gewenst programma in aanvullende nieuwbouw in de directe omgeving.
d. Aanvullende in plaats van vervangende nieuwbouw
Je zou in beperkte mate verdichting kunnen toestaan (met behoud uitgangspunten A.U.P.):
kleinschalige uitbreidingen van de bloldcen (zie hoofdstuk 6). Inventariseer pleldcen die geschikt
zouden kunnen zijn voor aanvullende nieuwbouw zonder sloop van woningen. Bij voorkeur op
locaties die niet of slecht gebruikt worden. Je kunt dan bijvoorbeeld denlcen aan seniorenwoningen
en medische voorzieningen. Pleldcen waar schoolgebouwen wegvallen zijn bij uitstek geschikt om
een dergelijk programma uit te voeren.
Dus liever aanvullende nieuwbouw dan sloop en vervangende nieuwbouw, ook in programmatisch
opzicht. In dat nieuwe programma kun je dan woningen, werkgelegenheid en voorzieningen
onderbrengen.
e. Verdiciiting op Ideine schaal en met respect voor het A.U.P.
Wij adviseren om uit te blijven gaan van de stedenbouwkundige uitgangspunten van het A.U.P.
Bouw dus 'schijfjes' of torentjes die vrijstaan in de openbai-e ruimte en kies niet voor nieuwe
'Krierwijkjes'.'* Scheiding van openbare en privéruimte hoeft niet per se met hekken maar kan ook
met water gebeuren. Dan blijven de zichtlijnen open; een kenmerk van het A.U.P.
PrcWest
7

f. Woningen bij voorlceur niet samenvoegen
Woningen samenvoegen raden wij af. Het is duur en er zijn sleclits weinig 'intelligente' oplossingen
(van 5 naar 4 woningen) beschikbaar. Financieel is het niet gunstig want de oorspronlcelijke humwordt
tweemaal zo hoog. Samenvoeging ligt alleen voor de hand bij interne kaalslag^ of bij
hoogniveau renovaties.
Wij willen echter de financiële haalbaarheid voortdurend in de gaten houden. Daarom pleiten wij
voor een slimme, kostenbewuste en geleidelijke aanpak (stap voor stap), waarbij voortdurend in de
gaten wordt gehouden hoe het proces in de pralctijk verloopt. Daarbij gaan wij uit van het vergroten
van bestaande woningen zonder samenvoeging (zie hoofdstuk 6).
ProWest
8
ProWest

3. Organisatorische aspecten
a. Onze visie op fiet bouwproces
Wij adviseren om:
geen eindplan na te streven maar een proces in de tijd op te starten.
^ te analyseren, naar bewoners te luisteren, te evalueren, een lerend proces op te zetten en te
monitoren.
^ een professionele organisatie op te zetten (een bureautje in de wijk).
^ bij voorkeur gefaseerd te werken.
^ de rechten en plichten van bewoners, overheid en corporatie vast te leggen.
^ controle door bewoners en als stadsdeel te verzekeren.
^ een periodieke financiële doorlichting per fase te bewerkstelligen.
^ onderzoek naar bewoners en bewonerswensen te koppelen aan het proces. Deze gegevens
zijn met name van belang kort voordat een blokje 'aan de beurt' is; dit onderzoek uitvoeren
met behulp van huisbezoeken, de bewoners direct en actief betreldcen bij het proces, op hun
mogehjklieden en keuzes wijzen.
b. De rol van de corporatie
Corporaties moeten bij voorkeur niet de regie over de Stedelijke Vernieuwing voeren maar dienen
zich te richten op de plantechnische aspecten (initiatief en controle op de uitvoering van de
werkzaamheden).
c. De rol van de overheid
Bij de huidige Stedelijke Vernieuwing ligt de eindverantwoordelijldieid van projecten bij de
corporaties. Dat is de afgelopen 15 jaar niet altijd goed gegaan (met name niet in democratisch
opzicht). Deelraden worden vaak door de corporaties voor het blok gezet. Daarom zijn wij van
mening dat het primaat van de politiek opnieuw gedefinieerd dient te worden. In feite betekent dit:
'terug naar af. Wij zijn van mening dat coiporaties zich moeten beperken tot de volkshuisvesting.
Stedenbouwkundige projecten die zich ook met de maatschappelijke aspecten bezighouden behoren
onder toezicht van de overheid te staan. De centrale stad en de deelraad moeten de plek zijn waar
politiek beroep en controle op het proces terecht komt. De voorbereiding en uitvoering van
overheidsbesluiten kan worden ondergebracht bij het Projectmanagementbureau van de gemeente.
Dat kost weliswaar wat maar de inhoudelijke kennis keert dan terug bij de overheid. Bovendien kan
er dan een betere maatschappelijke afweging worden gemaakt dan momenteel het geval is. Niet de
corporatie maai- een democratisch gekozen lokaal bestuur behoort te allen tijde de eindverantwoordelijldieid
over de hoofdlijnen van de Stedelijke Vernieuwing te hebben.
De deelraad kan op dit moment het bouwkundige proces niet goed controleren. Wel kan er een
ambtelijke projectgroep worden opgericht. Deelraden hebben een begeleidingsfunctie en dragen
politieke verantwoordelijldieid. Als adagium geldt: "Zolang het goed gaat Jioorje niemand". Als
het toch fout gaat is er een rol voor de deelraad weggelegd. Dat wil zeggen: een gesprek met
partijen aangaan; evt. controle op de uitvoering; de zaak uitpraten.
d. Bewoners
De positie van bewoners in vemieuwingsgebieden moet versterkt worden. ASW is adviseui* van de
bewoners; deze organisatie heeft veel expertise opgebouwd. Ook moet er altijd een beroepsmogelijldieid
voor bewoners richting de politiek zijn. Een voldongen feiten-politiek is uit den boze.
Bewoners zijn een partij die gehoord moet worden en actief kan worden betroldcen bij de aanpak.
9
P/cWest

4. Bouwtechnische aspecten*
a. Funderingen en waterbeiieersing in Nieuw West zijn in orde
Alle bouwbloklcen in Nieuw-West zijn onderheid. De fundering is in orde; er zijn hier geen
verzalddngsproblemen. Evenmin zijn er er problemen met de waterbeheersing.
Onderzoeker Haico van Nunen constateerde dat woningen een gemiddelde levensduur van
minimaal 120 jaai* hebben.' Deze visie wordt inmiddels door de corporaties gedeeld. In feite
erkennen zij hiermee impliciet dat sociale huurwoningen in Nieuw-West pas de helft van hun
levensduur hebben bereikt en dus nog minstens 60 jaar meekunnen. Betonskeletten kunnen zelfs
honderden jaren meegaan. Wetenschappers van de TU Delft achten de vooiTaad naoorlogse
corporatiewoningen in Nieuw-West van redelijke tot goede kwaliteit. Volgens deze hoogleraren
vindt sloop soms plaats om oneigenlijke motieven.^
b. Verwarmings- en tapwatersystemen
Het stadsverwaimingssysteem van stroomproducent NUON is milieuonvriendelijk: het bedrijf
investeert vooral in kolencentrales en relatief weinig in duurzame bronnen.^ In feite is dit systeem al
achterhaald. Ook is het bedrijf niet klantgericht.
De stadsverwarming in Nieuw-West (die is gebaseerd op de Vuilverbranding in het Westelijk
Havengebied) is een slim, goed ftmctionerend en miheuvriendelijk verwarmingssysteem.'°
CoUectieve oplossingen blijken goedkoper dan individuele. Bij sociale huurwoningen kun je het
verwarmings- en tapwatersysteem per blok organiseren; dit is een verantwoordelijkheid voor de
corporatie. Zonneboilers verdienen zichzelf terug door de productie van 'gratis' waiTti water."
Verwarming door aardwarmte is een goed alternatief'^
^ Maatregelen die genomen zouden liunnen worden
Je kunt denlcen aan de aanleg van stadsverwarming of wannwatervoorziening door een individuele
keukengeiser, een individuele of een collectieve Hoog Rendementsketel. Ook een micro-warmte-
Icracht-koppeling met zonneboiler is een goede oplossing. Fasering is mogelijk (met uitzondering
van het stadsverwaiTningssysteem), bijvoorbeeld tijdens mutaties.
^ Wat heeft op dit moment het laagste en hoogste rendement?
De aanlegkosten verschillen niet zo veel; het verschil in milieurendement maakt echter wel degelijk
uit! De keukengeiser heeft het laagste milieurendement, stadsverwarming het hoogste."
Een goede oplossing is isolatie, gebalanceerde ventilatie en aansluiting op stadsverwarming.
Combinaties met andere systemen zijn mogelijk.
c. Ventilatiesystemen
De woningen in de Westelijke Tuinsteden zijn destijds gebouwd met een natuurlijk ventilatiesysteem.
Natuurlijke ventilatie functioneert in het algemeen goed maar het werkt niet op de
bovenste verdieping. Damp blijft daar hangen. Gevolg: spikkeltjes op het plafond. De afgelopen
jaren hebben corporaties het ventilatiesysteem schromelijk verwaarloosd; dit achterstallige
onderhoud wordt nu ten om-echte door hen als legitimatiegrond voor sloop gebruikt. Aanpassing
van het ventilatiesysteem heeft een hoge prioriteit en is eenvoudig te doen. De bovenste woningen
moeten zo snel mogelijk mechanische ventilatie ki-ijgen (omdat de natuurlijke ventilatie hier niet
trekt)." Voor de woningen eronder is een mechanisch ventilatiesysteem niet nodig. Een nieuw
ventilatiesysteem heeft een korte levensduur (maximaal 25 jaar).
PrcWest
10
ProWest

Er zijn twee nieuwe meclianische ventilatiesystemen: 'vraaggestuurd' of 'gebalanceerd'.
^ Bij vraaggestuurde ventilatie wordt steenlcoude lucht toegelaten. Het milieurendement is
beperkt. Ramen Imnnen niet open, want dan verstoor je het systeem.
^ Gebalanceerde ventilatie is een geraffineerd en handig systeem. Het bespaart veel
warmteverlies; de energiebesparing is groter. Indien nodig kunnen de ramen gewoon open
(bijv. voor ramen lappen). Gebalanceerde ventilatie heeft de voorkeur. Door de filters neemt
de luchtkwaliteit toe. De ventilatie moet echter gecontroleerd worden. Eenmaal per jaar
moeten de filters worden vervangen. Omdat het ventilatiesysteem snel vervuilt is het beter
om de vervanging van de filters collectief te organiseren ('dozen' op het dak). Dit is bij
uitstek een taak voor de corporatie. Gebalanceerde ventilatie geniet onze voorkeur.
d. Dakisolatie
Je kunt isolatiemateriaal overvloedig op het dak aanbrengen als je de dalcbedelddng vervangt. Dit
heeft een zeer hoog milieurendement.De onderste verdiepingen profiteren er ook van!
Vlamdovende dakbedekking is wel wat duurder maai- is de investering waai'd (er is een
inverdieneffect en de dakbedelddng is veiliger). Het is verplicht bij houten daken en is raadzaam bij
flauw hellende daken (en wellicht ook bij daken van Aireywoningen).
Maatregelen voor op het dak zijn zonnecellen, zonneboilers, groene daken.
Combinaties onderling en met andere isolatieteclmieken zijn mogelijk.
e. Gevelisolatie
^ Binnengevelisolatie (spouwmuui-isolatie) moet door vaklieden worden gedaan. '* Toch gaat
het dan nog vaak mis; er is een kans dat er vochtproblemen (condens) ontstaan.
^ Binnengevelisolatie is goed mogelijk met prefabsystemen uit de fabriek." Er treden dan
geen bouwfouten meer op.
^ Je kunt de isolatie verbeteren op basis van inzet van elementen die vergelijkbaar zijn met
binnenspouwbladen uit de nieuwbouwproductie. Binnenspouwbladelementen kun je tegen
de gevel aanplaldcen. Binnengevelisolatie kan gebeuren bij mutatieonderhoud. De nieuwe
huurder hoeft er niet op te wachten; het is in één dag geregeld!
^ Buitengevelisolatie levert meer energiebesparing op dan binnengevelisolatie'^ maai- is wél
wat duurder.
^ Gevels in buitenstuc in vrolijke Ideuren kunnen een buurt een eigen karakter en zelfs een
impuls geven. Een goed voorbeeld zijn de woningcomplexen in de buitenwijken van Berlijn
(de 'Siedlungen' van Bruno Taut''). Kunstenaars kunnen opdracht Mjgen om een wijk met
vrolijke kleuren te verfraaien. De gevel Icrijgt een ander uiterlijk (mogelijk wél hetzelfde
patroon). Bakstenen zijn ecliter niet meer zichtbaar. De stedenbouwkundige structuur en de
uitwerkingsprincipes zijn echter belangrijker dan de materiaalkeuze en het uiterlijk van de
individuele gebouwen.
^ Wellicht maken de Welstandscommissie en Heemschut bezwaar; goed overleg vooraf is dus
nodig.
^ Buitenstuc kan ook hier en daar plaatsvinden. Bij een gevel op het zuiden kan men van
buitenstuc afzien indien er sprake is van een goede dak- en raamisolatie. Dit speeh vooral bij
complexen die tot het erfgoed worden gerekend.
PrcWesJ
11
ProWest

f. Vloerverwarming
Dit systeem is comfortabel en energiezuinig. De vloer fungeert als radiator. Je kunt het systeem niet
aanleggen in bewoonde toestand maai- wel tijdens mutaties. De warmtebron kan geplaatst worden in
de uitbouw: twee buizen: wai-mte erin en iets kouder water eruit.
g. Wandverwarming
Wandverwarming is eveneens goed bij renovatie toe te passen. Het is zelfs iets gemalckelijker te
realiseren dan vloerverwai-ming. Je moet dan wel een wand vrijmaken. Wandverwarming aanleggen
kan alleen bij mutatieonderhoud.
h. Raamisolatie
Je kunt enkel glas vervangen door dubbel glas. Alternatieven zijn dildcer glas, HR-glas, voorzetramen
of achterzetramen. De kleur van de kozijnen doet niet echt ter zake.
i. Zonne-energie
Je zou verwachten dat Amsterdam voorop zou lopen in innovatie. Maar de hoofdstad doet (nog) niet
mee! Het kan in Nederland beslist beter geregeld worden.
1. Maak een einde aan de lioppelverJioop
Bij nieuwbouw wordt het verwarmingssysteem aangesloten op NUON die in een deel van
Amsterdam (Zeeburgereiland, IJburg en de Bijlmermeer) en in Almere de dienst uitmaakt. Dit
bedrijf is geen duurzame producent van energie^" en met die 'koppelverkoop' bereik je geen
vernieuwing. De gemeente gaat ervan uit: "Je moet NUON nemen". Dit standpunt is echter onjuist.
Het is verboden om iemand op te dragen om een energieproducent te nemen; dit is in strijd met het
principe van de de vrije energiemarkt die sinds 1 juli 2004 een feit is.^' Europa stimuleert het
gebruik van duurzame energiebronnen.^^ Maar de praktijk is sterker dan de leer: ook al verbiedt de
Europese Commissie de 'verplichte' koppelverkoop expliciet; deze handelwijze komt nog steeds
voor.
Er is dus een taak voor de coiporaties weggelegd om het initiatief te nemen om er zich niet bij neer
te leggen maai- aan dit illegale handelen van de lokale overheid een einde te malcen en zonneenergie
te introduceren.
2. Verander de belastingwetgeving
Individuele bui-gers die zonne-energie willen terugleveren aan het elektriciteitsnet kunnen dit bij
Greenchoice doen. Alleen dit bedrijf produceert 100% groene stroom en biedt een redelijk
terugleveringstarief CoUectieve levering door Verenigingen van Eigenai-en (VVE's) is technisch
en financieel goed mogelijk maar levert fiscale problemen op; je ki-ijgt bijna geen geld. Reden: de
Nederlandse staat meent dat zij te weinig belastinginkomsten la-ij gt. Het gebruik van zonnecellen
wordt door de Nederlandse staat niet aangemoedigd.^'* Integendeel! Er zijn veel juridische
problemen. Doordat onze wetgeving nog niet is ingesteld op duurzame energieopwekking is stroom
leveren aan het net voor VVE's niet rendabel.
Er is een verdergaande vergroening van het belastingstelsel nodig. De staat zou milieuvriendelijke
elektriciteitsopwelddng op kleine schaal niet moeten tegenwerken maar juist moeten steunen met
economische prildcels. Tot dusverre ontbreekt de politieke wil om hierin wezenlijke veranderingen
aan te brengen.
Carel Weeber zei het al: "In Nederland zijn we voortdurend bezig met het intelligent oplossen van
problemen die we net gemaakt hebben. Je kunt beter die problemen voorkomen!"
Corporaties en VVE's zouden druk op de Rijksoverheid kunnen uitoefenen om milieuvriendelijke
energieproductie aan te moedigen.
Proest 12
ProWest

3. Ondersteun 'virtueelsalderen'
Intussen probeert de gemeente Amsterdam voor dit knelpunt al een oplossing te zoeken; een
ambtelijke projectgroep die zich bezighoudt met winning wil de wetgeving proberen te veranderen
zodat Ideinschalige producenten alsnog aan het net kunnen leveren. Men kiest dan voor een
juridische constructie: "We doen net alsof levering door WE's gelijkstaat aan levering door
particuliere stroomleveranciers ".
Coiporaties die actief zijn in Nieuw West zouden deze Amsterdamse aanpalc kunnen steunen zodat
productie van zonne-energie op collectieve schaal alsnog rendabel wordt.
4. Plaats zonnepanelen op het dak
Corporaties en Verenigingen van Eigenaren zouden zich dienen in te spannen om zonnecellen op
het dalc te plaatsen. Op den duur worden gebouwen dan leveranciers van energie: die kant moeten
we op.
Zonnepanelen en zonneboilers op het dak vergen een goede ruimtelijke inpassing. Dit is een punt
van zorg. Om ze aan het gezicht te onttreldcen zou men kunnen denlcen aan een uitstekende
lichtgrijze dala-and. Dit is een goede oplossing voor platte daken. Maar zonnecellen op hellende
dalcen kun je moeilijk aan het gezicht onttreldcen. Wellicht kun je op enige afstand de panelen
plaatsen. Wij verzoeken coiporaties om constructies uit te denlcen die zich goed verdragen met het
A.U.P.
De invalshoek van zonnecellen bepaah nu nog de energieproductie. Maar de technische
ontwildcelingen gaan erg snel. Een antireflectielaag kan het rendement bij omzetting van zonlicht
naar stroom verhogen.^^ Zonne-energie werkt dan op daglicht; het rendement wordt 70%.
Zonnecellen zijn nu al oprolbaai'.^'^ Straks kun je zelfs werken met een spuitbus!" Dus wie weet
worden die ruimtelijke inpassingsproblemen dan vanzelf wel opgelost...
Het rendement van alternatieven neemt toe aangezien energiekosten voor de consument sterk
stijgen (mede danlczij de politieke spanningen in het Midden-Oosten). De prijs van zonnepanelen is
met 80% gedaald omdat ze tegen in China in grote getale worden geproduceerd.Wij profiteren
mee. Stroom van zonnepanelen op de eigen woning blijkt nu al voordeliger dan sü-oom van de
traditionele energieleveranciers.^'
5. Maak zonne-energie via reserveringen financieel mogelijk
Een WE maar ook een corporatie zou fondsen die worden gereserveerd voor
onderhoudswerkzaamheden op lange termijn (dakbedelddng vervangen) kunnen inzetten voor
investeringen in zonne-energie. Dan zijn er geen extra investeringen nodig zolang de
terugverdientijd ruim binnen de periode blijft waarin de onderhoudsinvesteringen worden gedaan.
Het onderhoudsbudget is dus een veilige financieringsmethode. Het geldkapitaal is terug op het
moment datje het nodig hebt. Wij nodigen corporaties uit om hierover na te denlcen.
Eventuele verhoging van servicekosten is aanvaardbaar mits er een verlaging van de energiekosten
tegenover staat.
PrcWest
13
ProWest

5. Financiële en sociale aspecten
a. Sociale functie corporaties in tiet geding
De maatschappelijke kosten van gedwongen verhuizingen^" ten gevolge van de Stedelijke
Vernieuwing (schooluitval, maatschappelijke ontwrichting, sociale isolatie door verlies van sociale
contacten, ziekte) zijn erg hoog. Deze worden echter niet in de plannen van corporaties
verdisconteerd. Dit is overigens geen incidentele maar een structurele tekortkoming in him beleid.
Er valt dus nog wel wat te verbeteren...
b. Aedes: "Maatsctiappeiijlie verantwoordelijldieid corporaties essentieel"
Brancheorganisatie Aedes verlangt van de aangesloten corporaties dat zij een goede verhuurder zijn
die maatschappelijk zorgvuldig handeh^' ('fair play-beginsel'). In concreto betekent dit dat zij hun
huurders correct en met open vizier moeten bejegenen.
c. Zorgvuldig tiandelen nodig
In de pralctijk kan dit betekenen dat corporaties renovatie niet mogen dwai'szitten met onmogelijke
programma-eisen waardoor sloop en nieuwbouw onver-mij delijk wordt ("De gevels worden de tuin
ingeschoven "). Een geschikt alternatief voor hen zou 'nieuwbouw om de hoek' kunnen zijn.
d. Renovatie tieeft veel voordelen
^ De wachttijd voor sociale huurwoningen in Amsterdam is circa 10 jaar. Dit wordt mede
veroorzaakt door grootschalige sloop waardoor flinke aantallen stadsvei-nieuwingsurgenten
vooi-rang krijgen op de (nieuwe) woningzoekers. Indien sloop uitblijft en huurders in hun
eigen woning kunnen blijven wonen zodat de bestaande voorraad beter benut wordt, worden
maatschappelijke kosten bespaard.
^ Er is geen sloop van betonskeletten en -funderingen (dus geen kapitaalvernietiging).
^ Straten hoeven niet opgehoogd te worden.
^ De waterhuishouding in Nieuw-West is goed; er zijn geen drainageproblemen bij de
bestaande woningcomplexen. Er zijn geen extra maatregelen nodig.
^ Er is geen leegstand, geen braakliggende grond; er zijn minder renteverliezen. Dus je kunt
zoveel mogelijk woningen en bedrijfsruimten in gebruik nemen en houden.
^ Leerlingen blijven op school. Winkels en de markt houden hun klanten.
^ Er vindt geen verdrijving van de aanwezige bewoners met behulp van urgentieverklaringen
plaats; daai-door treedt er geen ontwrichting van de lokale huurmai-kt op. Het eigen karakter
van buurten blijft in stand.
^ Meerkosten voor mutaties en herhuisvesting (wisselwoningen, verhuiskosten (tussen de
€5.000,- en €6.000,--) worden uitgespaard. Zowel verhuurder als huurder profiteren ei-van.
^ De door ons voorgestelde aanpak is humaner, minder belastend en aanmerkelijk goedkoper
dan de huidige werkwijze.
PrcWest
14
ProWest

e. Kostenaspecten
^ Een schatting van de kosten van diverse energiebesparingsmaatregelen staat in de brochure
van ISSO/SBR opgenomen^l
^ Bij grootschalige toepassing kun je inverdieneffecten bereiken.
^ Bij centraal inlcopen daalt de prijs.
^ De meerkosten van bepaalde bouwkundige maatregelen om de kwaliteit te verbeteren vallen
in het niet bij de huidige uitgaven (proceskosten, verhuiskosten, vergoedingen bij de huidige
werkwijze). Dit geld kun je beter in het gebouw steken; dan heb je er tenminste nog wat aan!
^ Deze maatregelen zijn sneller te reahseren; de arbeidskosten zijn lager. Uiteindelijk zou ook
deze aanpak wel eens veel goedkoper kunnen uitvallen tei-wijl het milieurendement fors
toeneemt.
e. Andere elektriciteitsleverancier zoeken
De aanleg van een bijkeuken in de gerenoveerde woning zou voor corporaties een geschikte
aanleiding kunnen zijn om een nieuw energiebeleid voor zichzelf te formuleren, een andere weg in
te slaan en de energievoorziening op heel een andere manier te organiseren.
f. Energiebesparing financieel aantrekkelijk
Zowel voor de verhuurder als voor de huurder is energiebesparing financieel aantreldcelijk:
Voor de ver li uur der
^ Tegen relatief bescheiden middelen kan het bestaande woningbezit op een hoger niveau
worden gebracht waai-bij de kosten kunnen worden doorberekend in de huur.
^ Voor meer sociale huurwoningen wordt Energielabel A haalbaar.
Voor de /tuurder
^ De huurverhoging wordt door een lagere energierekening gecompenseerd.
^ Vanwege de verwachte stijging van de kosten van fossiele brandstoffen wordt dit verschil
voor de huurder alleen maai- groter en gaat hij er relatief op vooruit.
PrcWost
15
PrcWest

6. Enkele ontwerp-oplossingen
Op de volgende pagina's geven wij enlcele ontweip-oplossingen aan waarin energiebesparing
centraal staat. Bijkomend voordeel is dat het wooncomfort verbeterd kan worden.
a. Balkons 'inpakken'
Het balkon als bijkeuken
In Nieuw West hebben veel woningen een balkon of zelfs twee balkons. De constractie bestaat
doorgaans uit een van binnen naar buiten doorgaande gestorte vloer. Zo ontstaat er een enorme
koelrib.
De ISSO/SBR-brochure adviseert om de woning volledig te verpakken met isolatiemateriaal. Bij de
bouw van deze woningen werd geen rekening gehouden met moderne technologie.
Om hiei-voor alsnog plaats te kunnen bieden kan het verstandig zijn om het bestaande balkon bij de
keuken birmen de gevels te brengen zodat er een bijkeuken wordt gemaald met plaats voor
verwarming, ventilatie en wasmachine/droger.
De balkons worden nu seiTes. Deze worden niet helemaal transparant. Er komt een gesloten gevel
bij leidingen en pijpen. De nieuwe leidingenkokers aan de buitenkant van het gebouw worden benut
voor ventilatie-, rookgas- en verwarmingsleidingen.
Er komt een verlaagd plafond in hal en keukens (boven de kastjes) ten behoeve van nieuwe
leidingen en een nieuw ventilatiesystemen.
Voordelen van balkons inpakken
Het is een goede isolatiemethode met een hoog milieurendement.
^ Het bouwproces (acht weken) kent een snelle uitvoering; je kunt het 'gestapeld' uitvoeren
(d.w.z. vier woningen boven elkaar in één keer). Boren is nauwelijks nodig.
^ De aanleg is weinig ingrijpend voor bewoners; huurders kunnen in hun woning blijven
wonen.
^ Je moet alleen de leidingen wijzigen. Dat kan ook bij mutaties.
^ Er is geen zwaar hak- en breekwerk nodig; het staat buiten je woning en wordt er
'aangeplakt'.
Er is geen sloop en er zijn geen wisselwoningen nodig, dus er is geen beslag op de bestaande
voorraad sociale huurwoningen.
^ Deze aanpalc zet de deur open voor nieuwe technieken (zonne-energie).
^ Deze oplossing is goedkoper dan de traditionele werkwijze.
^ De beheersbaarheid van het proces en sociale aspecten vergen speciale aandacht.
Wat te doen als er maar één balkon beschikbaar is?
In dat geval een nieuw balkon aanbrengen (lichte constructie toepassen).
Nadelen van balkonvervanging
^ Woonbloldcen krijgen een andere voi*m en kleur. Je voegt een element toe.
^ Mogelijk lijzen er bezwaren van Welstandscommissie en Heemschut. Daarom is goed
overleg vooraf met deze instellingen nodig.
PrcWest
16
PrcWest

slapen ^
] Q
slapen
h wonen koken •
50er jaren flat bestaand
slapen
wonen
50er jaren flat
verbeterd
ProV/est
] •
L
FT
• koken
I 1 . 1 I
slapen
koken •
17
0 S
V
li:y|
r
kokeil
wihi
^ d
n [
wonen
worten
^slapen
slapen
NIEUW BALKON
ProWes}

50er jaren flat bestaand
woning
woning
woning
woning
tLiinkamer
50er jaren flat verbeterd
UitpUnten: Jcamers in de bergingsplinten
Pretest
18
J m • 1
Nl • 1
slapen^ 2^oken
1^ V
U VJ
slapen
1—1
berging
berging
slapen^
bergi^
T
jbergin't
Derging
/II"
• u ^
slapen
opslag
wonen
1 1
^ berging
berging
berging
71 • 1 II ^ \
y • 1 II
1 koken
n
wonen
1^ berging
mm
M slapen
tuinkamei
ProWest

. UitpUnten
Uitplinten is het beter benutten van de bergingsplint van woningcomplexen door deze anders in te
richten. Bij complexen met 4 bouwlagen is doorgaans 100% van de begane grond in gebruik als
berging. Volgens de voorschriften is slechts 40% van de begane grond als bergingsoppervlalcte
nodig.
Herindeling van de bergingsplint heeft grote voordelen:
^ Woningen met woom-uimte aan de tuin worden groter zonder dat ze worden samengevoegd.
Het aantal voordeur-en neemt niet af De nieuwe woom-uimte aan de tuin wordt met een trap
aan de woning erboven gekoppeld.
^ Op de onderste woonlaag zouden twee 'tuinkamers' kunnen komen; een badkamer zou
kunnen worden bijgebouwd. Kinderen kunnen buiten spelen in de tuin.
^ Ook kan worden gedacht aan kamers voor werk aan huis. Elke woning zou dan twee
voordeuren moeten laijgen (doel: woon-werki'uimte creëren). Je zou een kantoor op de
begane grond kunnen creëren met een flatje erboven;
^ Kleinschalige werkgelegenheid dichtbij huis creëren kan leiden tot meer milieuvriendelijke
verplaatsingen (minder woon-Zwerkverkeer per auto, vaker gebruik van fiets en openbaar
vervoer). En dit heeft weer consequenties voor de C02-uitstoot.
^ Hum-ders betalen weliswaar een hogere Om-oerende Zaal< Belasting (omdat het
grondoppervlak toeneemt) maai- dit heeft geen invloed op de erfpacht. De huurverhoging
kan bescheiden zijn.
^ Er is geen gesloten plint meer (dit is goed voor de sociale veiligheid).
^ De activiteiten op de begane grond leiden tot een levendiger stadsbeeld.
c, Optoppen
Ook optoppen is een aanpak waarbij een aantal woningen kan worden uitgebreid zonder het aantal
voordeuren te verkleinen. Hiertoe wordt een lichte doos op het dak geplaatst en een trap gemaakt
naar de verdieping eronder. Gedacht kan worden aan een houtskeletbouwkist of aan een container.
Terrassen ernaast or ei-tussen zijn goed mogelijk.
d. Aankoppen
Behalve balkons inpaldcen, uitplinten en optoppen kan ook worden gedacht aan het plaatsen van een
nieuwbouwtorentje op de kop van de flat met een lift.
De naastliggende bestaande flats kunnen dan via een aan te brengen galerij meeprofiteren van deze
ontsluiting.
De toegevoegde flats zijn met name geschikt voor senioren.
19
ProWes|

optoppen
balkon
uitplinten
ontwerpoplossingen
e. Aireywoningen
npal- ken
]
1 LJIMIt
aankoppen
_
01 g
F balkon Inp. kké-i
^ De waardering voor Aireywoningen is de laatste jaren gestegen.E.e.a. zou kunnen
betekenen dat de Aireywoningen aan de Burgemeester De Vlugtlaan in Slotermeer zouden
kunnen worden behouden.
^ Soortgelijke woningen aan de President Kennedylaan in Stadsdeel Zuid (in beheer bij de
particuliere verhuurder Falcon) mogen overigens wél blijven staan! Buurtbewoners
overleggen nu met het Energieteam welke maatregelen nodig zijn om deze woningen te
isoleren.^''
^ Architecte Laura Oerlemans liet in Helmond zien dat het zeer goed mogelijk is om
Aireywoningen energiezuinig en bewonersgericht te renoveren zonder het eigen karakter
ervan aan te tasten. Waarom zou dit dan in Nieuw-West niet kunnen?^^
^ De Aireywoningen aan de Populierenweg in Stadsdeel Oost zijn voorzien van buitenstuc.
Dat zit er al jaren op en functioneert goed (muren worden warmer en droger; er is geen
lekwater). Voor Aireywoningen is buitenstuc overigens de beste oplossing. Er is dan een
vergelijkbare detaillering mogelijk als in de oorspronkelijke situatie.

7. Samenvatting en conclusies
a. Een 'groene'benadering (brede visie op de samenleving)
^ De bestaande voorraad sociale huurwoningen (1945-1966) in Amsterdam Nieuw-West kan
met eenvoudige en efficiënte ingrepen worden 'verduurzaamd' zodat het A-energielabel kan
worden bereikt. Moderne technologie en bouwkundige kennis wordt dan ingezet voor
ecologische doeleinden.
^ Wij stellen diverse maatoegelen voor die gericht zijn op energiebesparing en minder C02uitstoot.
b. Een programmatische benadering (stedenbouwltundige ingrepen)
Wij stellen voor om:
^ functiemenging in buurten te introduceren: Dat wil zeggen: van '100% Wonen' naar 'Wonen,
Werken en Voorzieningen'.
^ in beperkte mate verdichting toe te staan (met behoud van de uitgangspunten van het
A.U.P.).
^ de begane grond van woningen (nu nog bergingen) deels te bestemmen voor tuinkamers en
weiiauimten. Woningen kunnen dan groter worden.
c. Een bouwtechnische benadering (fysieke maatregelen)
Wij stellen voor om:
woningen aan de buitenlcant (dak, gevel, ramen) te isoleren, een ander verwarmings- en
tapwatersysteem te installeren en het ventilatiesysteem te verbeteren.
het keukenbalkon anders in te richten zodat er een bijkeuken ontstaat waarin ook leidingen
gelegd kunnen worden. Deze milieuvriendelijke oplossing is snel en gemaldcelijk te
realiseren.
energie-opwelddng op kleinschalig niveau (bij voorkeur zonne-energie) mogelijk te malcen.
Overtollige energie zou aan het net kunnen worden geleverd. Corporaties zouden zich
hiervoor moeten inspannen.
d. Stedelijke Vernieuwing kan beter en goedkoper
Als woningen op een slimme manier milieuvriendelijk worden gerenoveerd:
^ kan de sloop van veel sociale huurwoningen achterwege blijven.
^ kunnen mensen gewoon in hun eigen buurt blijven wonen.
^ worden sociale banden in de buurt niet verbroken.
^ ervai-en huurders minder overlast van bouwactiviteiten dan bij de traditionele aanpak.
^ hoeven kinderen niet naai' een andere school.
PrcWest
21
ProWes»

De door ons voorgestelde aanpak van de Stedelijke Vernieuwing:
^ is humaner (geen verdrijvmg van bewoners uit de buurt).
^ betrelct huurders volop bij het vernieuwingsproces.
^ kan vermoedelijk rekenen op een groter maatschappelijk draagvlak.
^ houdt rekening met het eigen stedenbouwkundige karakter van Nieuw-West.
^ is aanmerkelijk sneller, efficiënter en goedkoper (geen wisselwoningen die onttrolcken
worden aan de voorraad; geen extra wachtlijsten; geen verhuiskostem-egeling nodig).
Uitgangspunt is:
^ dat verhuurders voor woningverbetering huurverhoging kunnen vragen maar dat de totale
woonlasten voor huurders niet mogen stijgen.
Essentieel is de politieke wil om de Stedelijke Vernieuwing anders aan te pakken!
ir. H.P. de Haan
im*. drs. R.N.A. Baldcer

8, Aanbevelingen
a. Deelraad
^ Herstel het primaat van de politiek bij de Stedelijke Vernieuwingsoperatie.
^ Een door burgers rechtstreeks gekozen bestuur behoort altijd het laatste woord te hebben.
^ Wij nodigen Stadsdeel Nieuw-West uit om aan herstructureringsoperatie een andere vorm te
geven.
b. Corporaties
^ Richt de aandacht in eerste instantie op plantechnische aspecten.
^ Geef de voorkeur aan aanvullende nieuwbouw boven vervangende nieuwbouw
^ Organiseer de stedelijke vernieuwing gefaseerd, met monitoren en bijsturen in de tijd
^ Baseer het eigen milieu- en klimaatbeleid qua kosten en het milieurendement van technische
isolatiemaatregelen op de aanbevelingen van ISSO/SBR.^^
^ Regel de vervanging van ventilatorfilters bij gebalanceerde ventilatie collectief
^ Houd de snelle technologische ontwildcelingen wat betreft de bouwtechniek en de
energieopwelddng nauwlettend in de gaten.
^ Voer een actief beleid om zonne-energie mogelijk te maken.
^ Zorg ervoor dat zonne-energie van woningen rendabel kan worden teruggeleverd aan het
elektriciteitsnet.
^ Start pilot-projecten met zonne-energie en benut hiermee de opgedane ervaringen voor
projecten op wat grotere schaal.
^ Dring bij de Rijksoverheid aan op verbetering van de regelgeving voor zorme-energie.
^ Maak bij de berekening van de energiekosten gebruik van de rekenmethode van Vincent
Deldcer.^'
^ Stel buurtbewoners in de gelegenheid om maximaal te pai-ticiperen.
Bewoners
^ Ga een nauwe samenwerking aan met andere bewonersorganisaties, Eigenwijks en ASW.
^ Verdiep j e in de materie en bundel j e kennis (internet).
^ Stem je standpunten zoveel mogelijk op elkaar af en houd elkaar op de hoogte (e-mail).
^ Zorg ervoor dat je in een zo vroeg mogelijk stadium aan de besluitvorming over
vernieuwingsprojecten kunt deelnemen.
^ Dwing bewonerspai-ticipatie af
^ Benut alle inspraalanogelijlcheden die er zijn en laat je stem horen!
^ Houd de totale woonlasten goed in de gaten.
ProWest „ ... .

9. Geraadpleegde literatuur en noten
Aedes, Vereniging van woningcorporaties: Het moet heter. Iederéén moet goed en betaalbaar
kunnen wonen. Visiedocument Aedes-bestimr 2010-2011, mei 2010, p. 2.
http://www.aedesnet.nl/binaries/down1oads/2010/05/aedes-visie-2010-2011 -het-moet-beter.pdf
Wijnand Beemster: Optoppen (intei-view met Expeitteam Flatgevels Marcel Bilow (TU Delft), Bas
van Vlaanderen (BaVaVla), Doris de Bruijn (Slim Renoveren), Richard Brok (MAS Architectuur),
Anita de Groot (Algemeen Directeur De Groot en Visser bv) en Frans Horst (Horst Advies)).
In: Stedenbouw en Architectuur 2011, m'. 4. Gevels.
http://www.stedebouwaTchitectuur.n1A Jploads/2011 /9/Bnider 1 .pdf
Maiious Brand: Gemiddelde levensduur voor woning in Nederland bedraagt 120 jaar. Korte
termijnvisie staat duurzame woningvoorraad in de weg. In: FNV Woondiensten, Woerden,
augustus 2011.
http://www.fhvbouw.nl/woondiensten/overfnvwoondiensten/Documents/PLEIN5_2011 .pdf
Winfried Brenne: Bruno Taut. Meister des farhigen Bauens in Berlin/Master of colourful
architecture in Berlin. Deutscher Werkbund Berlin e.v. (ed.), Veiiagshaus Braun, Beiiin, 2008.
Buitengevelisolatie. In: PraktischDuurzaam, z.j.
http://www.praktischduurzaam.nl^uitengevelisolatie/
Martijn van Calmthout: Zwart gat silicium helpt zonnecel Antireflectielaag verhoogt rendement bij
omzetting van zonlicht naar stroom. In: de Volkskrant, 22-02-2012, p. 13.
Dakisolatie. In: laatjebouwen.be, z.j.
http://www.laatiebouwen.com/web2/pages/hedendaags-bouwen/energie-enenergiebesparing/dakisolatie.asp
De Zonnecellen Spuitbus maakt een einde aan de energiecrisis. In: We Gaan Naar Huis/Wordpress,
z.j.
http://wegaannaarhuis.nl/b1og/index.php/de-zonnecellen-spuitbus-maakt-een-einde-aan-de-
energiecrisis/
Vincent Deklcer: Zonnestroom voor 9 cent? Het kan al voor 8... In: Trouw, 8-3-2012.
http://vyww.trouw.nl/tr/n1/51.51/Vincent-wil-zon/article/detail/3221760/2012/03/08/Zonnestroomvoor-9-cent-Het-kan-al-voor-8.dhtml
Vincent Dekker: Spreadsheet Zonnestroomkosten. Berekening kiloWattmirprijs voor stroom van
zonnepanelen. In: Trouw, 8-3-2012.
https://docs.google.com/spreadsheet/ccc?kev=0Ar98OqbEMOKdDdKVHBnOWhqZ3BsOnF1RFNZRGNGeVE#gid=8
DWA Installatie- en energieadvies in opdracht van "Aardwarmte Den Haag VOF". (gemeente Den
Haag, Haag Wonen, Staedion, Vestia, Eneco, E-ON): Aardwarmte. Den Haag. Energie uit de aarde.
Den Haag 2008.
http://geothermie.nl/fileadmin/user_upload/documents/bestanden/projecten/brochure_Den_Haag_2
008.pdf

Richtlijn 2009/28/EG van het Europees Parlement en de Raad van 23 april 2009 ter bevordering
van het gebruik van energie uit hernieirwbare bronnen en houdende wijziging en intrekkins van
Richtlijn 2001/77/EG en Richtlijn 2003/30/EG.
http://em--lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriSeiv.do?uri=O.T:L:2009:140:n016:0062:NT,;PnF
Helga Fassbinder: Biotope City, international multilingualjournal Linked-In, z.j.
Jeffrey Groeninclcx: Oprolbare zonnepanelen voorplatte daken, z.j.
http://www.ieffreygroeninckx.be/
ISSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen. UitM>erkingsinstructie op
basis van toolkitontwerpen, deel 5: Portiekwoning voor 1966, Rotterdam, april 2011.
Birgit Kamp: Hoe kan zonne-energie beter in de markt worden gezet? In: Mol/blog. Tiidschrift voor
Marketing, 6-9-2010.
http://wvyw.molblog.nl/bericht/hoe-kan-zonne-energie-beter-in-de-markt-worden-ge7et/
KEI Kenniscentrum Stedelijke vernieuwing: Sociale effecten en bewonersinvloed, z.j.
http://www.kei-centrum.nl/pages/27884/Sociale-effecten-en-hewoTiersinvloed.html
David, Lamereis: Zonnecellen uiteen spuitbus. In: BrightMagazine, 5-10-2010.
http://www.bright.nl/zonnecellen-uit-een-spuitbus
Natuur en Milieu: Zonnepanelen goedkoper dan stroom van energiebedrijven. Utrecht, z.j.
http://wvyw.zonzoektdak.nl/nieuws/zonnepanelen-goedkoper-dan-stroom-van-energiehedrijven/
Natuur en Milieu: Stroom en warmte opwekken op je eigen dak. Utrecht, z.j.
http://vyvyw2.natuurenmilieu.nl/proiecten/zonzoektdalc/meer-weten-over-zonne-enerpie/
Nieuwsbrief Rijksoverheid: Hogere prestatie-eis voor thermische isolatie van gebouwen per 1 anril
2072. Den Haag, 1-3-2012. ^ P
http://abonneren.riiksoverheid.nl/article/bouwen-met-kwaliteit/nieuwsbrief-bouwen-met-kwaliteit.m-1
-2012/hogere-prestatie-eis-voor-thei-mische-isolatie-van-gebouwen-per- l-anri1-
2012/1150/11348?mode=html_m3il '
Haico van Nunen (BouwhulpGroep):i?e;yw/tofó« Vragenlijst. Promotieonderzoek 10-1-2008.
http://www.bestaandewoningbouw.nl/wp-content/uploads/2008/01/resii1tatenvragenlijst.pdf
Laura Oerlemans: Energiezuinigen bewonersgericht renoveren van Airey-woningen
In: Portfoho, 2009.
http://portfolio.laura-oeiiemans.net/afstudeerproiect.htm1
Dimitii Reijerman: China wil productie zonnepanelen deels verplaatsen naar VS
In: Twealcers.net, 25-11 -2011.
http://tweakers.net/nieuws/78271/china-wil-productie-zonnepane1en-deels-verp1aatsen-naar-vs.htm
Spoirwmuurisolatie. Nadelen. In: Van de Bunt Isolatietechniek, z.j.
http://www.vandebuntisolatie.nl/Isn1atie/Spouwmuurisolatie_nadelen.htm1
Herman K. Trabish: New Stiidy Solar Grid Is Here Today A definitive new LOCE study says solar
has achievedparity. In: greentechsolar, 7-12-2012.
http://wvyw.greentechmedia.com/articles/read/New-Studv-So1ar-Grid-Paritv-Is-Here-Todav
PrcWest
25
ProWesJ

Vrije energiemarJit. Energieprijzen.nl Onafhankelijk energieprijzen vergelijken, z.j.
http://www.energieprijzen.nl/achtergrorid/vrije-energiemarkt/
Welke stroom is echt gi'oen? Dimrzaamheid van energieleveranciers.
In: Consumentengids, maart 2012, p. 12-15.
Friso de Zeeuw: Onkel Toms Siedlimg - bezienswaardigheden Berlijn. 7-11-2011, Youtube.
http: //www, youtube. com/watch?v=06u-3 DuSLxk
Zonnecellen worden oprolbaar, NOS Nieuws, 24-6-2009.
http://nos.nl/aTtikel/90207-/onnecellen-worden-oprolbaar.html
Interviews
Richard Baldcer, Gerard Groters en Annemarieke Zwart: Interviews met drie wetenschappers van
de TU Delft: Hein de Haan (Stedenbouw en Architectuur), 4-8-2011; Hugo Priemus (Volkshuisvesting),
11-8-2011); André Thomsen (Woning\>erbetering), 9-9-2011.
Bijgewoonde conferenties
Gemeente Amsterdam: Energiecafé Duurzaam Gebiedsgericht Werken. The Colour Kitchen,
Amsterdam, 16-2-2012.
Amsterdams Steunpunt Wonen & Milieucentrum Amsterdam: Amsterdam Winterklaar'.
Volkski-antgebouw, Amsterdam, 1-3-2012.
P^roWest
26
PreWest

1 Gemeente Amsterdam: 'Energiecafé Duurzaam Gebiedsgericht Wericen'. The Colour Kitchen
Amsterdam, 16-2-2012.
Amsterdams Steunpunt Wonen & Milieucentmm Amsterdam: Conferentie 'Amsterdam
Winterklaar'. Volksla-antgebouw, Amsterdam, 1-3-2012.
2 Nieuwsbrief Rijksoverheid: Hogere prestatie-eis voor thermische isolatie van gebom>en per 1
flpn/2Ö72 Den Haag, 1-3-2012.
"Bij motie (32 757, nr. 9) heeft de Kamer eind 2011 de regering verzocht om de minimale Rcwaarde
van de geboimschil van woningen en daaraan gelijk te stellen gebouwen met een
verhlijfsfunctie per 1 april 2012 te verhogen naar 5,0. Voormalig minister Donner van
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) heeft de Kamer in reactie daarop laten weten
voorstander te zijn van geleidelijke aanscherping Verhoging tot 5,0 zou leiden tot beperking van de
keuzevrijheid in de manier waarop de voorgeschreven energieprestatie wordt gerealiseerd Donner
had er voorkeur voor dat verdere aanscherping van de minimale Rc-waarde zoveel mogelijk in de
pas loopt met het tempo van aanscherpingen van de energieprestatie-eis op grond van de herziene
richtlijn Energieprestatie van gebouwen (EPBD). De huidige minister van BZK Spies heeft in het
Algemeen Overleg van 18 januari 2012 over het Bouwbesluit 2012 aangegeven dat er momenteel
een onderzoek loopt naar de kosteneffectiviteit van verdere aanscherping van de Rc-waarde. De
minister heeft beloofd de Kamer te informeren over de resultaten daarvan, die in april 2012 worden
ver-M>acht. Op basis daan>an kan besloten worden over het gexi'enste tempo van verdere
aanscherping De minister heeft daarbij aangegeven te willen streven naar aanscherping per 1
januari 2013, mits het onderzoek uitwijst dat het kosteneffectief blijkt te zijn. De Kamer heeft
ingestemd met deze procedure en zou graag zien dat de Rc-waarde per 1 januari 2013 wordt
verhoogd naar 5,0. "
http://abonneren.riiksoverheid.nl/article/bouweTi-met-kwah'teit/nieuwsbrief-bouwen-met-kwaliteitnr-1
-2012/hogere-prestatie-eis-voor-thermische-isolatie-van-gebouwen-per-1 -anril-
2012/1150/11348?mode=html_mfli1
3 Helga Fassbinder: Biotope City, international multilingual journal Linked-In.
4 Bedoeld is de zeer dicht bebouwde buurt Noorderhof in Slotermeer-Zuid die geen enlcele relatie
vertoont met de bebouwing in de directe omgeving.
5 Wijnand Beemster: Optoppen (interview met Expertteam Flatgevels Marcel Bilow (TU Delft),
Bas van Vlaanderen (BaVaVla), Doris de Bruijn (Slim Renoveren), Richard Brok (MAS
Ai-chitectuur), Anita de Groot (Algemeen Directeur De Groot en Visser bv) en Frans Horst (Horst
Advies). In: Stedenbouw en Ai-chitectuur 2011, m-. 4. Gevels.
6 ISSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen. Uitwerkingsinstructie op
basis van toolkitontwerpen, deel 5: Portiekwoning voor 1966. Rotterdam, april 2011, p. 182 - 224.
7 Marlous Brand: Gemiddelde levensduur voor woning in Nederland bedraagt 120 jaar. Korte
termijnvisie staat duurzame woningvoorraad in de weg. In: FNV Woondiensten, Woerden,
augustus 2011.
http://www.fnvbouw.nl/woondiensten/overfnvwoondiensten/Documents/PLEIN5 2011 .pdf
Haico van Nunen (BouwhulpGroep): Resultaten vragenlijst. 10-1-2008.
http://wvyw.bestaandewoningbouw.n1/wp-content/uploads/2008/01 /resultaten-vragenlii st.pdf
8 Richard Balclcer, Geimd Groters en Annemarieke Zwart: Interviews met drie wetenschappers van
de TU Delft: Hein de Haan (Stedenbouw en architectuur), dd 4-8-2011; Hugo Priemus
(Volkshuisvesting), dd. 11-8-2011); André Thomsen (Woningverbetering), dd 4-8-2012).
9 Welke stroom is echt gi-oen? Duurzaamheid van energieleveranciers. In: Consumentengids
maart 2012, p. 12-15. '
10 ISSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen, p. 182 - 183.
11 Natuur en Milieu: Stroom en warmte opwekken op je eigen dak Utrecht, z.j.
http://www2.natuurenmilieu.nl/proiecten/zonzoelctdak/meer-weten-over-70Tineenergie/
12 Verwarming via aardwarmte wordt al gerealiseerd in de nieuwbouwwijk Den Haag Zuid-West.

DWA Installatie- en energieadvies in opdracht van "Aardwarmte Den Haag VOF". (gemeente Den
Haag, Haag Wonen, Staedion, Vestia, Eneco, E-ON): Aardwarmte Den Haag. Energie uit de aarde.
Den Haag, 2008.
http://geothermie.nl/fileadmin/user upload/documents/bestanden/proiecten/brochure
_Den_Haag 2008.pdf
13 ISSO/SBR: EnergiebesparingsmogelijJdieden in bestaande woningen, p. 182 - 183.
14 Als korte termijn-maatregel om acute vochtproblemen in de douchecel te verhelpen zou je een
buis direct door het dak heen kunnen leiden waardoor het bestaande systeem niet wordt verstoord.
De ventilator onder een kapje is dan met een draad verbonden. De elektronica van het
ventilatiesysteem in de bovenste woning kan worden gekoppeld aan de lichtschakelaar. Dit is een
goedkope maar geen structurele en duurzame oplossing.
15 Dakisolatie. In: laatjebouwen.be, z.j.
http://wvvw.laatiebouwen.com/web2/pages/hedendaags-bouwen/energie-enenergiebespai'ing/dakisolatie.asp
16 Spouwmuurisolatie. Nadelen. In: Van de Bunt Isolatietechniek, z.j.
http://www.vandebuntisolatie.nl/Isolatie/Spouwmuurisolatie_nadelen.html
17 Binnen het spouwblok bevindt zich dan 16 a 17 centimeter steenwolisolatie.
18 Buitengevelisolatie. In: PraktischDuurzaam, z.j.
http://www.pral

Tweakers.net, 22-11-2011.
http://tweakers.net/nieuws/78271/china-wil-productie-zonnepanelen-deelsverplaatsen-naar-vs.html
29 Natuur en Milieu: Zonnepanelen goedkoper dan stivom van energiebedrijven. Utrecht, z.j.
http://www.zonzoektdak.nl/nieuws/zonnepanelen-goedkoper-dan-stroom-van-energiebedrijven/
Vincent Deldcer: Zonnestroom voor 9 cent? Het kan al voor 8... In: Trouw, 8-3-2012.
http://www.trouw.n1/tr/nl/5151 /Vincent-wil-zon/article/detail/3221760/2012/03/08/Zonnestroomvoor-9-cent-IIet-kan-al-voor-8.dhtml
Vincent Deklcer: Spreadsheet Zonnestroomkosten. Berekening KiloWattUmprijs voor stroom van
zonnepanelen. In: Trouw, 8-3-2012.
https://docs.google.com/spreadsheet/ccc?key=0Ai-98OqbEMOKdDdKVHBnOWhqZ3BsOnFlRPNZRGNGeVE#gid=8
30 KEI Kenniscentrum Stedelijke vernieuwing: Sociale effecten en bewonersinvloed, z.j.
"De gedwongen verhuizing die met sloop-nieuwbouw of renovatie gepaard gaat, heeft - met name
op kwetsbare bewoners - een grote psychosociale impact. Eén of tweemaal verhuizen zorgt voor
een extra 'draaglast' voor mensen met al genoeg sores aan het hoofd. In de periode voor de
verhuizing zorgt het bericht 'dat er iets gebeuren gaat' voor veel onzekerheid bij kw>etsbare
bewoners."
http://vyvyw.kei-centmm.nl/pages/27884/Sociale-effecten-en-bewonersinvloed.html
31 Branche-organisatie Aedes beschouvyt corporaties als 'maatschappelijke organisatie'.
Aedes, Vereniging van woningcorporaties: Het moet beter. Iederéén moet goeden betaalbaar
kunnen wonen. Visiedocument Aedes-bestimr 2010-2011, mei 2010, p. 2.
http://www.aedesnet.nl/binaries/downloads/2010/05/aedes-visie-2010-2011-het-moet-beter.pdf
32 ISSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen, p. 182 -183.
33 Amsterdamse Raad voor de Monumentenzorg: Pracht in Prefab - Het Nemavo-Aireysysteem in
Amsterdam. Amsterdam, 2004.
34 Wijksteunpunt Wonen Zuid: Airey Energie. Verslag informatieavond voor bewoners over
energiebesparing. Amsterdam, 14 april 2011.
35 Laura Oerlemans: Energiezuinig en bewonersgericht renoveren van Airey-woningen. In:
Portfolio, 2009.
http://portfolio.laura-oerlemans.net/afstudeerproiect.html
36 SSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen, p. 182-183.
37 Vincent Deldcer: Spreadsheet Zonnestroomkosten.